Abbasov Azim Heydər oğlu "Azərbaycanda maliyyə bazarının

formalaşması və bazar iqtisadiyyatında maliyyə-kredit sisteminin

problemləri "

“Poliqraf’ Ltd. mətbəəsi.

B; 2003-cü il. 332 səh.

Elmi redaktor;

Azərbaycan Dövlət İqtisad üniversitetinin "Maliyyə" kafedrasının müdiri,

dosent A. M. Kərimov

Rəyçi:

Azərbaycan Respublikasının Milli Elmlər Akademiyasının İqiisaıliyyat

İnstitutunun Direktoru, MEA-nın müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru,

professor l^ahbaz Mma oğlu Muradov.

Monoqrafiya Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin "Maliyyə- Kredit"

fakültəsinin Himi Şurasının 23 may 2003-cü il tarixli 9 saylı qərarı ilə

bəyənilmi.'; və çapa tövsiyyə olunmuşdur.

Monoqrafiyada bazar münasibətləri şəraitində Azərbaycanda malijryə

bazan və onun tərkib hissəsi olan qiymətli kağızlar bazan, malij^ə- kredit

sistemi, vergi -gömrük səyasəti, özəlləşdirmə prosesi, investisiyanın

iqtisadiyyata cəlb edilməsi, müəssisələrin iqtisadi böhrandan çıxarılması,

ödəniş sistemi və digər sahələrin inkişafı ilə bağlı nəzəri və praktiki aspektlər

tədqiq edilir. Monoqrafiya tələbələr, magistrlər, aspirantlar, iqtisadçi

alimlər, bank işçiləri, iş adamları , qiymətli kağızlar bazarının iştirakçıları

.maliyyə menecerləri və digərləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

0705030000 - 532

N - 098 2003 qrifli nəşr

Abbasov, 2003

ön söz

Bazar iqtisadiyyatının fornnaiaşması dövründə potensial maiiyyə resurslarının

ölkə iqtisadiyyatına intensiv və dinamik cəlb olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Son illər ərzində həyata keçiriiən iqtisadi islahatlar çərçivəsində dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya dəriniəşdirilmiş və nəticədə iqtisadiyyatın dinamik inkişafı təmin

olunmuşdur. Bununla belə, daxili və xarici investisiyaların intensiv olaraq iqtisadiyyatın

inkişafına yönəidilməsini təmin edən sivii maliyyə bazarının formalaşması hazırkı

dövrdə zərurətə çevrilmişdir. Beiə ki, bazar münasibətlərinin digər alətləri kimi, maliyyə

bazarının yetərii səviyyədə inkişafı bütöviükdə iqtisadiyyatın inkişafına təkan verir.

Daha konkret desək, iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi bilavasitə ona xidmət edən zəruri

maliyyə dəstəyindən asılıdır.

Maliyyə bazarının ölkə iqtisadiyyatının inkişafında rolu və tutduğu mövqe bazar

iqtisadiyyatı yolu ilə inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində kifayət qədər sübuta

yetirilmişdir. Lakin yenicə müstəqillik qazanmış Azərbaycan Respublikasında maliyyə

bazarının yüksək səviyyədə inkişaf etməməsi bu sahədə dərin araşdırmaların

aparılmasını gündəmə gətirir. Bu baxımdan inkişaf etmiş xarici ölkələrin müvafiq təcrübəsinin öyrənilərək respublikamızda bu sahənin inkişafına tətbiq edilməsi

məqsədyönlü tədbir kimi qiymətləndirilir. Göstərilən prinsiplər baxımdan maliyyə

bazarının formalaşmasına dair aparılmış tədqiqat işi mövcüd şəraitdə olduqca mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Keçid dövrünə xas olan Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında dövlət

müəssisə və təşkilatları arasında qarşılıqlı borc probleminin mövcudluğu,

müəssisələrin ödəniş qabiliyyətinin o qədər də yüksək olmaması, əmanətlərin

səviyyəsinin yetərli həddə olmadığı bir şəraitdə maliyyə bazarının tətqiqi göstərilən

problemlərin həllinə müsbət təsir edəcəkdir.

Kitabda maliyyə bazarı ilə ölkədə olan əmanətlərin mövcud səviyyəsinin əlaqəli

öyrənilməsi xüsusilə önəmlidir. Burada həmçinin maliyyə bazarının tərkib hissələri,

maliyyə bazarının subyektləri, maliyyə bazarının vasitəçiləri və onların yerinə yetirdikləri funksiyalar ətraflı təhlil olunmuşdur. Eyni zamanda, kitabda maliyyə

bazarının müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı verilmiş və onların əhəmiyyəti

açıqlanmışdır.

Kitabda maliyyə bazarının mühüm tərkib hissəsi olan qiymətli kağızlar bazan geniş

təhlil olunmuş, onların mahiyyəti, xarakteri, riskliliyi və digər əlamətləri təsbit

olunmuşdur. Qiymətli kağızlar bazarının iqtisadiyyatda rolu və əhəmiyyəti tətqiq

edilmiş və qiymətli kağızların təsnifləşdirilməsi kitabda öz əksini tapmışdır.

Kitabda qiymətli kağızlar bazarının investisiyaların iqtisadiyyata cəlb edilməsində,

maliyyə vəsaitlərinin bir sahədən başqa sahəyə axınının təşkilində, idarə edilməsi

prosesində və iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin diger seqmentlərində rolu kifayət

qədər ətraflı verilmişdir.

Müəllifin müxtəlif illərdə iqtisadiyyat-maliyyə, büdcə-vergi və pul-kredit siyasətinin formalaşmasında bilavasitə iştirakı imkan vermişdir ki, bu məsələlərdə nəzəriyyə və

praktikanın sintezini həyata keçirsin.

Yuxarıda qeyd olunanları, habelə kitabda tətqiq edilmiş mövzuların aktual

olmasını, onun nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq, kitabın tərtib

olunmuş redaksiyada çap edilməsini məqsədəuyğun hesab edirəm.

Bununla yanaşı müəllifin özünəməxsus dəst xettinin olması, fitri istedad sahibi

olması və maliyyə-kredit ixtisası üzrə zəngin təcrübəsinin olması onu deməyə əsas verir ki, müəllif bu mövzunu daha da təkmilləşdirsin və yeni əsərlərlə oxucuları

sevindirsin. Bu işdə ona uğurlar arzulayıram.

Azərbaycan Respublikasının

Maliyyə Nazirliyinin Analitik İnformasiya

Xidmətinin rəhbəri,

Azərbaycanın əməkdar iqtisadçısı, professor B.A.Xankişiyev

Müəllifdən

Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazanmış ölkə kimi dünya dövlətləri

arasında öz sərbəst daxili və xarici siyasətini aparır. Hazırda qarşıda duran ən mühüm

vəzifə ölkədə bazar iqtisadiyyatı sisteminin formalaşması və uğurla inkişaf etdirilməsi,

dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi və bu əsasla iqtisadiyyatın

inkişaf tempinin artırılması və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsidir. 1995-ci ildən başlayaraq aparılan irimiqyaslı siyasi, iqtisadi və hüquqi islahatların

başlıca məqsədi demokratik, dünyəvi, güclü iqtisadiyyata malik müstəqil dövlətin

qurulmasından ibarət olmuşdur və bu istiqamətdə müntəzəm işlər aparılmaqda davam

edir, iqtisadi sahədə həyata keçirilən tədbirlər bazar iqtisadiyyatı mexanizmlərinin

bərqərar olmasına söykənməklə, yerli və xarici investisiyaları, müasir texnologiyaları

cəlb etmək və qabaqcıl idarəetmə təcrübəsindən faydalanmaq yolu ilə rəqa-

bətədavamiı məhsul istehsal edən müəssisələrin yenidən qurulmasına, yeni iş

yerlərinin yaradılmasına və nəticə etibarilə Azərbaycanın iqtisadi qüdrətinin

artırılmasına yönəldilmişdir.

Bazar iqtisadiyyatının formalaşması dövrünü yaşayan respublikamızda sosial yö-

nümlü bazar iqtisadiyyatının bərqərar olması dövlətin iqtisadi siyasətinin strateji

istiqaməti kimi müəyyən edilmişdir, ilk öncə qeyd etmək lazımdır ki, sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı təsərrüfat subyektlərinin sərbəst fəaliyyət göstərməsindən,

istehsalın və xidmətin səmərəliliyinin artırılmasından, habelə cəmiyyətin ayrı-ayrı

ferdlərinin gəlirlərinin artırılması hesabına bütövlükdə güclü iqtisadiyyatın

formalaşdırılmasın- dan ibarətdir. Bu sistemin lazımi səviyyədə qurulması üçün bütün

növ mülkiyyət formalarının fəaliyyətinə nail olmaq, daxili və xarici maliyyə mənbələri

hesabına iqtisadiyyata investisiyaların intensiv və dinamik cəlb olunmasını

stimullaşdırmaq, maliyyə-kredit mexanizmini beynəlxalq standartların tələblərinə

uyğunlaşdırmaq məqsədilə bu sahənin çevik təkmilləşdirilməsini təmin etmək və

bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatının davamlı inkişafına təkan verən əlverişli şəraitin

yaradılması zəruridir.

Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə inkişaf etmiş dünya dövlətlərinin təcrübəsi göstərir ki,

bazar iqtisadiyyatı daim inkişaf edən bir sistemdir və bu sistem dövlətin təsir vasitələri ilə tənzimlənməlidir. Hətta bazar münasibətlərinin özünün səmərəli fəaliyyət

göstərməsi, makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanılması və dinamik iqtisadi artıma

nail olunması üçün iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi zəruridir. Həmçinin, qeyd

olunmalıdır ki, keçid dövründə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi prosesi özünü

qabarıq şəkildə biruzə verməlidir.

İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsində iqtisadi siyasətin düzgün

müəyyən olunmasının müstəsna əhəmiyyəti vardır. Belə ki, Azərbaycanda iqtisadi

siyasət normativ aktlar vasitəsilə həyata keçirilir və iqtisadiyyatın inkişaf tempinə

uyğun olmaqla mövcud normativ-hüquqi aktlar mütəmadi olaraq təkmilləşdirilir. Bütün

bunların, o cümlədən uğurla həyata keçirilən genişmiqyaslı iqtisadi islahatların

nəticəsində 1995-ci ildən etibarən tənəzzülün qarşısı alınmış, iqtisadiyyatın inkişaf

prosesi təmin edilmişdir. Ölkə iqtisadiyyatının və sosial sahələrin ümumiləşdirilmiş göstəricisi olan ÜDM istehsalı 2002-ci ildə əvvəlki ilə nisbətən 10,6 faiz artaraq 29,6

trilyon manata çatmışdır. Adambaşına düşən ÜDM istehsalı əvvəlki illə müqayisədə

9,8 faiz artaraq 3.7 milyon manata (756,3 ABŞ dolları) çatmışdır.

Son illər Azərbaycanda özəl bölmənin dinamik inkişaf etməsi üçün geniş imkanlar

açılıb, indi ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafı və investisiya fəallığı üçün maksimum

münbit şərait yaradılmışdır. Bunun nəticəsidir ki, 2002-ci ildə ÜDM-un tərkibində

qeyri-dövlət bölməsinin payı 73 faizə çatmışdır.

Hazırda başlıca vəzifə əldə edilmiş nailiyyətlərin əsasında mövcud imkanlardan

səmərəli və dolğun istifadə etməklə daha yüksək iqtisadi artıma nail olmaqdan ibarətdir.

Bu mənada iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinin strateji prinsipləri kimi aşağıdakı

istiqamətlər nəzərdə tutulmuşdur:

- iqtisadi inkişafın sosial yönümlülüyünün davam etdirilməsi:

- iqtisadi tərəqqinin başlıca amillərindən olan azad rəqabət, sahibkarlıq və

İnvestisiya mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, əsassız məhdudiyyətlərin və

bürokratik əngəllərin tamimilə aradan qaldırılması;

- iqtisadiyyatın dövlət tənzimləmə mexanizmlərinin liberallaşdırılması, iqtisadi

qanunvericilik sisteminin təkmilləşdirilməsi və onun beynəlxalq hüquqi mühitə, dünya

təcrübəsinə uyğunlaşdırılması;

- investisiyaların artımı və sahibkarlığın inkişafı üçün təşviqedici üsullarından geniş

istifadə edilməsi; - Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının daha da

dərinləşdirilməsi;

- ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, onun daxili bazarlarının xarici

dövlətlərin təsir və maraqlarından qorunması.

Hazırda iqtisadi inkişafda yaranan müsbət meyllər özbaşına yaranmamış və

müstəqillik əldə ediləndən bu günə kimi aparılan iqtisadi siyasətin və çoxsaylı iqtisadçı

alimlərin ideyaları və səyləri nəticəsində əldə edilmişdir. Mənim də Azərbaycanda

iqtisadi siyasətin formalaşmasında özüməməxsus yerimin olması məni çox sevindirir.

Həmin dövrlərdə Azərbaycanın iqtisadi və maliyyə siyasətini formalaşdıran

İqtisadiyyat və Maliyyə Nazirliklərin də, hazırda isə Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsində çalışmağım, qanunların

qəbul edilməsində Milli Məclislə əməkdaşlıq etməyim, qanun layihələrinə ekspert rəyi verməyim, fərman və sərəncamların, qərar və əsasnamələrin hazırlanmasında

yaxından iştirak etməyim, kütləvi informasiya vasitələrində çıxışlarım iqtisadi siyasətin

formalaşmasında müsbət rol oynamışdır. Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyi əldə etdiyi

ilk dövrlərdə insanların şüurlarında bazar iqtisadiyyatının üstünlüklərinin aşılanması

olduqca çətin idi. Həmin dövrlərdə kütləvi informasiya vasitələrində çap etdirdiyim

iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasına, vergi yükünün azaldılmasına, vergi mədəniyyətinin

yüksəldilməsinə, gömrük siyasətinin təkmilləşdirilməsinə, dövlətin gəlir və xərclərinin

bir əldə toplanmasına, məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibinin dəqiq

müəyyənləşdirilməsinə, əmək haqqının məhsulun dəyərində tam əks olunmasına,

maliyyə bazarının yaranmasına, hazır məhsul qalığına, ödəməmə- lərə, veksel

dövriyyəsinin yaranmasına və digər bu kimi məsələlərə dair elmi məqalələr birmənalı

qarşılanmırdı. Minimum əmək haqqının 4 mislinin maya dəyərinə daxil edilməsinin ləğv edilməsi, mənfəət vergisinin 35 faizdən 25 faizə çatdırılması, əlavə dəyər

vergisinin dərəcəsinin 5-15 faiz korirodoru daxilində müəyyənləşdirmə- si, gəlir

vergisinin dərəcəsinin maksimum həddinin 30 faizə endirilməsi, aksiz vergi- li malların

siyahısının minimuma endirilməsi, aylıq əmək haqqından gəlir vergisi he

sablanarkən 200 min manatadək gəlirdən verginin tutulmaması, sosial sığorta

fonduna ayırmaların dərəcəsinin 20 faizə endirilməsi, gömrük siyasətində gömrük

vergilərinin advaler sisteminə keçirilərkən daxili bazarın qorunmasına xidmət etməsi,

vergilərin regional siyasətilə əlaqələndirilməsi, müəssisələrin normal fəaliyyət

göstərməsi üçün lazım olan kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi barədə təkliflərim

indinin özündə də olduqca aktualdır. Hazırda ictimai iqtisadi sabitlik dövründə bu

məsələlərin bəziləri öz həllini tapmış, digərləri isə həll edilmə ərəfəsindədir. Göstərilən məsələlərin indiki dövr üçün də olduqca əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq ötən

illər ərzində qələmə aldığım fikirlərimi geniş oxucu kütləsinə, iqtisadçı alimlərə və

gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədilə dərc etdirməyi qərara alıram, 1993-cü 2003-cü

illər ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı naminə mənimlə həmfikir olmuş,

əməkdaşlıq etmiş bütün insanlara minnətdarlığımı bildirirəm.

Bu kitab! atam Abbasov Heydər Ağa oğlunun, anam Zəminənin, qardaşlarım

Ağabəy və Xancanın, qardaşım oğlu Qarabağ şəhidi Tariyelin, dostum Mirabbasın,

dostumun atası Abdullayev Ağababanın, Əliyev Ağayann, Babayev Əvəzin, Əhmədov

Söhrabın və Ağammədov Tərxanın, dünyalarını dəyişmiş bütün müəllimlərimin:

Abbasov Bəybala Ağa oğlunun, Məmmədov Hacağa Musa oğlunun, Hacəll müəllimin,

Məmmədxan, Nadir müəllimlərin. Sona və Kubra müəllimələrin, Əlihüsəyn Əsədzadə,

Teymur Vəliyev və Qurban Məmmədovun, E.A. Voznəsenskinin və digərlərin əziz xatirələrinə həsr edirəm.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında

Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin «Borc

öhdəlikləri bazannm tənzimlənməsi və girov

əməliyyatlarının uçotu» departamentinin rəisi,

iqtisad elmləri namizədi, dosent A. H.Abbasov

I Fəsil Azərbaycanda maliyyə bazarının formalaşması

1. Maliyyə bazarının formalaşması.

Maliyyə bazarının mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün iqtisadiyyatda maliyyə

resurslarının hərəkətini, bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsini nəzərdən

keçirmək lazımdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir tərəfdən maliyyə resurslarına

ehtiyac yaranır, digər tərəfdən isə pul artıqlığı olan şəxslər öz sərbəst vəsaitlərini

əlverişli şərtlərlə yerləşdirməklə ondan əlavə gəlir əldə etməyə çalışırlar. Pula ehtiyacı

olanlar (borc alanla) və artıq pulu olanların (kreditorların) görüşməsi maliyyə

vasitəçiləri tərəfindən maliyyə bazarı vasitəsilə həyata keçirilir. Maliyyə bazarının

fəaliyyət göstərməsi üçün cəmiyyətin müəyyən təbəqəsində sərbəst pul vəsaitləri

olmalıdır (əmanətlər və ya depozitlər). Ümumi şəkildə əmanət gəlirdən istehsala sərf

edilən xərclər çıxıldıqdan sonra qalan məbləğdir. Əmanət və investisiyanın artımı cəmiyyətin fiziki aktivlərinin artmasını xarakterizə

edən bir göstəricidir. Əmanətlə investisiyanın çox sıx qarşılıqlı əlaqəsi vardir.

investisiya, ümümi formada ümümi istehsalın həcminin istehlak şeyləri istehsalına

nisbətən artdığını əks etdirir. Maliyyə bazarı o ölkədə daha çox inkişaf edir ki, həmin

ölkədə cəlb edilmiş əmanətlər və investisiya qoyuluşları daha çox olur. Müxtəlif

dövrlərdə dünya ölkələrində və Azərbaycanda əmanət və investisiyaların Ümumi daxili

məhsulda xüsusi çəkisi aşağıdakı rəqəmlərlə xarakterizə olunur;

ƏMANƏT VƏ İNVESTİSİYALAR

(Ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi, %)

ölkələr 1975- 1983 orta

1983- 1990 Olla

1996 1997 1998 (plan)

1999- 2002 (orta)

Dünya Əmanət 24.1 22.6 23,1 23.5 23.8 24.3 İnvestisiya 24,5 23.4 23.8 24.3 24.7 25.3 ABS Əmanət 19.7 17.1 16.0 17.1 17-0 17.4 İnvestisiya 20.3 19.5 17,2 18.3 18.3 18.7 AB Əmanət 22.2 20.9 20.2 20.1 20.5 20.8 investisiya 22.0 20.5 19.4 19.0 19.4 19,9 Yapontva Əmanət 31.9 32.1 30.7 30.4 30.3 29.9 investistva 31.5 29.3 28.5 28.4 28,4 27.6 'SYÄÖ Əmanət 3^1,2 33,2 32.6 33.3 33.8 İnvestisiya 27.8 32.2 31.9 32.2 32.2 İEÖƏ Əmanət 25.4 22.B 26.7 27.1 27,3 27.6 Investisw 25.7 24.5 28,7 29.1 29.4 30.0 Keçid öl. Əmanət 29.7 20.5 18.6 19.9 21.8 İnvestisiya w,. 30,6 21.7 22.1 23.9 25,6 Azorb-n Əmanət 57.1 54,2 2.8 0,0 5.6 7,2 İnvestisiya 22.8 28,6 14.3 23.6 33.7 39.3

SYAÖ - Asiyanın yeni ölkələri İEÖ - inkişaf etmiş ölkələr (S. Məmməddov: inflyasiya və maliyyə bazarı. Bakı

1998-ci il.)

Cəmiyyətin iqtisadi aktivləri artsada belə, həmin aktivlər istehsal prosesinə, xidmət

sahələrinə və ümumiyyətlə iqtisadiyyatın inkişafına yönəldilməzsə, cəmiyyət üçün

lazım olan məhsul istehsal edilməyəcək, xidmət göstərilməyəcək əlavə iş ye

8

ri açılmayacaq, büdcəyə vəsait daxil olmayacaqdır. Həmin aktivlər dövriyyədə iştirak

etməməklə pul qıtlığı yaranacaq, əlavə emissiya ediləcək və nəticədə inflyasiya

artacaqdır. Ona görə də əmanətləri investisiyaya yönəltmək üçün maliyyə bazarının

mövcudluğu zəruridir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti, əmanət sahiblərindən pula ehtiyacı

olanlara keçməsi ilə müşaiyət olunur. Pula ehtiyacı olanlar firmalar, hökümət və iş

adamlarıdır. Eyni zamanda həmin subyektlərin özündə də maliyyə vəsaitlərinin

artıqlığı yarana bilər. Yəni bir sahədə maliyyə vəsaitlərinin artığlığı, digər sahədə ça-

tışmamazlıq varsa, vəsaitin bir sahədən (subyektdən) başqa sahəyə axını baş verir.

Bu axın maliyyə vasitəçiliyi və maliyyə bazarı vasitəsilə həyata keçirilir. Adətən maliyyə vasitəçiləri ilə kapitalın hərəkəti daha səmərəli hesab edilir. Lakin, bu heç də

belə deyil, Məsələn: Maliyyə çatışmamazlığı ilə üzləşən müəssisə, maliyyə

vasitəçisinə (banka) müraciət edə bilər və yaxud istiqraz buraxa bilər. Birinci halda

bank kredit vermək üçun müəyyən haqq götürərək İnvestor və müəssisə arasında

vasitəçi rolunu oynayacaqdır.

20% 12%

Müəssisə Bank -I İnvestor

İkinci halda müəssisə bilavasitə investora müraciət edir və öz məhsulu olan

istiqrazları ona 14%-lə təklif edir.

Müəssisə İnvestor

14%

Burada həm müəssisə, həm də investor daha əlverişli vəziyyətdə olur. Müəssisə

bank kreditinə nisbətən daha ucuz tariflə vəsait cəlb edir. (20%-14%= 6%)e İnvestor

isə əvvəlki varianta nisbətən daha yüksək gəlir əldə edir (14%-12%=2%). Yəni investor

öz vəsaitini birinci halda 12%-lə yerləşdirirdisə, ikinci halda isə özü birbaşa maliyyə

bazarında həmin vəsaiti 12% deyil, 14%-lə gəlir əldə etməklə yerləşdirir. Maliyyə

vasitəçilərinin satdıqları vəsaitlərin bahalanması bankların verdiyi kredit faizləri ilə

depozit faizləri arasındakı fərqlə müəyyən edilir.

Faiz dərəcələri (sadə).

Tarix Qısamüddətli Uzunmüddətli Qısamüddətli Uzunmüddətli kreditlər kreditlər depozitlər depozillsr AZM USD A2M USD AZM USD AZM USD 01/01/97 29.2 20.0 25.0 15.0 19.0 15.0 22.1 12.0 01/04/97 24.4 17.3 21.0 11.7 18,5 15.0 21.6 13.6 01/07/97 25.1 17.5 18,6 17,7 22.5 15.0 14.5 14,0 01/10/97 25.0 18.0 20.0 15.0 23.0 15,0 17.0 12.0 01/01.198 25.3 17.0 20.0 15.0 23.0 15.0 15.0 12,0 01/04/98 25.0 17.0 20.0 15.0 20.0 15.0 13.0 12.0 01/07/98 16.4 18.7 17.5 17.4 14,9 13.1 10.5 13.7 01/10/98 17.3 15.9 17.1 18.8 13.0 13.0 10.0 12.3 01/01/99 20.3 18.4 19.8 10.4 12.3 15,7 10.0 9.0 01/04/99 20.1 17.0 21.1 14.4 11.6 14,3 10.1 12.9 01/07/99 20.1 16-9 19.6 14.8 11.8 11.1 10-1 13.7 01/10/99 20.1 17.1 19.0 14.9 10.8 10.3 10.0 13.6 01/01./2000 19.8 17.3 19.7 13.8 9.4 11.3 10.1 12.7 01.104/2000 19.8 18.0 21,2 13.6 10.0 12.6 10.1 12.5 01/07/2000 19.4 17.6 21.1 14,0 9.5 10.1 10.8 12.4

Cədvəldən görünür ki, 01.01.97-ci il tarixinə respublika üzrə manatla qısamüddətli

depozitlər üzrə faiz dərəcəsi 19%, ABŞ dolları ilə 15% olduğu halda, qısamüddətli

kreditlər üzrə faiz dərəcələri müvafiq olaraq 29,2% və 20% olmuşdur. Həmin dövrdə

manatla uzunmüddətli depozitlər üzrə faizlər 22,1%, ABŞ dolları ilə 12% olduğu halda,

uzunmüddətli kreditlər üzrə faizlər müvafiq olaraq 25% və 15% olmuşdur.

Manatla qısamüddətli depozitlərin faiz dərəcəsi ilə qısamüddətli kreditlər arasındakı fərq 10,2% (29,2-19,0), ABŞ dolları ilə qısamüddətli depozit və kredit

faizləri arasındakı fərq həmin dövrdə 5% (20-15) təşkil edir. Manatla uzunmüddətli

depozit və kredit faizləri arasındakı fərq 2,9% (25,0-22,1), ABŞ dolları İlə bu fərq 3%

(15-12) təşkil etmişdir.

01.07.0- ci II tarixinə manatla qısamüddətli depozit faizləri (9,5%) İlə

qısamüddətli kredit faizləri (19,4%) arasındakı fərq 9,9% təşkil edir və 01.01.97-ci ilə

nisbətən 0,3% azalmışdır. 01.07.00-ci II tarixinə ABŞ dolları ilə qısamüddətli depozit

faizləri (10,1%) ilə qısamüddətli kredit faizləri (17,6%) arasındakı fərq 6,5% təşkil edir

ki, bu da 01,0197-ci II tarixinə olan müvafiq göstəriciyə (5%) nisbətən 1,5% artmışdır.

Bu investorların vəsaitlərinin investisiyaya yönəldilməsi zamanı xərclərin artmasına

əyani sübutdur.

01.01.0- ci II tarixinə banklar manatla uzunmüddətli depozitlərə görə 10,8% verdikləri halda, həmin depozitləri uzunmüddətli kreditlərə yönəldərkən müştəridən

21,1% alırdılar. Bunlar arasındakı fərq 10,3% təşkil edir ki, bu da 01.01.97-ci il tarixinə

olan müvafiq rəqəmdən (2,9%) 7,4% çoxdur.

Maliyyə vasitəçiləri, kapitalın cəlb edilməsi və bölüşdürülməsi zamanı xərclərin

artmasına səbəb olurlar. Odur ki, kapitalın birbaşa hərəkətini nəzərdə tutan maliyyə

bazarı daha səmərəli hesab edilir. İndiki bazar iqtisadiyyatı üçün maliyyə bazarı

iqtisadiyyatın sinir mərkəzi hesab edilir. Bu iqtisadi proseslərin idarə edilməsi, onlara

xidmət göstərilməsi və çox saylı iştirakçıların fəaliyyətini tənzimləyən mürəkkəb bir

strukturdur.

Maliyyə bazarının mahiyyətini başa düşmək üçün maliyyə resurslarının hərəkətini

tədqiq etmək məqsədəuyğundur.

10

Maliyyə resurslarının hərəkətini aşağıdakı sxemdə vermək olar

Sərbəst pul vəsaitləri əsasən ev təsərrüfatında yaranır və puia ehtiyacı olanlara

keçir. Yəni sxemdə göstərildiyi kimi bu vəsaitiər kommersiya firmalarına, dövlət sektoruna və maliyyə vasitəçilərinə doğru hərəkət edir. Maliyyə vəsaitlərinə olan

ehtiyac dövlətdə daha böyükdür və dövlət maliyyə bazarında borclu kimi çıxış edir və

dövlət maliyyə bazarının digər iştirakçılarından (kommersiya firması, ev təsərrüfatı,

maliyyə vasitəçiləri) borc alır.

Bəzi hallarda maliyyə vəsaitlərinin hərəkəti əksinə olur. Məsələn, dövlət yeni

başlayan kommersiya firmalarına maliyyə köməyi verilməsi məqsədilə güzəştli kre-

ditiər verir. Maliyyə resurslarının belə hərəkəti sxemdə qırıq-qırıq xətlərlə

göstərilmişdir. Bundan başqa ayrı-ayrı sektorların daxilində də maliyyə resurslarının

hərəkəti baş verir. Məsələn, ayrı-ayrı müəssisələr bir-birinə mal verir, xidmət göstərir

və nəticədə debitor-kreditor borcları yaranır.

Ümumiyyətlə, başqa amillərin təsiri nəzərə alınmazsa, iqtisadiyyatın bütün

sahələri üzrə yığımın (maliyyə aktivləri) ümumi məbləği investisiyanın (maliyyə öhdəliyin) məbləğinə bərabər olmalıdır.

Beləliklə, fiziki və hüquqi şəxslərdə yaranmış sərbəst pul vəsaitlərinin ehtiyacı

olanlara çatdırılması zərurəti yarandıqda maliyyə bazarına ehtiyac yaranır. Məhz

maliyyə vəsaitlərinin alıcı və satıcıları maliyyə bazarında görüşürlər.

İnvestor maliyyə bazarında öz vəsaitini geri almaq şərtilə və ya geri almamaq

tələbi ilə verə bilər. İnvestor öz vəsaitini müəyyən müddətdən sonra geri almaq və bu

zaman əlavə faiz almaqla vəsait ayırırsa, bu vəsaitlər borc qiymətli kağızları ilə

rəsmiləşdirilir.

İnvestor öz vəsaitini hər hansı müəssisənin müəyyən hissəsinin alınmasına sərf

edirsə bu səhmlərlə rəsmiləşdirilir.

Maliyyə bazarında subyektlərin hərəkəti mexanizmini nəzərdən keçirək.

Maliyyə bazarında, dövlət pul vəsaitlərini borc götürən əsas subyektlərdən biri-

11

dir. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, dövlət öz funksiyalarını yerinə yetirmək

üçün əsasən üç mənbədən istifadə edir.

1) vergilərdən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər ödənişlərindən

2) dövlətin aktivlərinin satışından (özəlləşmədən daxil olmalar)

3) maliyyə bazarından alınan borclardan (daxili və xarici).

Dövlət maliyyə bazarında həm borc alan kimi çıxış edir, həm də maliyyə

münasibətlərini tənzimləyir. Dövlətin maliyyə bazarında əsas funksiyaları

aşağıdakılardır:

- büdcə kəsirini örtmək üçün vəsait cəlb etmək,

- bankın kredit faizinin tənzimlənməsi (Dövlət Xəzinə Öhdəiiyinə gəlir səviyyəsini

təyin etməklə)

- pul kütləsi üzərində nəzarəti həyata keçirmək . Dövlət qiymətli kağızlarını satmaq vasitəsilə tədavüldə olan pulun bir hissəsini dövriyyədən çıxarır və pulun alıcılıq

qabiliyyəti güclənir.

- uzun müddətli qiymətli kağızları buraxmaqla maliyyə vəsaitlərinin yenidən

bölüşdürülməsi.

Kommersiya firmaları da maliyyə bazarında pul vəsaitlərinə olan tələbatlarını

ödəyirlər. Bu zaman qısamüddətli pula olan ehtiyaclarını pul bazarında, uzunmüddətli

vəsaitlərə ehtiyaclarını isə qiymətli kağızlar bazarında ödəyirlər. Dövlətdən fərqli

olaraq, müəssisələr təkcə borc qiymətli kağızlarını deyil, həm də pay qiymətli

kağızlarını buraxırlar.

Maliyyə bazarına vəsaitləri təklif edən əsas subyektlərdən biri ev təsərrüfatıdır.

Çünki bu sahədə şəxsi adamlarda əmanət formalaşır. Burada əmanətin iki forması

mövcud oiur: istehlak əmanəti (cari) və investisiya əmanəti. Şəxsi adamlar maliyyə bazarına müstəqil və maliyyə institutları vasitələri ilə çıxa bilərlər. Əmanətçi maliyyə

bazarına müstəqil olaraq çıxdıqda bütün risklər öz üzərinə düşür. Odur ki, çox vaxt

şəxsi adamlar maliyyə vasitəçilərinin xidmətindən istifadə edirlər. Çünki, maliyyə

vasitəçiləri, maliyyə bazarında daha profisional qərarlar qəbul etməyi bacarırlar.

Maliyyə vasitəçiliyi qaytarılmaq şərti ilə və yaxud məcburi və könüllü qaydada

həyata keçirilə bilər. Qaytarılmaq şərti ilə baş verən maliyyə vasitəçiliyi hökumət

orqanları vasitəsilə həyata keçirilir.

Qaytarılmaq şərti ilə baş verən maliyyə vasitəçiliyi daha böyük yer tutur və əsasən

maliyyə vasitəçiliyinin hazırda formalaşmış orqanları üç qrupa bölünür:

1. Depozit institutları.

2. Müqaviləli və ya qeyri-depozit maliyyə vasitəçiləri.

3. investisiya maliyyə vasitəçiləri. Depozit institutları əsasən banklar kimi fəaliyyət göstərirlər və digər vasitəçilərə

nisbətən daha əvvəl formalaşmışlar.

ikinci maliyyə vasitəçiləri qrupuna müqaviləli və ya qeyri-depozit maliyyə qurumları

aiddir. Bunlar müqavilə əsasında fəaliyyət göstərən maliyyə qurumlarıdır və bu

qurumlar birbaşa əmanət toplaya bilmirlər. Bu qrup maliyyə vasitəçilərinə sığorta və

pensiya fondlarını aid etmək oiar. Bu qurumları şərti olaraq vasitəçi adlandırmaq olar,

çünki onlar əsasən ayrı-ayrı şəxslərə xidmət göstərən, onlara pensiya və sığorta

ödənişlərini verirlər. Bundan sonra müvəqqəti sərbəst qalan vəsaitlərini maliyyə

bazarında istifadə edirlər.

Depozit institutları olmamasına baxmayaraq maliyyə vasitəçiliyində sığorta və

pensiya fondları mühüm yer tutur. Ayrı-ayrı ölkələrdə bu maliyyə vasitəçilərinin bə

12

zilərinin xüsusi çəkisi müəyyən müddətiər ərzində aşağı oisa da bütöviükdə bu təş-

kiiatiar maiiyyə qurumiarı içərisində çox böyük roia malikdir.

Üçüncü qrup maiiyyə vasitəçiiəri investisiya maliyyə vasitəçiləridir. İnvestisiya

maliyyə vasitəçiiəri əsas etibarı iiə invetisiya istiqamətində vəsait yönəldən

təşkilatlardır və buna görə də bu şirkətlər ümumi olaraq investisiya maliyyə vasitəçiləri

adlanırlar.

Maliyyə bazan qiymətli kağızlar bazarından, pul və kredit bazarlarından ibarətdir.

Qiymətli kağızlar bazarı maliyyə bazarında həlledici rol oynadığından qiymətli kağızlar

bazarını bəzən maliyyə bazarı da adlandırırlar. İqtisadi ədəbiyyatlarda qiymətli

kağızlar bazarını sinonim olaraq fond bazarı adlandırırlar. Müxtəlif xüsusiyyətlərinə

görə qiymətli kağızlar bazarını aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

Qiymətli kağızlar bazarının təsnifləşdirilməsi

Tələb xüsusiyyətinə görə

Borc bazarı Səhm bazarı

İstiqrazlar

Veksel

Girov kağızı

ipoteka şəhadətnaməsi

Depozit sertifikatı

Risk azdır, ödənişlər ilk növbədə ödənilir

və müəssisənin fəaliyyətindən asılı deyil Risk çoxdur, gəlir çoxdur, gəlirin həcmi

müəssisənin fəaliyyətindən asılıdır

Qiymətli kağızların müddətinə görə Pul bazarı Kapital bazarı

1 ilə qədər müddətə buraxılan qiymətli 1 ildən yuxarı müddətə alınıb satılan qiy-

kağızlar mətli kağızlar Xəzinə vekselləri Səhm və istiqrazlar

Dövlət xəzinə öhdəlikləri Girov kağızları

Depozit sertifikatları Hökümətin 1 ildən çox müddətə burax- Dövlət qısamüddətli istiqrazlar dığı qiymətli kağızlar

Risk azdır, likvidlik yüksəkdir, qiymətlər

az dəyişir

Satış xarakterinə görə

ilkin bazar İkinci bazar

Emitent və investorun görüşdüyü bazar Qiymətli kağızların ilk sahiblərindən in-

Səhmdar cəmiyyətin yaranması zamanı vestorlara və vasitəçilərə satış

(Bağlı qapılar arxasında) aparılan əqdlər Valyuta bazarı investisiya bankirlərinin vasitəsilə aparı- Fyuçers və opsion bazarı

lan əqdlər Fond birjaları

13

Tələb xüsusiyyətinə görə maliyyə bazan borc bazarına və səhm bazarına ayrılır.

Borc bazarı emitentlə investor arasında borc münasibətlərini əks etdirən, qiymətli

kağızlarının alqı-satqısını nəzərdə tutan bazardan ibarətdir. Maliyyə bazarının borc

bazarına və səhm (pay) bazarına bölünməsi bilavasitə qiymətli kağızların borc və pay

qiymətli kağızlarından ibarət olmağı ilə əlaqədardır. Bu bölgünün əsasında investorun

vəsaitinin istifadə edilməsinin 2 mümkün metodu durur. İnvestorun vəsaiti

müəssisənin mülkiyyət aktivlərinin alınmasına və yaxud həmin müəssisənin

müvəqqəti istifadəsinə verilə bilər. Əgər qiymətli kağızlar müəyyən dövr üçün

müəyyən faizlə qoyulmuş vəsaitin geri qaytarılması məqsədilə buraxılırsa belə

qiymətli kağızlar borc qiymətli kağızlar adlandırılır. Borc qiymətli kağızlarına veksel,

istiqraz, depozit sertifikatları, girov kağızı, ipoteka şəhadətnaməsini aid etmək olar.

Borc bazarı isə bu qiymətli kağızların alınıb satılmasını nəzərdə tutan bazardan ibarətdir.

Müəssisənin aktivlərinə mülkiyyət hüququ verən qiymətli kağızlar pay qiymətli

kağızları hesab edilir və onun ən tipik nümayəndəsi səhmdir. Borc bazarının və səhm

bazarının emitentləri müqayisə edildikdə müəyyən olunur ki, borc qiymətli kağızlarının

bəzi üstünlükləri vardır. Bu hər şeydən əvvəl onunla izah edilir ki, borc qiymətli

kağızları daha az risklidir, müəssisə digər qiymətli kağızlara nisbətən borc qiymətli

kağızlarını ilk növbədə ödəyir. Müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətindən 14

asılı olmayaraq, borc qiymətli kağızları üzrə ödənişlər İlk növbədə ödənilməlidir. Borc

bazarından fərqli olaraq səhm bazarının elementi olan səhmlər üzrə gəlirlər borc

alətlərinə nisbətən yüksəkdirlər, lakin səhmlər üzrə gəlirlər müəssisənin maliyyə

təssərüfat fəaliyyətindən asılıdır və riski böyükdür. Ümumiyyətlə qiymətli kağızları

risklilik dərəcəsi üzrə müqayisə etsək görərik ki, daha yüksək gəlirliyə malik olan

qiymətli kağızlar daha çox risklidir. Riskin səviyyəsinə görə qiymətli kağızları

aşağıdakı formada təsnifləşdirilmək olar:

Göründüyü kimi törəmə qiymətli kağızları və səhmlər riskli olduqları halda bu qiymətli kağızlar üzrə gelirlilik də yüksəkdir, istiqraz, veksel və dövlət qiymətli kağızları

üzrə gəlirinik nisbətən az olsa da bu qiymətli kağızlar üzrə risk da aşağıdır.

Maliyyə bazarı müddətinə görə pul bazarına və kapital bazarına bölünür. Pul

bazarında adətən 1 ilə qədər fəaliyyət gösterən qiymətli kağızların alqı-satqısı nəzərdə

tutulur. Pul bazarının əsas alətləri dövlət tərəfindən buraxılan xəzinə vekselləri,

qısamüddətli istiqrazlar və bir il müddətinə buraxılan digər qiymətli kağızlar daxildir.

Kapital bazarı bir ildən yuxan müddətə alınıb satılan qiymətli kağızlar bazarından

ibarətdir. Bu bazarın alətlərinə bir ildən çox müddətə buraxılan bütün qiymətli kağızlar

o cümlədən, səhm, istiqrazlar, veksellər, özəlləşdirmə çekləri və digər qiymətli kağızlar

daxildir. Kapital bazarı əsasən uzunmüddətli investisiya məqsədlərinə xidmət edir.

Qiymətli kağızların satışına görə maliyyə bazarı ilkin və ikinci bazardan ibarətdir,

ilkin bazar yeni buraxılmış qiymətli kağızların satışı üçün nəzərdə tutulur. Bu bazar adətən səhmdar cəmiyyəti yaradılan zaman buraxılan səhmlərin ilk sahiblərinə

satılması üçün nəzərdə tutulur. İlkin bazarın iştirakçıları qiymətli kağızın emitentləri və

investorlarıdır. İlkin bazarda müvəqqəti, sərbəst vəsaitlərin toplanması və

investisiyaya yönəlməsi baş verir, ilkin bazar, iqtisadiyyatın əsas tənzimləyicisi kimi

çıxış edir. O, ölkədə yığım və investisiyanın ölçülərini müəyyən edir, təsərrüfatların

proporsional inkişafı üçün şərait yaradır, ölkədə mənfəətin maksimallaşmasının

meyarı kimi çıxış edir.

İlkin bazarın fəaliyyəti mütləq ikinci bazarın olmasını tələb edir, ikinci bazar əv

15

vəllər (İlkin bazarda) buraxılmış qiymətli kağızların alınıb satılmasını nəzərdə tutur. Bu

bazarın əsas subyektləri (elementlər) emitentlər deyil, müəyyən mənfəət, qazanc əldə

etmək məqsədi ilə fəaliyyət göstərən vasitəçilərdir. Vasitəçilər qiymətli kağızların kurs

fərqini əldə etməklə qiymətli kağızların daimi alqı-satqısı ilə məşğul olurlar, ikinci

bazarda yeni investorlar da qiymətli kağızların alınması ilə məşğul olurlar ki, bunun

əsasında kiçik mülkiyyətçilərin səhmlərini daha iri investorlar tərəfindən alınmasını

təşkil edir, ikinci bazar ölkə üzrə investisiya və əmanətlərin məbləğinə təsir etmir, lakin

bu vəsaitlərin yenidən bölüşdürülməsini həyata keçirir. Bundan başqa ikinci bazar

qiymətli kağızların likvidliyini təmin edir. Bu cəhətdən göstərmək olar ki, ikinci bazarın əsas funksiyası qiymətli kağızlar bazarının balanslaşdırılması və likvidliyini təmin

etməsidir.

ikinci bazarın özü təşkil olunan və təşkil olunmayan bazardan ibarətdir. Təşkil

olunan bazarda adətən birja ticarəti, təşkil olunmayan bazara isə birjadankənar ticarət

aiddir. Təşkil olunan bazarda alıcı və satıcılar görüşürlər, tələb və təklifdən asılı olaraq

müxtəlif əqdlər bağlayırlar. Təşkil olunmuş bazarlara ABŞ-da fəaliyyət göstərən 7 fond

birjası, Yaponiya və Almaniyada 8 fond birjası, London fond birjası və digər birjalar

aiddir. Azərbaycanda 1999-cu ildən Bakı Fond Birjası yaradılmışdır. Birjanın inkişafı

ölkədə dövlətsizləşmənin səviyyəsindən və səhmləşdirilmiş mülkiyyətin ÜDM-da

xüsusi çəkisindən asılıdır. Deməli Azərbaycanda birja fəaliyyətinin canlanması üçün

ilk növbədə özəlləşməni sürətləndirmək lazımdır.

Birjadan kənar ticarət əsasən birja ticarətinin alternativi kimi çıxış edir. Bunun səbəblərindən biri odur ki, bəzi müəssisələrin göstəriciləri birjada qeydiyyatdan

keçmək üçün kifayət etmədiyi üçün bu müəssisələr birjaya çıxa bilmirlər.

Hal-hazırda kiçik ve orta müəssisələrin səhimlerinin satışının böyük əksəriyyəti

birjadan kənar həyata keçirilir. Birjadan kənar əməliyyatları, ayrı-ayrı broker və diler

kompaniyaları həyata keçirir, əsasən telefon ve kompyuter vasitəsilə əqdləri yerinə-

yetirirlər. Belə ticarətdə konkret olaraq hər hansı vahid mərkəz olmur və qiymətlər

adətən müxtəlif səviyyələrdə aparılan danışıqlarda müəyyən edilir.

Qiymətli kağızlar bazarının rolu və əhəmiyyəti aşağıdakılarla müəyyən edilir;

- qiymətli kağızlar bazan, istehsal üçün sərbəst vəsaitlərin investisiyaya cəlb

edilməsini təşkil edir;

- kapitalın bir sahədən başqa sahəyə axınını təmin etməklə, ayrı-ayrı sahələrin

inkişafını nizamlayır; - hökumətin büdcəsində olan kəsirin aradan qaldırılması üçün vəsait cəlb edir;

- əhalinin istehsalın idarəedilməsi işində iştirak etməsini təmin edir;

- satışa çıxarılan aktivlərin real bazar qiymətlərini müəyyən edir;

- fond bazarının göstəriciləri əsasında iqtisadiyyatın vəziyyətinin

qiymətləndirilməsinə imkan yaradır;

- inflasiya tempinin dəyişməsinə təsir göstərir;

- Maliyyə vəsaitlərinin investordan ehtiyacı olanlara hərəkəti zamanı xərclərin

minimuma endirilməsinə şərait yaradır.

Qiymətli kağızlar bazarı çox mürəkkəb bir sistem olub özünə məxsus struktura

malikdir. Bu strukturda əsas yerləri qiymətli kağızlar bazarında ticarətin predmeti

hesab edilən qiymətli kağızlar və onlardan törəmələr, qiymətli kağızlar bazarının

peşəkar iştirakçıları və tənzimləmə sistemi tutur.

16

Qiymətli kağızlar bazarının strukturu aşağıdakı kimidir:

Qiymətli kağızlar bazarı

Tlcarat ptedmefl: iPeşakär Tənzimləmə qiyməili kÄgızlar və j İçdrakçiİa/ SiSteml cmkrdan törəmələr

Səhm, depozit sertifikatı

istiqraz, özəlləşdirmə

çekləri

veksel, ambar

şəhadətnaməsi çek,

konasament fyuçers,

opsionlar, varrantlar

girov kağızı, ipoteka

şəhadətnaməsi, mənzil

sertifikatı və s.

Broker

Diler

Qiymətli kağızların idarə

edilməsi klirinq

depozitari

qiymətli kağız sahiblərinin

reyestrinin aparılması

qiymətli kağızlar bazarında

ticarətin təşkili

qanunlar fərmanlar

sərəncamlar QKDK-nın

normativ aktları

QKDK-nın göstərişləri,

nəzarət və s.

Qiymətli kağızlar fond bazarında ticarətin predmeti olub əsas elementlərdən

biridir.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə qiymətli kağız

müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir

sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa

şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqlədiyi bütün hüquqlar

da keçir.

“Qiymətli kağızlar haqqında” qanununa görə qiymətli kağız, onun sahibinin əmlak

və qeyri-əmlak hüquqlarını, bu hüquqları müəyyən edilmiş formaya və məcburi

rekvizitlərə riayət etməklə təsdiqləyən sənəddir.

Qiymətli kağızları digər sənədlərdən fərqləndirən bir sıra əsas xüsusiyyətləri vardır

ki, bu da yalnız qiymətli kağızlara aiddir: 1) qiymətli kağızlar kapital üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiq edir (Səhm);

2) qiymətli kağızlar investorla (qiymətli kağız sahibləri) emitent arasında olan

borc münasibətlərini əks etdirir (veksel, istiqraz, depozit sertifikatı);

3) qiymətli kağızlar onun sahibinə emitentdən müəyyən gəlir dividend almaq

hüququnu verir;

4) səhm səhmdarlara səhmdar cəmiyyətinin idarə edilməsində iştirak etmək

hüququ verir;

5) emitent-müəssise ləğv edilərkən qiymətli kağızlar öz sahibinə müəssisənin

mülkiyyətinin müəyyən hissəsini almaq hüququ verir;

6) qiymətli kağızlar alınıb-satıla bilir, girova gayula hlllr Alman kreditin təminatı

kimi qiymətli kağızları girov qoymaq olar, istiqrazlhuraxmanla hnrn vəsaiti cəlb etmək

olar və bu istiqraz təkrar bazarda alqı-satqı prejdTrreu o^a u.rəTr 17

Qimətli kağızların ayrı -ayrı növlərinin mahiyyətini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

Səhm - səhmdar cəmiyyətində üzvlüyü və sahibinin (səhmdarının) cəmiyyətin

mənfəətinin bir hissəsini dividendler şəklində almaq, cəmiyyətin işlərinin idarə oiun-

masında iştirak etmək hüququnu və cəmiyyətin ləğvindən sonra qalan əmlakının bir

hissəsinə hüququnu təsdiq edən qiymətli kağızdır.

istiqraz - onun sahibinin emitentdən istiqrazda nəzərdə tutulan müddətdə istiqrazın

nominal dəyərini və ya başqa əmlak ekvivalentini almaq, həmçinin istiqrazın nominal

dəyərindən faiz almaq hüququnu və ya digər əşya hüquqlarını təsdiqləyən qiymətli

kağızdır.

özəlləşdirilmə qiymətli kağızları - dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi zamanı dövlət

əmlakının bölüşdürülməsi məqsədi ilə buraxılan qiymətli kağızlardır (dövlət

özəlləşdirmə opsionu və dövlət özəlləşdirmə çeki). Veksel - qanunvericiliklə təsdiq olunmuş formada dəqiq tərtib olunmuş, öhdəliyin

vaxtı bitdikdən sonra sahibinə (vekselsaxlayana) vekseldə gösterilmiş məbləğin

vekselverəndən, borcludan və ya veksel məbləğini ödəməyi üzərinə götürən şəxsdən

həmin məbləği şərtsiz tələb etmək hüququnu verən, yazılı borc öhdəliyini əks etdirən

qiymətli kağızdır.

Konasament - yükün daşınması üçün onun yüklənməsi, daşınması və alınması

hüququnu təsdiq edən beynəlxalq standart sənəd formasıdır.

Varrant - a) anbardan verilmiş və anbarda yerləşdirilmiş əmtəyə mülkiyyət

hüququnu təsdiqləyən sənəd; b) müəyyən müddət keçdikdən sonra öz sahibinə əlavə

güzəşt hüquqlarının verilməsini nəzərdə tutan və qiymətli kağızla birlikdə sahibinə

verilən şəhadətnamə; v) qeyd olunmuş qiymət ilə təyin olunmuş müddət ərzində hər

hansı şirkətin aksiya və ya istiqrazlarının alınması üçün sahibinə üstünlük hüququ verən sənəddir.

Opsion - a) mükafat kimi müəyyən pul məbləğinin ödənilməsi şərti ilə tərəflərdən

birinin digər tərəfin aktivlərini müqavilədə göstərilən qiymətlə və qeyd olunmuş müddət

ərzində alıb-satmaq hüququnu əks etdirən sənəd; b) qiymətli kağızlar bazarının 2

iştirakçısı arasında başlanan əqd növü. İştirakçılardan biri təyin olunmuş qiymətlə

opsionu yazır və satır, digər tərəf isə opsionda şərtləndirilmiş qiymətli kağızları həmin

qiymətlə almaq və ya satmaq hüququ qazanır.

Fyuçers müqaviləsi - a) əqdin başlanması zamanı qeyd olunmuş qiymətlə

gələcəkdə müəyyən müddət ərzində birja aktivinin alınıb-satılması haqqında birja

müqaviləsi, b) kontrakt başlanarkən investor müəyyən sayda qiymətli kağızları öz

kontragentinə satmaq və ya almaq öhdəçiliyini öz üzərinə götürür.

Anbar şəhadətnaməsi - qoşa və adi ola bilər. Qoşa anbar şəhadətnaməsi biri digərindən ayrıla bilən anbar şəhadətnaməsi və girov şəhadətnaməsindən (varrant-

dan) ibarətdir. Qoşa anbar şəhadətnaməsi və onun hər bir hissəsi orderli qiymətli

kağız hesab olunur. Adi anbar şəhadətnaməsi malın saxlanması üçün qəbul edildiyini

təsdiqləyən və mal anbarı tərəfindən verilən adsız qiymətli kağızdır.

Çek - müəyyən edilmiş formaya malik olan, çekverənin ödeyiciyə, çekdə göstərilən

pul məbləğinin çek sahibinə ödənilməsi barədə heç nə ilə şərtləndirilməyən, yazılı

sərəncamından ibarət ödəniş və hesablaşma funksiyasını yerinə yetirən qiymətli

kağızdır.

Çek - üzərində qeyd olunmuş məbləği çekalana ödəmək üçün çekverənin banka

18

yazılı tapşırığıdır; Çeklerə hesablaşma çeki, bank çeki, pul çeki və yol çeki aiddir. * Hesablaşma çeki - hesablardan nağdsız qaydada hesablaşmaların aparılmasını

nəzərdə tutan orderli çekdir. * Bank çeki - bir bankın başqa banka banklararası hesablaşmaların aparılması

üçün təqdim etdiyi orderli çekdir, * Pul çeki - müştərinin bankda olan hesabından nağd pul vəsaitini almaq üçün

yazılı sərəncamdan ibarət olan orderli çekdir. * Yol çeki - bir məntəqədə verilmiş çekdə imza nümunəsi göstərilən çek sahibinə,

çekdə yazılmış məbləği ödəməyi üzərinə götürən təşkilatın öhdəliyi olub, digər məntəqədə nağdlaşdırılan çekdir. Yol çeklərinin ödənilməsi sahibinin imzası əsasında çekin emitenti, onun filialı və yaxud emitentin göstərdiyi diger təşkilat tərəfindən həyata keçirilir.

Törəmə qiymətli kağızlar - hər hansı aktivi (qiymətli kağız, valyuta, əmtəə, birja indeksi və s.) almaq və ya satmaq hüququnu təsbit edən qiymətli kağızlardır (fyu- çers, opsion, və s.);

Konasament - mala dair sərəncam sənədindən ibarət ticarət kağızı olub, onun sahibinin konasamentdə göstərilən yükə dair sərəncam vermək və daşıma başa çatdıqdan sonra yükü almaq hüququnu təsdiqləyən qiymətli kağızdır.

Depozit sertifikatı -əmanətçidən və ya əmanətçi üçün banka daxil olmuş pul məbləğini (depoziti) və onun üçün faizləri bankdan almaq hüququnu təsbit edən qiymətli kağızdır;

Mənzil sertifikatları - fiziki və hüquqi şəxslər arasında yerləşdirilən sənədli qiymətli kağızlar olub, sahiblərinə buraxılış şərtlərində müəyyən olunan şərtlərə əməl etdikləri təqdirdə, emitentdən tikintisi (yenidən qurulması) bu qiymətli kağızların yer- ləşdirilməsindən alınan vəsait hesabına maliyyələşdirilən binaların (mənzillərin) onların mülkiyyətinə verilməsi yolu ilə ödənməsini tələb etmək ixtiyarını verir.

Mənzil sertifikatı adlı və ya adsız qiymətli kağız ola bilər. Mənzil sertifikatlarının buraxılışı və tədavülü qaydaları qiymətli kağızlar bazarını tənzimləyən icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən qəbul edilmiş normativ-hüquqi aktlarla tənzimlənir

Öhdəliklərin təminatını təsbit edən qiymətli kağızlara girov kağızı və ipoteka şəhadətnaməsi daxildir.

İpoteka şəhadətnaməsi -qanuni sahibinə ipoteka müqaviləsində göstərilən, əmlakın ipotekası ilə təmin edilən başqa sübut və dəlillər təqdim etmədən pul və başqa öhdəliklərin mövcudluğunu və bu öhdəliklər üzrə icranın tələb edilməsi hüququnu və əmlakın ipotekası haqqında müqavilədə göstərilən girov hüququnu təsdiq edən adlı qiymətli kağızdır.

Girov kağızı -girovqoyanla, o borclu deyilsə, həm de borclu ilə girovsaxlayan arasında əmlakın və hüquqların girova qoyulmasını və bundan irəli gələn hüquq və öhdəlikləri təsbit edən adlı qiymətli kağızdır.

Əmlakın və hüquqların girovu və ya ipotekası ilə təmin edilmiş öhdəliklər üzrə gi- rovsaxlayanın və ya ipoteka saxlayanın hüquqları girov kağızının və ya ipoteka şəhadətnaməsinin tərtibi ilə rəsmiləşdirilə və təsdiq edilə bilər.

Girov və ya ipoteka ilə təmin olunmuş öhdəliklər üzrə borclu, girovqoyan və ipo- tekaqoyan girov kağızı və ya ipoteka şəhadətnaməsi üzrə cavabdeh şəxslərdir. Borclu, qirovqoyan və ipotekaqoyan eyni və ayrı-ayrı şəxslər ola bilər.

Əmlaka girov və ya ipoteka hüququnu təsbit edən girov kağızının və ya ipoteka

19

şəhadətnaməsinin sahibi (girovsaxlayan və ya ipoteka saxlayan (kreditor) borciu- nun və qirovqoyanın razıiığı olmadan borc üzrə təiəbini digər şəxsə, girov kağızında və ya ipoteka şəhadətnaməsində yazdığı ötürücü yazı vasitəsilə o şərtlə ötürə bilər ki, həmin ötürücü yazı (indossament) öhdəliyin mahiyyətinə, onun borclu və girov- qoyanla və ya ipotekaqoyanla razılaşmasına və mövcud qanunvericiliyə zidd olmasın.

Girova və ya ipotekaya şamil edilən təminatlı borc üzrə tələb başqasına keçdikdə girov kağızı və ya ipoteka şəhadətnaməsi üzrə girovsaxlayanın və ya ipoteka saxlayanın hüquqları müvafiq sürətdə həmin şəxsə keçir.

Girov kağızının və ya ipoteka şəhadətnaməsinin sahibi ilə (girov saxlayan və ya ipoteka saxlayan) digər şəxs arasında bağlanmış müqavilə üzrə öhdəliyin təminatı məqsədilə girov kağızı və ya ipoteka şəhadətnaməsi müvafiq olaraq girov və ya ipotekaya qoyula bilər. Bu halda girov və ya ipoteka hüququ ümumi qaydada dövlət qeydiyyatından keçməlidir, lakin bu hüquq girov kağızı və ya ipoteka şəhadətnaməsilə təsbit edilə bilməz.

Qiymətli kağızların girovu, o cümlədən girov kağızı və ipoteka şəhadətnaməsinin dövlət qeydiyyatı rəsmi dövlət reyestrində aparılır. Rəsmi dövlət reyestrinin aparılması qiymətli kağızlar bazarını tənzimləyən icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilir.

Rəsmi dövlət reyestrinin aparılması - girov qoyulmuş qiymətli kağızlar üzrə hüquqların məhdudlaşdırılması haqqında bütün məlumatların mərkəzləşdirilmiş qaydada toplanması üçün nəzərdə tutulur.

Müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə qiymətli kağızları

aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:

Qiymətli kağızların təsnifləşdirilməsi

Əsas qiymətli kaqızlar Törəmə qivmetli kaqızlar Buraxılış formasına qörə:

Emissiya qivmetli kadıziən Qeyri emissiya qiymətli kaqıziarı Mövcüdtu puna qora

Senədli Senedsiz Mahivvet ve flınksivasma qöre:

Pay qiymətli kagızlan I Borc qiymətli kağızları Kaleqonyava göra

I Adlı Adsız Ordərli

I Dövlet qivmetli kaçıızlan Emitenta qora

f BBİədivva qivmetli kağızları I Korporativ qivmatli kagızlan Tədavüldə olma müddatlne nfirs _____________________________

i Müddotsiz. _____________________________ I Müəyyən müddətə Gəlirinik dərəcasinə gorə

Yüksak [Orta I Aşağı Gəlirsiz

Milli mənsubiyyətirıe gorə

LMiili [ Xarici Riskə qora

Risksiz Riski i Az riskli

Sərbəst dövr etmə İmkanına qdrə

Dövr edən Dövr etməyən Müeyyen məbdudiyyatle dövr edən _____________________________ Tədavül merh^esine görə ___________________ İlkin bazarın qiymətli kağızları I İkinci bazarın qiymətli kadıziarı

Ödəmə imkanına qöre

Geri qağınlmavan qiymətli kağızJan i Geri çagınlan qiymətli kaaı,^arı

20

Emissiya qiymətli kağızları, buraxılışlarla yerləşdirilən və qiymətli kağızların əldə

edilməsi vaxtından asılı olmayaraq bir buraxılış daxilində hüquqların həyata

keçirilməsinin həcmi və müddəti eyni olan qiymətli kağızlardır.

Qeyri-emissiya qiymətli kağızları, buraxılışlarla yerləşdirilməyən və qiymətli kağızlar üzrə hüquqların keçməsinin həcmi və müddəti müxtəlif olan qiymətli

kağızlardır. Qeyri-emissiya qiymətli kağızlarına veksel, çek, depozit sertifikatları,

opsion, varrant, fyuçers, özəlləşdirmə payları və bu anlayışa cavab verən qiymətli

kağızların digər növləri aiddir.

Mülkiyyət və ya borc münasibətlərinə görə qiymətli kağızlar pay və borc qiymətli

kağızlarına bölünür:

Pay qiymətli kağızları - sahibinə emitentin nizamnamə kapitalının

formalaşmasında iştirakını təsdiq edir və mənfəətin bir hissəsini almaq hüququnu verir

(Səhm). Səhmdar cəmiyyətin ləğvi zamanı onun mülkiyyətinin bir hissəsinin sahibi ola

bilər.

Borc qiymətli kağızları - emitentlə qiymətli kağız sahibi arasındakı borc

münasibətlərini əks etdirir və müəyyən müddətdən sonra müəyyən faiz verilməklə qiymətli kağızları geri almaq öhdəliyini üzərinə götürür (istiqraz).

Mövcudluğuna görə qiymətli kağızlar sənədli və sənədsiz formada ola bilərlər.

Orderli qiymətli kağızlar - sənədli qiymətli kağızların bir növü olmaqla onun üzərində

adı yazılan şəxs, öz hüququnu ötürücü yazı (indosamentlə) ilə başqa şəxsə

verilməsinə imkan verən qiymətli kağızdır.

Qiymətli kağızların siniflərə, emitentinə, tədavüldə olma müddətinə, gəlirlilik

dərəcəsinə, milli mənsubiyyətinə, riskliliyinə, tədavül mərhələsinə və ödənilmə

imkanına görə təsnifləşdirilməsi cədvəldə göstərilmişdir.

Qiymətli kağızlar bazar iqtisadiyyatının vacib atributlarından biridir. Hazırda

qiymətli kağızlar bazarı olmayan dövlətdə yüksək səviyyədə inkişaf etmiş bazar

iqtisadiyyatının mövcudluğundan danışmaq olmaz. Qiymətli kağızlar bazarı pul

vəsaitlərinə olan tələblə, təklifinin qarşılıqlı əlaqədə olduğu münasibətlərdən ibarətdir. Hər hansı bir sahibkar öz vəsaiti ilə iş yerləri açır, istehsalla məşğul olur və məhsul

istehsal edir. Onun pul vəsaitlərinə daimi ehtiyacı olur və bu ehtiyacı ödəmək üçün

qiymətli kağızlar bazarına müraciət edərək buraxdığı qiymətli kağızları sataraq vəsait

cəlb edir. Digər tərəfdən əhalidə, müəssisə və təşkilatlarda müvəqqəti sərbəst pul

vəsaitləri toplanır. Əhalinin sahibkarlıqla bilavasitə məşğul ola bilməyən hissəsi

əvvəllər qazandıqları sərbəst pul vəsaitlərini qoruyub saxlamaq və artırmaq üçün

qiymətli kağızlar bazarına üz tutur. Həmin sərbəst pul vəsaitləri qiymətli kağızlar

bazarı vasitəsilə toplanaraq kapitalın iriləşməsinə səbəb olur və daha böyük iqtisadi

layihələrin reallaşmasına kömək edir. Nəticədə hər iki tərəf fayda əldə edir. Belə ki,

müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti olan şəxs, qiymətli kağızlar almaqla dlvidend əldə edir

və öz gəlirlərini artırır. Qiymətli kağızları buraxanlar (emitentlər) isə vəsait cəlb edərək

İstehsalın inkişafı üçün uzunmüddətli investisiya əldə edirlər. Kredit resurslarının baha və məhdud olduğu şəraitdə qiymətli kağızlar vasitəsilə vəsait cəlb edilməsi daha

əlverişlidir. Qiymətli kağızlar vasitəsilə pul vəsaitlərinin pula ehtiyacı olanlara verilməsi

prosesi baş verir. Həm də bu proses inzibati amirlik metodları ilə deyil, maddi maraq

və könüllülük prinsipi əsasında həyata keçirilir.

Qiymətli kağızlar bazarı kapitalın efektli sahələrə axınını təmin edir, iqtisadiyyata

çeviklik verir ki, bu da pul ehtiyatlarının bir sahədən digər sahəyə keçməsi və son

nəticədə iqtisadi inkişafın tempini artırır.

21

Qiymətli kağızlar bazan, maliyyə bazarının tərkib hissəsidir. Maliyyə bazarının digər hissəsi kredit bazarıdır. Bu iki bazar bir-birilə sıx əlaqədardır və qarşılıqlı fəaliyyət

göstərir. Məsələn banklar qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarına qiymətli kağızları

buraxan emitentlərə kredit verir, digər tərəfdən özləri emitent kimi çıxış edir və yaxud

digər emitentlərin buraxdığı qiymətli kağızların böyük partiyalarla sonradan satmaq

üçün alırlar. Dünya dövlətlərinin əksəriyyətində qiymətli kağızlar bazarında vasitəçilik

rolunu iri kommersiya bankları həyata keçirirlər.

Qiymətli kağızlar bazarının mühüm tərkib hissəsi qısamüddətli borc öhdəliklərinin,

xüsusilədə istiqrazların və xəzinə veksellərinin dövr etdiyi pul bazarıdır. Bu bazar

dövlətin pul vəsaitlərinə olan ehtiyaclarını çevik surətdə ödəməyə imkan verməklə

yanaşı, ayrı-ayrı hüquqi və fiziki şəxslərə öz sərbəst pul vəsaitlərini investisiya

şəklində dövriyyəyə qatmaqla qazanc əldə etmək imkanı verir. Digər sivil bazarlarda

olduğu kimi qiymətli kağızlar bazarı da tələb, təklif və onların qarşılıqlı münasibətlərdən doğan qiymətdən asılı olaraq formalaşır. Qiymətli kağızlar bazarında

tələb, adətən xərcləri gəlirlərini üstələyən dövlət və investisiyanın maliyyələşməsi üçün

gəliri kifayət olmayan müəssisələr tərəfindən yaradılır. Hökumət və biznes qiymətli

kağızlar bazarında çox vaxt borc alanlar kimi, əhali xüsusi sektor, borc verənlər kimi

çıxış edir. Qiymətli kağızlar bazarının ən əsas vəzifələrindən biri ondan ibarətdir ki,

əhalidə və xüsusi sektorda olan yığımların tez və tam şəkildə investisiya məqsədlərinə

elə yönəldə bilsin ki, hər iki tərəf üçün sərfəli olsun. Bu vəzifəni qiymətli kağızlar

bazarında vasitəçilər hesab edilən peşəkar iştirakçılar vasitəsi ilə yerinə yetirilir.

«Qiymətli kağızlar haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa görə peşəkar

iştirakçılara broker, diler, qiymətli kağızların idarə edilməsi üzrə fəaliyyət, klirinq,

depozitari fəaliyyəti, qiymətli kağız sahibinin reyestrinin aparılması və ticarətin təşkili

üzrə fəaliyyət aiddir. Qiymətli kağızlar bazarının iştirakçıları qiymətli kağızların emissiyasında,

tədavülündə, ödənilməsində, sahibliyində, saxlanılmasında, qiymətli kağızlarla

əməliyyatların aparılmasında subyekt və ya tərəf kimi çıxış edən şəxslər, habelə

qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsini həyata keçirən dövlət və

qeyri-kommersiya təşkilatları olan qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının özünü

tənzimləyən təşkilatlarıdır.

Qiymətli kağızlar bazarında peşəkar fəaliyyət hüquqi və ya fiziki şəxslər tərəfindən

qiymətli kağızlar bazarında xüsusi razılıq (lisenziya) əsasında həyata keçirilən

sahibkarlıq fəaliyyətidir.

Qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları - qiymətli kağızlar bazarında

xüsusi razılıq (lisenziya) əsasında sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirən hüquqi və ya

fiziki şəxslərdir. Broker fəaliyyəti müştərinin hesabına tapşırıq və ya komissyon müqaviləsi

əsasında müvəkkil və ya komisyonçu kimi fəaliyyət göstərən, həmin müştərinin

mənafeyi üçün qiymətli kağızlarla alqı-satqı əqdlərinin bağlanması üzrə qiymətli

kağızlar bazarında peşəkar fəaliyyətdir.

Broker fəaliyyəti hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Brokerin müştərisinin tapşırığını onun üçün daha əlverişli şərtlərlə yerinə

yetirməyə maneəçilik törədən marağı varsa, broker tapşırığın icrasını dayandıraraq

dərhal müştərini bu barədə xəbərdar etməli və müştərinin yeni tapşırığını icra

etməlidir.

Broker müvafiq tapşırığı alarkən onunla müştərinin maraqları arasında ziddiyyət

22

barədə müştəriyə məlumat verməmişdirsə və bu müştərinin maraqiarına ziyan vurmuşdursa, broker qanunvericiiiklə müəyyən ediimiş qaydada həmin zərəri öz hesabına ödəməyə borciudur.

Brokerin müştərisinin tapşınqiarının yerinə yetiriiməsi ilə bağlı olmayan öhdəlikləri üzrə brokerə tətbiq edilən maddi tənbeh tədbirləri müştərinin brokerdə saxlanılan maddi vəsaitlərə yönəldilə bilməz.

Broker komissyonçu kimi fəaliyyət göstərdikdə, komissiya müqaviləsində nəzərdə tutulduqda, müştərinin onun sərəncamına verilmiş pul vəsaitlərindən, (qiymətli kağızlara investisiya üçün nəzərdən tutulmuş və ya qiymətli kağızların alınmasından əldə edilmiş) onların qaytarılması anına qədər, müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq qiymətli kağızlarla əməliyyatlarda təkrarən istifadə edə bilər. Bu fəaliyyətin nəticəsində əldə edilən gəlirin istifadəsi qaydaları müqavilə ilə müəyyən edilir.

Broker eyni zamanda diler fəaliyyəti ilə məşğul olduqda, ona müştəri tərəfindən verilmiş sifarişdə diler fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı aparıldığı əməliyyatlarla əqdin istiqaməti və qiymətli kağızların növü şərtləri eyni olduqda, o, ilk növbədə müştərilərinin tapşırıqlarını yerinə yetirməlidir:

Broker müflis elan edildikdə broker xidmətinin göstərilməsi haqqında müqaviləyə əsasən müştərinin onda saxlanılan maddi vəsaitlər qaytarılmalıdır.

Broker fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar və broker ilə müştəri arasında bağlanılmış müqaviləyə dair tələblər QKDK tərəfindən müəyyən edilir.

Diler fəaliyyəti öz adından və öz hesabına əvvəlcədən kütləvi elan olunmuş alış və (və ya) satış qiymətləri ilə qiymətli kağızlar üzrə alqı -satqı əqdlərinin bağlanması üzrə qiymətli kağızlar bazarında peşəkar fəaliyyətdir. Kütləvi elan - açıq elan formasında edilmiş təklifdir.

Diler fəaliyyəti yalnız hüquqi şəxslər tərəfindən həyata keçirilə bilər.Diler əvvəlcədən elan etdiyi şərtlərə uyğun gələn alqı-satqı müqavilələrinin bağlanmasından həmin şərtləri dəyişdirmək yolu ilə imtina edə bilməz.Diler fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar QKDK tərəfindən müəyyən edilir.

Qiymətli kağızların idarə olunması müştəriyə məxsus olub, peşəkar iştirakçının idarəçiliyinə verilmiş qiymətli kağızlar və ya pul vəsaitləri ilə müştərinin mənafeyi üçün və ya onun ğöstərdiyi üçüncü şəxsin mənafeyi üçün qiymətli kağızlar bazarında əməliyyatların aparılması üzrə peşəkar fəaliyyətdir.Qiymətli kağızların idarə olunması üzrə fəaliyyəti həyata keçirən qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçısı idarəçi adlanır.

İdarəçiyə idarə olunmaq üçün qiymətli kağızların verilməsi həmin qiymətli kağızlar üzrə mülkiyyət hüququnun keçməsinə səbəb olmur.

İdarəçi ilə müştərisi arasında və ya idarəçinin bir neçə müştəriləri arasında maraqlar ixtilafı yarandıqda idarəçi bu barədə müştərilərinə dərhal məlumat verməlidir. Əks tədqirdə bunun nəticəsində müştəriyə dəymiş zərər idarəçi tərəfindən ödənil- məlidir.ldarəçinin öhdəlikləri üzrə tənbeh tədbirləri müştərinin idarə etməyə verilmiş əmlakına yönəldilə bilməz.

idarəçinin fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar və idarəçi ilə müştərinin müqaviləsinə dair tələblər QKDK tərəfindən müəyyən edilir.

Klirinq fəaliyyəti qiymətli kağızlarla əqdlər üzrə qarşılıqlı öhdəliklərin müəyyən edilməsi (məlumatların toplanması, yoxlanması, üzləşdirilməsi, mühasibat sənədlərinin hazırlanması), hesablaşmaların aparılması və öhdəliklərin qarşılıqlı icrasının təmin edilməsi üzrə peşəkar fəaliyyətdir.

23

Klirinq fəaliyyətini yalnız hüquqi şəxslər (bundan sonra - klirinq təşkilatlan) həyata

keçirir.

Qiymətli kağızlarla əqdlər üzrə hesablaşmaları həyata keçirən klirinq təşkilatları

qiymətli kağızlarla əqdlərin icra olunmaması risklərini azaltmaq üçün zəmanət fondu

yaratmalıdır. Zəmanət fondunun minimal məbləği bağlanılacaq əqdlərin təmin

edilməmiş hissəsindən az olmamalıdır.Klirinq fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin

qaydaları QKDK tərəfindən müəyyən edilir.

Depozitar fəaliyyəti qiymətli kağızların saxlanması və onlara hüquqların, habelə

öhdəliklərlə yüklənməsi faktlarının uçotu və təsdiq edilməsi üzrə xidmətlərin

göstərilməsi üzrə peşəkar fəaliyyətdir.

Depozitar sistemi bir-biri ilə «depo» hesabları açmaq vasitəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə

fəaliyyət göstərən depozitarların vahid sistemidir.

Depozitar fəaliyyəti yalnız hüquqi şəxslər tərəfindən həyata keçirilə bilər. Depozitar fəaliyyətinin həyata keçirilməsi standartları və qaydaları QKDK

tərəfindən müəyyən edilir.

Depozitarın qiymətli kağızların saxlanması və uçotu üzrə xidmətlərdən istifadə

edən şəxs deponent adlanır.Depozitar müqaviləsinin bağlanılması qiymətli kağızlar

üzrə mülkiyyət hüququnun ona keçməsinə əsas deyildir.

Depozitarın öhdəlikləri üzrə tənbeh tədbirləri deponentin qiymətli kağızlarına

yönəldilə bilməz.

Depozitar, öz öhdəliklərini yerinə yetirməməsi və ya qeyri-kafi yerinə yetirməsinə

görə, depo hesabları üzrə yazıların tamlığına və düzgünlüyünə görə məsuliyyət

daşıyır.

Depozitar sisteminin strukturu, onun üzvlərinin qarşılıqlı münasibətlərinin

prinsipləri, məzmunu və formasına olan tələblər, onların fəaliyyət qaydaları tərəfindən müəyyən edilir.

Depozitar eyni zamanda reyestrsaxlayıcı peşəkar fəaliyyətini həyata keçirdikdə

emitentlə bağlanılmış müqaviləyə əsasən qiymətli kağız sahiblərinin və (və ya)

nominal saxlayıcılarının depo hesablarına əsasən reyestri aparır. Bu halda digər

depo- zitarlarda saxlanılan qiymətli kağızlar reyestri aparan depozitarda nominal

saxlayıcı hesabında əks etdirilir.

Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı dövlət qiymətli kağızlarına hüquqların

uçotunu aparan depozitaria bağlanılmış müqavilə əsasında həmin qiymətli kağızlar

üzrə ayrı-ayrı depozitar əməliyyatlarını aparmaq hüququna malikdir

Qiymətli kağızların sahiblərinin reyestrinin aparılması qiymətli kağızlar, onların

emitenti, sahibləri, nominal saxlayıcıları barədə məlumatların toplanması, qeydə

alınması, işlənməsi, saxlanması və təqdim edilməsi xidmətlərinin göstərilməsi üzrə peşəkar fəaliyyətdir.

Qiymətli kağız sahiblərinin reyestrinin aparılması üzrə fəaliyyətlə yalnız hüquqi

şəxslər məşğul ola bilər.Qiymətli kağız sahiblərinin reyestrinin aparılması üzrə

fəaliyyəti həyata keçirən şəxs (bundan sonra - reyestrsaxlayıcı) qiymətli kağız

sahiblərinin reyestrinin aparılması sistemində qeydə alınmış emitentin qiymətli

kağızları ilə əqdləri bağlaya bilməz.

Qiymətli kağız sahiblərinin reyestri müəyyən tarixə qeydə alınmış qiymətli

kağızların sahiblərinin və nominal saxlayıcılarının, onlara məxsus qiymətli kağızların

sayının və növünün eyniləşdirilməsini təmin edən siyahıdır. Qiymətli kağızların

reyestrin

24

də emitent haqqında məlumat, hər bir qiymətli kağız sahiblərinə və nominal saxla-

yıcılarına məxsus olan qiymətli kağızların sayı, nominal dəyəri, növü, forması,

öhdəliklər ilə yüklənməsi və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər məlumatlar

göstərilməlidir.

Qiymətli kağız sahiblərinin reyestrinin aparılması üzrə fəaliyyətin həyata

keçirilməsi qaydaları müvafiq QKDK tərəfindən müəyyən edilir.Adsız qiymətli

kağızların sahiblərinin reyestri aparılmır. Emitentin eyni növ qiymətli kağızlarının

sahiblərinin reyestri eyni zamanda yalnız bir reyestrsaxlayıcı tərəfindən aparılmalıdır.

Reyestrsaxlayıcı reyestrdən verdiyi çıxarışlara görə qanunvericiliklə müəyyən

edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyır.Emitent reyestrsaxlayıcısını dəyişdiyi halda, bu barədə kütləvi məlumat vasitələrində elan verməli və ya bütün qiymətli kağız

sahiblərinə öz hesabına yazılı bildiriş göndərməlidir.

Qiymətli kağız sahiblərinin reyestrində qiymətli kağızların nominal saxlayıcısı

qismində broker (yalnız deponentləşdirilməmiş qiymətli kağızlar üzrə) və ya depozitar

çıxış edə bilərlər.

Qiymətli kağızların nominal saxlayıcısı hüquq sahibinin tapşırığı ilə və xeyrinə

qiymətli kağız sahiblərinin reyestrində qeydə alınmış və bu qiymətli kağızların hüquqi

mülkiyyətçisi olmayan şəxsdir.

Qiymətli kağızlar depozitarda deponentləşdirildikdə depozitar həmin qiymətli

kağızların sahiblərinin reyestrində nominal saxlayıcı kimi qeydə alınır.

Qiymətli kağızların nominal saxlayıcısı həmin qiymətli kağıziarla təsbit edilmiş

hüquqları yalnız onların mülkiyyətçisi tərəfindən bu barədə səlahiyyət aldıqda həyata keçirə bilər.

Reyestrin aparılması sistemində nominal saxlayıcının adının qeyd edilməsi

qiymətli kağızlara mülkiyyət hüququnun nominal saxlayıcıya keçməsinə əsas deyildir.

Bir nominal saxlayıcının müştəriləri olan qiymətli kağız sahiblərinin arasında əqd-

lərin nəticələri reyestrdə əks etdirilmir.

Fond birjası qiymətli kağızlarla əqdlərin bağlanması üçün zəruri şəraitin

yaradılması, onların bazar qiymətlərinin müəyyən edilməsi, onlar haqqında lazımi

məlumatın yayılması üzrə peşəkar fəaliyyətdir.

Fond birjası - qapalı səhmdar cəmiyyəti formasında yaradılan, öz üzvləri arasında

qiymətli kağızlarla ticarəti təşkil edən və bağlanmış əqdlərin icrasını təmin edən ticarət

təşkilatçısıdır. Adında “Fond birjası” ifadəsini yalnız fond birjası peşəkar fəaliyyətini

həyata keçirən şəxs istifadə edə bilər. Fond birjası QKDK tərəfindən müəyyən edilmiş standartlar əsasında fəaliyyətini

tənzimləyən daxili qaydaları təsdiq etməlidir.

Fond birjasının nizamnamə kapitalının minimal həcmi qiymətli kağızlar bazarını

tənzimləyən müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

Fond birjası yalnız adi adlı səhmlər emissiya edə bilər.

Fond birjası ticarəti öz üzvləri arasında təşkil edir, istisna qaydasında Azərbaycan

Respublikasının Milli Bankı birja ticarətində birja üzvü olmadan iştirak edə bi- lər.Fond

birjasının işçiləri qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları və onların təsisçiləri

ola bilməzlər, həmçinin fond birjasının fəaliyyətində sahibkarlar kimi iştirak edə

bilməzlər.Fond birjasının üzvləri birjanın daxili qaydalarına uyğun olaraq birja

ticarətində bilavasitə iştirak etmək hüququna malik olan broker və ya dilerlərdir.

Fond birjası üzvlüyünə daxil olması, fond birjası üzvlüyündən çıxarılması, xaric

25

edilməsi və birjada üzvlüyün dayandırılması qaydaları, habelə fond birjasında üzvlərin

fəaliyyətinin qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanının (QKDK)normativ hüquqi

aktları, həmçinin birjanın nizamnaməsi və digər daxili sənədləri ilə müəyyən

edilir.Fond birjasının üzvlərinin broker və diler fəaliyyətinə xüsusi razılıqları

(lisenziyaları) olmalıdır və onlar birja tərəfindən onların ödəniş qabiliyyətinə və

özlərinin fəaliyyətlərinin təşkilinə dair müəyyən edilən ixtisas tələblərinə cavab

verməlidirlər. Birjada üzvlüyə aşağıdakı hallarda xitam verilir: birja üzvlüyündən

könüllü qaydada çıxıldıqda;

QKDK-nın qərarı ilə birja üzvü olan brokerə və dilerə verilən xüsusi razılıq

(lisenziya) geri çağırıldıqda; birjanın müvafiq idarətmə orqanının qərarı ilə birja üzvü birja qaydalarını kobud

surətdə pozduqda və ya birja tərəfindən müəyyən edilən ixtisas tələblərinə cavab

vermədikdə; birja üzvlüyündən xaric edildikdə; birjanın fəaliyyətinə xitam verildikdə.

Fond birjası öz üzvlərinin sayını məhdudlaşdırmaq hüququna malikdir.

Fond birjası tərəfindən aşağıdakı hallarda pul ödənişləri müəyyən edilə bilər:

fond birjasının üzvlüyünə daxil olmaq üçün; qiymətli kağızların listinqi üçün;

birja əqdlərinin təşkili üçün;

QKDK tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalarda, birjanın nizamnaməsi və birja

qaydaları ilə nəzərdə tutulmuş digər hallarda da ödənişlərin alınması müəyyən edilə

bilər.Birja ticarətinin iştirakçıları arasında bağlanılmış müqavilə birja əqdidir.

Fond birjasında bağlanılmış bütün əqdlər qanunvericiliklə və birja qaydaları ilə

müəyyən edilmiş qaydada qeydiyyata alınmalıdır və rəsmiləşdirilməlidir.Birjanın müvafiq səlahiyyətli orqanı birja qaydalarına əsasən birja üzvünü müvəqqəti olaraq

birja əqdlərinin bağlanılmasından kənarlaşdıra bilər. Fond birjası qiymətli kağızların

birjada dövriyyəyə buraxılma qaydalarını, onları birjada kotirovka edilən qiymətli

kağızların siyahısına daxil edilməsi (listinq) və göstərilən siyahıdan çıxarılması

(delistinq), birjada əqdlərin bağlanması, qeydiyyatı, icrası və təmin edilməsi, əqdlər

üzrə hesablaşmaların aparılması, birja üzvləri arasında birja əməliyyatlarının

aparılması zamanı yaranan mübahisələrin həlli və fond birjasının fəaliyyətilə əlaqədar

digər qaydaları QKDK-nın normativ hüquqi aktlarına uyğun olaraq qəbul edir.

Fond birjası ticarətin aparılması vaxtı haqqında, birjada ticarətə buraxılmış

qiymətli kağızların siyahısı və qiymətləri (kotirovkası), ticarət sessiyasının nəticələri

haqqında və qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər məlumatları vaxtında təqdim

etməklə aparılan ticarətin şəffaflığını təmin etməlidir.

26

2. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı üçün

veksel bazarının yaradılması labüddür

Borc qiymətli kağızları - emitentlə borc qiymətli kağızları sahibi arasında borc

münasibətlərini əks etdirir və verilimiş borcun müəyyən müddətdən sonra, faizsiz və ya

əvvəlcədən təyin edilmiş faiz ödənilməklə geri qaytarılmasını nəzərdə tutur.

Borc qiymətli kağızları vəsaitlərin borc əsasında cəlb edilməsini nəzərdə tutan

qiymətli kağızlardır ki, bunlara istiqrazlar, veksellər, depozit və əmanət sertifikatları

daxildir. Borc qiymətli kağızlarının ən qədim və ən çox yayılmış forması vekseldir.

Veksellər əmtəə-pul münasibətlərinin yaranması və çoxəsrli inkişafının obyektiv

nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Vekselin yaranması əsasən ticarət münasibətlərinin formalaşması zamanı pulun bir yerdən başqa yerə köçürülməsi və bir dövlətdə istifadə

edilən pulun başqa dövlətin ərazisində istifadə edilən pulla dəyişdirilməsi zərurətindən

irəli gəlmişdir. Bu əməliyyatlar çox böyük çətinliklərlə, çoxsaylı quldur basqınları, pulun

başqa ölkəyə aparılmasına qoyulan məhdudiyyətlər, ağır pul külçələrinin daşınması

problemlərilə üzləşdiyi üçün veksellərin yaranması vəziyyətdən çıxış yolu kimi

meydana çıxmışdır. Həmin dövrdən etibarən veksel hesablaşma üçün əlverişli vasitə,

tədavül vasitəsi, satıcının alıcıya verdiyi malın ödənişinə möhlət verilməsi və kredit

alınması vasitəsi kimi çıxış edir. Veksellərin geniş tətbiqi isə 12-ci əsrin ortalarından

başlayaraq İtaliyada həyata keçdiməyə başladı. Sonralar veksellər Almaniyada daha

geniş və mütərəqqi formada tətbiq edilməyə başladı və təsadüfü deyildir ki, vekselin

etalonu kimi alman variantı əsas götürülür.

İlk dövrlərdə veksellərdən tacirlər əsasən öz kapitallarının hərəkətini müxtəlif ərazilərdə təhlükədən qorumaq üçün istifadə edirdilərsədə, sonrakı dövrlərdə ticarət

münasibətlərinin, əmtəə pul münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar oiaraq veksellərin

funksiyası genişlənməyə başladı. Əgər əvəllər veksel ticarət sövdələşmələrini, borc

münasibətlərini əks etdirirdisə, sonralar veksellər kredit vasitəsi kimi tədavül və ödəmə

funksiyasını yerinə yetirərək pulu olmayan subyektlərin kommersiya bağlaşmalarının

ödənilməsi vasitəsi kimi çıxış etməyə başladı. Vekselin geniş tətbiqində bankların rolu

xüsusi ilə qeyd edilməlidir. Banklar həmin dövrdən pulları saxlamağa qəbul edərək

onların bir ölkədən başqa ölkəyə köçürülməsi ilə əlaqədar əməliyyatlar aparmağa

başladılar. Tacirdən müəyyən məbləği qəbul edən bankir həmin tacirin alver etdiyi

digər dövlətin ərazisində yerləşən bankirə məktub (köçürmə veksel) göndərərək tacirə

müvafiq məbləğin ödənilməsini xahiş edir. Sadə veksellər borc öhdəliyi instrumenti

kimi bir-birinə inamı olan tacirlər arasında istifadə edilirdi. Sonralar veksel hüquqi öhdəlik xarakteri daşımağa başladı və Avropa ölkələrində ayrı- ayrı veksel qanunları

çıxmağa başladı (17-18-ci əsrlərdə). Veksel hüquqi sənəd kimi qiymətli kağız

statusunu aldı və müxtəlif alqı-satqı, kredit, uçot və girov əməliyyatlarında istifadə

edilməyə başlandı.

Ayrı-ayrı ölkələrdə veksellərin bank praktikasında və kommersiya

əməliyyatlarında, dövlətlərarası ticarət və hesablaşmalarda istifadə edilməsi

veksellərin beynəlxalq aləmdə istifadəsinə mane olan problemlərin aradan

qaldırılmasını tələb edirdi.

Bunun üçün ayrı-ayrı ölkələrdə qəbul edilən veksel qanunvericiliyinin

eyniləşdirilməsi zərurəti yaranmışdır. Avropa dövlətləri (33 dövlət) 1910 və 1912-ci

illərdə veksel haqqında vahid qanununun əsas müddəalarını hazırlanması üçün

Haaqa konfransını keçirdilər. Lakin birinci dünya müharibəsi vahid qanunun qəbul edilməsinə

27

mane oldu. Yalnız 1930-cu ildə Cenevrədə keçirilən konfransda «Köçürmə və sadə

veksel haqqında» nümunəvi qanun qəbul edildi. Avstraliya, Böyük Britaniya, ABŞ,

Hindistan, İrlandiya, Kanada və digər dövlətlər Cenevrə Konvensiyasına qoşulmadılar

və 1882-ci ildə qəbul edilmiş İngiltərə veksel qanunundan istifadə edirlər.

25 noyabr 1936-cı ildə SSRİ Cenevrə Konvensiyasına qoşuldu və 07 avqust

1937-ci ildə Cenevrədə qəbul edilmiş qanunun əsasında köçürmə və sadə veksel

haqqında əsasnamə qəbul edildi.

Veksel dünya dövlətlərində geniş tətbiq edilir. Bəzi Avropa dövlətlərində bütün

əmtəə sövdələşmələrinin 90 faizinə qədəri veksel vasitəsilə həyata keçirilir.

Veksel - Qanunvericiliyə görə təsdiq olunmuş formada dəqiq tərtib olunmuş,

öhdəliyin vaxtı bitdikdən sonra sahibinə (vekselsaxlayana) vekseldə göstərilmiş məbləğin vekselverəndən, borcludan və ya veksel məbləğini ödəməyi üzərinə götürən

şəxsdən həmin məbləği şərtsiz tələb etmək hüququ verən, yazılı borc öhdəliyini əks

etdirən qiymətli kağızdır.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə veksellər - orderli qiymətli

kağızlardır, veksel verən onların vasitəsilə müəyyən şəxsə müəyyən məbləğ ödəmək

barəsində başqa şəxsə (ödəyiciyə) göstəriş verir (köçürmə vekseli) və ya hər hansı

müəyyən şəxsə və ya bu şəxsin sərəncamına müəyyən məbləğ ödəməyi öhdəsinə

götürür (sadə veksel).

Veksellər köçürmə və sadə vekselə bölünürlər.

Köçürmə vekseli (Tratta) - vekselverənin (trassantın) ödəyiciyə (trassata)

vekseldə göstərilən məbləğin vekseli təqdim edənə (remitentə) vekseldə göstərilən

müddətdə şərtsiz ödənilməsini nəzərdə tutan yazılı əmrli qiymətli kağızdır.

28

Köçürmə vekselinin sxemi.

Trassarrt t I Remitent - Sonuncu (veksei

verən)

“ I (veksel alan) p veksei

saxlayan

* I

„1 Trassat I

(ödəylci)

1,5 - Məhsul mal-materialın göndərilməsi və ya xidmətin göstərilməsi.

2 - Aksept edilməmiş veksel.

3 - Vekselin akseptə göndərilməsi.

4 - Aksept edilmiş vekselin qaytarılması.

6 - Alınmış mala görə aksept edilmiş vekselin verilməsi.

7 - Vekselin ödənişə təqdim edilməsi.

8 - Pulun alınması.

Sadə veksel (Solo) - vekselverenin, vekseldə göstərilmiş pul məbləğini tələb edil-

dikə və ya müəyyən edilmiş diger bir vaxtda vekselsaxlayana şərtsiz ödəyəcəyi

barədə öhdəliyini ifadə edən qiymətli kağızdır.

Sadə vekselin sxemi

Veksel

Satıcı

^ntəə vd ya xtdmət

Ahcı * vekseialan vekseiverən

Veksel

Ma! göndərən sonuncu

veksel saxlayan

Əmt»»vəya

26

29

Veksel

Pul v