Ali Şeriati _ Dinler Tarihi

8/3/2019 Ali eriati _ Dinler Tarihi

1/235

Ali eriati _ Dinler Tarihi

UYARI:

www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii,sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar,5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacylaekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve

benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibiformatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasnadayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grmeengelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala

veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasal sorumluluklar kullanana aittir.Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.

www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak vezgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir.

Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin depaylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitapokuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkrediyorum.

Bilgi paylamakla oalr.Yaar MutluLGL KANUN:5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerininengelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellininkullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmetveren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD,

braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanundangrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticaretekonu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltmamacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir.Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir

grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduusevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir


2/235

kitabnz tarayp, [email protected] adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlarakatlmay dnebilirsiniz.

Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen buaklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz...Teekkrler.

Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.www.kitapsevenler.com

Tarayan Gkhan Aydner

Ali eriati _ Dinler Tarihi

Dr. Ali eriat23 Kasm 1933'te Horasan eyaletine bal Sabzi-var'n Mezinan kynde dnyayagelir. 1950'de Me-hed'teki retmen kolejine girer. 1952'de Mehed'in yaknlarndakiAhmedabad kynde retmenlie balar. 1955 ylnda Mekteb-i Vasita' yazar. EbuZer-i Gffari'yi tercme eder. 1956'da Meshed niversite-si'ne girer. "Ulusal DireniHareketi"ne ye olduundan babas ve dier yelerle birlikte tutuklanr. 6 ay tutuklukalr. 1959'da Alexis Carrel'den Dua'y tercme eder. niversiteden basar ile mezunolur. 1960'da Fransa'ya gnderilir, orada Sosyoloji ve Dinler Tarihi zerine alr.Cezayir Kurtulu Hareketi'ne aktif olarak katlr. Bu faaliyetlerinden dolay Paris'tetutuklanr. Bu arada birok makale, konuma ve evirisi deiik dergilerde yaynlanr.

Sosyoloji ve Dinler Tarihi zerinde doktorasn tamamlayarak 1962'de ran'a dner vesnrda tutuklanr, aylarca hapiste kalr. retmenlik ve Meshed niversitesi'ndeasistanlk yapar. Meshed, Hseyniye- rad, Tahran niversiteleri ile diermerkezlerde konferanslar vermeye balar. Hseyniye-i rad 1973 Eyll'ndekapatlr. ran gizli servisi Savak, eriat'yi aramaya balar. Kendisini bulamayncababasn tutuklar. Babas bir yl tutuklu kalr. eriat teslim olur ve 18 ay hcredekalr. 1975-77 aras Savak'n takibinden srekli kaarak, bakalarnn evinde kalarakalmalarna devam eder. Sabahlara kadar sren konumalar yapar. 16 Mays1977'de Avrupa'ya hicret eder. 30 gn sonra ngiliz istihbara-t'nn da yardm ileSavak tarafndan ehid edilir. 27 Haziran 1977'de am'daki Hz. Zeyneb'in trbesininyanna gmlr.KIRKAMBAR KTAPLII: 6 inceleme aratrma: 5EditrRecep KibarTashih Murat ToprakKapakKaknsDizgi - Mizanpaj Aynur BayrBast - CiltKarma IISBN 975-8264-17-6

Datan Yeditepe Kitap Datmatalesme SokakDefne Han, No: 27/1234410 Cagalolu stanbulTel: (0212) 528 47 53Faks: (0212) 512 33 78stanbul, 2004

Ali eriat


3/235

Dinler Tarihitrkesi Erdoan Vatansever

NDEKLERBRNC DERS........................................................................................13Burjuvaziydi, lim Deildi.....................................................................20Bugnk nsann Burjuvazi Cennetinde syan.....................................41Gelecek Ders.........................................................................................46KNC DERS...........................................................................................53Bedevi Toplumu Nasl Tanyalm?.........................................................63Dinlerin Ortak zellikleri.....................................................................89OCONC DERS.......................................................................................93

Dinin Tarif i............................................................................................95lh nsan Srgnde...........................................................................113DRDNC DERS.............................................................................124Beer Medeniyet Dneminde Dinlerin Balangc.............................125in ve Hint Dinleri..............................................................................126Batl Ruh ve Kltrn zellikleri........................................................130BESNC DERS......................................................................................158in.......................................................................................................160Taoizm.................................................................................................166Yang ve Yin.........................................................................................168Zalim ve Mazlumu Douran Medeniyet.............................................179syanc nsan........................................................................................180Taoist Fikrin Bizim Tasavvufla Uygunluu..........................................180Taoist Fikrin Yntemi ve Anti-Medeniyeti Olan Jean JacquesRousseau'nun Ekol...........................................................................182Konfys...........................................................................................184"U" Nedir?..........................................................................................188Konfcys'n zellikleri....................................................................190ALTINCI DERS.....................................................................................194Hint......................................................................................................194Hint Dnyasna Giri...........................................................................199HitTenbellii......................................................................................201NDEKLERHint ve ranryalerinin Dinleri.........................................................204Veda Dini............................................................................................204Snfl Hint Toplumu...........................................................................215Tevhid ve5irk......................................................................................223Yaratl lhsi.....................................................................................224

YEDNC DERS....................................................................................234Hint......................................................................................................234Yaz Tatili.............................................................................................236Sz ve Fikirlerin arptlmas..............................................................238mitvarln Zirvesinde......................................................................243

nsan....................................................................................................249nsann Tarifi Etrafnda......................................................................253nsann Kmil Bir Tarif i........................................................................254nsan zellik Olarak Bekleyi ve Sorumluluk.....................................255nsann Yaratl.................................................................................256irk Meselesi.......................................................................................268Tevhid..................................................................................................271Teslis....................................................................................................273hirete Ynelme ile Dnyaya Ynelme Arasnda Gidip GelenToplum................................................................................................275SEKZNC DERS................................................................................2805ia........................................................................................................28211 Kist"...................................................................................................310Diktatrlk ile Devrimci Liderliin Fark.............................................319Vesayet................................................................................................323DOKUZUNCU DERS..........................................................................324Akl ve Refah......................................................................................325Veda ve Dier limler..........................................................................332Riyazet.................................................................................................337Brehmen..............................................................................................342


4/235

Nrvna................................................................................................348ONUNCU DERS....................................................................................351brahim................................................................................................367NDEKLER"Varlk11 ve "Hilik ilikisi...................................................................372Buda'nn Hayat..................................................................................378ONBRNC DERS...............................................................................384Giri.....................................................................................................384

Buda....................................................................................................387Kurtulu Yolu (Muksha).....................................................................391Nefsin Aldatmas................................................................................394Tanrlar ve Araclar.............................................................................402Hakikat ve Akl...................................................................................405Adalet Ne Demek?.............................................................................407ONKN) DERS..................................................................................415Son Tahlilde Hinduizm.......................................................................415Hinde Toplu Bak..............................................................................418Hint Dinlerinin zellikleri..................................................................420ada nsann deolojileri.................................................................434"Ben"in Zindanlar.............................................................................439ONUN DERS.............................................................................444ran'a Giri...........................................................................................444Mitraizmin Temeli: By...................................................................,415Yeni Din ve Eski Ruhaniyet................................................................453

Mbedlerin Zerdt'........................................................................464ONDORDUNC DERS.......................................................................469Sabitlik, Deiim Kabul Etmeme, Yani Donma ve Talama..............469Evrensel Din slm..............................................................:.................473Tahriften Korunmu Kutsal Kitap: Kur'n..........................................483Snflarn Asaleti.................................................................................488Ruhanyetin Asl..................................................................................490Yakn lh Allah: Simdi Ne Kadar da Uzak..........................................493Zerdt Dininde Kyamet........................................................,..........495Soru ve Cevaplar.................................................................................498Ekler....................................................................................................516

SunuElinizdeki kitap, ehid retmen Dr. Ali eriat'nin 1971 ylnda Tahran'da Hseyniye-i Irad'daverdii "Dinler Tarihi ve Dinleri Tanmak" isimli derslerinden derlenmitir.

Bu derslerin bir araya toplanp hazrlanmas iin eriat'nin hayattayken faaliyetleri srasnda tanzimedilmi olan kasetlerden ve teksirlerden faydalanlmtr. Bu metinlerde, Dr. eriat'nin sonradaneitli konularda kasetlere ek olarak sylediklerine mutabk kalnmtr. in hzl olmas iin o zamankarlm olan metinler de eklenmitir.ehid eriat, baz derslerin sonunda, sorulan sorulara cevap vermitir. Bazen mecbur olarakaklamalar yapmtr. Tamamen kasetten kitaba aktarlan bu cevaplar ve aklamalardan derslerinmuhtevasyla ilgili olanlar, konunun sonuna eklenmitir. Konuyla ilgisi olmayanlar ise ekler

blmnde verilmitir."Dinler Tarihi ve Dinleri Tanmak" adyla verilen derslerin tamam ondrttr. Her biri yedier dersolmak zere, iki cilt halinde dzenlenmitir. Her cildin sonundaki ek ve fihristlere ilaveten kavramlarve deyimler indeksi de verilmitir. Yedinci ve sekizinci derslerdeki konularn, derslerin genelgidiatyla dorudan bir ilgisi yoktur. Bu derslerde ehid eriat, yanl anlalmalar ve tahrifleri

nlemek iin, birok temel slm konu hakkndaki anlaylarn ve dncelerini aklamtr. ehideriat, konular paralamaktan saknmak, genel artlar gstermek hatta dinler tarihi derslerininhararetini korumak iin mecburen kendi itikdi anlayn aklamtr.SUNU

ehid retmenimiz, drst kiilii, yetenei ve bata slm olmak zere dier kltr ve ideolojilerivukfiyetiyle her trl kavram ve deyimleri yerli yerinde kullanmtr. O'nun, nklb, mektebiakdesiyle dncelerini iyice aratrmak, tanmak, ksaca O'nun mirasndan istifade etmek gerekir.Bu dersleri bir araya toplarken, derslerin verildii zamandaki kronolojik sray korumay tercih ettik.Aziz okuyucularn dikkatini son olarak aadaki noktalara ekmek istiyoruz:1. Ara balklar, szkonusu kasetlerden aynen alnmtr.2. Konularn kasetlerden kitaba aktarlmasnda emanete riayet edilmitir. Zorunlu olarak eklenen birkelimenin ve ibarenin belli olmas iin [ ] iareti kullanlmtr.


5/235

3. Kasetlerdeki sorularn metni aynen aktarlmamtr. nemli durumlarda ksaca verilmitir.Sorulardan anlamsz ve gerekli olmad halde sorulmu olanlar, baz paragraflarn balangcnda, "...."iareti ile gsterilmitir.

Dr. Ali eriat'nin Eserlerini Bir Araya Toplama ve Dzenleme BrosuDNLER TARH

ve DNLER TANIMAKBRNC DERS"Sizden, iyiye aran,doruluu emreden ve ktlkten

sakndran bir cemaat olsun..."Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla.

nce rad Kurumu'na teekkr ediyorum. Hak edilse bile teekkr etme ve vme gibi bir detimyoktur. Sebebi de u; memlekette teekkr ve vg o kadar artm ki, gerekli olduu yerde bile insanteekkr etmekten korkuyor. Ama undan teekkr ediyorum ki, konuma programlarm ders

programlarna evirmeyi kabul ettiler. Ben ahsen, belli tiplerin konuma ve nutuk yoluyla topluma birhizmet yapabileceklerine inanmyorum. Yani, hem ben hatipliime inanmyorum, hem de halk. ayetbir retmen olarak elimden bir i geliyorsa, o da bildiim llerde ders vermektir. Bu nedenleburada, her zamankinin aksine kendimi suyun iindeki bir balk gibi hissediyorum. Burada istiyorumki, hr dneyim, hr konuaym; eer imkn olursa derste renciler tarafndan tenkit yaplsn,sorular sorulsun, onlara cevap vereyim. Snfn deeri daha ok bu yzden artmaktadr. Ama maalesef

buna da imkn yok. nk bu s-14DNLER TARHDNLER'TARH15nfn mevcudu olduka fazla. Vakit olarak da ders sresi iinde bu, fiilen mmkn deildir. Siz hanmve beylerden, aresiz olarak dersten sonra, yani programn bitmesinden sonra sorularnz yazmanz

rica ediyorum. Arkadalar, yazdnz sorular gelip alacaklar, sonra kuliste frsat bulduum ldesorularnz cevaplandracam.Bu derslere devam eden hanm ve beylerden kk bir dier ricam da udur: Ahlaken btn dersleregelme sorumluluunu tasnlar. Yani dersin btn dneminde hazr bulunsunlar. Zira, evvela genelolarak dersin konumadan fark udur: Ders, konumann aksine bal bana bamsz bir nite deil-dir. Bu yzden genelin sadece bir dersin sonunda hkm vermesi eksik bir ey olur. Eer biri,incelenen konu hakknda bir veya iki oturuma katlp, nc oturuma katlmazsa, o iki ders hakkndaverecei hkm konumac ve konu asndan eksik olmakla kalmayacak, belki bazen sz konusuolana aykr bile olacaktr. yle ki, bir oturumda giri ve usul Ortaya konuyor. kinci oturumda birteorinin eitli ynleri ve ona aykr teoriler inceleniyor. nc, drdnc veya beinci oturumda isekesin sonuca ulalyor. Bu orta ksmlardan birine gelse, sonra giderse ve buna dayanarak hkmverirse, bu durum ilm ve ahlk adan zor bir mesele dourur. Bu ekilde hkm vermek, avamn ve

halk aldatanlarn iidir.kincisi, dersleri sonuna kadar takip etmek, benim zel eitim yntemimdir. Ulemadan bir beyefendiyle buyuruyordu: "ok acemi bir vaiz konutuu zaman, slm'n usl 28'dir deyip balar; 27tanesini syleyip birini unutursa yuhalanr. Ama tecrbeli bir vaiz yle der: Usulen slm uekildedir. Bunlarn drdn bile sylese baarldr." Baz ahslar tecrbelidir. Bir teoriyi veya birdini sz konusu yapmak istedikleri zaman, dier teorilerin ve konularn hepsini kolaylklareddedebilecek ekilde ortaya koyarlar. nce kar olduu o din veya teorinin tarifinde, tahlilindeylesi bir giri sralamas yapar ki usulen yanl oluu, zayf oluu, mahkm oluu herkese karsabitlesin. Bylece onu kolaylkla reddedebilsin. O noktaya ulatktansonra, kendi inancnn konusu olan teorinin parlakln arttrr. Bu kurnaz adam elbette baarlolacaktr. Fakat sadece propaganda asndan. Genel yn asndan da baarl olmas muhtemeldir;ama ilm adan drst bir insan deildir.


6/235

Drst insan, kendine zg bir dine ve ideolojiye inand halde, kendisine aykr olan grleri, hattadinleri bile tantma ve aratrma aamasnda o gre muhalif deilmi gibi ortaya koyan nsandr.Btn ilm inan ve inceleme ahengiyle tarafsz ve insafl olarak meseleyi ortaya koymas gerekir.Bu ekilde, elbette i zorlar. Ama zor da olsa bu ekilde reddediniz. O dini veya teoriyi gerekten redd ettiyseniz, sonra bu redden kendi dininizi ispat ettiyseniz, zihinlerde bu dinin hakikati ve mantklispat kalacaktr. Ama eer dier dinleri, byle para para eder, balangta aykr, inat ve dman

bir ekilde tahrif edip, irkinletirir ve hakaret ederek hatrlatrsanz, daha sonra da kendi hakikatinizikolayca ispat edebilirsiniz. Ama bu, ilm olarak dinleyenler iin yeterli olmayacaktr. Buradareddedilen gr ve teoriyi yarm bir makale halinde bile okuyacak olursa burada sylediklerimizinyanl olduunu anlayacaktr. Dmanca eyler olduunu, din kinden kaynaklandn veya ilmtaassup olduunu anlayacaktr. Neticede ok sade olarak, o makaleyle dn yapar. Bu dinin veyaideolojinin bir a da geri evrilmi olur.Yeniadaki nsafl(!) Avrupal bilginlerin slmla ilgili aklamalar tpk Ortaa' ruhanilerinindmanca, tepkici tantmalar gibidir. Ama ben o derece kurnazla sahip deilim. zelliim udur:Bir teoriyi din ve ilm adan muhalif olduum halde, onu incelediim zaman dinleyicimin muhalifolduumu hissetmeyecei ekilde ortaya koyuyorum. Dinleyicimin kendisini de bu teori ile baarlolduunu hissedecei ekilde tahlil ediyorum. Dinleyici daha nce bundan baka bir ey de-miyordu.

Bu yzden onu eletirdiimde teorinin gerekten ilm llerle tahlil edildiini, tannm olduunuiyice anlar. lim ve mantk llerine gre, ne telkin edildiini, ne de taassup, menfaat vedinleyicilerin houna giden ekilde red edildiini his-

16DNLER TARH

seder. Byle olunca da bir dine ve ideolojiye dayanlrken o dayanma ilm bir deere ve incelemedeerine sahip olmu olur.nceki yllarda, Mehed'de verdiim dinler tarihi derslerinde, her dini, ders olarak incelediim zaman,

bamsz dinleyiciler merak iin bir oturuma geliyorlard; sonra dier oturumlara gelmiyorlard.Benimle ilgili hkmleri, o oturumda verdiim dersten ibaret oluyordu. Onlara gre nisann sonhaftasnda Lao-Tsucu, maysn nc haftasnda Konfys, maysn son haftasnda ise Mslman

idim. Bu tarz hkmlerin, bireysel adan nemli olmad dorudur, ama hkm veren kimse a-sndan usulen doru deildir. En azndan bunun kendisini tatmin etmemesi gerekir. Bu nedenle btnmeseleler, topluca arz edilip, bir araya toplandktan sonra bu ders tamamlanmtr. Bir devretamamdr. Sonra bu devrede, btn ilm teorilerin ve ekollerin ortaya konulmu olduuna eminolabiliriz. Konu, ilm bir niversite snfnda, din taassuptan uzak olarak, gerektii gibi arzedilmitir.Bu arada, istedikleri hereyi syleyeceklerdir: "slm rad Kurumu'nda, dinlerden bahsedildiizaman neticenin hangi dinin faydasna olaca bellidir. Tarafsz ve ilm kalamaz." Evet ama, eerinceleme tarafsz ve garazsz, ilm bir netice verirse o zaman onu mecburen kabul etmek gerekir. Zira

ben, fikr garaza kar olduu gibi, bugnk limlerin syledii ilm tarafszla da karym. Ziradmanlk ile tarafszlk dnda nc bir yol var. O da fikr sorumluluktur. Bu, muhta olduumuz

bir eydir.Ancak bu dnemde, yaadmz bu toplumda bir ilerici olarak, slm bir toplum olarak bu mevcut

zorluklarla, -bilahare yirminci asrn bir insan olarak sahip olduumuz zorluklarla-usulen dinmeselesinin, dinler tarihinin veya din sosyolojisinin ortaya konulmasnda ne gibi faydalar vardr? uanda buradaki iimiz olan dinler tarihi, bu neslin ihtiyac olan bir mesele midir? Yoksa bu iniversitenin bir kesinde incelenmesi gereken bir ilm inceleme dal mdr? Genel dzeyde zihinleri

bu meseleye ekecek bir konu deildir. Din fenomeni yle bir ekilde ortaya kmtr ki, bir grupdindardr ama sahip olduklarylaDNLER TARH17

yetiniyor, onunla amel ediyor. Bir grup ise dindar deildir; fakat gerek hassasiyetlerin, hedeflerin,dertlerin, eziyetlerin peindedir, onlarla megul oluyor. Bununla beraber din meselesinin bu ekildeortaya konulmasnn, bu zaman iin ne faydas vardr? ncelikle yanl anlalmann aksine, var olaneyin, doru tasavvur edilmesi gerekir. Dini tanmann ve dinler tarihi meselesinin bizim iin iki

nedenle acil ve hayat bir yn var.Birinci neden, anlamaktr. Biz aydnlar veya bu toplumun eitimli insanlar tek bana sosyal bir grupdeiliz. Aydnlarn en byk hatalarndan birisi, kendilerini toplumun zel bir grubu, kesimi veya


7/235

snf olarak grmeleridir. Bu "entellektelin ali-nasyonu"dur. Bu mesele, ondukuzuncu asrdakibilimsel felsefe ve bilimsel sosyalizmde szkonusu edildi. Eitim gren insann, yava yavakitaplarn, bilgilerin, aratrma yapt konunun iine olduka fazla dalmas ve batmas mmknd.lm, edeb, din ve felsef konularda ok titizleiyor; olaylardan, gerekler dnyasndan, halknn vetoplumunun gnlk hayatndan uzaklayor, onlara yabanclayordu. Aydn, kendisini toplum vezamandan soyutlanm, ayrlm br grup olarak hissediyordu. Bu ise, entelektelliin bir hatas vehastalnn sonucudur.Dnyada, dneceimiz her dzeyde, dneceimiz her huyda, iman, felsefe ve ideolojiye gresahip olacamz her imanla bu zellik hepimizde ortaktr. Sosyal bir beden, yani klli bir topluma

baml bir yeyiz. Bu toplum, grdnz gerek bir toplumdur. Dnyann bu kesinde, bu blgedeve bu topraklardadr. Beeri saflarn bu safndadr, bir geree sahiptir. Olduu her ekliyle,duygularyla, ilikileriyle, zellikleriyle ve mevcut dertleriyle vardr. Biz aydnlar, bulunduumuz herdurumda, sahip olduumuz her grle bu topluma bal yeleriz. Bu toplum ise din toplumdur.Toplumumuzun din toplum oluundan ve tarihimizin din tarih oluundan ilmen phe edilemez. rantarihine bakalm; en azndan ondrt asrlk slm bir gemii vardr. Gerek din hassasiyetlerle,faktrlerle ekil alm ve meydana gelmitir. Kltrmz din kltrdr. Yunan kltr veya Romakltr deil ki, din olmayan bir kltr ol-

18DNLER TAR Hsun veya daha ok felsef bir kltrdr denilebilsin. Mill veya laik deildir, dindir. Onu da gein;imdiki toplumumuz, sosyal ilikileri, gelenekleri, dnce tarzlar, kltrel konumu, vicdan veruhuyla yzde yz dindir.Aydnn btn toplumu kendi zevkine ve kendi grubunun aydnca i ilikilerine gregenelletirmemesi gerekir. Bu aydnn hatalarndan birisidir. Din bir toplumda yayoruz, din birtarihe balyz, din bir kltr atmosferinde nefes alyoruz. Bylece kltrmz din kltrdr. Eeraydn uurlu ve kendi toplumunu uurlanmaya yneltme sorumluluunu kendinde hisseden bir gruptanise, bu aydnn her eyden nce "kendisi ile toplumu arasnda bir kpr" meydana getirmedncesinde olmas gerekir. Byle bir kpr, dine dayanmak, dini bilmek, dini ilm ynden dikkatli

bir ekild e incelemek ve toplumumuzun ruhunun zn yapan dini tanmaktan baka bir ey deildir.

Birinci sz budur.ikincisi, bizler aydn sfatyla dier bir konuma daha sahibiz. Bu, dnya aydn zmresine fikr ve ruh

ballktr. Biz, fikr ve ruh ynden toplumumuzdan, tarihimizden, milletimizin sosyal hayatndanbeslendiimiz gibi, ayn zamanda evrensel fikr ve ideolojik ortamn da etkisindeyiz. Biz doulular"maki-naizm", "brokrasi" veya "teknokrasi" hakknda konutuumuz zaman sanayi kapitalizminden,rekabeti kapitalizminden ve uyumdan bahsettiimiz zaman bu, douda bizim de bunlara mahkmolduumuzdan bunlardan bahsediyoruz mnsna gelmez. Teknokrasiye, brokrasiye, faizme,modern teknokratlara vb. mahkm olduumuz anlamnda da deildir. Bir asra bir dile ve evrenselilikilere balyz. Bu ilikilerde de birtakm meseleler sz konusudur. Bu asrda yaadmz iin asrnen temel meselelerini grmemezlikten gelemeyiz. imdiki insan tanmann en temel artlarndan vefaktrlerinden birisinin, dinin yeniden sosyal, siyas, felsef; ilm ve fikr yollardan ortaya konulmuolmas enteresandr. Zira din yeniden, zellikle ikinci.dn-ya savandan sonra, yeni insann arasndasz konusu olmutur. Hangi ekilde sz konusu olmutur?DNLER TARH

19Bu eski dine bir dn mdr?Hayr, geriye dn,durumu deildir. Belki insann bir geliim durumudur. Bugnn insan Ortaa'ageri dnmek istemiyor. Eski Yunan ve Roma dinine geri dnmek istemiyor. limsz ve ilimden altdzeydeki dinlerin ipini boynuna geirmek istemiyor. Dn dinlere deildir. Dn "Din"edir.lm geliiminde, ilim tesi bir duyguya ihtiya hissediyor. Bunun ad bir eit maneviyattr, bir eitdindir. Bugnk insan bunu aramaktadr ve bunu byle isimlendirmektedirler. Bugnk insan, bylesi

bir din, man bulmann tela ierisindedir. Yeni hayatta bunu kaybetti. Boluunu u andahissediyor. Biz byk bir din kltre ve tarihin en byk dinlerinden birine balyz. Tarihin en son

byk dinine bal insanlar olarak, bugnk aydnlarn ve dnrlerin genel telanda, insann muz-darip ve aray iindeki ahenkli ruhunda, ilim tesi bir iman meydana getirmek iin, (ama mantkl vemakl bir iman meydana getirmek iin) ortak bir tela ve gayret inde olalm. O byk ideali bulma


8/235

yolunda insanla yardm edelim. Bu iin gerei udur: Bizim ilk nce kendimizi ve kltrmz, uanda elimizde olan yklm ve donmu ekliyle deil, kaynayan, coan bilin ve fikr hareket yaratan

bir ideoloji eklinde deil, belki grltsz, tezahratsz, ok sade ve samimi ders yaparcasnaalmamz gerekir. abuk geen hislere, tekrara, telkine, mevcut zihniyetlerin uyutmasna veounluun efkatlarna dayanarak deil, belki ok yava ve yapc bir sabrla, adm adm, tpk biraratrmac ve renci gibi balayalm. Bir dnemi aratrmac olarak geirelim; bu vesileyle geni birgenel ortam hazrlayalm. Siz o zaman bir kltr devriminin ncleri gibi, bu talam toplumun veasrn boluunda, slm' yeniden ve bilinli tanmanzla, paynza deni ve sorumluluunuzu ifaedeceksiniz. Bu asra ve bu topluma bal aydn unvanyla fonksiyonunuzu yerine getirin. Bu, herhalkrda bu byk yolda kk bir admdr. Ama bu kk adm doru atmak gerekir. Bunun birinciusul, sabr ve tahammldr. Bir rencinin ii gibi bir itir. Heyecan, doyum ve zevk verenkonumalarn yerine yo-

20DNLER TARH

rucu dersleri seelim. Tahamml edelim. Gemite heyecan, tahrik, telkin gerektiyse bile, artk yeter.Tanmay dnmek gerekir. Eer sadece uursuz bir iman yeterli olsayd, beyzmilyon mslmanla

bir eyler yaplm olmas gerekirdi. Mucizevr ler yapan iman, tanmaktan sonra gelir.BURJUVAZYD, LM DELDu anda szkonusu olan mesele, bugnk insann yenilgisi-dir. Bugnk insann heyecanl btnideallerinin yenilgisi.Avrupa'da Ortaa dneminde (bizim halkmz da bylesi bir dnemde yayor) byklere sayg,gemile vnme, edeb ve din ahsiyetlerle vnme, dini merasimler, ahlki deerler, mill, kavmve ahlk geleneklerin hepsi kutsald. nsana ve dnyaya hakim mutlak hakikatler ve apak meseleleridi. Her toplumda, her dinin usul yleydi: "Gerek budur, bundan baka gerek yoktur.""Gerek budur bunun dnda bir ey yoktur" esas gkten gelmi ve doruluklarnda hi bir pheolmayan yce hakikatler sfatyla, o dnemin btn fertlerince kabul grmt. Bu emin ruh, phekabul etmez iman gr, halkn hayatna sknet veriyordu. Bizim dindar halkmzda olan ve btnOrtaa boyunca batda olmayan ey ise din zdraptr. Zira din, onu kaplayan bir btn olarak sosyal

geleneklere, insan ilikilere, ahlk ve inanlar btnne cevap veriyordu. Kendisini takip edenlerin,manev ve fikri ihtyalarn giderebiliyordu. Ykmllklerin tm ortadayd. Dnya byk bir adreklindeydi. Kk ve ayrntsz bir dnya. Bir kap ve vcutla balyd, belli ve akt. Drt unsurdanyaplmt. Altta insanlar, yukarda tanr ve melekler; btn esrar ve varln dindeki hakikatlar... B-tn dinler arasnda sadece Hristiyanlk dini, azizlere, ruhanilere, halkn ve tanrnn ilerinitemsilcilerine sahipti. Dierleri hibir eye sahip deildi.Her dindarn grne gre, mesel, Ortaa'da btn dnya, kuzeyden balayp, Lizbon'a doudan

jenuvadusa ka-DNLER TARH

21dardr. Bu, btn dnya idi. Oradan tesi ise, yani dou, bizim yaadmz yerlerkSristand.Lizbon'dan o taraf ise karanlklar deniziydi. Gkyz hakim bir tavan gibi, kapal bir kubbedir.

Yukarda bir tanr var; bazen Ruh'l-Kuds eklinde, bazen Baba eklinde, bazen ise Oul eklindedir.Gkteki bu tanrnn yer yznde bir temsilcisi var. Kimdir? Papa! (nsanlarn babas, Allah'nmmetinin pederi!)O, dinin temsilcisidir; "Kutsal Ruhun" Tanr'nn Ruhu'nun veya Mesih'in Ruhu'nun getiricisidir.Gkyznde bu ruh, ince ve teferruatl ahiret ilerinin idare temsilcisi olan kilise tekilat araclylaPapa'ya ve kardinallere veriliyor. Bu el ele mertebeler dizisi ekilde, kk kylere kadar uzanyor. Bukylerde, ruhbanlar vardr. Bunlar o ruhu tayan idarenin grevlileridir, ruhanilerdir.Bu ruhaniler de o ruhu, "cismaniler" arasnda yayyorlar. Yani, halkn yaay felsefesi, yaratlngayesi ve hayatn yn de olduka ak ve bellidir. Bir tek kelime; arnma, ilk gnahtan arnma.dem, cennette gnah iledi. demoullar bu "ilk gnahn" cezas nedeniyle ebedi olarak tanrnngazabna uramlardr, daimi olarak cennetten karlmlardr. Bu gnaha bulam, mahkm insannhedefi nedir? Beraat etmektir.Dinin ii nedir? Bu ruhun aracl ve ruhanilerin yardmyla insann kesilmi olan ballna veCennet'e tekrar ikinci defa kavumaktr. Religion, yani din budur. (Re) nceki tekrar anlamndadr,


9/235

Latince olan (Legar) kelimesi de varln btn esrar ile lemin ve Adem'in ilk yaratl anndanzamann sonuna kadar birleme anlamndadr; amellerin, ahlkn, insann hayat felsefesinin hepsivardr. "Ve kefan kitabellah!"Grev ve sorumluluklar da belli ve aktr. Kiliselere yelik, papay izlemek, btn felsef, ilm,itikad, insan ve siyas meselelerde resm ruhanilere itaat etmek, bilahare vaftiz gusl, arap imek,kutsal ekmei yemek ve Pazar gnleri ayinlere katlmaktr (cemaat namaz). Yn belli, yol belli, hedefbelli, hayat sakin ve alnyazs itaatkrdr. te kurtulu yolu! Dnya bu, ahiret o,22DNLER TARHhepsi belli; snrl, sabit, ak. Artk baka ne istiyorsun? "lm istiyorsan, mezarla git!"Artk zdrabn anlam yok. Bu tarz hayatta, bylesi bir dnyada 'bilmiyorum' diye bir ey yoktur;phe, mphemlik perianlk yoktur.Dnyann gurbeti, insann yalnzl, alnyazsnn karanl, hayatn boluu, ruhun isyan, felsefkaramsarlk, fikri mitsizlik, hakikatin belli olmay yoktur. Boluk yoktur. Bu lemin hi bir kesiatlak deildir. Gkyz daima dnen bir kubbedir, yeryz serilmi bir yataktr. Avrupal insan,Katolik mezhebi, Tanr, Peygamber, Baba, Ruh'l-Kuds, Cebrail, Hedef, Yaratl, Mesih, Snaklar,Kilise, Peder, Bakan, Allah'n koyunlar ve Koyunlarn oban, yani Papa ve Halk; hepsi bellidir.

Anszn hal seferleri geldi. Dnyann btn kapal ve eski dar duvarlar paraland. Yeryz kinatnmerkezi, gkyz tavan olmaktan kt. Lizbon ve Cenova dnyann ortas iln edildi. O taraftaAmerika kef edildi. Bu tarafta btn dou, ran, Arabistan, Trkistan, Hind, in...Dier dinler gelip bunlara kar boy gsterdiler. Hametli tarihler, zengin ve eitli medeniyetler, daha

byk ve gl kltrler; dnceler;nanlar, ideolojiler, bi'setler, toplumlar, ve dier her ey sarsld.Dnce hrriyeti, hareketli kltr, deiken ruh; slm medeniyetinin, hr itihadn, slm dininin vetoplumunun birka nesil boyunca Hristiyan halk kitleleri ile temasta bulunmas, Ortaa' deitirdi.Hristiyan alemindeki dogma, taassup ve dar grllk yklm oldu."Mukaddesata" itiraz balad (Protestanlk). Sonra hareket, deime ve yeni medeniyet. Hal seferleri,Ortaa boyunca durgun olan Bat Hristiyan aleminin anszn iki farkl cepheden saldrya uramasneticesini dourdu.Bunlardan biri, Bat toplumunun maddi temelinin ve iktisad ve itikad alt yapsnn, dnya grnn

dalp ykl-masyd. Ortaada Bat, alt yaps feodalite, st yaps din olan bir toplumdu.DNLER TARH23Bu her ikisine birden saldrld. kisi birlikte dald. Fiilen dinsizlik tarihini ele aldktan sonra dinlertarihine ulaalm. ki saldr birlikte balad, bu tesadf deildi. Bunlarn her ikisi zahiren her ne kadarayr grnyorlarsa da, birbirlerinin sebep ve sonucudurlar. Ben insan meselelerde, zelliklesosyolojik meselelerde illiyetin asln doru gryorum. Ama felsefedeki illiyet ile tabiat ilimlerindekiilliyet arasndaki fark, sebep ve sonu ilikisinin tek tarafl olma yerine iki tarafl olmasdr. Biraradaki iki sosyal iaret arasnda daima sebep ve sonu ilikisi olur.Mesel, tabiatta ate, (sebep) suyu kaynatyor (sonu); ama suyun kaynamas, yani sonu, ateinyakmas zerinde artk bir etki brakmyor. Sonutan sebebe olan yol, kapaldr. Sosyal iaretlerarasndaki ilikilerde de sebep, sonucu meydana getiriyor; ama sonu ortaya kt zaman sebebin

zerinde etki brakyor. Yani sebebin roln, ona kar oynuyor.Konumac (sebeb), topluluu heyecana getiriyor (sonu), topluluun heyecan ise, konumacy etkialtna alyor; onu heyecanlandryor. Bu heyecan tekrar topluluun zerinde etki brakyor. Bu ikikutup sebep-sonu ilikisi, bu ikisi birbirleriyle iliki ierisinde olduklar srece devam eder. Karlkl

bir etkileim (gidi-geli) vardr.Bir toplumun iktisadi alt yaps ile itikad st yaps arasnda da bylesi bir liki vardr. Marksizm builikiyi tek ynl olarak gryor.Antimarksistler sosyolojide illiyeti (nedensellii), ya inkr ediyorlar veya baarsz br ekilde,retimde dzensiz ve iktisatsz bir alt yap nerip dier bir faktr onun yerine koymaya gayretediyorlar. Irk, corafya, tabiatla sava, igd, kltr vb. gibi faktrler.Ama ben, tarihin btn sosyal devreleri iin hepten bir kanuna inanmyorum. Bedevi toplumlarda(kabilelerde) corafyann tam etken olduuna inanyorum. Corafya, toplumun yapc ve tayin edici

alt yapsdr; toplum kurumlarnn, bu cmleden olmak zere iktisadn tayin edicisidir.24


10/235

DNLER TARHDNLER TARH

25lerlemi toplumlarda iktisadi retim; alt yap ve ayn zamanda tayin edici bir etkendir. ncaamada, yani Durkhe-im'ci anlamyla "ndvidualizmin" gerekletii asrda, insan uur, bilgi, gr,antropoloji, sosyoloji ve tarih sosyolojisi daha ok ilerliyor, insanlar, toplumu yapan unsurlar, tarihe

hareket veren kuvvetler, etin kanunlar, deime, yklma ve toplumun ykselmesi hakknda dahauurlu, daha bilgili oluyorlar. Temel faktr insann kendisidir; yani onun kendi bilincinde olmasdr.Dier bir tabirle ideoloji, fikir, irade ve onun tekniidir.Bu, ok hassas, karmak ve geni bir konudur; u anda onu ortaya koyma imkn yoktur. Ama buradasylemek istediimiz ey udur: "Karlkl illiyet" kanunlar, alt yap ile sosyal st yap arasndakiilikilerde de dorudur.Eer ahsn fikri deiirse (st yap), iktisadi hayat ve ii de deiiyor (alt yap). Bunun gibi eer iive maddi durumu deiirse, dnce tarz da deiecektir. Bu ikisi birbiriyle daima iki ynl karlklsebep ve sonu ilikisine sahiptir. Ortaa Avrupasnn alt yaps feodalizm, itikad st yaps ise dinidi. Dnya gr, ahlk, felsefe ve gelenekleri bir araya toplayan, aklayan ve takdis eden Katolikmezhebiydi. Katolik mezhebi, bunlarn sosyal dzene uygun olmasn salamaya alyordu- Ziratopluma hakim olan resmi dinler, daima bilinli veya bilinsiz olarak bylesi bir fonksiyonu zerlerine

almlardr. Eer bylesi br dzene aslnda aykr olmularsa, egemen dzenin boyutlarndan biri olanresmi temsilciler grubu eliyle irkinletirilip, tahrif edilmi ve sonuta istenilen sosyal dzene uygunolacak ekle getirilmilerdir.u anda anlattmz ortaadaki sosyal ve iktisadi hayat, feodaliteye dayanmaktayd. Feodalite isimlieitli birimler mevcuttu. Herbirinin kendine ait ordusu, gelenei, bakan, merasimi, halk, vergigelirleri ve mstakil hayat vard.Birbirinden ayr olan bu sosyal birimler, ayn zamanda, bir merkezden ka durumundadrlar. Ortak

bir diziyi tekil etme araynn peindedirler ve birbirleriyle irtibat halindedirler. teirtibat salayan bu vasta Katolik kilisesidir. Dnyada "Katolik Mezhebi" isimli, evrensel bir gmevcuttur.Mesih'in dini, Avrupa'da salam olmayan bir sfatla dank feodalite unsurlarn bir araya topluyor,

birbirine balyor, eitli feodal kesimlerden bir Hristiyan mmeti meydana getiriyor.Feodalite kapal bir dzendir.Aristokrasi, gelenekleri ve adetleriyle byk bir mlkiyet; efendiler ve halk elikisi. Kapal bir dzenve d yz topraa bal.Kapal dzen nedir?Kapal dzen iki zellie sahiptir: Biri kapal bir dnya gr, dieri ise kapal bir retim veekonomidir.Kapal retim ve kapal ekonomi ne demektir?Bir ky, kapal bir retim ekonomisine sahiptir. Buday ve arpay tarladan getiriyor. Arpaymerkebine veriyor, buday kendisi tketiyor. Pamuu hanmna veriyor, o da ondan bir elbisedokuyor, kendisi giyiyor. neinin stn veriyor, yumurta alyor. Meyvesini yn ile deitiriyor.Baka bir ahs ise ynn, peynir veya lorla deitiriyor. Peynir verip soan alyor.

Bu ky kalesinde retim ve tketim, kapal bir dairenin etrafnda dnyor. ayet bu kaleye dikkatlebakarsnz, kapal bir toplumu gzlerinizle greceksiniz.ran'da bu tr kaleler henz mevcuttur. Bu kalelerin evresinde birer hisar grrz. Genellikle drt

burcu ve bir kaps olan hisarlar. Bu, kapal bir toplum olduunu gsteriyor. Toplumun kapaloluunun iaretlerinden biri, kapal retimdir. retim ve iktisat birbirini bir daire zerine takip eder.Kapal ekonominin temel zelliklerinden birisi, retim ile tketimin beraber oluudur. Byle bir kye

bir adam gelip, derin bir kuyu kazar. Bir defada kiyzbin tmenlik bir pancar ii yapp, bu pancariinden drtyzbin tmenlik bir gelir elde edince, bu kapal daire birden krlm olur. Burada retilen

btn pancar, kyn i retim dairesine dahil deildir. Bu pancarla kamyonlar vas-26DNLER TARH

tasyla 10 km. veya 20 km. uzaklktaki eker fabrikasna gitmektedir.

retimin kapal dairesinin, burada d pazarlar tarafna doru aldn gryoruz. Pancarn ekerfabrikasnda ekere dnerek btn i ve d pazarlara gidip, daldn gryoruz.


11/235

Kapal dnya gr ne demektir?Sadece, insan zihninin dnya hakknda sahip olduu tasavvurdan ibarettir. Hangi insan?Kapal bir ekonomide yaayan insann, dnyas da kapaldr. Btn gkyz onun kynn etrafnsaran bir rtdr. Dier taraflardan hi haberi yoktur. Dnyas kapaldr, kktr.Bizim kye yakn bir kyn bir aas var, zavallnn durumu da iyi deil. Bir ift sebilden baka birey kalmam. Kyn halk nceleri onun raiyyesi idi, onun saylyorlard. O byklk onlarnzihinlerinde hl var.Onlardan biri bana yle diyordu: "Siz yabanc lkelere gittiniz, oradalarda da bizim bu Hac Aa'ykonuuyorlar m?" Ondan bahsediyorlar m?Bu adamn gznde dnya, ortasnda Hac Aann bulunduu byk bir saraydan ibarettir; yukardada Hac Aann Allah' vardr.Ortaa'da bylesi bir toplum vard. ki unsur geldi, hem Ortaa'n dnya grn hem de ortaankapal ekonomik retim alt yapsn at. ki unsurdan biri, feodalitenin zirai retim sistemi bnyesindehzla gelien burjuvazi hareketi, dieri ise, materyalist dnya grnn yeni aydnlarn dncesinevurduu darbeydi. Bunlarn her ikisi birbirinin sebep ve sonucudur.Aslnda burjuvazi nedir?Kk bir ky gz nne alnz. Baz konular kitaplardan okumalar gereken Avrupallarn aksine,

biz bu konular toplu-DNLER TARH27mumuzda grebiliriz. nk deime halinde olan bir toplumumuz var. Kapal bir zirai iktisatsisteminden, tketimci ve komprador bir burjuvazi sistemine gemekte olan bir toplum. Dolaysyla butoplumda sosyolojik eserler grebiliriz. retimi, zirai retim esasna dayanan eski, kapal bir kye

baktmzda, bu kye bir dkkn almadan nce bir seyyar satcnn geldiine ahit oluruz. Kye,birka top basma, eitli ufak tefek eyler getiriyordu. Bunlar ehirden veya evre kylerden getiriyor,ky meydannda baryor, mallarn tahl, pamuk, yn gibi zirai rnlerle deitiriyor, sonra gidiyor,ertesi hafta veya ertesi ay tekrar geliyordu.Genel ilemler ve toplu takaslar, tarlalarn kenarnda kurulan mevsimlik pazarlarda oluyor, bugrnm sonra yava yava ky dkknna dnyordu.

Dkkn ortaya kt zaman, feodalite bnyesinde burjuvazinin ilk ekirdei meydana geliyorduDkkncnn ii, bu kydeki dier insanlarn iinden farkldr. Onlar mahsulleri topraktan retiyorlar,bu se tketim mallarn ehirden satn alp buraya getiriyor.Onlar zira retim yapyor, bunlar ise el retimine veya kk sanayi retimine sahip. Bu parasatyor, o buday satyor. O mal takas yapyor, buday verip yn alyor. Ama bu para ile al-veriyapyor.Para ile yaplan al-veri, mal takasnn yerini aldnda, orada burjuvazi meydana geliyordu. Bu

burjuvazi, ister kk bir grup eklinde olsun, isterse bir fert eklinde olsun sonu aynyd.Bu dkknc ne i yapyor?Geliyor, ehirden veya dier evre kylerden para ile yeni eitler satn alyor (nk paras var)getirip bu kyde halka sunuyor. Bu mallarn tketiminin, bu kyde henz bir gemii yoktur. Halknzevkleri yava yava deiiyor. Halk bu elbiselerle, eyalarla, yiyeceklerle ve yaay gereleriyle

tanyor, bunlar satn alyor. Bylece dkknc kye yeni bir tketim sokmu, fakat yeni bir retimgetirmemitir; masraf yenidir. Ama28DNLER TARHDNLER TARH

29kk mlk sahibi (feodal) veya ailesi imdiye kadar paralarn biriktiriyor, fazla arazi satn alabiliyor,mevcut mlk ve arazilerini daha mamur yapabiliyor, fazla sr alabiliyor. Mekke, Kerbel veMehed'e gidebiliyor veya dnler, enlikler yapabiliyor, bahiler veriyorlard. imdiyse btn o

paralar, btn o topraklar, hatta btn o srler yava yava bu dkkna gidiyordu.Kendisinin elbisesi deiiyor. Cbbeyi karp, ceketli ve pantolonlu oluyor. Hanm di pamuktanolan araf bir kenara atp, ehir araf giyiyor. Sonra davetlerin ve ziyafetlerin ekli deiiyor.

Evinin demesi deiiyor. Evinin binas ve yap ekli deiiyor, sonra ivesi deiiyor. retimindenbaka, yava yava her eyi deiiyor.


12/235

Tketim hzla yukar kyor; retim ise, klasik bir biimde dyor veya en azndan sabit kalyor.Dkknc borcumuzu hesap defterine yazyor. Pein alabilmemiz mmkn deil deyip, bor alyoruz.Borcumuz yava yava bin, drt bin be bin tmene ulayor. Bylece, ikinci sene daha fazlatketim oluyor, daha ok mal sunuluyor. Dkknn mal listesi artyor, taksit artyor. Devaml HacAa'nn ambarna giden harmanm imdi birden Mirza'nn dkknna gidiyor!Mesele, bu ailenin bir sene boyunca yapm olduu tketimdir. kinci sene, tketim daha okartyordu. Ama retim ve harman sabittir, artmamtr. Dkkncya iki bin tmen fazla verirse,kendine harmann dibi kalyor ve deyemiyor. Gelecek yla devrediyor, vakti gelince o yln masrafda eklenince tekrardan artyor. nc yl, drdnc yl, devaml bor, devaml taksit, devaml dahaok ve daha eitli tketim ve masraf. Mahsul artk dkkncya cevap veremiyor. Arazinin tapusuna elatyor. Ba gidiyor, koyun gidiyor, para para mlk gidiyor. Yeni tketim ve masraf hcum ediyor;

bir dkkn iki oluyor, iki dkkn oluyor, hep bo anbarlar-dolu dkknlar. Hac aa her gn itentkeniyor, dkknc onu emiyor. Burjuvazinin tketim gvesi, feodalitenin canna dyor. Bu saynHac Aa'nn mecbur kalp gece yars kyden kamasna kadar devam ediyor. Yani feodalite yklp,yerine burjuvazi geiyor.Feodalitenin iinde, burjuvazinin meydana gelmesi denilen sosyolojik asln anlam budur. Burjuvaziyava yava geliiyor, yeni bir tketim meydana getiriyor. Sonra tketim dzenini deitiriyor,

feodalite dzenini zayflatyor, kendi dzenini daha da egemen klp burjuvazi devrimi noktasna kadarulayor.Burjuvazi devrimi, artk o mlk sahibi aann egemen olmad, beyefendi burjuvann egemen olduuzamandr.Hanlar, derebeyler, aalar, asiller, hac aalar, haczadeler ortadan kalkyor artk devran yeni gelmikksz ve basz para babalarnn eline geiyor. Asilliin artk bir deeri kalmamtr. Para, ticarihayat ve esnaflk, byk mlkiyete dayanan zirai retimin yerine gemitir. imdi yeni bir rnekverelim: Bu konu, sosyolojinin iktisad bir konusudur. Konumuzla ilgisi nedir?Konu snfsal ahlk ve dnce tarzdr.Eer bu meseleyi dikkatli bir ekilde aklayabilirsek, dnya aydnlarnn zihninde kt bir ekildeortaya konulmu olan bir mesele akla kavumu olacaktr. O feodalite dneminin zel bir ahlkvardr:

1. Asillie dayanma,2. Kapal dnya gr,3. Durgun hayat,4. Sabit ve deimez kurallar,5. Asil, kkl ve deimez sosyal gelenekler,6. Donmuluk, gemie tapma, ecdatperestlik, ailev det ve geleneklerle vnme,7. Gayret, mertlik, cesaret, cmertlik, misafirperverlik, byklere sayg, fedakrlk, kavmi taassup,manevi deerlere sevgi... gibi kendine zg ahlk deerlere genel bir dayanma. Bilahare kuvvetli dinduygu. Bu zellikler, bu dnemin ahlk hayatnn baz esaslardr.8. Yenilikilik ve yenilikte getirilmesine kar duyulan korku. Deiim ve dnmden korku...Dardan yklenen unsurlara kar daha ok direnme, kapal feodalite dnemi toplumununzelliklerindendir.30DNLER TAR HYeni olan hibir eyi kabul edemiyor. Hatta sslenmesini bile deitirmeye hazr deildir, korkuyor.Elbisesini deitirmiyor, yznn ssn deitirmiyor boynunu vermeye hazrdr ama bynvermeye asla! Geleneksel usul, detler, terifat, sosyal tren, milliyeti duygular, ekonomik ilikiler,ahlk meseleler de din vastasyla destekleniyor, kutsallk kazanyor. Efendiler ve halkn ilikileri,geleneksel mlkiyet ilikileri, sosyal ilikiler, hatta giyinme, ssleni, geleneksel hayat tarz dinaraclyla kutsallk kazanyor. Bu kutsama, dinin resmi temsilcileri vastasyla yaplyor; bunlaregemen snfabal olup, halkn efendilerine balanmalarn bile din vastayla temin ediyorlard.Gelenek, ahlk, din, sosyal ilikiler ve mlkiyet haklarnn hepsi bir dokuya sahiptir. Dnyannkutsallatrlmas, bu dnemdeki dini anlayan en byk zelliklerinden biridir. Onun yenilikgetirilmesine kar direnmesi, yeni bidat ve hayatn deimesine kar kdr.insan ruh, bu dnemde gemi ile vnmektedir. Ecdady-la, babasyla, dedesiyle, babaannesiyle,ailesiyle, ecdadnn gelenek ve hatrasyla vnmektedir. Eskiyi, her ekliyle korumak istiyor, onunla


13/235

iftihar ediyor. Gemie tapmaktadr, ikincisi, yeniye kar iddetli direnme ve kar koyma, gelecektenkorkma. O halde feodalite dneminde duygular, ahlak ve ruh asndan iki temel esasa dayanmaktadrdenilebilir:Gemile vnme -veya gemie tapma ile gelecekten korkma- yenilie kar direnme. Gelimidkknc ve burjuvann tam aksine. Bu burjuva, o feodalin aksine kyl snfndan kmtr, imdiorta snf meydana getirmitir. Bu orta snf, kylden yukarda, efendilerden aadadr. Ecdadhanzade, aa-zade, asilzade vb. lkaplarla anlan kimseler deildir ve olmamtr; kendi toplumunda

bir kk yoktur. Halk ona asil unvanyla bakmyor, allm basit bir insan olarak bakyor; sadeceyeni bir iin esnafdr, zamana yetimitir, yeni bir kesesi var, paras var, zengindir; ama ahsiyetsizdir,ailev ve kan asaleti, erefi yoktur; toplumun nazarnda o bir "yeni yetmedir."Gemi yenilenen, gemiin hatrasnn zevk ve vn verdii feodal iin gemi, artk hakaretsaylmaktadr.DNLER TARH

31

Feodalin gemie tapan ve gemiin geleneini seven biri olmas orannda, burjuva gemitenbkmtr. Gelenei yok etmek, gemile ilgiyi kesmek ister. Zira gemi, feodal ile ilgiliydi. Gemitefeodal iin hrmete inanlyordu, ama burjuva imdi balamtr. Feodal bitmek zeredir, burjuva ise

balamak zeredir. O, kendiliinden gemii istemektedir, bu ise gemiten bkmtr. O, gelecee veyenilik getirilmesine kar direnmektedir, zira her deiim ve yenilik onu sarsmakta, aksine burjuvayaistikbal hazrlamaktadr.Burjuva, sadece yeniyi kabul eden deil, ayn zamanda yeniye tapandr. Bu yzden burjuva, ak vedeien bir dnya grne sahiptir. Bunun aksine, feodalin dnya gr kapaldr, sabittir. Yaamsnr, sadece kendisi, atnn meras, srs, kabilesi ve arizisidir. Sadece bunlar grm, darytanmamtr. Ama burjuva, ehri, evre kyleri, etraftaki kabileleri grmtr. nk esnaflkhareketlidir, eitli retim sistemlerini ve eitli insanlar, daha ak bir dnyay grmtr. O halde

burjuva dnyay daha ak ve daha geni, deime ve hareket halinde gryor. Gelenee, sosyaldetlere ve merasimlere dmandr. Gelecee, deiime, dnme, her eyi dkp yeniden yapmayaaktr. Eer bunlarn ikisini ahlk ve fikri gr asndan birbirleriyle karlatrrsak, burjuvannmmtaz bir zellie sahip olduunu grrz. O da udur: Burjuvada deime yetenei, ani lerleme

yetenei genitir. nk hareketli bir tiptir, ak bir dnya grne sahiptir, gelecee ynelmeyeyatkndr, gemie bir ball yoktur, sabit ve geleneki snrlarn esaretinde deildir. Halbuki onunrakibi, yok oldu veya yok olmak zeredir. Donmu, sakin ve durgun bir haldedir; toplumu gemitekigibi istiyor; gr dardr, daima gemi zerinde dnyor.Burjuva grnn sahip olduu zelliklerden birisi, ahlk deerlere insani faziletlere, kutsal sosyalgeleneklere ve kendi toplumunun dinine olan inanszldr. Kylerde, dini merasimlere,

bylcle, kyn kutsal ahslarna -halkn kendileri iin kutsiyet ve hrmete inand, seyyid,molla, aazade ve kyn asillerine- saldran, alay eden, tenkit edenin bu adam olduunu gryoruz.Evine ilk defa radyoyu alan bu adamdr.32DNLER TARIH IOlunu, hatta kzn ilk defa modern okula gnderen yine odur. Yeni ehir elbiselerini ilk defa giyen,

sslenmesini deitiren, geleneklerin aksine bu evrede deiik bir gidiata sahip olan kadn onunkarsdr. Niin? nk hi bir ey onu gemie balamyor. O toplumun deimesinde daha okahsiyet kazanyor, nk onda eski deerler yoktur, yeni deerler kazanmak iin aba gsteriyor."Hanmefendi teyze" olmayan kadn "hanm" olmak iin aba gsteriyor. Halbuki rakibi toplumun de-imesinde ahsiyetini kaybetmektedir. Bylesi bir millette burjuva mehurdur: Biz ona, esnaf, tccar,

para babas veya zengin diyoruz ya!Ardarda unlar diyebilir: Burjuva grgsz bir snftr, rvet ve paraya dkndr, aalktr,kkszdr, gelecee ynelendir, lerici ve hareket sahibidir, ak bir grle gemie kardr,gelenekten bkmtr, yenilie ve bid'ata aktr, deime kabul edendir. Asaleti yoktur, inanszdr,manevi deerlere inanmaz, tketime tapar, ar maddecidir. Bo ve hareketli bir dnya gryle

byk bir iradeden, yce faziletlerden, mertlik huyundan uzaklamtr, "menfaatperestlik"(otilitarizm) dinine inanmaktadr, karcdr, hakikati tanmaz. Bilahare hesap ve tccar bir ruha

sahiptir.


14/235

Tarihte, onalt ve onyedinci asrlarda Avrupa'dan aydnlarn geldiklerini okuyoruz. te o gelenlerbunlardr (burjuvalardr).Bunlar bir snf eklinde ortaya ktlar. zellikle onaltnc ve onyedinci asrlarda bir burjuvazi srnfeklinde. Yani feodalite, snf, tamamen bunlarn eli altnda ezildi. Bu snf, tccarlar, fabrikatrler,zenginler ve sermayedarlardan oluuyordu. Bunlar ibana geldiler. Bunlar, Avrupa'da geleneklere,detlere, trelere, merasimlere, hatta feodalite dneminde kiliseler tarafndan yerine getirilenibadetlere kar ktlar. Kar ktklar eylerden brsi de hakim dinin hkmettii ekildi. nk otarz eklidir, feodalite dnemine uygundur. Burjuva snfsal uura sahip hareketli bir tiptir;yenilikidir, gemiten bkmtr, ak dnya grne sahiptir, deime ve dnmeyi iddetle kabulDNLER TARH33

eden bir tiptir. Bu adam dine kardr; iki anlamda dine kar olmas mmkndr. Birisi u anlamdadr:Toplumdaki halkn, eskiden iman ettii genel din grn kabul etmiyor, bir din reforma taraftardr.Yeniadaki protestanlar bunlardr. Yani mevcut dine, katoliklie, kiliselere itiraz eden kimselerdir.Protestanizmi takip edenler, burjuvaziye bal dindarlardr. Yani sermayeder ve sanatkr snfa

baldrlar. Ortaan sonlarnda Avrupa'da ortaya ktlar. Bunlar Katolik kilisesi ve papaylaztlatlar. nk Katolik kilisesi ve Papa ortaadaki feodalite dzenine balyd.ikincisi bu burjuvaziden olan kimselere daha ok dinsiz ve dine kar olma yanls demek gerekir.nk dine kar olanlar sonradan meydana geldi. Dine kar olan cephe protesto edip, protestanizmimeydana getiriyor.Katolik mezhebini bir mezhep eidi olarak kabul etmiyor. Hangi fikirden dolay kabul etmiyor?Hibir fikirden dolay. Aslnda dini bir korku ve endieleri yoktur. Adamn eline geen her eitsilahla eski geleneklere kar mcadele etmesi gerekiyor. Yeni toplumu yeni tketimlerle, yenimasraflarla, yeni halkla, yeni deerlerle ve yeni ilikilerle meydana getirebilmesi iin mcadele etmesigerekiyor. Bylesi bir ortamda, orada iktisad ve sermayedarlkla ilgili faaliyetlerini daha iyiyapabilsin. Hangi durum sermayedar daha zengin yapyor? Genel tketim.Yeni bir harcama biimi gelitiren burjuva eski geleneklerle; bu cmleden olmak zere, gelenekleri vegemiteki tipi koruyan din ile mcadele ediyor ki, toplum yenilii kabul etmeye, deimeye ve yenitketime kar direnmesin; toplum burjuva retiminin tketim ve sat pazar olsun. Hal

savalarndan sonra Avrupallar dou ile temas kurdular. Daha sonra Mslmanlardan modern gemiyapm tekniim, yer haritasn yapmay, pusulay, deniz yollarn rendiler. Burjuvazi bunlar ren-dikten sonra, denizcilik balad, sonra Amerika kefedildi, daha sonra Afrika'da, Latin Amerika'da,Kuzey Amerika'da smrgecilik meydana geldi. Dou ve bat ticareti balad.34DNLER TARHDurgun ve kapal feodalite ykld. Sermayedarlk, kle ticareti, fabrikatrlk ve uluslararas ticaretgeliti. Burjuvazi, feodaliteyi ortadan kaldrd. Tam bu srada burjuvazinin dikkatli gelimesi,

burjuvalarn kuvvet kazanmas, para hayat, ticaret ve tketimin ilgi toplamas, maddi hrs isteininart, "iktisatperestlik" ruhunun kvamn bulmas, hrs ve servet ymaya kar yeni ak, milletlerin veyeni lkelerin smrlmesi, Avrupa'nn iktisadi ve maddi kuvvetinin st dzeyde tutulmas, iktisad,sosyal ve retimsel alanlarda burjuvazinin feodalite aleyhine isyan ile uyumlu olarak fikr ve itikadalanda uyum halinde olan, ayn hedefi paylaan iki hareketin ortaya ktn gryoruz. Hayretedilecek ey, bu iki hareketten birinin din olmas dierinin dine kar olmasyd.Biri Protestanizm mezhebi idi, dieri ise Realizm mektebi idi. Bu ikisi arasnda durum ok aktr.Yeni burjuvazinin maddeci ruhunun her iki tecellisi ayn zamana ulamt. Luther onaltnc asrdaKatolik kilisesine itiraz ediyor, Hristiyanlar papann sultasna kar isyana, piskoposlar vekardinallar papay katletmeye aryordu. Gerekte ise gelenekilik, dindarlk ve feodal dnemindinine kar itiraz eden, itirazc burjuvazinin sesini ykseltiyordu.Protestanizm, Katolik mezhebinin ahirete yneliinden dnen ayn Hristiyanlktr. Protestanizm dednyaya ynelik ruh ve yn dolamaktadr. Maddi hayata, sanata, ie, servete bilahare kapitalizmeaktr.imdi de, Max VVeber'in de dedii gibi, Avrupa corafyas Protestanizm ile kapitalizmin ilerlemesiarasnda hayret verici bir uyum ve dayanmann olduunu gsteriyor. Korkun "Sen-barthelmi"

gecesinde Katoliklerin Fransa'da onbin Protestann ban kesmesi, aslnda darbe yemi feodalasillerin, eski deerleri inkr eden burjuvaziye itiraz idi. Feodal snfn hkmetinin devamnsalamak iin onlar susturmakt. Protestanlk, Hristiyanln (sonradan) parac ve maddeci hali idi.


15/235

Bu srada realizm hareketi de geniledi. Yani maneviyat kafa yaplarndan, irfan duygulardan veahlk ideallerden d-DNLER TARH

35n, maddi hayatn gereklerine ve olaylara yneli. ktisad hayatn, dnyac ruhun ve zemimigrn asaletine ynelitir. "Hakikati arama" esas yerine, Bacon'un bahsettii "kudret istei" aslnnilndr. Natralizm, Materyalizm, Rasyonalizm, Radikalizm, Liberalizm (hrriyet, ama maddiigdleri ahlk snrlamalardan kurtarmak iin hrriyet, rekabet ve ticaret hrriyeti, ticaretin gmrksnrlamalarndan ve snrlayc kanunlardan kurtarlmas hrriyeti), hatta Demokrasi (orta snf olan

burjuvazinin, egemen snf olan asillerin yerine gemesi) bilahare "fert ve menfaat" dini(individualizm ve otilitarizm) isimleriyle, btn bunlar yeni domu burjuvazinin konutuu yeni birlisan idi.Burjuvazi Alimleri:Hatipler, geleneki snfa, eski asillere, yok olmak zere olan dini ruhanilere bal kimselerdi. Yeni

burjuvazi snfna bal hatipler ve szcler, maddeci aydnlard. Dolaysyla ilmin din ile ztlamas,tesadfi bir ey deildi. Bize ve btn aydnlara unlar sylemeye alyorlard: Onaltnc veonyedinci asrda bir anda ortaya baz dahiler ve aydnlar kt. Anszn, ortaan alalm olduunu,

dinin el ve ayak kesen bir ey olduunu anladlar(!) Dine muhalefet edilmesi gerektiini ve toplumukurtarp bamszla kavuturmak gerektiini anladlar. Bilginler, bu yeni asr dneminde anszn"aydmlandlar"O)< ilim, dinin snrlamasndan kurtuldu ve dinin hurafe olduunu anlad. Byle bir eyne oldu, ne de sosyolojik adan byle bir eyin olmas mmkndr. (nk) iktisadi bir kken,snfsal bir kk tamas gerekir.Meseleyi, itikad dayanana gre tenkit etmediimi gryorsunuz. Dine kar olan bu dnce tarznadini adan saldrmyorum, belki meseleyi snfsal sosyoloji temelinden, hatta iktisad alt yap vetoplumun maddi deimec kanunu esasna gre ortaya koyuyorum.Bu aydnlarn, Yenia'n balangcndaki aydnlar hareketinin, bugnk Avrupa medeniyeti veilminin iktisadi alt yaps nedir?36DNLER TARHDNLER TARH

37Bu fikri ve ilmi deimenin iktisadi alt yaps, burjuvazinin ve burjuvazi retiminin gelimesidir; zirairetiminin ve feodalite sistemi retiminin ortadan kalkmasdr. Bu nedenle onalt ve onyedinciasrlarda din ile mcadele eden aydnn silah felsefe ve ilim idi. Ama kk burjuva snfdr. Ruhdurumu, hedefi, ahlk, burjuvaziye zg ahlk ve ruhtur.Burjuvazi ne istiyor? Din ile niin ztlat? Daha nce de sylediimiz gibi Katolik mezhebi, feodalgeleneklerin bekisi idi. Burjuvazinin o gelenei ve o snf ortadan kaldrmas gerekiyordu. Toplumumaddeci bir topluma; bir pazara dntrmesi gerekiyordu. Yani toplumu modern tketimlerle

burjuvalatrmas gerekiyordu. Burjuvazinin silah neydi? Silah: "1- lerleme 2- lim 3- Hrriyet 4-Maddi geree ve (ve materyalizme) yneli idi. Onsekizinci ve ondokuzuncu asrlarda bu silaha,"hayatn lezzeti", "ferdin asaleti veya kendi ekseni etrafnda olma", dinlerin vadettikleri cennetiyeryznde kurma felsefesi; tketimin asaleti felsefesinin btn dier felsef ve ahlak asaletlerin

yerine okunulmas ilave edildi. Yani, "deerleri brak, kendi menfaatna yap, her ey budur!"felsefesi. Bu burjuvazinin yntemindendir. Bu sebeple burjuvazi, ilmi alp, bir silah olarak dineevirdi. Yenia'da sebepsiz yere, bir zaruret ve snfsal hareket almadan, parlak dehlarn domasyla,ilham, keif ve ilm gzlemle bu ekilde dine kar kan, ilmin kendisi deildi. Tpk Ortaa'da dininfeodalizmin elinde bir silah olmas gibi. Burjuvazinin baarya ulat dnem olan Yeni-a'da dailim, burjuvazinin elindeki bir silah oldu. Daha nce dediimiz gibi hedefi dini ortadan kaldrmakt.Din, feodalite dneminin kltrel alt yaps idi. Burjuvazi dneminde, yeryznde bir burjuvazicenneti icad etmenin peindeydi. Burjuvazi cenneti ne demektir? Burjuvazi cenneti, maddi hayat iinzel bir felsefe meydana getirmektir. Hangi felsefe? Refah felsefesi.Mreffeh bir hayat ve maddi tketim. "Hakikati tanmaya ulamak iin yaayalm" diyen, gemitekidin parolann aksine, u slogan ortaya kt: "Hakikatlar tanyalm ki gzel yaayalm", "hayat iintketim" slogan "tketim iin hayat" oldu.

"Asayi temin etmek iin, hayat ara ve gerelerini yapmak" slogan "hayat yaay aralarna fedaetmek" oldu. Daha sonra "hakikati aramada ilim" yolunu deitirip "kudret kazanmada ilim" oldu. Bu


16/235

sloganlar yeryznde daha iyi yaamak iin, burjuvazinin tketim cennetini icad etmektir. Dini, ak,tapma, fedakrlk, ahlk deerler, ruh ve manevi ykseli, kendini feda etme, ehadet, temizlik,dindarlk ve insan mkemmellie mkfat olarak ulaacaksnz, dedii cenneti burjuvazi ve burjuvazifelsefesi, "biz onu yeryznde yapyoruz" diyordu. Neyin yardmyla? Btn onlarn yerine sadece ikieyle; "sermaye" ve "ilim". Sermaye ve ilim el ele verip teknii douruyorlar, teknik dinin yerinegeiyor.Burjuvazinin ilim ve sermayeyi uzlatrp birlikte yorumlamas budur. Para ile ilmin gayr meruevliliinden yeni teknik dodu.Makina, ilim ve parann birlemesini gayr meru ocuudur. lim ile zengin birbirleriyle evlendiklerizaman hangisinin kar, hangisinin koca olduu bellidir, ilmin yeni ilevi, yani dinin davacs vemuhalifi olmas, insanln hidayeti iddasnda olmas ve ilme yaplan btn o vgler burjuvazininiiydi. Bunu, ilmin kendisine ilerleme ve kudret ortam salamas, yeryznde parann egemenlikalann geniletmesi iin yapyordu. nsanlk iin ilan edilen yeni slogan, "kudret, servet" idi, bu slogan

burjuvazinin sloganyd. Ama lim de onun lisanyla bu slogan sylyordu. Biz imdiye kadar buslogan tarafndan aldatldk. nk gemite airin szyle daima yleydi: "Bilgi ve istek, -nergis vegl ayn yerde birlikte tomurcuklanmazlar- her ne bilgiyse istenmi olan deildir, her ne istenmiolansa bilgisi az olandr." Bilgi ve para, nergis ve krmz gl gibidir; birlikte tomurcuklanmazlar. Kim

bilgiye sahipse, paraya sahip deildir. Kim paraya sahipse, bilgiye sahip deildir. Ama burada buekilde ortaya kmad. Bu iki daimi dman, yani paraya daima muhalif olan ve maddi hayattanbkm olan ilim ile ulemaya ve ilme ihtiya duymayan maddi hayat, birlikte bir anonim irketkurdular. Yani balar, ilikiler ve bugnk insan meyda-

38DNLER TARHna geldi. Bu, tketim hayatnn inasdr. Bu, ilmin paraya salad yardmla doan yeni hayatfelsefesidir. Ama bunlar alimce sloganlard. lmin sadece dine muhalif olmakla kalmayp, aynzamanda felsefe ve ahlka da aykr olmaya devam etmesi, tesadfi bir ey deildir. Aslnda ilminyn ve durumu da deiiyor. lmin her zamanki endie ve kaygs, eyann zn ve zatnaratrmakt; insann gereini, hayat ve hedefi tanmakt. Daha sonraki hedefi, hakikati aratrmakt.

lim bu hedefinden sapt. Benim sadece iaretler, eyann zahiri zellikleri, aretler arasndaki ilikilerve maddi tabiat kanunlarn kefetmekle iim var, dedi. O da hakikati bulmak iin deil, bunlar kudretve menfaat kazanma yolunda istihdam etmek iin.Bu sesin, ilmin taklit ettii burjuvazinin sesi olduunu gryoruz. Bu ilim, hibir srr ve gizliliikefetmeye, hi bir mehule ve tabiat tesine muhta deildir. lmden sonray dnmyor. Aslndalmden sonra diye bir snrlama da yoktur. Her ey budur; bundan baka bir ey yoktur. inde

bulunduumuz, mr adn tayandan baka bir ey yoktur. nsan hayat, refaha ulamak ve bununyolu olan tketimi temin etmekten baka bir ey deildir. Bunun vastas ise ilimdir. Ama hep zenginve burjuva snfnn faydasna! Burjuvazi iktisad asalet ve tketim asaletinin temellerini niinsalamlatrmak istiyordu? lim, parann yardmyla dinin sylediinin aksine, bu hayatta teknik,makina ve tabiat tanmann araclyla, tabiat istihdam ederek Cennet yapabilirdi.Cennet nedir?

lerin kolay ve ok az bir abayla olduu yerdir. nk, ilim ve teknikle bol tketime, genimasraflara, mreffeh bir hayata, ve iktisadi refaha ulalabilir. nsan iin madde tesi faziletlere,harikulade deerlere, btn o tabiat st ideallere inanan, insan Allah'n ruhunun grld yerolarak gsteren ve bunu isteyen ilim, anszn grn deitirdi. nsan, iktisad bir hayvandr dedi!Eer tketimi temin edilirse artk baka hibir eye ihtiyac yoktur, dedi.DNLER TARH

39lmin anszn tavr deitirmesine hangi olay sebep oldu? Gr neden bu kadar aalk oldu? nsanilmin nazarnda neden bu kadar hakir oldu, ykseklere ynelii kaybetti? lim dini hizmetinden kptakva, ahlk, insan tekml, alnyazs, lemin tannmas ve yarn iin olan kaygsn, varlk lemininsrrn, vcudun hakikatini, doru yolu ve olmas gerekeni ortadan kaldrd.insann ztndan kaynaklanan, dinin ve felsefenin daima cevap verdikleri; son kaygsn yok etti.

Niin?


17/235

insan, burjuvazinin kirli emellerine hazrlamak ve onu snrl yapmak iin. ktisad tketim ve retimhayatn dier taraftan burjuvazinin ideallerini, sermayenin ve parann heveslerini, ilm kudretin vemantn yardmyla yeryznde gerekletirmek iin yok etti. Bu yzden onalt, onyedi, onsekiz,ondo-kuzuncu asrlarn ve yirminci asrn ilk yllarnn heyecanl slogan u idi: "Ey insanlar! Buvesveseleri bir tarafa atnz; o szlerle hibir iiniz olmasn; onlarn hepsi hurafedir; bu grnenlerden

baka hibir ey yoktur; hepsi din hurafelerdir, felsef efsanelerdir. Yiyelim, ielim, igdlerimizidoyuma ulatralm, bunun dnda baka hibir eyle iimiz olmasn; gerek hayat ve Realizm budur.Bunu, ilim sylyordu, ama bu ive burjuvazinin ivesiydi. Burjuvazinin hayat ilkesi, yeryzndecennet icad etmektir. Hayat felsefesi tketim asaleti idi. Burjuvazinin hayat ideali neydi?Hkm olduka, daha ok faydalanmak. Ama hangi faydalanma?ilmin burjuvazinin yardmyla, daha dorusu burjuvazinin, ilmin yardmyla yapmak istediifaydalanma.

Nasl bir faydalanma?Madd faydalanma. Para, iman yapmyor; para, mal yapyor. Eer btn ihtiyalarmz retilenmallarla doyuma ularsa, kendisi yeni ihtiyalar uyduruyor, onlar tekrar kendisi gideriyor.40DNLER TARHPropaganda ne yapyor? Evinizde oturuyorsunuz. Madd hayatnz iin gerekli her trl aracasahipsiniz. Sofranzdaki malzeme ve yiyecekler de yeterli. Evinizde yeterli mobilya ve mefruat davar, hibir eye ihtiyacnz yok. Mesel, evinizdeki radyonun veya televizyonun dmesiniayorsunuz, size yedi tane yeni sun' ihtiyac zoraki yklyor. Ertesi gn mallar satn a im an iz iinsizi, einizi ve ocuunuzu pelerine gnderiyor. Sonsuza kadar yeni masraflarn peinden komanzgerekiyor. Burjuvazi, sadece tketim mallarn retmiyor ki hepsine sahip olsun, tketim ihtiyacn dayaratyor. Bununsa hibir zaman niha snn yok har.1962 ylnda Avrupa'da (ev ekonomisiyle ilgili) bir sergi vard. Ben ev ekonomisi ile ilgili ara vegerelerin says ne kadar ki uluslararas bir sergiyi gerektirsin diye dnmtm?Sonra ikinci sene bu maazaya gittiim zaman mutfak aralarnn snrl olduunu grdm. Aralardan

birisi tereya alma maas idi. Bunun tek grevi, masa banda oturan hanmlarn, onunla tabaniinden tereya alp yiyeceinin zerine brakmas idi.

Tereya alma maas, geen sene 3-4 eitten fazla deildi; ama bu sene 700 veya 800 eittir, busonu insan gerekten artyor. Serginin zel bir blm tereya alma maalarna mahsus. Bubeyefendi ve hanm daha nce tereyan kakla (yemek yedii kakla) alyordu. Ama imdi, eertereya almak istiyorsan, bu maay alman gerekir. Eer tereyan ekmeine veya yiyeceine yldzeklinde srmek istiyorsan, onu alman gerekir. Eer nergis ekli vermek istiyorsan, bunu almangerekir, baklava ekli vermek istiyorsan dierini alman gerekir. Evet, ka tane gl ekli ve geometrikekil var?Saysz m? O halde, bunlarn tamamn, (en azndan 10-12 tanesini) satn almamz gerekir. Eskilergibi davranmak olmuyor, istekler var. Eskiden kakla tereya alnyordu, tereya alma maas yoktu.Burjuvazinin bize sadece tketim ve masraf vermekle kalmadn, ayn zamanda bize yeni ihtiyalarde verdiini gr-DNLER TARH41

yoruz. nk ilim onun emrinde, onun isteine bal. Sosyoloji, psikoloji, teoloji, ahmak tanmabilimi, edebiyat, propoganda, reklam, sanat... hepsi onun emrinde ve onun isteine baldr. Bylecedurmadan ihtiya yaratyor, yeni ihtiyala yeni insan tipi yapyor, sonra onun htiyan da kendisigideriyor.

BUGNK NSANIN BURJUVAZ CENNETNDE SYANITarihin btn nesillerinden daha ok eziyet ekmemize ramen, sevinerek syleyeyim ki biz okmesut bir nesiliz. nsann dert ve yenilgi dnemlerini grdmz iin mesut bir nesiliz.Acaba gerek dert ve yenilgi, yalanc mit ve sevinten daha iyi deil midir? uurdan doan dertaklszlktan doan dertsizlikten daha iyi deil midir?Ben yirminci asrn ikinci yarsnda olduum iin ok seviniyorum. Eer ondokuzuncu asrda olsaydm,

burjuvazinin yirminci ve yirmibirinci asrda yeryznde yapmak istedii Cennet iin ahmaka slogan

atardm. imdi burjuvazi cennetinin gereklemi olduu bir zamanda, gzlerimle asrdr ilmin,Samiri'nin paradan buzas olduunu gryorum. Altndan yaplm ve aldatc bir ekilde, ama


18/235

ruhsuz, ruhaniyetsiz, mnevyatsz, yalanc, sahte banka paras ortaya kt ve ahmaklar kendine secdeettiriyor.u anda kurulmu olan, burjuvazi cenneti ne demektir? Btn insanlar iin deildir! Bu burjuvazicenneti, bu tketim hayat, kapdan ve duvardan Avrupa'nn yzne yaan bu nimet bolluu, havadangelmemitir. Birbuuk, iki milyar nsann alk bedeli ile meydana getirilmitir. Ama her halkrdakendisi iin, yani Avrupa burjuvazisi iin, asr nce yaplmtr. Orada hereyi bulmak mmkndr.Tanzanya elmasn, Msr kenevirini, Kamerun kahvesini, Kba eker kamn, Cezayir arabn, Hindayn, Vietnam kauuunu, Ortadou petroln bulmak mmkndr. O halde btn dnya, onlarnyeme, ime,42DNLER TARHDNLER TARH

43yatma ve yiyecek iftliidir. Onlarn smrsne uram btn milletler, Avrupa'nn bu kirlicennetinin karneli ve cretli ileri deil midir?Btn bunlara ramen bu cennette, Avrupal insann nasl yaadn grmek gerekir. alacak eyudur ki, bu insan, sonunda asrdr syledii sloganlara ulat. Yani faydalanma ve tketim zirveyeulat. imdi onun iktisad mal kalemlerinin %10'u temel ve gerek masraflardr. % 9' ise elenmemasraflardr.Bu faydalanmadan ok, baka neyi istiyor? kinci olarak da ilim, ideal ve iddiasna ulamtr. Yery-znde madd hayat ve tabii kuvvetleri uyuturmak iin bir teknik meydana getirmitir. Tketimasaletine dayanan bu hayat kurmay baarmtr. Ama tahmin edemedii ey, yirminci asrdakihayatn ve bugnk insann en byk hakikati, bu insan bylesi bir burjuvazi cennetinde isyanetmesidir.Kur'n'n deyimiyle, tpk Adem'in ilk cennet bahesinde "isyan etmesi" gibi. Hereye sahipti, gnlneyi isterse onu yiyordu, buna ramen isyan etti. O, yasak aacn meyvesinden yedi. Tketim hayatna

bal olan bugnk Bat insan ve ilerlemi burjuvazi hayat, dnya emperyalizmi aamasndadr. Dn-yaya, uzaya, gklere egemendir; dnyann beeri btn sofralarna ve nimetlerine el uzatm, yiyor.Ama isyan etmitir. Mreffeh hayatta, yararlanmada ve refahta isyan etmitir. Bugnk insan isyana

tevik eden yasak meyve nedir? nsan uurdur, uyantr. Anszn ilmin de var olduunu hissetti. limise asrdr ona yalan sylyor. Kapitalizmin uadr, insann zahit-liini hidyete ynelten klavuzdeil. Ona "sen nsansn" demiyorlar, bu ne demektir?Bugnk insann bu kudret ve tketim slogan artk yeterli deildir. Zira her ikisine de ulamtr,

baka birey istemiyor.Bu slogan ve isyan. zellikle dnyadaki btn geici madd eziyetlerin ve alklarn giderildii birzaman balatmtr. O zaman, asrdr ilmin gizledii, halk vazgeirdii, burjuvazi-nin ticari gr ve kltrnn yaydnn dnda, dnyay anlayaca bir dnya grne ihtiyaduyuyor. Hayatn anlam nedir? Ne iin olmas gerekir? Bu kadar kudretle ve bu kadar refahlageirdii imdiki hayatn yn nedir? Bu hayatta, nereye gidiyoruz? Bu burjuvalam ve paradncesinde olan ilmin reddettii, fakat daha iyi ihtiyalar olan iman, ideal deer, ahlk, ruh, ak,tapnma, akide ve faziletin yerine hangi eyi koymak gerekir? Tekrar tketimi mi? nsan, isyan ediyor!

Ne ilim cevap veriyor, ne teknik, hatta ne de beer ilimler. Btn bunlar el ele vermi sadece bir snfiin, (yani burjuvazi snf iin) yeni tketimler yaratyorlar. Bunlar, onaltnc ve onye-dinci asrlardakibtn o iddia, heyecan, dinamiklik, mit ve gelecei gl bir iman tamann aksine, tketimhayatyla ilgili fonksiyonlarnn sonuna ulamlardr. Bugn yalln ve yenilginin sonunda, yokolmayla yzyzedirler. Hile ve byk cinayetlere giritiklerini gryoruz.Dn irtica, diktatrlk ve rm aristokrasilerle mcadele eden, byk Fransz devrimini yapan

burjuvazinin, imdi cellat ve katil olduunu gryoruz. imdi o, Faizmi douruyor, milletleri yiyor,sava, smr ve katliam yaparak ancak ayakta kalabiliyor.Onbeinci ve onaltnc asrlarda Ortaa' yok etmenin, ilmi mahkm etmenin, kilisenin bykkudretini yenmenin sarholuunu yaayan, ardarda ilerleyen, icadlar yapan lmin; bugn, aksine birkmaza girdiini gryoruz. Beret yle diyor:"Bugnk insan ilimden bkmtr. Zira Faizmi meydana getiren ilim idi" ve bunu insanla zoraki

ykledi. Dnyada ilk defa insanln te ikisinin a olmas dzeyinde al ilim meydana getirdi.


19/235

Snfsal smr ve artk deerin yamasn bu dereceye karan ilimdir. Smry ilkel, basit ve akeklinden alp bu kadar gl, derin, kkl ve iddetli yapan ilimdir. Dnya milletlerinin kltrelsmrsn ortaya karan ilimdir. nc dnyay irkin kurtlarn esiri kuzular yapan ilimdir...44DNLER TARHEvet yalan syleyen ilim, dinin snrlamasndan kurtulmu ama, imdi de tanrlarn deitirmitir.

Allah'n yerine paray kendi ilh olarak alm ve para iin her ii yapmtr.nsan irkinletirip, burjuvazinin sipari ettii ekle sokmutur!Bugnk insann dine ihtiyac, iki sorusuna cevap vermesi iindir:Birincisi, byk bir manev dnya gr vermesidir, Alla-me kbal'in szyle: "Varlk leminde,ruhan bir tefsirin" anlatlmasdr. Hr insann yapt ekilde, egzistansiyalizmin dedii ekilde, -uanda doru sylyor- kendisini onda yabanc ve mehul hissetmesidir.ikincisi, yaamak iin insann hedefine bir yn gsterilmesi veya icad edilmesi. Zira dier btnhayvanlarn aksine insann en sekin zelliklerinden birisi budur. Dier hayvanlar niin yaadklarnanlamyorlar. Ama, insana; yaa dedikleri zaman, "hangi ekilde" diye sormadan nce, "niin?" diyesoruyor.Bu yzdendir ki insana, sadece hangi ekilde yaamas gerektiini retmek yetmiyor. A olduusrece allm hayat nimetlerinin ve balarnnpeinden gider. A olduu zaman bu sorudan azveya ok uzaklar. Ama bu ihtiyac giderildii zaman, insan olmann temel ihtiyalar, nerede olmasgerektii szkonusu olur. Bu yzden gerek dine, mutlak din duyguya bugn daha ok, daha ciddi,daha hayat bir ekilde ihtiya vardr.Dini (dinleri) dikkatli ve limce tanmay gerektiren meselelerden birisi de udur: Dinler tarihinindikkatli bir ekilde incelenmesi bize u byk hakikati gsteriyor; tarihin gidi yolunda din ki akmasahiptir: Biri insan akm, dieri ise tarih akmdr.insan akm ve insan gidi daima canldr. Bugnk insan, belki gemiteki insandan daha ok dine vedinin insan gidiine muhtatr.

Niin muhtatr?DNLER TARH

45nk, gemiteki insan gelenek ve gemie sayg, milliyet, toprak ve kan vnmeleri tatminediyordu. Madd hayat iin gsterdii tela onu megul ediyordu. Yenia'n insann, ilm ve teknikkeifler bile ikna ediyordu. Ama bugn artk bunlarn hibiri bir eye yaramyor. Btn bunlara sahipolmasna ramen insan yine isyan ediyor. lm ve cinnet derecesine ulaan bir isyan. Medeniyetinyklmas ve bugnk insan toplumunun yok olmas korkusuna doru giden br isyan. Bu, gemiinaksinedir. Gemite insann cehaleti, zaaf, korkusu ve madd ihtiyalar din ile karmt; her eyidinden almak istiyordu. imdi, ilim ou ihtiyalar kaldryor, ama kaldrmad ey, yce dindir.nsana ve hayata anlam balayacak bir din. Bugnk insan, her zamandan daha fazla bu dinemuhtatr.kinci akm, olumsuz akmdr; tarihe hakim olan akmdr. Bu, insan ve din ynn zdddr. Egemengler tarafndan, halkn zararna ve aleyhine, mevcut durumu aklamak iin kullanlyor.Bu iki din, tarih boyunca birbirlerine kar daima mcadele ve sava halindedir. Bu tarihin sonunda,

biz imdi dini iki gr asndan inceliyoruz:Biri bizim zamana ve asra ballmz asndan. Bu asr ilim tesi bir yorum aryor; insann yaamasiin bir anlam, bir ruh, bir iman ve yce bir ak aryor.kincisi ise, bizim bir din kltr ve topluma bal olmamz asndan. Dinin o olumsuz akm btntarihimiz boyunca hareket ve hakimiyet sahibi olmutur. Halka, dinin kendisine tarihimize, halkmznhareketine ve toplumumuza kar bir fonksiyona sahip olmutur. Bu fonksiyonu gstermek gerekir.Bu unsur, dinler tarihini ve dinleri tanma konusunu, yeniden ilm bir ekilde batan balayarak gzdengeirmemizi gerektiriyor.Bu konuyu bitirmek iin vaktimiz az, onun iin gelecek konumalarn balklarn, konularn imdiarz ediyorum. Not almanz rica ediyorum.46DNLER TAR H

DNLER TARH47


20/235

GELECEK DERS1. Din nedir? Sosyologlarn, tarihilerin, filozoflarn yapm olduklar din tarifleri.2. Filozoflara, tabiat limlerine, sosyologlara, antropologlara gre dinin meydana gelmesine sebepolan eitli faktrler. Bunlarn ortaya att grler: Korku faktr, eyann sebepleri konusundakicehalet faktr, mlkiyet, Durkheim'in teorisi (bir toplumun ortak ruhu) veya baka bir deyimle

toplum vicdan), David Hume'un teorisi, (Dinin meydana gelmesinde ve deimesinde tabiat faktr),Freud'un teorisi (ruhsal faktr), Young'un teorisi (zel din vicdan), sosyal vicdann aamalarndanbiri, o sosyal vicdann kendine zg aamalarndan biri "insann inkistans"dr.Ftrat faktr, uyku dini, (uyuturan din) uyan dini, ilimden aa olan din ve ilim tesi din.Aratrma ve Tercme in Teklif Edilen Konularimdi kk bir hatrlatmada bulunuyorum. Bu snfn benim on, onbe gnde bir gelip, ders veripgittiim bir snf eklinde dnlmemesi gerekir. Bu kurumun mstakil progam-ramlara sahipolduunu ve bunlar icra ettiini bilmeniz gerekir. Ama benim ve sizinle ilgili olan ey buradaki talebe

programdr, biz bununla sorumluyuz.Bu programa, sahip olduumuz imknlarla sorumlu bir fert olarak kendimiz katlyoruz. Bu programgeniletiyoruz ki bir ahsa bal program olmasn, benim olmaymla programlar iptal edilmesin.imizin yle bir ekilde ilerlemesi gerekir ki, dier branlarda da bu programa paralel programlar

byk ve tecrbeli uzmanlar tarafndan hazrlanabilsin, iimizin bu dier programlara paralel devametmesi gerekir. zellikle retim sonras ve bu klsik ekilde deil, belki dier eitli faaliyetdallarnda da allmaldr. Bu cmleden olmak zere, sanat faaliyetleri, sosyalfaaliyetler, edeb faaliyetler ve dier faaliyetlerde programlar yaplmas gerekir. Bu yola eitliynlerden bu neslin ve zamann zerinde uurlu bir etki oluturabilelim. Toplumumuzunuurlanmasnda bir fonksiyona sahip olabilelim. Bendenizin bu konuda yapabilecei ey udur; din,sosyoloji veya slm konularnda aratrma yapabilecek durumda olan ve bunu seven kimseler zel biruzmanlk bran eklinde bir risale yazsnlar. Hatta bir mesele hakknda birka sene bir aratrmayapsnlar. Ama, bilgi sahibi olduum sahalardaki eitli konular veya sizin teklif edeceiniz konularortaya koyabilirim- stekli olan herkes, bu konularda aratrmalar yapp, almalar yapabilir.Elbette ben, yardmc olmak iin kaynaklar syleyim, iin plann gstereyim veya gerekirse kitap,mikro film, belge vb. aralarn hazrlanmasn irad kurumundan isteyeyim; bunlar emrinize versin ki

bir konudaki ilm aratrma ve zel bir konudaki inceleme sonulansn.Ayrca unu hatrlataym, burada u anda birka bin cilt kitaba sahip bir ktphane var. Henz iin

balangcndaki bu ktphane, sizin emrinizdedir. Zira daha ok sizler bu ktphaneye ihtiyaduyacaksnz. Onun idaresinde, genilemesinde ve ondan istifade etme konusunda birinci derecede birrole sahip olabilirsiniz. Tam anlamyla emrinizde ve istifadenizde olabilsin diye daha fazla kitap satnalnmas iin uygun bir btenin de temin edilebilecei konusunda mitliyim. Daha fazla kitap bu-lunsun ki kaynaklar, deliller ve nshalar asndan sknt ekmeyelim. Halk iin ve hepiniz iin biraratrma kayna olsun, bu sahada ilm aratrma yapmak isteyen herkes iin istifade kayna olsun.Bir snf gibi alalm (ama sonunda yasal imtiyazlar olmayan bir snf). Aldmz dier lisanslar,diplomalar hep cret diplomalardr. Gelip, burada bizim iin ne ekmek ne de su olacak bir diplomaalalm. Ama u var sadece, aydnlar ve tahsil yapm olanlar halklarna ve zamanlarna hizmetedebilirler. Bunlar balarn ekmek ve su iftliklerinden kaldrsnlar, dnyay grsnler, hr ve dindarolarak dnsnler. Gerek an-

48DNLER TAR HDNLER TARH49

lamyla byle dnen kimseye aydn fikirli diyorlar, tasdik edici deil! Vesselam.imdi bu maksatla, rnek olarak size birka konuyu arz ediyorum, not almanz gerekebilir. Konuolarak hangisini beenirseniz onu seiniz veya bunlar dnda aklnzda olan bir konu varsa onuaratrnz.Bu aratrmay neticelendirip bitirdikten sonra bu snfta bir konferans eklinde verebilirsiniz veya birrisale eklinde bastrp yaynlat abilirsi niz.

Herhalkrda faaliyetlerimizin eitli alanlarda, daha derin, salkl ve zengin olmas iin gayretgsterilmelidir. Toplum da bu derslerden daha ok faydalanm olur. zellikle kuru bir snfta, fert


21/235

eitilip yetitirilmiyor. Snfta sadece fikir (ide) almak gerekir. Sonra bu fikri, kitap okuma, kitaptanma, tartma ve aratrma iinde devam ettirmek gerekir. Kendinizi yetitirmek ve eitmek gerekir.Snf, bunlar destekleme dnda yapc olamaz.Konulara gelince:1. "Yenilgide parlak zeknn ortaya kmas." Maksadm, ran tarihinde grlen zel ve hayretedilecek tekniklerdir.ran, slm'dan nce mill hakimiyet dneminde idi. Ama o dnemde br deh grlmyor. slm'dansonra yenildiini gryoruz. Medeniyetsiz Arap ve yabanc bir hilfet, ona hakim oluyor; btn millve kavmi kudretleri ondan alnyor. Hatta bedevi Arap, efendi eklindeki meden ranl'y klesi olarakgtryor. Bylesi bir bask ve zorluk dnemi yani birinci, ikinci ve nc asrlar, zahiren onunyenilgi ve k dnemidir. Bu dnemde ranl parlak zek btn boyutlaryla alyor:Askeri adan Eb Mslim, edeb adan Firdevs, ilm adan Harzem, felsef adan Eb Ali ve Razgibi dhiler ortaya kyor. Ksacas bu zeki ve yetenekli milletten, btn sahalarda dnya apnda

byk dhilerin ktn gryoruz. Bunun nedeni, bu byk zorluktur. Kltr medeniyet dnyasnda,ev-rensel bir hrete sahip olan ranl dhi, niin yenilgi devresinde ortaya kyor? Bu byk bir sorudur,

buna cevap vermek ok byk bir sorudur, buna cevap vermek ok byk bir ilm aratrmay

gerektirir.ou ranllarn, btn slm ilimlerin ranllar vastasyla tedvin edilip, gelitirildiini bilmemesimuhtemeldir. En byk tefsircilerin, hadisilerin, tarihilerin, fakihlerin, slm ilimlerin eitli

branlarndaki byk limlerin ou hep ranldr. alacak eydir; Ehl-i Snnet'in alt sahih hadiskitabnn mellifleri, ia'nn "Usl-u Erba'a" mellifleri, yani genel din konularn ve mes'elerini,

btn mezheplerin usul ve fru'unu kapsayan on kitap... Mellifleri istisnasz ranldr- Bundan dahahayret verici ey ise Arap dilinin, lgatinin, dabnn ranllar vastasyla dzenlenip, tanzim edilmesive mkemmelletirilmesidir.2. Yenia'daki Avrupa'da hangi dinle, hangi faktr kavgaya tututu?3. Her sene tekrarladm ve daima eitli cevaplar aldm soru udur:Peygamber ve Ali, ayn dine ayn topluma, ayn yola, sahip iki ahsiyettir. Ayn halka i yapyorlar;

biri iinde zafere ulayor, kudreti ile alyor. Ama dieri yenilgiye uruyor.

Peygamber niin galip geliyor? Ali niin yeniliyor?(rencilerimden biri: Bir bilgine sordum "Allah'n isteidir! diye buyurdu", diyordu. Bu cevap tatminedici deil. Geyln- Dmak'nin szyle. "Bunlar gnah da Allah'a ait klyorlar!")4. Peygamberin ashab bize hi kimsenin veremeyecei dersleri verebilir. nk onlar bizler gibiinsanlard. Peygamber ve imamn huyu, zt bizden farkldr denilen konu, en azndan bunlarhakknda geerli olmuyor. Zira onlar bizim gibiydiler, dnyada ylesine byk bir fonksiyonu ifettiler. nsan tekml asndan byle bir bykl gsterdiler. Niin? Sonra hangi byklerigsterdiler, kendi varlklar ve yaamlaryla bugnk insana hangi dersleri verebilirler?50DNLER TAR HBu ahsiyetleri, imdiye kadar niin tanmamz? Neden tantlmamlar? Biz imdiye kadar neyapyorduk, hangi ilerle megul idik, hl ne ile megulz? Bilemiyorum.Bz bunlar tanmyoruz, ylda bir defa bazlarndan bilinmeyen isimler halinde tekrarlanyor.Bazlarnn isimleri ise hi hatrlanmyor. Bu insanlarn, slm hareketinde ve tarihimizde byk biryerleri ve emekleri var; insan adan byk reticilerdir. Fakat henz mehul insanlar... Bizim

bunlar tanmamz gerekir, zira bizden baka tanyacak kimse yok.Dierlerinden beklemenin, eletirmenin faydas yoktur. Bizim ie balamamz gerekir. Bunlartanyalm; bunlar tanmak, ihya etmek, bu ahsiyetlere tapan fakat bunlar tanmayan topluma,tantmak iin gayret gsterelim.Bunlar topluma tantmak, gerek fikr ve kltrel adan, gerekse iman ve hareket asndan toplumuzenginletirmek demektir.Bu dostlarn tek tek bilinmesi gerekir. imdiye kadar bu konuda birtakm kitaplar yazlm. Bunlarnancak bazlar okunmaya deer. Selmn, Eb Zer, Ammr, Yasr gibi. Ama bazlar hakknda ise bir

tek satr bile mevcut deildir. Halbuki toplumumuz kendisini ii bir toplum sayyor. Onlar, slmtarihinin balangcnda ileri ve gerek ia'y balatan ahsiyetlerdi. Onlar tanmamak bizim amzdankorkun ve utan verici bireydir. Cehaletimizi gstermektedir. Ben herkesin onlardan birisini se-


22/235

mesini ve hakknda bir risale yazmasn rica ediyorum. Bu risaleler baslsn ve halkn eline ulasn. Butoplum 1400 sene sonra ia olmay, bu akla yaamay arzuluyor. ia'nn birinci derecedekiahsiyetlerini, en azndan 20 sayfa lsnde tansn.5. ia tarihindeki ok byk meselelerden birisi Hz. Ali (a.s.)'nin tannmasdr. "Ali (.as.) eyrek asrsustu" bu konu da bir risale konusudur.6. niversitelerde ortaya koyduklar ey, genellikle kalp olarak hkm veren yazarlarndnceleridir. Tpk kp ekerler gibi hep ayn biimde.DNLER TARH

51islm'dan sonra Araplara kar mill bir ran direnii meydana geldi; direniin liderlerine baktmzzaman Efin gibilerini de o kahramanlardan biri olarak gryoruz. Efin, kendi topran Araphakimiyetine brakt kendisi de halifenin bir hizmetisi oldu. Halifenin "Erosine" idaresini onavermesini mid ediyordu, bu konu arptlarak u ekilde gsterilmitir! ranl-lar'n ve bukahramanlarn, birinci ve ikinci asrdaki isyan Araplar'n, dolaysyla slm hkmetinin aleyhineolmutur. Halbuki meselenin asl baka ekildedir. yle ki; slm'n Zer-dtlk veya milliyetaleyhinde bir meselesi olmamtr. Belki mesele, ran eraflnn (Asillerin) meselesi idi. slm'dansonra aile ve saltanat hkmetlerini kaybetmilerdi. Kendi saltanatlarna kavumak in Emev veAbbas halifelerinin slm lilafet-leriyle -Arap eraflyd, slm hilafeti deil- savatlar.ran asillerinin Arap asilleriyle olan bu savann sonucu nedir? Taviz!Safr, Smn, Thir vb. hkmetler bu tavizin neticesidir. Zira Arap hilafeti (slm hilafeti deil)geldi, slm' bunlarla bir al-veri konusu yapt; slm' bizimle bir irtibat arac olarak bizden aln,dnte biz mahall hkmeti tekrar size vereceiz, dedi.O taraftan da Araplar slm oyunu bu rakip asillere verince, onun Arap topraklarndaki hkmetindenvazgemesini istedi. Bylece onlar eski hkmetlerinin makamna geri dndler.O halde bu ran erafl ile Arap erafl arasnda bir alveri meselesidir. Yoksa, ran'n slm'akar mill bir isyan deildir veya bir milletin dier bir millete kar isyan deildir (bir iki konumstesna). Dolaysyla bu, milletimiz iin bir iftihar ekli deildir.Br millete hizmet etmek, onun hakknda 'yalan iftiharlar" uydurmak deildir. Sonra millet uurlanp

bu iftiharlarn yalan olduunu anlayacaktr. Ayrca btn gerek ve doru iftiharlarn da bir tarafa

atmas ve hibir iftiharna inanmamas da hiz-52DNLER TARH

met deildir. imdiki genler ve aydnlar arasnda durum byledir.En byk hizmet udur: Neslimize tarih ve milletini dikkatli ve ilm bir ekilde tantmaktr. Gerek vedoru iftiharlar ona tantmaktr. Milletimiz byk iftihar kaynaklarna sahiptir. Eb Mslim ve Efingibilerine ihtiyac yoktur.nk, bu ok hassas bir konudur, bugn buna olduka fazla dayanlyor. Genellikle msterikler,ranl yazarlar ve aratrmaclar bu konuya fazla dayanyorlar. Ama ounlukla zel bir anlayla, nyargyla, karc sonu almalarla.Tercme in eitli ngilizce, Franszca, Almanca, Arapa eserlerin bir listesini not almtm, budilleri bilenler tercme edebilirler. Bunlarn bazs ok hassas ve ilmdir.

Bir kitab yaynlamak veya tercme etmekle bir neslin dncesinde byk bir iman etki braklabilir.Eer hepimiz gayret gsterirsek, kalemle, atacamz tutarl admlarla, azimle bu asrda, bu nesil iinbir ey yapm oluruz. Vesselam.

KNC DERS"Sizden, iyiye aran, doruluuemreden ve ktlkten menedenbir cemaat olsun..."Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla.nceki oturumda 16. ve 17. asrlarda Batda orta snf veya burjuva snf adyla yeni bir snfnmeydana geldiini sylemitik. Yani parayla i yapan bir snf, ticaret ve esnaflkla uraan, sanayi veel sanat mallar satarak zamann geiren bir snf.Burjuvazi olutuunda, yeni fikr hareket de ekillendi.


23/235

Bu snfa u adan orta snf diyorlar: Ortaa'da, feodal toplumda ve byk mlkiyetlerde toplum ikisnfa taksim ediliyordu.Birisi asiller (eraf) snf veya efendiler. Bunlar hereyin sahibidir. Hem toplumun madd ve iktisadkuvvetlerine sahiptir, hem de -bu delil ile- toplumun, manev, ahlk, fikr, edeb ve sanatsalkuvvetlerine ve glerine sahiptir.ikinci snf ise kyl, iftidir. En genel anlamyla gerek serflik dnemindeki "serf", yani kleolmayan kyl (bunlar topraa balyd, mlk sahibi arazisini satt zaman kyl de satlmoluyordu) gerek klelik dnemindeki kle (kle topraa54DNLER TARH

bal deildi. Ama mlk sahibinin mallarndan biriydi, tpk hayvanlar ve eya gibi alnp satlyordu.Efendisi onun can ve varlnn sahibiydi), gerekse daha ileri ve gelimi ekliyle olsun. (Kyl kledeildir, topraa bal deildir, resmen alnp satlmyor, ama hereyden mahrumdur, hibir eyi

bulunmamaktadr.)Bu iki snfa genel bir tabirle, hakim snf ve mahkm smf denilebilir. "Hakim snf "hakim heyeften,ayrdr. "Hakim heyet" topluma hakim olan hkmet biriminde

Documents

Ali Şeriati _ Dinler Tarihi