การวเคราะหภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

โดย นายเอกรส จนตะมย

การคนควาอสระนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ แผน ข ระดบปรญญามหาบณฑต

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2560 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

การวเคราะหภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

โดย นายเอกรส จนตะมย

การคนควาอสระนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ แผน ข ระดบปรญญามหาบณฑต

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2560 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

THE IMAGE ANALYSIS OF TRAIBHUMIKATHA BOOK OF KING RAMA IX EDITION.

By

MR. Aekarot JINTAMAI

A Master's Report Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for Master of Arts (ART HISTORY)

Department of Art History Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2017 Copyright of Graduate School, Silpakorn University

หวขอ การวเคราะหภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

โดย เอกรส จนตะมย สาขาวชา ประวตศาสตรศลปะ แผน ข ระดบปรญญามหาบณฑต อาจารยทปรกษาหลก ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ไดรบพจารณาอนมตใหเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต

คณบดบณฑตวทยาลย (รองศาสตราจารย ดร.จไรรตน นนทานช)

พจารณาเหนชอบโดย

ประธานกรรมการ (รองศาสตราจารย ดร. เชษฐ ตงสญชล )

อาจารยทปรกษาหลก (ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห )

ผทรงคณวฒภายนอก (ดร. สโรตม ภนนทรชตธร )

ง

บทคดยอภาษาไทย

56107321 : ประวตศาสตรศลปะ แผน ข ระดบปรญญามหาบณฑต ค าส าคญ : ไตรภมกถา, รชกาลท 9, จตรกรรม

นาย เอกรส จนตะมย: การวเคราะหภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 อาจารยทปรกษาวทยานพนธ : ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห

จากการศกษาสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 สามารถบอกถงรปแบบและ

แนวความคดของคณะท างานผสรางสรรคสมดภาพดงกลาวโดยเรมจากต าแหนงดานบนสดตามคตไตรภมลงมาถงต าแหนงดานลางสด การจดวางองคประกอบของภาพมการปรบขยายพนทใหมความกวาง และการวางต าแหนงภาพทส าคญเทากนใหอยในระนาบเดยว ในสวนของรปแบบและแนวความคดจตรกรรมไทยแบบประเพณในต าแหนงบนสดของโครงสรางภาพไดคงไวซงคตของการปราศจากรปรางแมกระทงดวงจต ซงเปนลกษณะการอธบายในเชงนามธรรม จงเปนการยากทจะเขยนเปนภาพจตรกรรมหรอรปธรรมได แนวความคดจตรกรรมไทยประเพณตามแนวทางการทรงงานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ซงเปนสวนกลางของภาพตามโครงสรางแนวตง เพอตองการสอถงรอยตอระหวางชวงเวลาของแนวความคดไทยประเพณในชนอรปภมไปสแนวความคดรวมสมยในรชกาลท 9 สอใหเหนชนกามภมของวถชวตปจจบนผานรปแบบและแนวความคดของจตรกรอยางอาจารยปรชา เถาทอง

จากการศกษาดงกลาวท าใหทราบวา ในสวนของโครงเรองเปนการเลาเรองไตรภม ตามแบบแผนดงเดม โดยไดมการเปลยนแปลงรายละเอยด เชน ฉากหลงสภาพบานเรอน เหตการณส าคญ สภาพวถชวตสงคมปจจบน โดยยงคงไวซงเนอหาทยดหลกแนวคดทสอนใหท าความด และละอายตอการท าชว ทงนผศกษาไดท าการวเคราะหตามแนวความคด โดยแยกรปแบบตามโครงสรางภาพแกนตงทปรากฏในแนวคดนนๆ

จ

บทคดยอภาษาองกฤษ

56107321 : Major (ART HISTORY) Keyword : Traibhumikatha, King Rama 9, Painting mural

MR. AEKAROT JINTAMAI : THE IMAGE ANALYSIS OF TRAIBHUMIKATHA BOOK OF KING RAMA IX EDITION. THESIS ADVISOR : PROFESSOR DR. SAKCHAI SAISINGHA, Prof.Dr.

A study The Trai Bhumikatha book (Sermon on the Three Worlds) of King Rama IX edition, can know about pattern and concept of the Artists who made this edition. The top until down of structure start with Thai tradition concept of Trai Bhumikatha book. The element of pattern was expanded for broaden out and the important position was putted in the same level. The top of structure about the concept of Thai tradition painting mural which still without appearance even though the soul. The abstract concept so difficult painting to the concrete object. In the middle of structure the Artists choose concept and method of His Royal Highness Prince Chitcharoen, the Prince Narisara Nuvativongse for connect the concepts of Thai tradition painting mural (Formless Planes) with King Rama IX contemporary concepts by the way of life in nowadays which Tha - Chang, Wang - Lhoung background (Sensuous Planes) thought concept’s Thai Artist : Preecha Thouthong.

A study Trai Bhumikatha Buddhist cosmology: the illustrated King Rama IX edition that can know the Buddhism story by tradition pattern and concept. So, it change some detail such as background of Town, the important situation and the way of life in nowadays. The story in book still tradition concept such as teach for do good thing and ashamed to do enormity. So, I was analyze all tree concepts by separate pattern from Spindle structure.

ฉ

กตตกรรมประก าศ

กตตกรรมประกาศ

การคนควาอสระฉบบนส าเรจลลวงได เนองมอาจารยและหลายทานใหค าแนะน าและชวยเหลออยางดเสมอมา ผศกษาขอขอบพระคณ ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห ทใหโอกาสในการคนควาอสระเรองน ทงใหค าแนะน าขอคดเหนตรวจสอบ และแกไขรางสารนพนธมาโดยตลอด ผศกษาจงขอกราบขอบพระคณไว ณ โอกาสน

ผศกษาขอกราบขอบพระคณ รองศาสตราจารย ดร.เชษฐ ตงสญชล ทกรณาใหเกยรตเปนประธาน โดยม ดร. สโรตนม ภนนทรชธร เปนกรรมการในการสอบการคนควาอสระฉบบน ซงไดกรณาตรวจแกไขใหถกตองสมบรณยงขน และขอขอบคณพๆ นองๆ สาขาประวตศาสตรศลปะ รหส 56 ทกทานท แนะน าหนงสอและใหการชวยเหลอ เรยบเรยงการเขยนใหผศกษาตลอดมา ตลอดจนคนควาขอมลเพมเตมในการจดท าสารนพนธของผศกษาครงนส าเรจลลวงไปดวยด

ทายนผศกษาขอนอมร าลกถงอ านาจบารมของคณพระศรรตนตรย และสงศกดสทธทงหลายทอยในสากลโลก อนเปนทพงใหผศกษามสตปญญาในการจดท าการคนควาอสระฉบบนใหส าเรจลลวงไปดวยด ผศกษาขอใหเปนกตเวทตาแดบดา มารดา ครอบครวจนตะมยทกทาน ทคอยสอบถามและใหก าลงใจเสมอมา ตลอดจนผเขยนหนงสอ และบทความตาง ๆ ทใหความรแกผศกษาจนสามารถใหการคนควาอสระฉบบนส าเรจไดดวยด

เอกรส จนตะมย

สารบญ

หนา บทคดยอภาษาไทย ............................................................................................................................ ง

บทคดยอภาษาองกฤษ ...................................................................................................................... จ

กตตกรรมประกาศ ............................................................................................................................ ฉ

สารบญ ............................................................................................................................................. ช

สารบญภาพ ......................................................................................................................................ฌ

บทท 1 บทน า .................................................................................................................................. 12

ความเปนมาและความส าคญของปญหา ..................................................................................... 12

ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา ............................................................................ 13

สมมตฐานการศกษา.................................................................................................................... 13

ขอบเขตการศกษา ....................................................................................................................... 14

ขนตอนของการศกษาและวธการศกษา ...................................................................................... 14

แหลงขอมล ................................................................................................................................. 14

ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ......................................................................................................... 14

บทท 2 ประวตความเปนมาของหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ............................................ 15

ววฒนาการและทมาของไตรภม.................................................................................................. 15

ประวตของหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ......................................................................... 21

บทท 3 การวเคราะหรปแบบศลปะและแนวความคดของภาพจตรกรรม ในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ................................................................................................................................ 24

1.1 แนวความคดจตรกรรมไทยแบบประเพณ ........................................................................... 24

อรปภม ................................................................................................................................ 25

ซ

1.2 แนวความคดจตรกรรมไทยประเพณตามแนวทางการทรงงานของ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ................................................................................ 33

รปภม 34

กามภม ................................................................................................................................. 34

1.3 แนวความคดจตรกรรมไทยรวมสมย สมยรชกาลท 9 ........................................................... 51

นรกภม ................................................................................................................................ 51

มนษยภม.............................................................................................................................. 56

บทท 4 ............................................................................................................................................. 64

สรป ................................................................................................................................................. 64

รายการอางอง .................................................................................................................................. 67

ประวตผเขยน .................................................................................................................................. 69

สารบญภาพ

หนา ภาพท 1 ภาพหนงสอไตรภมกถา พระราชนพนธ พญาลไทย .......................................................... 15

ภาพท 2 ภาพลกษณะหนงสอสมดไตรภมกถา ฉบบหลวงสมยกรงธนบร เลขท 10 ........................ 17

ภาพท 3 ภาพแผนทโบราณ แสดงเมองชายฝงทะเลไทย และระยะทาง เชน เมองจนตบรร ระยอง บางละมง บางปลาสรอย เมองศรอะยธยา ทาจน ราชบร แมกลอง ปราน กย ปากน า พมเรยง ไชยา เปนตน ............................................................................................................................................. 20

ภาพท 4 ภาพหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ........................................................................... 21

ภาพท 5 การวาดภาพลงบนผนผาใบขนาด3.2 x 16 เมตร เรยกวา ภาพพระบฏ ............................... 22

ภาพท 6 คณะท างานสมดภาพไตรภม ฉบบรชกาลท 9 .................................................................... 23

ภาพท 7 มหานครนพพาน และพระอรยบคคล 8 จ าพวก ................................................................. 25

ภาพท 8 ภาพแทนปญจถรณในมหานครนพพาน ............................................................................ 27

ภาพท 9 ภาพแทนปญจถรณในมหานครนพพาน ............................................................................ 27

ภาพท 10 การเปรยบเทยบภาพ สระโบกขรณจากสมดสมดภาพ ไตรภมกถาทง 3 ฉบบ ............. 29

ภาพท 11 ภาพเปรยบเทยบพระอรยบคคล 8 จ าพวก ........................................................................ 30

ภาพท 12 ภาพดอกพตตานและดอกล าดวนโปรยทงภาพ ................................................................ 31

ภาพท 13 ภาพลวดลายดอกไมรวง ตอนเทศนาโปรดพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงส ................ 32

ภาพท14 สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ ....................................... 34

ภาพท 15 สวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) มสมเดจอมรนทราธราช (พระอนทร) เปนใหญ สถต ณ ไพชยนตปราสาท และวงโคจรดวงดาวทงหลาย ........................................................ 36

ภาพท 16 ภาพเปรยบเทยบรปแบบอาคารไพชยนตปราสาท กบพระทนงจกรมหาปราสาทในพระบรมมหาราชวง ......................................................................................................................... 37

ภาพท 17 ภาพตาลปตรพระวมาน จดท าขนในคราวสมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ เสดจสวรรคต ........................................................................................................................................... 38

ญ

ภาพท 18 เขาพระสเมร สวรรคชนจาตมหาราชกา และเขาสตตบรภณฑ ......................................... 39

ภาพท 19 ลกษณะอาคารทประทบของทาวธตรฐราช รกษาทศบรพา หนงในเหลาเทวดาในสวรรคชนท 1 จาตมหาราชกา ..................................................................................................................... 39

ภาพท 20 ลกษณะชนหลงคาอโบสถวดเบญจมพตร ........................................................................ 40

ภาพท 21 ภาพพภพแหงนาค – พภพแหงอสร อยใตเขาพระสเมร ................................................ 40

ภาพท 22 อาคารทรงปราสาทยอดทประทบของเหลาพญานาคและอสรปรากฏรปพรหมพกตร 41

ภาพท 23 ภาพลายเสนยอดประตพรหมโสภา ก าแพงชนในของพระบรมมหาราชวง ..................... 42

ภาพท 24 ภาพรปพรหมขนตตยฌานภม 3 ชน ทตยฌานภม 3 ชน และปฐมฌานภม 3 ชนแสดงระดบสงสดท ไฟ น า และลมท าลายลาง .......................................................................................... 43

ภาพท 25 ภาพเทวดาปารสชชาพรหมประทบในปราสาท ชนรปพรหม .......................................... 44

ภาพท 26 ภาพตาลปตรพดวาตเทวราช ............................................................................................ 44

ภาพท 27 ลกษณะการเหาะของเหลาเทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) .......................................................................................................................... 45

ภาพท 28 ภาพเปรยบเทยบลกษณะการเหาะของเหลาเทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) กบภาพหมสรเทพกญญาโปรยบปผา นางฟาทกองคท าทาเหาะ ยกเขาชกระดกพระบาท ปลายผาพลวไหว คดปลายมมแหลม ........................................................ 46

ภาพท 29 ภาพชนสเหลาหวาดกลวเทวดาฝายอธรรม ...................................................................... 46

ภาพท 30 ภาพเปรยบเทยบภาพชางไอยราวณ (เอราวณ) ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) กบภาพพดรองราชพธงานบรมราชาภเษกรชกาลท 6 ................................................... 47

ภาพท 31 ภาพรปพรหมขนตตยฌานภม 3 ชน ทตยฌานภม 3 ชน และปฐมฌานภม 3 ชนแสดงระดบสงสดท ไฟ น า และลมท าลายลาง .......................................................................................... 48

ภาพท 32 การเปรยบเทยบภาพ ไฟประลยกลปจากสมดภาพไตรภม ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และฉบบกรงธนบร 10/ก ................................................................................................................ 49

ภาพท 33 ภาพหมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ ................................................................................. 50

ภาพท 34 พระยายมราชพจารณาถอยความดวยความเปนธรรม ตดสนใหผตายขนสวรรคหรอลงนรก ................................................................................................................................................. 51

ฎ

ภาพท 35 ภาพหนงใน เปรตหลากจ าพวกอยรอบเมองราชคฤหนคร เรยกเปรตยมโลก ................... 52

ภาพท 36 ภาพการเปรยบเทยบภาพ ภกษทศลจากสมดภาพไตรภม ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และฉบบกรงธนบร 10/ก ....................................................................................................................... 53

ภาพท 37 ภาพสระอโนดาตจากสมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 6 .............................. 54

ภาพท 38 ภาพสระอโนดาต ............................................................................................................. 55

ภาพท 39 ภาพสงโตทมลกษณะอยางปจจบนและภาพหนาบคคล อยางชาวตางชาตผสมผสานกบสตวหมพาน .................................................................................................................................... 56

ภาพท 40 พระเมรสมเดจพระเจาพนางเธอเจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร ณ ทองสนามหลวง พระราชพธ พระราชทานเพลงเมอวนท 15 พฤศจกายน พ.ศ. 2551 ...................... 57

ภาพท 41 ภาพทาชางวงหลวง .......................................................................................................... 58

ภาพท 42 ภาพการเสยดสสงคมทสอดแทรกในฉากทาชางวงหลวง ................................................ 58

ภาพท 43 ภาพการเสยดสสงคมทสอดแทรกในฉากทาชางวงหลวง ................................................ 59

ภาพท 44 ภาพสะทอนปญหาสงคมทสอดแทรกในฉากทาชางวงหลวง .......................................... 59

ภาพท 45 ภาพตนมะมวงทมหาชนตางกแยงกนกนผลและเมองอวชชา .......................................... 60

ภาพท 46 ภาพบคคลและวถชวตคนในปจจบนจากภาพเมองอวชชา ............................................... 61

บทท 1

บทน า

ความเปนมาและความส าคญของปญหา

จากการศกษาหลกฐานสมดภาพไตรภมทรวบรวมกนมาพบวา ยงไมปรากฏตนฉบบของสมดภาพไตรภม สนนษฐานวาสญหายไป จงปรากฏแตฉบบคดลอกทงสน จ านวน 13 ฉบบ เนองในโอกาส พระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธนวาคม 2554 คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอ านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท 9 ไดมการจดพมพหนงสอไตรภม ฉบบรชกาลท 9 ขน เพออนรกษวถและปรชญาเกาแกของไทย โดยภาพเขยนเสรจสมบรณในวนท 21 พฤษภาคม พทธศกราช 2555 และน าขนทลเกลาทลกระหมอมถวาย พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา เดอนธนวาคม 2555 พรอมกบภาพพระบฏ1 หนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 มขนาด 25.5 x 33.8 เซนตเมตร พมพ 4 ส เปนหนงสอ 2 ภาษา คอ ภาษาไทย และองกฤษ คกนหนาตอหนา โดยใชภาพพระบฏไตรภมซงเปนการเขยนภาพไตรภมลงบนผา ขนาดยาวสามารถมวนเกบได เปนภาพประกอบ

ดงนนจงนบไดวาเปนการปรากฏตนฉบบของจตรกรรมไตรภมในสมยปจจบน ไมใชการคดลอกอยางในอดต ทงนเปนการเขยนภาพประกอบขนใหมท งหมดมความส าคญอยางยง ในการศกษาและบนทกแนวความคด เพอศกษารปแบบงานศลปกรรมในสมยรชกาลท 9 โดยใชการว เคราะหรปแบบศลปะจากท ง 4 แนวทางในการเ ขยนภาพจตรกรรมไทย คอ แนวความคดรปแบบศลปะทไดรบจากศลปะแบบไทยประเพณทชางเขยนอาจไดรบจากสมดภาพไตรภมฉบบทปรากฏมากอนหนาน รปแบบศลปะรวมสมยและแนวความคดในการออกแบบ ของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และแนวความคดรปแบบศลปะตามแนวทางภาพประกอบจากพระราชนพนธ เ รอง “พระมหาชนก” ในพระบาทสมเดจ พระเจาอยหว รชกาลท 9 ในการเขยนภาพจตรกรรมในหนงสอ ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

1 ภาพพระบฏ คอ รปค าเดมมาแตภาษาบาลคอ ปฏ อานออกเสยงวา ปะ-ฏะ หมายถง แผนผา หรอ ผนผา ดงนน พระบฏ จงมความหมายวา รปของพระพทธเจา หรอเรองของพระพทธเจาทไดเขยนภาพลงบนผนผา เหตนน พระบฏนคอจตรกรรมประเภทหนงในบรรดาพทธศลปกรรมประเภทตางๆ นนเอง อางองจาก กรมศลปากร กองพพธภณฑสถาแหงชาต, พระบถและสมดภาพไทย (กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ, 2527), 15.

13

อนงรปแบบแนวความคดทปรากฏในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ผศกษา มความคดเหนวาเปนการผสมผสานและบอกเลาพฒนาการระหวางศลปะแบบไทยประเพณ และศลปะรวมสมย ผานผงโครงสรางภาพแกนตง ซงแตกตางไปจากไตรภมกถาฉบบกอนๆ ทมกเปนงานเขยนแบบไทยประเพณ จงเปนทมาการเลอกศกษาในประเดนน

ในการศกษาครงน จะเปนการบนทกไวในหนาประวตศาสตรของการศกษา สมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ทผศกษาไดมโอกาสบนทกอทธพล แนวความคด และรปแบบ ในการเขยนภาพ จากการศกษาในทนจงนาจะเปนประโยชน ตอผสนใจศกษาในประเดนเดยวกนหรอใกลเคยงกนตอไป

ความมงหมายและวตถประสงคของการศกษา

1. เพอศกษารปแบบศลปะ ความหมาย แนวความคด และอทธพลในการวาดภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

2. เพอศกษาความสมพนธกนในเรองรปแบบศลปะของภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 กบงานศลปกรรมรวมสมย

3. เพอบนทกแนวความคดและรปแบบศลปะของชางเขยนไทยรวมสมยรชกาลท 9 ในการเขยนภาพจตรกรรมในหนงสอ ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

สมมตฐานการศกษา

1. ความสมพนธของภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

กบลกษณะรปแบบศลปะ และแนวความคดในการออกแบบ อาจไดรบอทธพลตามแนวทางศลปะของ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ในดานงานสถาปตยกรรม

2. อาจไดอทธพลของรปแบบศลปะตามแนวทางศลปะของภาพประกอบ พระราชนพนธ เรอง “พระมหาชนก” ในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท 9

3. ภาพจตรกรรมในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 “ศลปะสมย รชกาลท 9” อาจจะไดรบอทธพลทางรปแบบ ศลปะไทยประเพณสมยอยธยาตอนปลาย มาจาก สมดภาพไตรภม

14

ขอบเขตการศกษา

ศกษารปแบบและเปรยบเทยบรปแบบงานศลปกรรมทปรากฏในหนงสอ ไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 เพอหาแนวความคด รปแบบงานศลปกรรม โดยก าหนดขอบเขตการศกษาในบางสวนของ นรกภม มนสภม กามภม นามภม และอรปภม โดยตรวจสอบขอมลเนอหาหนงสอไตรภมฉบบอนๆ ในอดต เพอน ามาวเคราะหเปรยบเทยบ

ขนตอนของการศกษาและวธการศกษา

1. ศกษาเกยวกบรปแบบงานศลปกรรมทปรากฏหนงสอไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 และหนงสอไตรภมฉบบกอนหนาน

2. เกบขอมลในสวนอนๆ เพมเตม โดยศกษาพระราชนพนธ “พระมหาชนก” ซงเปนงานศลปกรรมรวมสมยเดยวกน

3. รวบรวมเอกสารขอมลตางๆทไดจากเอกสารวชาการเพอประกอบการท าวจยในครงน

4. วเคราะหขอมล 5. สรปผลการศกษา

แหลงขอมล

1. ส านกหอสมดกลาง มหาวทยาลยศลปากร 2. ส านกหอสมดแหงชาต ทาวาสกร

ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

1. เพอทราบถงคตในเนอหาทปรากฏในภาพจตรกรรมไตรภม 2. เพอใหทราบถงรปแบบศลปะไทยรวมสมยรชกาลท 9 ศลปะเหมอนจรง

แบบไทยสากล และศลปะไทยประเพณสมยอยธยาตอนปลายของจตรกรรมไตรภม 3. เพอเปนแนวทางศกษาใหแกผสนใจทานอนตอไป

15

บทท 2

ประวตความเปนมาของหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

ววฒนาการและทมาของไตรภม

วรรณกรรมไตรภมกถา หรอ ไตรภมพระรวง เปนวรรณคดพทธศาสนาสมยสโขทย มอายกวา 600 ป2 เปนพระราชนพนธของพระมหาธรรมราชาท 1 หรอ พระยาลไทย พระมหากษตรยรชกาลท 5 แหงกรงสโขทย ทรงพระราชนพนธขนเมอประมาณ พ.ศ. 18883 โดยคนควาขอธรรมค าสอนทางพระพทธศาสนามากกวา 30 คมภร วตถประสงคเพอแสดงธรรมเทศนาแกพระราชมารดาและคนทวไป โดยเนอหากลาวถง คตความเชอเรองภมจกรวาล การเวยนวายตายเกด บาปบญคณโทษ มงสอนใหคนท าความด เกรงกลวตอบาป ตามปรชญาในพระพทธศาสนา เปนพนฐานของศลปะและวฒนธรรม ประกอบกบคตเรองไตรภมมอทธพลตอวถชวตของชาวไทยมาจนถงปจจบน ถอไดวาหนงสอภาษาไทยทเกาแกทสด ทงนไดมการตพมพออกมาหลายฉบบ เชน ไตรภมกถา พระราชนพนธ พญาลไทย ถายถอดตามตวอกษรขอมไทยของพระมหาชวยวดปากน าจารไว เมอพทธศกราช 2321 (สมยกรงธนบร) ซงเปนฉบบทกรมศลปากรพมพเผยแพรในการสมมนาทางวชาการ เรอง “คตไตรภม: อทธพลตอวถสงคมไทย” เมอป พ.ศ. 2555 (ภาพท 1)

2 กรมศลปากร, ไตรภมกถา พระราชนพนธ พญาลไทย ถายถอดตามตวอกษรขอมไทยของพระมหาชวยวดปากน าจารไว เมอพทธศกราช 2321 (สมยกรงธนบร) (กรงเทพฯ: เอดสนเพรส, 2555), 7.

3 กรมศลปากร, ไตรภมกถา ฉบบถอดความ ของโครงการวรรณกรรมอาเซยน, พมพครงท 2 ed. (กรงเทพฯ: เอดสนเพรส, 2555), 13.

ภาพท 1 ภาพหนงสอไตรภมกถา พระราชนพนธ พญาลไทย ทมาภาพ : กรมศลปากร. ไตรภมกถา พระราชนพนธ พญาลไทย ถายถอดตามตวอ กษรขอมไทยของพระมหา ชวย วดปากน าจารไว เมอพทธศกราช 2321 (สมยกรงธนบร), (กรงเทพฯ: เอดสนเพรส), 2555, หนาปก.

16

เรองไตรภมส านวนสมยกรงสโขทยน ไมปรากฏมตนฉบบเดมครงกรงสโขทย ตกทอดมาจนถงปจจบนตนฉบบทน ามาใชพมพเผยแพรนน คอตนฉบบทพระมหาชวยวดปากน า จงหวดสมทรปราการ (วดกลางวรวหาร) ไดตนฉบบมาจากจงหวดเพชรบร จงไดจารเรองไตรภม ไวในใบลาน 30 ผก เมอ พ.ศ. 2321 และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ โปรดใหน าออกตพมพเผยแพรครงแรก เรยกชอวา “ไตรภมพระรวง”4

ในสวนของสมดภาพไตรภมน น ภาพทใชประกอบนยมคดลอกตอๆ กนมา จากภาพเขยนในสมดภาพไตรภมสมยกรงศรอยธยาตอนตนถงอยธยาตอนกลาง จนถงสมย กรงธนบร โดยสงเกตจากชอเมองตางๆทใชเรยกกนในสมยอยธยาตอนตน ซงสมดภาพไตรภมไมมความสมพนธกบวรรณกรรมไตรภมกถาทพระยาลไทยทรงนพนธ เนอหาทน ามาใชในสมดภาพน ามาจากหลายคมภร และอาจเกดจากการตความขนมา เปนภาพเรองพภพตางๆ ตามคตจกรวาลในพทธศาสนา รวมทงภาพ พทธประวตและชาดกทเคยเกดขนในชมพทวป ถอไดวาสมดภาพไตรภมเปนโบราณวตถส าคญทปรากฏหลกฐานของจตรกรรมสมยอยธยา-รตนโกสนทร ซงเขยนบนสมดขอยหรอสมดไทย ขนาดธรรมดาความกวาง 12 - 13 เซนตเมตร ยาว 39 – 41.5 เซนตเมตร และขนาดใหญความกวาง 20 - 30 เซนตเมตร ยาว 50 - 66 เซนตเมตร5 ลกษณะของสมดภาพไตรภม สวนมากจะปรากฏภาพเลาเ รองแตละตอนใน 1 หนาคของหนงสอสมดไทย (ภาพท 2) การเขยนภาพในสมดภาพทผานมามรปแบบทเปนแบบแผนชดเจนเปนล าดบ มการแสดงออกของภาพใกลเคยงกบเนอหาในวรรณกรรมไตรภมวนจฉยกถา6 มากกวาเนอหาในวรรณกรรม ไตรภมกถา

4 เรองเดยวกน, 13. 5 คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ , ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 23. 6 ไตรภมวนจฉยกถา คอ ไตรภมส านวนทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชโปรดเกลาฯ ใหพระราชาคณะและราชบณฑตชวยกนแตงขนเมอปเถาะ จลศกราช 1145 (พ.ศ. 2326) เปนหนงสอจบ 1 ยงไมสมบรณ ครนถง พ.ศ. 2345 โปรดใหพระยาธรรมปรชา (แกว) แตงไตรภมโลกวนจฉยใหจบความ ตอมากองวรรณคดและประวตศาสตรกรมศลปากร ไดมอบหมายใหนายพทร มลวลย แปล เรยบเรยง ตรวจสอบช าระไตรภมโลกวนจฉยจากตนฉบบหนงสอใบลาน และเมอ พ.ศ. 2520 ไดจดพมพ “ไตรภมโลกวนจฉย” ออดเผยแพร แบงออกเปน 3 เลม อางองจาก กรมศลปากร. ไตรภมกถา ฉบบถอดความ ของโครงการวรรณกรรมอาเซยน, พมพครงท 2 (กรงเทพฯ: เอดสนเพรส), 2555, 14.

17

ท งนจดประสงคในการเขยนสมดไตรภมคอแผนท โดยจากการศกษาของ

ศาสตราจารย ธงชย วนจกล แสดงภาพมหานครนพพาน สวรรคจนถงนรกภม แตละพภพจะบอกระยะความหางซงเปนลกษณะเหมอนกบแผนท7 แบบแผนการเขยนภาพไตรภมนาจะมขน กอนการเสยกรงศรอยธยาครงท 1 ทงนเพราะในจารกเขาพนมบาแคง (K465, K285) ไดกลาววา ในปมหาศกราช 1505 (พ.ศ. 2126) พระราชมนมาจากกรงศรอโยธยาไดมาถวายพระบฏไตรภม ทเขาพนมบาแคง

ลกษณะแบบแผนการเขยนภาพในสมดภาพไตรภมมการเรยงล าดบเนอหา ของสมดภาพไตรภมหนาตนทใชบนทกเรองไตรภม เหมอนกน คอ เรมภาพแรกดวยภาพมหานครนพพาน ภาพพระอรยบคคล ทง 8 ซงบรรลธรรมระดบตางๆ ตอไปจงแสดงภาพของ อรปพรหม รปพรหมสวรรคชนตางๆ เขาพระสเมรทลอมรอบดวยภเขา มหาสมทร และทวปทง 4 ลดหลนจนมาถง กรรมชวดวยภาพอบายภม คอ นรกภม เปรตหมตางๆ ภาพอสรกาย และภาพพทธประวต8 เหนไดชดเจนวามการเรยงล าดบภาพตรงกนขามกบขอความทบรรยายใน วรรณกรรมไตรภมซงจะเรมดวยเรองนรกภมขนไปจบดวยนพพานกถา แตสมดภาพจะเรมตนดวย ภาพมหานครนพพานกอน แลวจงปดทายดวย ภาพนรกภม เพอดงดดใจใหสมดภาพนาสนใจยงขน สวนของหนาปลายใชบนทกแผนทโบราณ เมองชายฝงทะเลตามความเขาใจของผคนในสมยนน ภาพบานเมองในสมย

7 รงโรจน ภรมยอนกล, "การศกษาเชงวเคราะหทมาของสมดภาพไตรภม" (วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต, ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร 2552), 140.

8 คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, 24.

ภาพท 2 ภาพลกษณะหนงสอสมดไตรภมกถา ฉบบหลวงสมยกรงธนบร เลขท 10 ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 24.

18

พทธกาล สถานทส าคญทางพทธศาสนา ปาหมพานต ภาพชาดกเรองตางๆ และจบดวยทศชาตชาดกเปนสวนมาก9

การถายทอดเนอหาโลกศาสตรลงในสมดไทย พบหลกฐานในสมดไตรภมฉบบหมายเลขท 10 หรอฉบบหลวงกรงธนบร (ภาพท 2) ท งนเรยกจตรกรรมทเขยนลงในสมดวา “สมดไตรภม” โดยฉบบทเกาทสดนาจะประมาณพทธศตวรรษท 21 แตฉบบคดลอกทพบในปจจบนทเกาทสดมอายประมาณพทธศตวรรษท 22 ม 2 สายการคดลอก ดงน

สายการคดลอกท 1 ของสมดภาพไตรภม ไดแก ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 6 มอายประมาณพทธศตวรรษท 23 เปนฉบบคดลอกของสมดไตรภมทเกาทสดของกลมท 1 ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 8 ฉบบกรงธนบร เลขท 10 ฉบบกรงเบอรลน ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก

สายการคดลอกท 2 ของสมดภาพไตรภม ไดแก ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 5 มอายประมาณพทธศตวรรษท 22 เปนการคดจากสมดไตรภมทเกาทสดของกลมท 2 และนาจะใกลเคยงฉบบดงเดมมากทสด ฉบบอกษรขอม ภาษาไทย เลขท 7 ฉบบหมายเลขท 9 ฉบบหมายเลขท 91 ฉบบหมายเลขท 178 ฉบบหมายเลขท 1 ฉบบมหาวทยาลยคอรแนล

เมอศกษาเพมเตมพบวา จากสายการคดลอกท 1 และสายการคดลอกท 2 ของสมดภาพไตรภม จะเหนไดชดวา สายการคดลอกท 2 ไดมการเรมเขยนจากภาพชมพทวป ไปจนถงภาพอตตรกรทวป นยมลงพนหลงเปนสสด แผนทในชวงทสองจะเรมตนทเขาพระสเมร สวนสายการคดลอกท 1 นยมลงพนเปนสขาว จะเรมเขยนจากภาพจกรวาล ซงจะมองจากดานตดตรง

9 เรองเดยวกน, 33.

19

ซงไมพบในสายการคดลอกท 2 จงสนนษฐานวา สายการคดลอกท 2 นาจะมอายมากกวาสาย การคดลอกท 1

นอกจากน ลกษณะแผนทเมองตางๆ ในสายการคดลอกท 1 ยงเขยนเปนระเบยบและใกลเคยงความเปนจรงมากกวา สวนแผนทในชวงทสองจะเรมตนทชมพทวป และยงมการเขยนภาพมหานครนพพานไดละเอยดกวาสายการคดลอกท 2

ทงนหอสมดแหงชาตมสมดภาพไตรภมตามทะเบยนบญชเอกสารโบราณปจจบน จ านวน 9 เลม หากจดกลมตามเนอหาเรองราวทปรากฏในสมดภาพไตรภมทงหมดของหอสมดแหงชาตแบงได 3 กลม ดงน

กลมท 1 กลมสมดภาพไตรภมฉบบกรงศรอยธยา - ฉบบกรงธนบร ซงมแนวคด

ในการน าเสนอเนอหาเหมอนกน ไดแก ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 6 ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 8 ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 5 ฉบบกรงธนบร เลขท 10 ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก

กลมท 2 ฉบบอกษรขอม ซงสมดภาพไตรภม มแนวคดในการน าเสนอเนอหาสาระและการบนทกภาพใกลเคยงกน ไดแก ฉบบอกษรขอม ภาษาไทย เลขท 7 ฉบบอกษรขอม ภาษาเขมร เลขท 1

กลมท 3 คอ กลมสมดจดบนทกสรรพสาระความรทมเรองไตรภมปรากฏอย ไดแก ฉบบอกษรธรรมลานนา เลขท 9 ฉบบเลขท 91

นอกจากนยงมสมดภาพไตรภมอนๆ อก 4 ฉบบ คอ ฉบบกรงเบอรลน ฉบบหมายเลข 178 ฉบบมหาวทยาลยคอรแนล ฉบบวดควนมะพราว

จากลกษณะการเขยนเรยงล าดบจากภพสงไปภพต า จงสนนษฐานวามจดประสงค

เพอเปนแผนทแสดงถงดนแดนตางๆทสตวโลกสามารถเดนทางไปถง เชน ภาพแผนทโบราณ แสดง เมองชานฝงทะเลไทย และระยะทาง เปนตน (ภาพท 3) และย งแสดงวาดนแดน ในเขตทราบลมแมน า เจาพระยาเปนสวนหนงของชมพทวปซงมอยธยาเปนจดศนยกลาง

20

เนองจากมภาพปญจมหานทจากสระอโนดาตไดไหลมาบรรจบกนเปนแมน าเจาพระยา นอกจากนอาจเปนการขยายพระราชอ านาจอนศกดสทธของอยธยา และรตนโกสนทร ทมาของภาพและขอความในสมดไตรภม มลกษณะชดเจนวามาจากวรรณกรรมใด และมลกษณะทมาของเนอหาอย ในวรรณกรรมหลายเลม และในบางภาพกไมพบทมา บางภาพเปนเรองคตพทธศาสนา

ภาพท 3 ภาพแผนทโบราณ แสดงเมองชายฝงทะเลไทย และระยะทาง เชน เมองจนตบรร ระยอง บางละมง บางปลาสรอย เมองศรอะยธยา ทาจน ราชบร แมกลอง ปราน กย ปากน า พมเรยง ไชยา เปนตน ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรมฉบบกรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร เลม 1 (ฉบบกรงศรอยธยา เลมท 8), (กรงเทพฯ: กรมศลปากร,2542), 164.

21

ประวตของหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

เมอพทธศกราช 2550 หมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ อดตปลดกระทรวงวฒนธรรม ไดเสนอปลดกระทรวงวฒนธรรม นายวระ โรจนพจนรตน ใหน าเนอหาวรรณกรรม ไตรภมมกถา ฉบบบณฑตยสถานมาจดพมพใหม โดยใชภาพประกอบเปนภาพจตรกรรมของศลปน รวมสมย10

คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอ านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช จดพมพหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 (ภาพท 4) เนองในโอกาส พระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธนวาคม 2554 ซงไดมการเสนอเรองโดยหมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ ประธานคณะท างานโครงการสรางสรรคภาพไตรภม สมยรชกาลท 9 อดตปลดกระทรวงวฒนธรรม ใหน าเนอหาวรรณกรรมไตรภมกถา ฉบบราชบณฑตยสถานมาจดพมพใหม โดยใชภาพจตรกรรมของศลปนรวมสมยเปนภาพประกอบ

ภาพจตรกรรมไตรภมทไดเขยนขนเพอใชเปนภาพประกอบเนอเรองในหนงสอ

ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 เปนการวาดภาพลงบนผนผาใบขนาดใหญ 3.2 x 16 เมตร เรยกวา ภาพพระบฏ (ภาพท 5)โดยใชเทคนคการวาดดวยสอะครลค

10 เรองเดยวกน, 34.

ภาพท 4 ภาพหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), หนาปก.

22

อรปภม

รปภม

กามภม

นรกภม และ มนสสภม

จตรกรรมไทยประเพณ

จตรกรรมไทยประเพณตามแนวของ

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ

จตรกรรมไทยรวมสมย สมยรชกาลท 9

ภาพท 5 การวาดภาพลงบนผนผาใบขนาด3.2 x 16 เมตร เรยกวา ภาพพระบฏ ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 254.

23

ทงนศลปนอาวโส จ านวน 6 ทาน ไดรบการมอบหมายใหดแลจดหาชางเขยนภาพ โดยชางเขยนภาพทมฝมอจากส านกชางสบหม กรมศลปากร และชางเขยนภาพจากภายนอก โดยศลปนรวมสมย ประกอบดวย อาจารยปญญา วจนธนสาร เปนผจดท าแบบรางภาพตนฉบบ เพอใชเปนแบบในการเขยนภาพขนาดใหญลงบนผาใบ รองศาสตราจารยสรศกด เจรญวงศ เปนผตรวจสอบความถกตองตามเนอหาของไตรภมกถา ศาสตราจารยปรชา เถาทอง เปนผดแลสดสวนขององคประกอบภาพ โดยศลปนอาวโสทง 3 ทานเปนผใหแนวคดในการสรางสรรคภาพ นอกจากนยงมผรวมสนบสนนด าเนนงานโดย นายสนน รตนะ นายสาคร โสภา และนายศกย ขนพลพทกษ เปนผจดท าแบบรางรายละเอยด และเปนผรบผดชอบหลกในสวนของภาพเขยนจรง เนองจากศลปนรวมสมยในรชกาลท 9 แหงกรงรตนโกสนทร เปนผสรางสรรคภาพประกอบ ขนมาใหม มไดเปนการคดลอกเฉกเชนในอดตทนยมปฏบตกนมา จงเรยกวา “สมดภาพไตรภม สมยรชกาลท 9” (ภาพท 6)

ภาพประกอบทไดสรางสรรคขนใหมนไดใชประกอบในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ซงจดพมพเปน 2 ภาษา คอ ภาษาไทยและองกฤษในเลมเดยวกน โดยเนอหาภาษาไทยใชตนฉบบหนงสอไตรภมกถาทราชบณฑตยสถานช าระใหม เมอ พ.ศ. 2544 และภาษาองกฤษใชตนฉบบทแปลโดยผเชยวชาญของไทยในโครงการอาเซยน ซงพมพในหนงสอ ชดวรรณกรรมอาเซยน พ.ศ. 253011

11 เรองเดยวกน, 47.

ภาพท 6 คณะท างานสมดภาพไตรภม ฉบบรชกาลท 9 ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 38.

24

บทท 3

การวเคราะหรปแบบศลปะและแนวความคดของภาพจตรกรรม

ในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

การวเคราะหรปแบบศลปะและแนวความคดของภาพจตรกรรม ในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ผวจยไดน ารปแบบจตรกรรมและองคประกอบภาพในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 มาศกษาโดยแยกวเคราะหตามแนวความคดทปรากฏในงานศลปกรรมดงกลาว

วธการวางองคประกอบของภาพโดยรวม ใชแนวคดตามความนยมเดมทแสดงรปแบบการเขยนภาพจตรกรรมไตรภมเชนเดยวกนกบสมดภาพจตรกรรมฉบบกอนทผานมาโดยเรมจากต าแหนงดานบนสดตามคตไตรภมลงมาถงต าแหนงดานลางสด การจดวางองคประกอบของภาพมการปรบขยายพนทออกในทางกวาง และการวางต าแหนงภาพทส าคญเทากนใหอยในระนาบเดยวกน

ในสวนของโครงเรองเปนการเลาเรองไตรภม ตามแบบแผนดงเดม อยางไรกด ไดมการเปลยนแปลงรายละเอยด เชน ฉากหลงสภาพบานเรอน เหตการณส าคญ สภาพวถชวตสงคมและผตนอยในยคสมยปจจบน โดยยงคงไวซงเนอหาทยดหลกแนวคดทสอนใหท าความด เกรงกลวบาป และละอายตอการท าชว ทงนผศกษาไดท าการวเคราะหตามแนวความคด โดยแยกรปแบบตามโครงสรางภาพแกนตงทปรากฏในแนวคดนนๆ ดงน

1.1 แนวความคดจตรกรรมไทยแบบประเพณ

จตรกรรมไทยประเพณ คอ จตรกกรมไทยเนองในพระพทธศาสนา มแบบแผน

โดยเฉพาะทสบทอดกนมาเปนประเพณอนยาวนาน ลกษณะออกแบบกงอดมคต – กงสมจรง เพราะ

สอเรองเลาทนยมในแนวเดยวคอทางดานพระพทธศาสนา จงสะทอนโลกทศน วถชวตในอดตได

อยางตรงชด12

12 มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, จตรกรรมไทย – แบบประเพณและแบบสากล, เอกสารการสอนชดวชาศลปะกบสงคมไทย (สาขาศลปะศาสตร มหาวทยาลยสโขทยธรรมมาธราช, 2533), 161.

25

ในสวนของสมดภาพไตรภมฉบบรชกาลท 9 ปรากฏในชนอรปภมและบางสวนในชนรปภม ทงนผศกษาไดเลอกวเคราะหชนอรปภมเทานน

อรปภม หมายถง พรหมโลกทพรหมในชนนไมมรปราง มแตดวงจต เพราะเหนวา หากมรางกายอยนนจะมแตโทษ อาจจะไปท ารายซงกนและกนได จงบรกรรมความวางเปลา ยดเอาอากาศซงเปนความวางเปลาเปนอารมณ13 โดยอรปภม กลาวถงภมสวรรคทอยเหนอสวรรคชนพรหมขนไป มทงหมด 4 ชน14 ทงนผศกษาจะยกเพยงฉากมหานครนพพาน และฉากพระอรยบคคล ทง 8 จ าพวก มาวเคราะหรปแบบและแนวความคด

ในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ชนอรปภมเปนการเขยนภาพจตรกรรมไทยแบบประเพณโบราณ สมยอยธยา เชงอดมคตเชงสญลกษณสรางสรรคเหมอนภาพความฝน โดยปรากฏภาพมหานครนพพาน และพระอรยบคคล 8 จ าพวก (ภาพท 7)

13 รงโรจน ภรมยอนกล, การศกษาเชงวเคราะหทมาของสมดภาพไตรภม (วทยานพนธปรญญาปรชญาดษฎบณฑต ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2552), 20. อางจาก พระยาธรรมปรชา (แกว), ไตรภมโลกวนจฉย ใน วรรณกรรมรตนโกสนทร เลมท 2 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2558), 1092. 14 นรศ อาจยนยง, "ไตรภมคตในงานออกแบบพทธสถาปตยกรรมสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว" (วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต, ภาคศลปวชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2553), 68.

ปญจถรณ

(ทนอน)

ภาพท 7 มหานครนพพาน และพระอรยบคคล 8 จ าพวก ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 72 – 73.

พระอรยบคคล

8 จ าพวก

ก าแพงลอมรอบ

26

องคประกอบของภาพมหานครนพพาน ปรากฏปราสาทซอนชน มก าแพงลอมรอบ มแทนปญจถรณ (ทนอน) ลาดปหองทนอนและตามประทป มรปประตเมองมหานครนพพาน เมอศกษาเพมเตมพบวา ชางเขยนภาพปราสาทวางเปลาเปนการสอใหทราบความมอยของสวรรคชนน บางแหงเขยนภาพคลายหมอนวางนงอยในปราสาทดวย โดยเรยกวา “พรหมลกฟก” และพนจากนนคออากาศธาต อนหมายถงสภาวะแหงนพพาน15 ถดมามรปประตเมองมหานคร นพพาน ไมปรากฏรปบคคล เนองจากเปนการแสดงถงสภาวะการนพพานซงปราศจากรปราง ทงน ผศกษามความคดเหนวา นพพาน คอขนบรรลแลว นาจะอยสงกวาอรปภม อยางไรกด ภาพพระบฏ ทปรากฏในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 นน ศลปนอาจจะถายทอดแนวความคดและคต ไตรภมใหเขาถงงายมากยงขน16

เมอวเคราะหเพมเตมพบวา ฉากมหานครนพพานทปรากฏในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ไดมการวาดแทนปญจถรณ (ทนอน) จ านวน 5 แทน โดยผศกษามความคดเหนวา ค าวา “ปญจถรณ” นนหมายถงตงเตยงหรอทบรรทม 5 แทน อาจจะสอดคลองกบแนวคดเรอง อดตพระพทธเจาม 4 พระองค รวมกบอนาคตพระพทธเจาอกหนงพระองค (พระศรอารยเมตไตรย) เปน 5 พระองคในคมภรภทรกลป ไดแก พระพทธเจากกสนโธ, พระพทธเจาโกนาคมนะ , พระพทธเจากสสปะ, พระพทธเจาโคตรมะ และอนาคตพระพทธเจาพระศรอารยเมตไตรย17 แตเมอน ามา เปรยบเทยบกบสมดภาพไตรภมฉบบกรงธนบรเลขท 10 ทปรากฏปญจถรณเพยง แทนเดยว ซงนาจะเปน เรองของขอจ ากดของพนทของสมดภาพฉบบดงกลาว (ภาพท 8)

15 สนต เลกสขม, จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3 : ความคดเปลยน การแสดงออกเปลยน (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2548), 20.

16 ดเพมเตม หนา 16, ผศกษา. 17 ภภพพล จนทรวฒนกล, ประวตศาสตรและศลปะพมา, (กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2553), 139. อางจาก สรย มผลกจ และ วเชยร มผลกจ, พระพทธประวต, ed. พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: คอมฟอรม, 2550).454-455.

27

อยางไรกด เมอน ามาเปรยบเทยบกบฉากมหานครนพพาน ในสมดภาพไตรภม

ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก กลบปรากฏเพยงปราสาท (ภาพท 9) ทงนผศกษามความคดเหนวา ฉากมหานครนพพาน จะปรากฏปญจถรณ จ านวน 5 แทน หรอแทนเดยว หรอปรากฏเพยงปราสาท นน อาจเปนการแสดงภาพในลกษณะสญลกษณ ไมไดมงหมายใหเปนไปตามคมภรทกมต

ภาพท 8 ภาพแทนปญจถรณในมหานครนพพาน ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบ กรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร เลมท 2 (ฉบบ กรงธนบร เลขท 10), (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 15.

ภาพท 9 ภาพแทนปญจถรณในมหานครนพพาน ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร, เลมท 2 (ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก) (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 91.

28

ในสวนของภาพสระโบกขรณเตมไปดวยน า มรปบว แมลงภภมร ผง หมวหค เชน นก นกยง นกกระเรยน นกจากพราก และราชหงสแดง ราชหงสขาว ไมปรากฏรปบคคล เนองจากเปนการแสดงถงสภาวะการนพพานซงปราศจากรปราง โดยสระโบกขรณปรากฏใน คมภรพระพทธศาสนาหลายเลม เชน ปฐมสมโพธกถา ดงความตอนหนงกลาววา

“ครนเจรญกาลมา พระโพธสตวเจรญเจรญพระชนมพรรษาได 7 ขวบ สมเดจ พระ

บรมกษตรยจงตรสถามหมอมาตยวา ธรรมดาทารกมอาย 7 ขวบ นนพอใจเลนสงอนใด อมาตย ทงหลายกราบทลวา พอใจเลนน า จงด ารสใหหาบรรดาชางทงปวงมอย ในพระนครมาพรอมกน แลวตรสสงใหไปกระท าการขดสระโบกขรณในทโพนส าหรบจะใหราชบตรแหงเราลงเลนน า นายชางทงหลายกไปกระท าการตามรบสงแลวปกไมหมายกรยลงในทอนจะขดสระ”

จากขอความขางตน สอดคลองกบ บทความวจย เรอง “สระโบกขรณในอรรถกถา

ชาดก: ความเปรยบเทยบกบการสอแนวคดมรรคานพพาน” โดยสอความหมายของสระโบกขรณ 3 ระดบ คอระดบท 1 สระโบกขรณเปนทพยสมบตของผมบญในสามภพ กลาวคอในโลกมนษย สวรรคและนาคพภพ เ ปน “โลกยสข” ของผ ครอบครอง ซงทรงศล ทรงธรรม ไดแ ก พระมหากษตรย เทวดา พญานาค ความหมายระดบนเชอมโยงไปสความหมายระดบท 2 คอ ความวเศษนเองทท าให สระโบกขรณเปนทปรารถนาของมนษยและสตวสระโบกขรณจงเปน “กเลส” สรางความลมหลง ใหสตวโลก เปนเครองผกสตว ไวในสงสารวฏ ยกเวนพระโพธสตว ผมจตทเบกบานของ พระโพธสตวผมปญญา ซงผศกษามความคดเหนวา ระดบท 2 สอดคลองกบขอความในหนงสอ ปฐมสมโพธกถาทกลาวไวขางตน เมอเชอมโยงไปสความหมายระดบท 3 กลาวคอ จตทเบกบาน ของพระโพธสตวผมปญญา ละกเลส มงบ าเพญธรรมในขนตอไปมสรโบกขรณสอความหมายถง ความสงบเยน เปนสถานทบ าเพญธรรมอนมน าในสระโบกขรณทช าระกเลส สระโบกขรณหรอ สระบวยงสอนยถงปญญาทมองเหนหนทางดบทกขของพระโพธสตว18

18 สภค มหาวรากร และสปาณ พดทอง, ทอแพรดอกไมในสายธาร (กรงเทพฯ: สนตศรการพมพ, 2548), 116.

29

เมอวเคราะหเพมเตมพบวา สระโบกขรณในสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 นนปรากฏทงต าแหนงซายขวา ผศกษาจงต งขอสงเกตวา อาจจะเปนเรองของเทคนค ทศลปนตองการใหภาพมความสมดลกบพนทภาพปญจถรณทง 5 แทน เหนอสระโบกขรณ แตเมอน ามาเปรยบเทยบกบภาพสระโบกขรณจากสมดภาพไตรภมฉบบกรงธนบร เลขท 10 ปรากฏเพยง ต าแหนงเดยวของภาพ โดยอาจจะเพอมงเนนวาสระโบกขรณนนมเพยงจ านวน 1 สระ เทานน หรอ อาจเปนขอจ ากดของพนท (ภาพท 10)

ภาพท 10 การเปรยบเทยบภาพ สระโบกขรณจากสมดสมดภาพ ไตรภมกถาทง 3 ฉบบ ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 77. ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร, เลมท 2 (ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และเลขท 10/ก) (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 15 และ 91.

ฉบบกรงธนบร เลขท 10 ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก

ฉบบรชกาลท 9

30

อยางไรกด ผศกษาไมพบขอมลใดทกลาวถงจ านวนของสระโบกขรณ ซงภาพ สระโบกขรณจากสมดภาพไตรภมฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก ทปรากฏท งต าแหนงซายขวา เชนเดยวกบสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 ผศกษามความคดเหนวา การปรากฏภาพ สระโบกขรณท งต าแหนงซายขวาหรอต าแหนงเดยวน น อาจเปนการแสดงภาพในลกษณะ สญลกษณ ไมไดมงหมายใหเปนไปตามคมภร เชนเดยวกบภาพฉากมหานครนพพานทวเคราะหไว กอนหนาน

ในสวนของภาพพระอรยบคคล 8 จ าพวก คอ พระอรหตตมรรค พระอรหตตผล พระอนาคามมรรค พระอนาคามผล พระสกทาคามมรรค พระสกทาคามผล พระโสดาปตตมรรค พระโสดาปตตผล (ภาพท 11) ปรากฏลกษณะการยนในระนาบเดยวกนดวยอากปกรยาตางๆ ซงตาง จากสมดภาพฉบบกรงธนบร เลขท 10 จะยนเปนภาพพระอรยบคคลยนอย 2 แถว แถวละ 4 รป ตาม หนากระดาษสมดภาพ เนองจากมขอจ ากดของพนทเชนเดยวกบภาพมหานครนพพาน ทวเคราะหไว ขางตน

ภาพท 11 ภาพเปรยบเทยบพระอรยบคคล 8 จ าพวก ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบ กรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร เลมท 2 (ฉบบ กรงธนบร เลขท 10), (กรงเทพฯ: กรมศลปากร , 2542), 15. ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและ จดหมายเหตฯ , ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 , (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 72 – 73. ศลปากร,2542), 15 – 16.

ฉบบกรงธนบร เลขท 10

ฉบบรชกาลท 9

31

ทงนภาพมหานครนพพานไดปรากฏในสมดไตรภมฉบบหมายเลขท 10 และฉบบกรงเบอรลนซงมอายอยในตนพทธศตวรรษท 24 แตจากหลกฐานในงานจตรกรรมฝาผนงเทาทส ารวจพบในปจจบน (2552) ในเขตพนทประเทศไทยในปจจบนและจตรกรรมในลมแมน าอรวดกลบไมพบวามการเขยนภาพมหานครนพพานแตประการใด ทงนอาจจะเปนเพราะวางานจตรกรรมฝาผนงมวตถประสงคทจะตองการเนนถงประวตและมหาปาฏหารยของพระพทธเจา รวมถงเรองราวการบ าเพญเพยรบารมในอดตชาตของพระองคเปนหลก หากแตภาพในสมดไตรภมเปนชดจตรกรรมทเปนแผนททจะพยายามอธบายดนแดนตางๆ ทสตวโลกสามารถเดนทางไปถงได19 เชน แผนทโบราณแสดงเมองชายทะเลของไทยและระยะทาง

นอกจากนหากพจารณาในสวนขององคประกอบอนๆ ของสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 เชนลกษณะพนหลงเปนสชมพออนและมการเพมระดบความเขมของสมากขนเรอยๆ จากต าแหนงดานบนสดจนถงต าแหนงลางสด แสดงรปแบบของลายเมฆไหลบนพนหลงภาพ มการตดเสนภาพดวยสด า พนหลงเขยนเปนภาพลวดลายดอกไมรวง ไดแก ดอกพตตานและดอกล าดวนโปรยทวทงภาพ (ภาพท 12) ทงนไมปรากฏในฉากมหานครนพพานของสมดภาพไตรภมฉบบกอนๆ แตปรากฏภาพลวดลายดอกไมรวงเชนนในฉากพทธประวต ตอนเทศนาโปรดพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงส เชน สมดภาพไตรภมฉบบกรงธนบร เลขท 10 เปนตน (ภาพท 13)

19 รงโรจน ภรมยอนกล, การศกษาเชงวเคราะหทมาของสมดภาพไตรภม , 158.

ดอกพตตาน

ดอกล าดวน

ภาพท 12 ภาพดอกพตตานและดอกล าดวนโปรยทงภาพ ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ,ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 72 – 73.

ดอกพตตาน

32

หากกลาวโดยสรป รปแบบแนวความคดไทยประเพณทปรากฏในชนอรปภม

ผศกษามความคดเหนวา ชางผสรางสรรคผลงานไดคงไวซงคตของการปราศจากรปรางแมกระทงดวงจต โดยพระนพพานในความหมายทเปนสภาวะการหลดพนของดวงจตทออกจากกเลสและตณหา ทงปวง ซงเปนลกษณะการอธบายในเชงนามธรรม จงเปนการยากทจะเขยนเปนภาพจตรกรรมหรอรปธรรมได คณะผท างานจงคงไวซงแนวความคดของชางรนกอน โดยคตความคดในการเขยนสมดไตรภม ถอวาพระนพพานเปนดนแดนหนงทบคคลใดๆ บคคลหนงทปฏบตพรอมสามารถตดกเลสตณหาทงปวงออกหมดจากจตสามารถเดนทางเขาไปถงได20

อยางไรกดในบางประเดนของสมดภาพไตรภม ฉบบรชกาลท 9 ปรากฏแทนปญจถรณ (ทนอน) จ านวน 5 แทน ซงอาจจะสอดคลองกบแนวคดเรองอดตพระพทธเจาม 4 พระองค รวมอนาคตพระพทธเจาอกหนงพระองค (พระศรอารยเมตไตรย) เปน 5 พระองค ในคมภรภทรกลป ทงนฉากมหานครนพพาน จะปรากฏปญจถรณจ านวน 5 แทน หรอแทนเดยวอยางสมดภาพไตรภมฉบบกรงธนบร เลขท 10 หรอปรากฏเพยงปราสาทอยางสมดภาพไตรภมฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก นน อาจเปนการแสดงภาพในสญลกษณ ไมไดมงหมายใหเปนไปตามคมภรทกมต

20 เรองเดยวกน, 155.

ภาพท 13 ภาพลวดลายดอกไมรวง ตอนเทศนาโปรดพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงส ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบ กรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร เลมท 2 (ฉบบ กรงธนบร เลขท 10), (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 159.

33

หากวเคราะหในองคประกอบอนๆ เชน การลงสชมพออนและไลระดบสขนเรอยๆ เปนเทคนคสมยใหมทใชระดบสเพอบงบอกถงความวางเปลาของอรปภม นอกจากนการวาดภาพดอกไมรวงสอดแทรกไปในฉากมหานครนพพานของสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 ยงไมเคยปรากฏลกษณะเชนนในสมดภาพไตรภมฉบบกอนหนาน อยางไรกดภาพดอกไมรวงไดปรากฏในสมดภาพไตรภมฉบบกรงศรอยธยา เลขท 8 ในฉากโปรดพระมารดาแตไมใชในฉากอรปภม

1.2 แนวความคดจตรกรรมไทยประเพณตามแนวทางการทรงงานของ

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ

พระประวตโดยสงเขป สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรา

นวดตวงศ (ภาพท 14) เปนเจานายในราชวงศจกรพระองคหนงททรงท าคณประโยชนอยางอเนกอนนตตอสยามประเทศในหลายๆ กรณนอกเหนอจากทรงคณประโยชนซงไดทรงปฏบตพระราชกรณยกจถวายตอพระเจาแผนดนถง 3 รชกาล นอกจากนยงทรงปฏบตงานดานศลปกรรม ซงท าใหพระองคทรงมชอเสยงเกยรตคณขจรขจาย เปนทยอมรบกนในหมเจานายและขนนางในยคนนเปนอยางมาก พระองคเปนผทรงรอบรงานดานศลปะซงเปนดานวจตรศลปทง 5 สาขา ทรงรางภาพ เขยนภาพลายเสน ภาพจตรกรรมไดอยางงามวจตร ทรงออกแบบงานประตมากรรม ทรงออกแบบสถาปตยกรรมถาวรชนส าคญของชาต ทงพระอโบสถวดเบญจมพตร และวดราชาธวาส และทรงออกแบบสถาปตยกรรมชวคราว เชนพระเมรมาศตางๆ นอกจากนทรงออกแบบงานประณตศลปกรรมตางๆ มากมาย ทงงานนเทศศลป งานประยกตศลป งานประเภทนมทงงานสวนพระองคและงานทลเกลาฯ ถวายสนองพระเดชพระคณพระบาทสมเดจพระเจาอยหวและงานราชการ รวมไปถงทรงนพนธหนงสอทงบทรอยกรอง รอยแกว บทมโหร และบทละคร ทรงเลนดนตรและแตงเพลงไทยและไทยสากลไดอยางดยง และทรงแสดงละครไดอยางมชอเสยง จะเหนไดวาทรงแสดงความรทางทฤษฎศลปะทกสาขา ตามทปรากฏอยขอเขยนในพระนพนธของพระองคอยางมากมาย21

21 สรศกด เจรญวงศ, สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ “สมเดจคร” นายชางใหญแหงกรงสยาม (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 13-14.

ดอกจ าปา

34

ในสวนของสมดภาพไตรภมฉบบรชกาลท 9 ปรากฏในชนรปภมและกามภมบางสวน โดยผศกษาไดเลอกภาพบางฉากมาวเคราะหแนวความคดและรปแบบงานดงน

รปภม

รปภม หมายถง พนทของรปภมน นตรงกบสวรรคช นทเรยกวา โสฬสพรหม (พรหม 16 ชน) หรอพรหมทมรปราง22 สถานะชวตระดบสงเปนชวตระดบกลางเปนชวตทบ าเพญรปฌาน หมายถง การปฏบตธรรมของพระสงฆ ฆราวาส และเทวดา ดวยการเพงพจารณารปธรรมเปนอาวรณ 4 ระดบ ไดแก ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน และจตตฌาน ผทบ าเพญวตรปฏบต จะมาเกดรปพรหมในพรหมโลก23

กามภม จากคมภรปรมตถทปนผลงานการประพนธของพระญาณธชะภกษชาวพมา ไดใหความหมายของกามภมวา “เปนสถานทรนรมยดวยความเพลดเพลนในกามคณ เพราะยงขมกามราคะไมได มไดรนรมยดวยความเพลนเพลนในฌาน”24

22 รงโรจน ภรมยอนกล, การศกษาเชงวเคราะหทมาของสมดภาพไตรภม, 20.

23 สน สมาตรง, คตความเชอไตรภมและจกรวาลวทยาในจตรกรรมฝาผนงไทย (กรงเทพฯ: แปลน พรนทตง, 2556), 11.

24 รงโรจน ภรมยอนกล, การศกษาเชงวเคราะหทมาของสมดภาพไตรภม, 19.

ภาพท14 สมเดจพระเจาบรมวงศ เธอ เจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ ทมาภาพ : สรศกด เจรญวงศ, สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ “สมเดจคร” นายชางใหญแหงกรงสยาม, (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 12.

35

กามภมเปนภมทวาดวยเรองของอบายภม 4 สคตภม 7 ทประกอบไปดวยเนอหาทกลาวถงภมของมนษย 1 และภมสวรรคทอยเบองสงขนไปอก 6 ชน25 จากสมดภาพไตรภม ฉบบรชกาลท 9 ทปรากฏแนวความคดการทรงงานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ คอชน สคตภม 7 โดยเปนชนฉกามาพจรภม สวรรคของเทวดา 6 ชน ในทนผวจยจะเลอกภาพบางสวนมาวเคราะห คอ สวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ), เขาพระสเมร สวรรคชนจาตมหาราชกา และพภพแหงนาค - พภพอสร

อนง ในสวนของ อบายภม 4 และภมมนษย ซงเปนสวนหนงของกามภม เปนการเขยนภาพแนวความคดรวมสมย ซงจะกลาวในประเดนถดไป

การเขยนภาพจตรกรรมไทยตามแนวทางการทรงงานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ซงเปนการผสมผสานความรสากลกบความเปนไทย โดยยงรกษาความเปนไทยไวไดอยางชดเจน ซงจะแยกอธบายและวเคราะหเปนประเดนตางๆ ดงน

งานสถาปตยกรรม ผศกษาไดน าภาพไพชยนตปราสาทในสวนของสวรรคชนท 2

ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) และเขาพระพระสเมร สวรรคชนท 1 จาตมหาราชกา มาศกษาแนวความคดและรปแบบการทรงงานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ มาวเคราะห ดงน

ภาพสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) มสมเดจอมรนทราธราช

(พระอนทร) เปนใหญ สถต ณ ไพชยนตปราสาท พระจฬามณเจดย ชางไอยราวณ (เอราวณ) สธรรมาเทวสภาคยศาลา นางสธรรมา นางสจตรา นางสชาดา นางสนนทา เทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร และวงโคจรดวงดาวทงหลาย ระหวางก าแพงจกรวาลถงเขายคนธรเปนทางโคจรของพระอาทตย พระจนทร ดาวพระเคราะห และดวงดาวอนๆ เทวดานพเคราะห คอ พระอาทตย พระจนทร พระองคาร พระพธ พระพฤหส พระศกร พระเสารพระราห ซงสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ทรงลงฝพระหตถตนปารชาต และเบกพระเนตรพระอนทร ถอเปนพระมหากรณาธคณอนสงสดในการเขยนภาพตามโครงการน (ภาพท 15)

25 นรศ อาจยนยง."ไตรภมคตในงานออกแบบพทธสถาปตยกรรมสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว", 68.

36

เมอวเคราะหรปแบบอาคารไพชยนตปราสาท ผศกษามความคดเหนวาอาคาร

ไพชยนตปราสาทมรปแบบทใกลเคยงกบพระทนงจกรมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวง เปนอยางมาก ซงพระทนงดงกลาว สรางขนในสมยรชกาลท 5 ผศกษาสนนษฐานวารปแบบ ของพระทนงจกรมหาปราสาท อาจเปนตนแบบในการทรงงานของพระองคทานในเวลาถดมา (ภาพท 16)

ภาพท 15 สวรรคช นท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) มสมเดจอมรนทราธราช (พระอนทร) เปนใหญ สถต ณ ไพชยนตปราสาท และวงโคจรดวงดาวทงหลาย ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 116 – 117.

37

อยางไรกด ภาพอาคารไพชยนตปราสาท ไดปรากฏบนตาลปตรพระวมาน

ไพชยนต (ภาพท 17) จดท าขนในคราวสมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ เสดจสวรรคต โดยเปนฝพระหตถการออกแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ซงรปแบบไดถกลดถอนลงใหเหมาะสมกบขนาดของตาลปตร ทงนในสวนของปราสาทยอด ยงมความใกลเคยงกบรปแบบอาคารไพชยนตปราสาทในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

ภาพท 16 ภาพเปรยบเทยบรปแบบอาคารไพชยนตปราสาท กบพระทนงจกรมหาปราสาทในพระบรมมหาราชวง ทมาภาพ : (อาคารไพชยนตปราสาท) คณะกรรมการฝายประมวลเอกสาร และจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 116 – 117. ทมาภาพ : (พระทนงจกรมหาปราสาท) ส านกพระราชวง, พระบรมมหาราชวง, (กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช,2547), 120 – 121.

38

ภาพเขาพระสเมร สวรรคชนท 1 จาตมหาราชกา เปนทประทบของทาวไพศรพณ

มหาราช รกษาทศอดร ทาวธตรฐราช รกษาทศบรพา ทาววรปกขราช รกษาทศประจม ทาววรฬหกราช รกษาทศทกษณ และมพภพแหงครฑอยเชงเขาพระสเมร (ลอมดวยเขายคนธรซงเปนเขาชนท 1 ของเขา 7 ชน ชอเขาสตตบรภณฑทลอมรอบเขาพระสเมร) เขาสตตบรภณฑ ทง 7 ประกอบดวย เขายคนธร เขาอสนธร เขากรวก เขาสทศนะ เขาเนมนธร เขาวนนตกะ เขาอสกณ ซงลอมรอบดวยเขาก าแพงจกรวาลเปนชนสดทายทมภาพดอกจ าปาโปรยในพนหลงสแดงเขม (ภาพท 18)

ภาพท 17 ภาพตาลปตรพระวมาน จดท าขนใน

คราวสมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ เสดจสวรรคต

ทมาภาพ : หอสมดวงทาพระ มหาวทยาลยศลปากร

39

ในสวนของช นหลงน น ผ ศกษามความคดเหนวาช นหลงคาอาคารไพชยนต

ปราสาทและอาคารทประทบของเหลาเทวดาในสวรรคชนท 1 จาตมหาราชกา (ภาพท 19) มความคลายคลงกบชนหลงคาพระอโบสถวดเบญจมบพตร (ภาพท 20) ในสวนของหลงคาซอนชนและการท ามขยนออกมา ท าใหเกดลกเลนบนหลงคา

ภาพท 18 เขาพระสเมร สวรรคชนจาตมหาราชกา และเขาสตตบรภณฑ ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 138 – 139.

ภาพท 19 ลกษณะอาคารทประทบของทาวธตรฐราช รกษาทศบรพา หนงในเหลาเทวดาในสวรรคชนท 1 จาตมหาราชกา ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 143.

40

ภาพพภพแหงนาค – พภพแหงอสร ใตเขาพระสเมรมพภพแหงนาค – พภพแหงอสร และเขาตรกฏซงรองรบเขาพระสเมร มปลาอานนทหนนรองอยเบองใต โดยพภพแหงนาคมพญานาคประจ าทศ 4 ทศ ทศละ 1ตน สวนพภพแหงอสรมไมแคฝอยเปนไมประจ าทวป มพญาอสรประจ าทศ 4 ทศ ทศละ 2 ตน (ภาพท 21)

ภาพท 20 ลกษณะชนหลงคาอโบสถวดเบญจมพตร ทมาภาพ : ฝายศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยศลปากร, วงทาพระ : ศนยกลางของชางสปปหม 200 ป, (กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปกร, 2554), 130.

ภาพท 21 ภาพพภพแหงนาค – พภพแหงอสร อยใตเขาพระสเมร ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 160 - 161.

41

ในสวนของชนหลงนน ผศกษามความคดเหนวาอาคารทรงปราสาทยอดทประทบ

ของเหลาพญานาคและอสร (ภาพท 22) มความคลายคลงกบยอดประตพรหมโสภาในพระบรมมหาราชวง (ภาพท 23) ในสวนของอาคารทรงปราสาทยอดปรากฏรปพรหมพกตร ซงเปนฝพระหตถการออกแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ ทงนทรงถอวาเปนของสง ทเหมาะสมกบการจะใชประกอบในงานสถาปตยกรรมไดเพยงเฉพาะสถาบนกษตรย26

26 สมคด จระทศนกล, งานออกแบบสถาปตยกรรมไทยฝพระหตถสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ (กรงเทพฯ: โครงการพฒนาวชาการและสรางองคความร สถาบนศลปสถาปตยกรรมไทยเฉลมพระเกยรต คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2556), 625.

ภาพท 22 อาคารทรงปราสาทยอดทประทบของเหลาพญานาคและอสรปรากฏรปพรหมพกตร ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 160.

42

ภาพบคคล ผศกษาไดน าภาพลกษณะบคคลทงในสวนรปภมและกามภม ดงจะ

เหนไดจากภาพเทวดาปารสชชาพรหมประทบในปราสาท ขนปฐมมฌานภม ชนรปพรหม, ภาพเหลาเทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) และภาพชางไอยราวณ มาศกษาแนวความคดและรปแบบการทรงงานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ

ชนรปพรหม ขนตตยฌานภม 3 ช น คอ สภกณหาพรหม ปรตตสภาพรหม

อปปมาณสภาพรหม ขนทตยฌานภม 3 ชน คอ อาภสสราพรหม อปปมาณาพรหม ปรตรตาภาพรหม และขนปฐมฌานภม 3 ชน คอ มหาพรหม ปโรหตาพรหม ปารสชชาพรหม แสดงระดบสงสดท ไฟ น า และลมท าลายลาง (ภาพท 24)

ภาพท 23 ภาพลายเสนยอดประตพรหมโสภา ก าแพงชนในของพระบรมมหาราชวง ทมาภาพ : สมคด จระทศนกล , งานออกแบบสถาปตยกรรมไทยฝพระหตถสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ, (กรงเทพฯ : โครงการพฒนาวชาการและสรางองคความ ร สถาบน ศ ล ป สถ า ป ต ย ก ร ร ม ไท ย เ ฉ ล มพ ร ะ เ ก ย ร ต คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร , 2556), 627.

43

เมอวเคราะหรปแบบภาพบคคล ผศกษามความคดเหนวาลกษณะเครองแตงกาย

ของเทวดาปารสชชาพรหมประทบในปราสาท ชนรปพรหม (ภาพท 25) จะเหนไดวาเคาโครงหนาและเครองทรงบางประการ มตนแบบมาจากภาพฝพระหตถของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยานรศานวดตวงศ ดงจะเหนไดจากการออกแบบตาลปตรพดวาดเทวราช พ.ศ. 2462 ในงานศพเจาจอมมารดาวาดในรชกาลท 5 (ภาพท 26) และภาพจากหนงสอธรรมาธรรมะสงคราม

ภาพท 24 ภาพรปพรหมขนตตยฌานภม 3 ชน ทตยฌานภม 3 ชน และปฐมฌานภม 3 ชนแสดงระดบสงสดท ไฟ น า และลมท าลายลาง ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 94 – 95.

44

ภาพท 25 ภาพเทวดาปารสชชาพรหมประทบในปราสาท ชนรปพรหม ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 104.

ภาพท 26 ภาพตาลปตรพดวาตเทวราช ทมาภาพ : สรศกด เจรญวงศ, สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ “สมเดจค ร ” น า ย ช า ง ให ญแ ห งก ร ง สย าม , (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 376.

45

เทพธดามาเฝาพระอนทร ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) ใน

สวรรคชนดางดงสเปนทสถตของพระอนทรเทวราชาและบรวารของพระองคอก 33 องค รวมทงนางฟาทงหลาย (ภาพท 27) พาหนะของพระอนทรคอชาง 33 เศยร ชอเอราวณ27

เมอวเคราะหในรายละเอยดบางประการเชนลกษณะการเหาะและผาทพรวไหว

ของเหลาเทวดานางฟาในสวรรคช นท 2 น นมรปแบบทคลายคลงกบภาพฝพระหตถของ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ในการออกแบบภาพประกอบหนงสอธรรมาธรรมะสงคราม โดยเปนภาพหมสรเทพกญญาโปรยบปผา นางฟาทกองคท าทาเหาะ ยกเขาชกระดกพระบาท ปลายผาพลวไหว คดปลายมมแหลม (ภาพท 28) และ (ภาพท 29)

27 สนต เลกสขม, จตรกรรมสมยรชกาลท 3: ความคดเปลยน การแสดงออกกเปลยนตาม, 19.

ภาพท 27 ลกษณะการเหาะของเหลาเทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 117.

46

ภาพท 29 ภาพชนสเหลาหวาดกลวเทวดาฝายอธรรม ทมาภาพ : สรศกด เจรญวงศ, สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ “สมเดจคร” นายชางใหญแหงกรงสยาม, (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 301.

ภาพท 28 ภาพเปรยบเทยบลกษณะการเหาะของเหลาเทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) กบภาพหมสรเทพกญญาโปรยบปผา นางฟาทกองคท าทาเหาะ ยกเขาชกระดกพระบาท ปลายผาพลวไหว คดปลายมมแหลม ทมาภาพ: (เทพบตร เทพธดามาเฝาพระอนทร) คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 137. ทมาภาพ: (ภาพหมสรเทพกญญาโปรยบปผา) : สรศกด เจรญวงศ, สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ “สมเดจคร” นายชางใหญแหงกรงสยาม, (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 309.

47

ภาพชางไอยราวณ ปรากฏในภาพสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) ในสวนของภาพชางไอยราวณ (เอราวณ) มความคลายคลงพดรองราชพธงานบรมราชาภเษกรชกาลท 6 โดยเปนการออกแบของสมเดจฯ กรมพระยานรศฯ พดรองดงกลาวมการประดบตราพระราชลญจกรวชระในกบวชระ ปราสาทถกทนอยเหนอเศยรชางไอราพตยนอยบนตงเทาสงห ซงในสวนของชางไอราพตมลกษณะเครองทรงทคลายคลงกบชางไอยราวณ ในฉากสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรคดงกลาว (ภาพท 30)

ภาพท 30 ภาพเปรยบเทยบภาพชางไอยราวณ (เอราวณ) ในสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) กบภาพพดรองราชพธงานบรมราชาภเษกรชกาลท 6 ทมาภาพ: (ชางไอยราวณ (เอราวณ)) คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 121. ทมาภาพ: (พดรองราชพธงานบรมราชาภเษกรชกาลท 6) : สรศกด เจรญวงศ, สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ “สมเดจคร” นายชางใหญแหงกรงสยาม, (กรงเทพฯ: มตชน, 2549), 165.

48

นอกจากนรายละเอยดปลกยอย ในช นรปพรหม ข นตตยฌานภม 3 ช น คอ สภกณหาพรหม ปรตตสภาพรหม อปปมาณสภาพรหม ขนทตยฌานภม 3 ชน คอ อาภสสราพรหม อปปมาณาพรหม ปรตรตาภาพรหม และขนปฐมฌานภม 3 ชน คอ มหาพรหม ปโรหตาพรหม ปารสชชาพรหม แสดงระดบสงสดท ไฟ น า และลมท าลายลาง ภาพพนหลงจงแสดงดวยสแดง รปเปลวเพลงไฟประไลยกลป และตดเสนคลนน าดวยสขาวแทนน าประลยกลป และใชสขาวปดเปนเสนลมขมวดเปนรปกอนหอยแทนลมพดน าประลยกลปใหคอยๆเหอดแหง มดอกจ าปาโปรยทวทงภาพ (ภาพท 31)

เมอวเคราะหเปรยบเทยบกบภาพไฟประลยกลปจากสมดภาพไตรภม ฉบบ

กรงธนบร เลขท 10 และฉบบกรงธนบร 10/ก ลกษณะของภาพเปลวไฟสแดง แตไมไดสอใหถง น าและลมท าลายลาง อยางทปรากฏในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 (ภาพท 32)

ภาพท 31 ภาพรปพรหมขนตตยฌานภม 3 ชน ทตยฌานภม 3 ชน และปฐมฌานภม 3 ชนแสดงระดบสงสดท ไฟ น า และลมท าลายลาง ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 94 – 95.

49

กลาวโดยสรปแนวความคดจตรกรรมไทยประเพณตามแนวทางการทรงงานของ

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ เปนรวบรวมงานชนเอกของพระองคทาน ในสวนของวดเบญจมบพตร ซงสรางขนในรชกาลท 5 โดยพระกรณาโปรดเกลาใหพระองคทานออกแบบทงสน ทงนผลงานการออกแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา นรศรานวดตวงศ เปนการประยกตรปแบบสถาปตยกรรมตะวนตกและงานสถาปตยกรรมไทยไดอยางลงตว ในสวนของรปบคคล เหนไดจากลกษณะการเหาะและผาทพลวไหวของเหลาเทวดานางฟาในสวรรคชนท 2 นนมรปแบบทคลายคลงกบภาพฝพระหตถของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ในการออกแบบภาพประกอบหนงสอธรรมาธรรมะสงคราม โดยเปนภาพหมสรเทพกญญาโปรยบปผา นางฟาทกองคท าทาเหาะ ยกเขาชกระดกพระบาท ปลายผาพลวไหว คดปลายมมแหลม

ผศกษามความคดเหนวา การทคณะท างานเลอกแนวคดผลงานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยานรศรานวดตวงศ มาวาดในรปภมและกามภมบางสวนนน ซงเปนสวนกลางของภาพตามโครงสรางแนวตง เพอตองการสอถงรอยตอระหวางชวงเวลาของแนวความคดไทยประเพณในชนอรปภมไปสแนวความคดรวมสมยในรชกาลท 9

ภาพท 32 การเปรยบเทยบภาพ ไฟประลยกลปจากสมดภาพไตรภม ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และฉบบกรงธนบร 10/ก ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร, เลมท 2 (ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และเลขท 10/ก) (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 25 และ 102.

ฉบบกรงธนบร เลขท 10

ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก

50

นอกจากนหนงในคณะท างานสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 คอ หมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ (ภาพท 33) อดตปลดกระทรวงวฒนธรรม ผทเสนอปลดกระทรวงวฒนธรรม นายวระ โรจนพจนรตน ใหน าเนอหาวรรณกรรมไตรภมมกถา ฉบบบณฑตยสถานมาจดพมพใหม โดยใชภาพประกอบเปนภาพจตรกรรมของศลปนรวมสมยนน โดยพระองคทานเปนทายาทและผสบสกลรนทสามเพยงพระองคเดยวของสมเดจพระเจาบรมวงศ เจาฟากรมพระยา นรศรานวดตวงศ (สมเดจป )28 จงอาจเปนผผลกดนใหน าแนวความคดจตรกรรมไทยประเพณตามแนวทางการทรงงานของสมเดจพระเจาบรมวงศ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ มาประกอบในหนงสอสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 น

28 จกรรถ จตรพงศ, กาวสควอรเตอรสดทายแหงชวต (ควอรเตอรทหนง: ชวตตงแตเกดจนถงบรรลนตภาวะ (พ.ศ. 2478 – พ.ศ. 2507) (กรงเทพฯ:: นานมบคสพบลเคชน, 2547), 3.

ภาพท 33 ภาพหมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ ทมาภาพ : https://www.m-culture.go.th/th/article_ view.php?nid=1540 เขาถงขอมลเมอวนท 14 มถนายน พ.ศ. 2561

51

1.3 แนวความคดจตรกรรมไทยรวมสมย สมยรชกาลท 9

เปนการเขยนภาพตามลกษณะอดมคต สรางสรรคเหมอนจรงแบบไทยสากลปรากฏในชนอบายภม 4 (ประกอบดวยนรกภม ตรจฉานภม เปรตวสยภม อสรกายภม) , ปาหมพานต, และมนสภม 1 เปนตน ทงนผศกษาจะท าการศกษาในเชงเทคนครปแบบองคประกอบศลปะและแนวความคดของชางทปรากฏในชนตางๆ โดยผศกษาจะยกมาศกษาเพยงบางฉากเทานน

นรกภม จากเทคนครปแบบองคประกอบศลปะ ปรากฏแนวความคดจตรกรรมรวมสมยในลกษณะภาพเสมอนจรง ดงจะเหนไดจากภาพในฉากนรกภม มพระยายมราชพจารณาถอยความดวยความเปนธรรม ตดสนใหผตายขนสวรรคหรอลงนรก โดยจตรกรไดใชเทคนค วาดภาพผตายใหเสมอนจรง ปรากฏกลามเนอสดสวนตามลกษณะรางกายมนษย (ภาพท 34) ในสวนของแนวความคดจตรกรไดแทรกลกษณะอดมคตของนรกภม ไมวาผใดกระท าความผด เชนไรกจะไดรบเชนนน ดงจะเหนไดจากภาพผตายทมหวเปนมา และผตายทมล าตวเปนชาง มาจากการท าบาปฆาสตวตดชวต (ภาพท 34)

ภาพท 34 พระยายมราชพจารณาถอยความดวยความเปนธรรม ตดสนใหผตายขนสวรรคหรอลงนรก ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมาย เหต ฯ , ไตร ภม กถ า ฉบบ รชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 182 – 183.

52

นอกจากนภาพภกษรปน (ภาพท 35) ปรากฏใน บทตตยกณฑ เปรตภม ความวา

“เปรตจ าพวกหนงตวงามดงทองแลปากนนเหมนนกหนา หนอนออกเตมปากแล หนอนนนยอมบอนกนปากเขา เจาะกนหนาตาเขา เขามตวงามดงทองนน เพราะเขาไดรกษาศลเมอกอน แลปากเขาเหมนเปนหนอนออกบอนกนปากเขานน เพราะวาเขาไดตเตยนยยงสงฆเจาใหผดกน”29

จากขอความดงกลาวสอดคลองกบภาพทปรากฏเหนไดชดวาแมกระทงผใดกระท า

บาปยอมตกนรกไดท ง สน ท ง นผ ศกษาไดต งขอส ง เกตวา ภาพภกษท ศลจากสมดภาพ ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 น น คณะผ จ ดท าไดวาดใหมรปรางและทาทางทนาเกลยด นากลว รางกายผอมแหง ตาเบกโพลง ซงแตกตางจากภาพภกษทศลในสมดภาพไตรภมฉบบกอนหนาน เชน สมดภาพไตรภมกถา ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และสมดภาพไตรภมกถา ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก (ภาพท 36) ผศกษามความคดเหนชางเขยนภาพสมยกอน ไดใหความนบถอและศรทธาในพระพทธศาสนาโดยปราศจากเงอนไขหรอค าถามใดๆ จงไมกลาเขยนภาพพระสงฆใหมรปรางนาเกลยด โดยอาจจะมความเขาใจวาหากเขยนภาพพระสงฆนาเกลยดจะเปนการไมเคารพใน

29 คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, 283.

ภาพท 35 ภาพหนงใน เปรตหลากจ าพวกอยรอบเมองราชคฤหนคร เรยกเปรตยมโลก ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 204.

53

พระพทธศาสนา ทงนผศกษาไมไดบงชวาคณะผจดท าลบลดแคลนในพระพทธศาสนา แตหากเปนการเขยนภาพทสะทอนใหความเปนจรงของศาสนาในปจจบน

ชมพทวปปาหมพานต ชมพทวปอนเปนดนแดนทอยของมนษย แบงพนท

ออกเปนสองสวน สวนเหนอเปนปาหมพานตในปาหมพานตประกอบดวยภเขาใหญ 5 ลก ไดแก ภเขาสทสสนะกฏ (ภเขาเนอเขยว – หนหยก) ภเขาจตรกฏ (ภเขาทอง) ภเขากาฬกฏ (ภเขาแกวอญมณ) ภเขาคนธมาท (ภเขาไมหอม) และภเขาไกรลาส (ภเขาเงนยวง) ภเขาทง 5 ตงลอมสระอโนดาตไวกลาง ซงมน าไมเคยเหอดแหงและเปนตนน าของแมน าล าธารทวชมพทวป ทสระนมทางน าไหลออกสทศ ไดแก ทศตะวนออกปากทางน าเปนสญลกษณหวราชสห ไหลไปในดนแดนทอดมไปดวยราชสห แลวไหลออกมหาสมทรดานทศตะวนออก ทศตะวนตกปากทางน าเปนรปหวมา ไหลผานดนแดนอดมดวยมา แลวไหลลงมหาสมทรทศตะวนตก ทศเหนอปากทางน าเปนรปชาง ไหลผานดนแดนทอดมดวยชาง ไหลออกมหาสมทรทศเหนอ ทศใตปากทางน าเปนรปหววว ไหลผานดนแดนทอดมดวยวว คอดนแดนทตงบานเมองของมนษย ไหลออกมหาสมทรดานทศใต30

30 สน สมาตรง, คตความเชอไตรภมและจกรวาลวทยาในจตรกรรมฝาผนงไทย, 14.

ภาพท 36 ภาพการเปรยบเทยบภาพ ภกษทศลจากสมดภาพไตรภม ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และฉบบกรงธนบร 10/ก ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร, เลมท 2 (ฉบบกรงธนบร เลขท 10 และเลขท 10/ก) (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 75 และ 160.

ฉบบกรงธนบร เลขท 10

ฉบบกรงธนบร เลขท 10/ก

54

ในสวนของสระอโนดาต ซงเปนตาน ากลางปาหมพานต สระอโนดาตมทาน าสทา ทาทหนงเปนทอาบน าของปจเจกพระพทธเจาทมาชมนมกนบรเวณเขาคนธมาทเพอท าอโบสถศล มชางตระกลฉททนตปรนนบตพระปจเจกพระพทธเจา ทาทสองเปนทาอาบน าของเทพบตร ทาทสามเปนทาอาบน าของเทพธดา และทาทสเปนทาอาบน าของฤๅษ นกสทธ และวทยาธร31 ทงนเมอน ามาเปรยบเทยบกบสมดภาพไตรภมกถา ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 6 พบวาชางเขยนใชเทคนคทแตกตางกน โดยภาพสระอโนดาตในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 6 เปนภาพตดตรงดานบน เปนมมมองภาพจากดานบนลงมาในลกษณะภาพ 2 มต (ภาพท 37) ในสวนของสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ใชเทคนครปแบบองคประกอบศลปะ ปรากฏแนวความคดจตรกรรมรวมสมยในลกษณะภาพเสมอนจรง ใหมมมองภาพในลกษณะ 3 มต (ภาพท 38)

31 เรองเดยวกน, 14.

ภาพท 37 ภาพสระอโนดาตจากสมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา เลขท 6 ทมาภาพ : กรมศลปากร, สมดภาพไตรภม ฉบบกรงศรอยธยา – ฉบบกรงธนบร, เลมท 1 (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2542), 73.

55

นอกจากนผศกษาสงเกตวาไดมการใชเทคนคภาพเสมอนจรง ดงจะเหนไดจาก

ภาพในสวนของสระอโนดาตไดมการเพมเตมสตวทมลกษณะอยางปจจบน เชน สงโต ฯลฯ นอกจากนไดมการเขยนภาพหนาบคคลอยางชาวตางชาตผสมผสานกบสตวหมพานต ในสวนของแนวความคดจตรกรไดแทรกลกษณะอดมคตของปาหมพานตผานสตวหมพานตอยางทเคยปรากฏในงานจตรกรรมตางๆ โดยผศกษามความคดเหนวาจตรกรตองการแทรกแนวความคดรวมสมยผานภาพบคคลและสตว เพอใหคตของไตรภมเขาถงกลมคนทกชนชาตอยางสากล (ภาพท 39)

ภาพท 38 ภาพสระอโนดาต ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554), 206 - 207.

56

มนษยภม ปรากฏแนวความคดในลกษณะเหมอนจรง โดยไดเขยนภาพเลาเรอง

แสดงวถชวตความเปนมนษย ผานฉากหลกของทาชางวงหลวง และภาพงานพระเมรมาศสมเดจพระเจาพนางเธอเจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร ซงเปนเหตการณรวมสมย (ภาพท 40) ทงนการเขยนภาพงานพระเมรมาศนน เปนการสอถงแนวความคดและคตจกรวาลวทยาซงสอดคลองกบภาพไตรภม โดยในเชงแผนผงไดก าหนดคณลกษณทตองมปราสาทใหญ ตงไวตรงศนยกลางแทนเขาพระสเมร แลวจงท าปราสาทนอย ประกอบขนตามมมแทนมหาทวปทง 4 กอนชกระเบยงลอมถงกน โดยมโขลนทวารแทนประตปา ราชวตปกลอมเปนชนๆ แสดงเขตและมคดสาง ทงหมดนแทนก าแพงจกรวาล แลวเรยกรวมกนวาพระเมรตามล าดบของเนอหาจกรวาลวทยานนเอง32

ในเชงองคประกอบ นอกเหนอจากระบบสญลกษณ ทสะทอนบนแผนผงและรปแบบอาคารแลว องคประกอบทางสถาปตยกรรมกเปนอกสวนหนงทชวยขบเคลอนใหนยยะของ

32 สมคด จระทศนกล, งานออกแบบสถาปตยกรรมไทยฝพระหตถสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรา

นวดตวงศ, 724.

ภาพท 39 ภาพสงโตท มลกษณะอยางปจ จบนและภาพหนาบคคล อยางชาวตางชาตผสมผสานกบสตวหมพาน ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 206 .

57

ความหมายแหงจกรวาลนนสมบรณแบบยงขน โดยจะเหนไดจากพนทโดยรอบพระเมรมาศ ซงประดบประดาดวยสงตกแตงมากมายทงในรปของสญลกษณ และสญญะ เชน เขามอ, ตนไม, ยกษ, รากษส รปสตวหมพานต ตางๆ ทง กนนร, กนร, คชสห, ราชสห, หงส, ชาง, มา ฯลฯ ประดบอยตามสวนพนชนลางและบนฐานไพท นอกจากนยงมรปเทวดา, ครฑ อสรตางๆ ประดบอยตามสวนของฐานทงชนบนแถลงบนหลงคา โดยทงหมดนจะตดตงในต าแหนงของล าดบชนทก าหนดไวในแบบแผนของชนภมแหงเขาพระสเมรทงสน33 ดงนนการสรางพระเมรมาศและพระเมรจงเสมอนการจ าลองเขาพระสเมร เชนเดยวกบการวาดภาพงานพระเมรมาศสมเดจพระเจาพนางเธอเจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร ซงเปนเหตการณรวมสมย จงเปนการจ าลองและสะทอนคตความเชอจกรวาลวทยาในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ในอกนยยะหนง

33 เรองเดยวกน, 727.

ภาพท 40 พระเมรสมเดจพระเจาพนางเธอเจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร ณ ทองสนามหลวง พระราชพธ พระราชทานเพลงเมอวนท 15 พฤศจกายน พ.ศ. 2551 ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 238 .

58

ในสวนของภาพทาชางวงหลวงสะทอนใหเหนภาพชวตสงคมไทยปจจบนอยางเปนจรงทงภาพคนด คนชว ปญหาสงคม (ภาพท 41)

หากมองในภาพรวมภาพทาชางวงหลวงอาจสะทอนเพยงวถชวตของผคนในพนท

นนๆ แตหากวเคราะหฉากนอยางละเอยดจะพบภาพคนด คนชว ทจตรกรไดสอดแทรกในภาพดงกลาว เชน ภาพการจอดรถสงแกสและรถขนสงสาธารณะในบรเวณทมปายหามจอดตลอดแนว อกทงมต ารวจผรกษากฎหมาย ยนอยบรเวณนนยงสะทอนใหเหนถงการไมปฏบตตามหนาทตนเอง (ภาพท 42)

ภาพท 41 ภาพทาชางวงหลวง ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 248 - 249 .

ภาพท 42 ภาพการเสยดสสงคมทสอดแทรกในฉากทาชางวงหลวง ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบ รชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 252 - 253.

59

นอกจากนยงจตรกรไดแทรกแนวความคดของหนาทอนพงกระท าในฐานะของสงฆและฆราวาส ดงจะเหนไดจากภาพการตกบาตรของฆราวาสและกจของสงฆในการบณฑบาต ซงขดแยงกบภาพของสงฆและฆราวาสทอยในบรบทเดยวกน (ภาพท 43) หรอภาพสะทอนปญหาสงคมของคนแกขอทาน คนพการ คนเกบขยะหรอคนทดนรนในการท ามาหากนของตนเอง (ภาพท 44)

ภาพท 43 ภาพการเสยดสสงคมทสอดแทรกในฉากทาชางวงหลวง ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบ รชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 252 - 253.

ภาพท 44 ภาพสะทอนปญหาสงคมทสอดแทรกในฉากทาชางวงหลวง ทมาภาพ : คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ, ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9, (กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม,2554), 252 - 253.

60

ในสวนของเทคนครปแบบองคประกอบศลปะ เมอศกษาขอมลเพมเตมพบวา งานเขยนภาพในแนวความคดรวมสมย รชกาลท 9 ปรากฏในพระราชนพนธเรอง “พระมหาชนก” โดยในบทท 33 ฉากทกลาวถงตนมะมวงทมหาชนตางกแยงกนกนผลมะมวงนน จนใบและวรรณะของตนไดสนไป34 ซงศลปนไดเขยนภาพในมมกวางทกลาวถงเมองอวชชาดวย (ภาพท 45) ทงนการตงชอเมองอวชชา ไดใหความหมายของสงคมในปจจบนอยางมนยยะซงสอดคลองกบชนมนษยภมในหนงสอสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 สะทอนภาพใหเหนภาพคนดและคนชว

อนง ศลปนทเขยนภาพดงกลาว คอ อาจารยปรชา เถาทอง ผวจยจงมความคดเหน

วาแนวความคดงานรวมสมย รชกาลท 9 ทปรากฏในไตรภมกถา ฉบบน แสดงใหเหนเอกลกษณเฉพาะตนของศลปนทตองการสอดแทรกภาพบคคลและวถชวตปจจบนลงในงานศลปกรรม โดยภาพเมองอวชชาไดแสดงใหเหนภาพชนมนษยภมทยงคงมกเลส ตณหา ราคะ อยเนองๆ (ภาพท 46) สอดคลองกบภาพวถชวตทปรากฏในหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

34 พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหา ภมพลอดลยเดช, พระมหาชนก (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540), 124.

ภาพท 45 ภาพตนมะมวงทมหาชนตางกแยงกนกนผลและเมองอวชชา ทมาภาพ : ภ มพลอดลยเดชฯ, พระบาทสมเดจพระเจาอยหว , พระมหาชนก , (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540), 127 .

61

ศาสตราจารยปรชา เถาทองไดสรางสรรคผลงานจตรกรรมและไดรบรางวลไวมากมาย เชน จตรกรรมชอ “แสงและเงา 4” จตรกรมฝาผนงบนเพดานขององคการสหประชาชาต ชอ “โครงสรางของจกรวาล” และไดรวมเขยน ภาพประกอบส าหรบพระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ในหนงสอเรอง “พระมหาชนก” เปนตน ผลงานของศาสตราจารยปรชา เถาทอง ไดพฒนาไปสรปแบบนามธรรม เปนลกษณะศลปะรวมสมยท แสดงเอกลกษณไทยทเกดจากดลยภาพของศลปะไทยประเพณ และศลปะแบบตะวนตก ซงผลงานจตรกรรมหนงสอ ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 อาจจะเปนการสะทอนรปแบบเทคนคศลปะไทยประเพณผสมผสานกบเทคนคศลปะแบบตะวนตกอยางมเอกลกษณตามแนวทางสรางสรรคผลงานศลปะของศาสตราจารยปรชา เถาทอง

กลาวโดยสรปแนวความคดจตรกรรมรวมสมยรชกาลท 9 ในสมดภาพไตรภมกถา

ฉบบรชกาลท 9 ปรากฏเทคนครปแบบและองคประกอบศลปะทง ความเสมอนจรงของกลามเนอ

ภาพท 46 ภาพบคคลและวถชวตคนในปจจบนจากภาพเมองอวชชา ทมาภาพ : พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ภ มพลอดลยเดชฯ , พระมหาชนก , (กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540), 127 .

62

รางกายมนษยในนรกภม การสะทอนผลการกระท าบาปในลกษณะอดมคตของนรกภม ไมวาผใดกระท าความผดเชนไรกจะไดรบเชนนน อกทงการแทรกภาพบคคลตางชาตและสงโตในฉากปาหมพานต ทสะทอนแนวคดในการเผยแพรคตของไตรภมใหเขาถงกลมคนทกชนชาตอยางสากล ทายทสดการแทรกภาพวถชวต ภาพคนด คนชว และปญหาสงคม ผานฉากทาชางวงหลวงซงสอดคลองกบพระราชนพนธเรอง พระมหาชนก ทประยกตภาพบคคลในปจจบนกบเนอหา และฉากแบบไทยประเพณอยางรวมสมย

แนวความคดและอทธพลงานจตรกรรมทไดรบในการเขยนภาพจตรกรรมหนงสอไตรภม แนวคดในการสราง เปนลกษณะภาพจตรกรรมเคลอนทได ในรปแบบจตรกรรมไทยแบบประเพณและจตรกรรมไทยรวมสมยเปนการสรางสรรคจตรกรรมไตรภมขนมาใหมเปนสญลกษณในการเขยนภาพประกอบจตรกรรมไตรภมของยคสมยในแผนดนของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราช และยงแสดงความหมายการแทนคาและการตความเปนรปแบบสญลกษณทางทศนศลป จตรกรรมทแสดงการววฒนาการทางจตรกรรมฝาผนงไทยจากยคสมยอยธยา-ธนบร-กรงรตนโกสนทร นอกจากนยงเปนการสรางสรรครปสญลกษณของการตความเปนภาพจตรกรรมประกอบหนงสอไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 เพอเปนการสรางถวายเพอเทดพระเกยรต พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราช รชกาลท 9

จากการศกษาสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ผวจยสามารถสรปประเดนรปแบบและแนวความคด ไดแก ประเดนทหนงรปแบบแนวความคดไทยประเพณทปรากฏในชน อรปภม จตรกรผสรางสรรคผลงานไดคงไวซงคตของการปราศจากรปรางแมกระทงดวงจต ซงเปนลกษณะการอธบายในเชงนามธรรม จงเปนการยากทจะเขยนเปนภาพจตรกรรมหรอรปธรรมได คณะท างานจงคงไวซงแนวความคดของชางรนกอน โดยคตความคดในการเขยนสมดไตรภม ถอวาพระนพพานเปนดนแดนหนงทบคคลใดๆ บคคลหนงทปฏบตพรอมสามารถตดกเลสตณหาทงปวงออกหมดจากจตสามารถเดนทางเขาไปถงได ประเดนถดมา ผลงานการออกแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ เปนการประยกตรปแบบสถาปตยกรรมตะวนตกและงานสถาปตยกรรมไทยไดอยาลงตว การทจตรกรเลอกแนวคดผลงานของพระองคมาวาดในรปภมและกามภมบางสวนนน ซงเปนสวนกลางของภาพตามโครงสรางแนวต ง เพอตองการสอถงรอยตอระหวางชวงเวลาของแนวความคดไทยประเพณในชนอรปภมไปสแนวความคดรวมสมยในรชกาลท 9 ในสมดภาพไตรภม ฉบบรชกาลท 9 ปรากฏเทคนครปแบบองคประกอบศลปะ ทงความเสมอนจรงของกลามเนองรางมนษยในนรกภม การแสอดแทรกแนวความคดลกษณะอดมคตของนรกภมของ

63

คณะท างาน ไมวาผใดกระท าความผดเชนไรกจะไดรบเชนนน ดงจะเหนไดจากภาพผตายทมหวเปนมา และผตายทมล าตวเปนชาง มาจาการท าบาปฆาสตวตดชวตนนๆ อกทงการแทรกภาพบคคลตางชาตและสงโตในฉากปาหมพานต ทสะทอนแนวคดในการเผยแพรคตของไตรภมใหเขาถงกลมคนทกชนชาตอยางสากล ทายทสดการแทรกภาพวถชวต ภาพคนด คนชว และปญหาสงคม ผานฉากทาชางวงหลวง

ในสวนขององคประกอบอนๆ เชนการลงสชมพออนและไลระดบสขนเรอยๆ ไปจนถงระดบสเขม เปนเทคนคสมยใหมทใชระดบสขาวและชมพออนเพอบงบอกถงความวางเปลาของอรปภม ระดบสแดงเขมไปจนถงสน าเงนและด าในชนนรกภมแสดงถงความมดด า ความชว เปนตนนอกจากนการวาดภาพดอกไมสอดแทรกไปในสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 ยงไมเคยปรากฏลกษณะเชนนในสมดภาพไตรภมฉบบกอนหนาน ซงถอเปนเอกลกษณของสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

64

บทท 4

สรป

ไตรภมกถา เปนวรรณคดพทธศาสนาทพระยาลไทยทรงนพนธขนจากการคนควาขอธรรมค าสอนทางพระพทธศาสนา โดยมวตถประสงคเพอแสดงธรรมเทศนาแกพระราชมารดาและคนทวไป ซงเนอหากลาวถง คตความเชอเรองภมจกรวาล การเวยนวายตายเกด บาปบญคณโทษ มงสอนใหคนท าความด เกรงกลวตอบาป ตามปรชญาในพระพทธศาสนา เปนทงพนฐานของศลปะและวฒนธรรมและหนงสอภาษาไทยทเกาแกทสด ทงนภาพทใชประกอบนยมคดลอกตอๆ กนมาจากภาพเขยนในสมดภาพไตรภมสมยกรงศรอยธยาตอนตนถงอยธยาตอนกลางจนถงสมย กรงธนบร สงเกตจากชอเมองตางๆทใชเรยกกนในสมยอยธยาตอนตน ซงสมดภาพไตรภมไมมความสมพนธกบวรรณกรรมไตรภมกถาทพระยาลไทยทรงนพนธ เพราะเนอหาทน ามาใชในสมดภาพน ามาจากหลายคมภร และอาจเกดจากการตความขนมา เปนภาพเรองพภพตางๆ ตามคตจกรวาลในพทธศาสนา รวมทงภาพ พทธประวตและชาดกทเคยเกดขนในชมพทวป ถอไดวาสมดภาพไตรภมเปนโบราณวตถส าคญทปรากฏหลกฐานของจตรกรรมสมยอยธยา -รตนโกสนทร ในสวนของสมดภาพไตรภมฉบบรชกาลท 9 นน คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอ านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช จดพมพ เนองในโอกาส พระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 7 รอบ 5 ธนวาคม 2554 ซงไดมการเสนอเรองโดยหมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ ประธานคณะท างานโครงการสรางสรรคภาพไตรภม สมยรชกาลท ๙ อดตปลดกระทรวงวฒนธรรม ใหน าเนอหาวรรณกรรมไตรภมกถา ฉบบราชบณฑตยสถานมาจดพมพใหม โดยใชแนวความคดของศลปนรวมสมยเปนภาพประกอบโดยใชแนวคดตามความนยมเดมทแสดงรปแบบการเขยนภาพจตรกรรมไตรภมตามสมดภาพจตรกรรมฉบบกอนทผานมา ซงเรมจากต าแหนงดานบนสดตามคตไตรภมลงมาถงต าแหนงดานลางสด การจดวางองคประกอบของภาพมการปรบขยายพนทออกในทางกวาง และการวางต าแหนงภาพทส าคญเทากนใหอยในระนาบเดยวกน

จากการศกษาสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ผศกษาสามารถสรปประเดนรปแบบและแนวความคด ไดแก ประเดนทหนงรปแบบแนวความคดไทยประเพณทปรากฏในชน อรปภม จตรกรผสรางสรรคผลงานไดคงไวซงคตของการปราศจากรปรางแมกระทงดวงจต ซงเปนลกษณะการอธบายในเชงนามธรรม จงเปนการยากทจะเขยนเปนภาพจตรกรรมหรอรปธรรมได

65

คณะท างานจงคงไวซงแนวความคดของชางรนกอน โดยคตความคดในการเขยนสมดไตรภม ถอวา พระนพพานเปนดนแดนหนงทบคคลใดๆ บคคลหนงทปฏบตพรอมสามารถตดกเลสตณหาทงปวงออกหมดจากจตสามารถเดนทางเขาไปถงได อยางไรกด เมอศกษารายละเอยดเพมเตมพบวา แมวาการเขยนภาพในชนอรปภมจะองตามคตการเขยนภาพทปราศจากรปรางแหงดวงจต แตคณะท างานไดเพมรปแบบและเทคนคการเขยนภาพแบบรวมสมยเขาไปในรายละเอยดปลกยอยบางการ ดงจะเหนไดจากการวาดสระอโนดาตในต าแหนงซายและขวาของขอบเขตภายในก าแพงแกว ซงขดแยงกบจ านวน สระอโนดาตทเพยงหนงสระในคตดงเดมและสมดภาพไตรภมกอนหนาน ผศกษามความคดเหนวา การวาดภาพสระโบกขรณในต าแหนงซายขวานน เพอใหสมดลกบขนาดของภาพในก าแพงแกวทมมมมองทกวางขน โดยมปจจยมาจากการเพมจ านวนปญจถรณ (ทนอน) ใหครบจ านวนท งหา ตามความหมายของค า อยางไรกตาม ผศกษามความคดเหนวา ฉากมหานครนพพาน จะปรากฏปญจถรณ จ านวน 5 แทน หรอแทนเดยว หรอปรากฏปราสาทเพยงปราสาทเดยวนน อาจเปนการแสดงภาพในเชงสญลกษณ ไมไดมงหมายใหเปนไปตามคมภรในทกมต

ประเดนถดมา ผลงานการออกแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ เปนการประยกตรปแบบสถาปตยกรรมตะวนตกและงานสถาปตยกรรมไทยไดอยางลงตว ดงจะเหนไดจากฉากสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรค (ไตรตรงษ) ในสวนของภาพชางไอยราวณ (เอราวณ) มความคลายคลงพดรองราชพธงานบรมราชาภเษกรชกาลท 6 โดยเปนฝพระหตถการออกแบบของสมเดจฯ กรมพระยานรศฯ พดรองดงกลาวมการประดบตราพระราชลญจกรวชระในกบวชระ ปราสาทถกทนอยเหนอเศยรชางไอราพตยนอยบนตงเทาสงห ซงในสวนของชางไอราพตมลกษณะเครองทรงทคลายคลงกบชางไอยราวณ ในฉากสวรรคชนท 2 ดาวดงษาสวรรคดงกลาว นอกจากนในรายละเอยดบางประการเชนลกษณะการเหาะและผาทพลวไหวของเหลาเทวดานางฟาในสวรรคชนท 2 นนมรปแบบทคลายคลงกบภาพฝพระหตถของสมเดจพรเจาบรมวงศเธอ กรมพระยานรศรานวดตวงศ ในการออกแบบภาพประกอบหนงสอธรรมาธรรมะสงคราม โดยเปนภาพหมสรเทพกญญาโปรยบปผา นางฟาทกองคท าทาเหาะ ยกเขาชกระดกพระบาท ปลายผาพลวไหว คดปลายมมแหลม เปนตน นอกจากจากนจากการศกษาประเดนปราสาทไพชยนต เพอหาความเชอมโยงกบการออกแบบของสมเดจฯ กรมพระยานรศฯ นน ผศกษามความคดเหนวาอาคารไพชยนตปราสาทมรปแบบทใกลเคยงกบพระทนงจกรมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงเปนอยางมาก ซงพระทนงดงกลาว สรางขนในสมยรชกาลท 5 ผศกษาสนนษฐานวารปแบบของพระทนงจกรมหาปราสาท อาจเปนตนแบบในการทรงงานของพระองคทานในเวลาถดมา ในการทจตรกรเลอกแนวคดผลงานของพระองคมาวาดในรปภมและกามภมบางสวนนน ซงเปนสวนกลางของภาพตามโครงสรางแนวตง เพอตองการสอถงรอยตอระหวางชวงเวลาของแนวความคดไทยประเพณในชนอรปภมไปส

66

แนวความคดรวมสมยในรชกาลท 9 นอกจากนอกหนงบคคลทส าคญในคณะท างานสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 คอ หมอมราชวงศจกรรถ จตรพงศ ซงเปนทายาทและผสบสกลรนทสาม เพยงพระองคเดยวของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ (สมเดจป ) ซงอาจเปนผสนบสนนแนวความคดการทรงงานออกแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

ประเดนสดทายแนวความคดจตรกรรมรวมสมยรชกาลท 9 ในสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9 ปรากฏเทคนครปแบบและองคประกอบศลปะทง ความเสมอนจรงของกลามเนอรางกายมนษยในนรกภม การแสอดแทรกแนวความคดลกษณะอดมคตของนรกภมของจตรกร ไมวาผใดกระท าความผดเชนไรกจะไดรบเชนนน ดงจะเหนไดจากภาพผตายทมหวเปนมา และผตายทมล าตวเปนชาง มาจาการท าบาปฆาสตวตดชวตนนๆ อกทงการแทรกภาพบคคลตางชาตและสงโตในฉากปาหมพานต ทสะทอนแนวคดในการเผยแพรคตของไตรภมใหเขาถงกลมคนทกชนชาตอยางสากล ทายทสดการแทรกภาพวถชวต ภาพคนด คนชว และปญหาสงคม ผานฉากทาชางวงหลวง ผศกษามความคดเหนวาแนวความคดจตรกรรมรวมสมยในสมยรชกาลท 9 นน จตกรสามารถใสแนวความคดของตวตนไดเปนอยางมากดงจะเหนไดจากการยกฉากทาชางวงหลวงมาสรางสรรคเปนฉากมนษยภม ซงเปนภาพสะทอนความจรงของมนษย โดยการวาดฉากลกษณะดงกลาวไดปรากฏมาแลวในพระราชนพนธพระมหาชนก ในฉากเมองอวชชา ทมการแทรกภาพวถชวตมนษยในปจจบน ท งความด ความชว ดงนนถอไดวาเปนเอกลกษณเฉพาะของอาจารยปรชา เถาทอง จตรกรผรงสรรคผลงานทงสองเลมน

ในสวนขององคประกอบอนๆ เชนการลงสชมพออนและไลระดบสขนเรอยๆ ไปจนถงระดบสเขม เปนเทคนคสมยใหมทใชระดบสขาวและชมพออนเพอบงบอกถงความวางเปลาของอรปภม ระดบสแดงเขมไปจนถงสน าเงนและด าในชนนรกภมแสดงถงความมดด า ความชว เปนตนนอกจากนการวาดภาพดอกไมสอดแทรกในชนอรปภมของสมดภาพไตรภมกถาฉบบรชกาลท 9 ยงไมเคยปรากฏลกษณะเชนนในสมดภาพไตรภมฉบบกอนหนาน อยางไรกดภาพดอกไมรวงมปรากฏในสมดภาพไตรภมฉบบกรงศรอยธยา เลขท 8 ในฉากโปรดพระมารดาแตไมใชในฉากอรปภม ทงนถอเปนเอกลกษณของสมดภาพไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9

รายการอางอง

รายการอางอง

กรมศลปากร. ไตรภมกถา ฉบบถอดความ ของโครงการวรรณกรรมอาเซยน. พมพครงท 2 ed. กรงเทพฯ: เอดสนเพรส, 2555. ———. ไตรภมกถา พระราชนพนธ พญาลไทย ถายถอดตามตวอกษรขอมไทยของพระมหาชวยวดปากน าจารไว เมอพทธศกราช

2321 (สมยกรงธนบร). กรงเทพฯ: เอดสนเพรส, 2555. กรมศลปากร กองพพธภณฑสถาแหงชาต. พระบถและสมดภาพไทย. กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ, 2527. คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตฯ. ไตรภมกถา ฉบบรชกาลท 9. กรงเทพฯ: กระทรวงวฒนธรรม, 2554. จกรรถ จตรพงศ. กาวสควอรเตอรสดทายแหงชวต (ควอรเตอรทหนง: ชวตตงแตเกดจนถงบรรลนตภาวะ (พ.ศ. 2478 – พ.ศ. 2507).

กรงเทพฯ:: นานมบคสพบลเคชน, 2547. นรศ อาจยนยง. "ไตรภมคตในงานออกแบบพทธสถาปตยกรรมสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว." วทยานพนธปรญญา

ศลปศาสตรมหาบณฑต, ภาคศลปวชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, 2553. พระยาธรรมปรชา (แกว). ไตรภมโลกวนจฉย ใน วรรณกรรมรตนโกสนทร เลมท 2. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2558. ภมพลอดลยเดช, พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหา. พระมหาชนก. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง, 2540. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. จตรกรรมไทย – แบบประเพณและแบบสากล. เอกสารการสอนชดวชาศลปะกบสงคมไทย.

สาขาศลปะศาสตร มหาวทยาลยสโขทยธรรมมาธราช, 2533. รงโรจน ภรมยอนกล. "การศกษาเชงวเคราะหทมาของสมดภาพไตรภม." วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต, ภาควชาโบราณคด

คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร 2552.

สน สมาตรง. คตความเชอไตรภมและจกรวาลวทยาในจตรกรรมฝาผนงไทย. กรงเทพฯ: แปลน พรนทตง, 2556. สมคด จระทศนกล. งานออกแบบสถาปตยกรรมไทยฝพระหตถสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ. กรงเทพฯ: โครงการ

พฒนาวชาการและสรางองคความร สถาบนศลปสถาปตยกรรมไทยเฉลมพระเกยรต คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร, 2556. สนต เลกสขม. จตรกรรมไทยสมยรชกาลท 3 : ความคดเปลยน การแสดงออกเปลยน กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2548. สภค มหาวรากร และสปาณ พดทอง. ทอแพรดอกไมในสายธาร. กรงเทพฯ: สนตศรการพมพ, 2548. สรศกด เจรญวงศ. สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวตวงศ “สมเดจคร” นายชางใหญแหงกรงสยาม. กรงเทพฯ: มตชน, 2549. สรย มผลกจ และ วเชยร มผลกจ. พระพทธประวต. Edited by พมพครงท 5 กรงเทพฯ: คอมฟอรม, 2550.

ประวตผเขยน

ประวตผเขยน

ชอ-สกล นายเอกรส จนตะมย วน เดอน ป เกด 26 มกราคม 2517 สถานทเกด กรงเทพมหานคร วฒการศกษา บรหารธรกจบณฑต มหาวทยาลยอสสมชญ ทอยปจจบน 199/87 ถนนรวมมตรพฒนา แยก 10 ต าบลทาแรง อ าเภอบางเขน กรงเทพฯ

10220