1

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I FINANCËS

“Analizë e Besueshmërisë dhe Aftësisë

Financiare të Njësive Vendore në

Shqipëri”

Disertant Udhëheqës Shkencor

MSHF.Ornela SHAPO Prof. Dr. Lavdosh ZAHO

TIRANË 2013

2

EMËR MBIEMËR DOKTORANT

Ornela Shapo

FUSHA E STUDIMIT

Analizë financiare

TITULLI

“Analizë e Besueshmërisë dhe Aftësisë Financiare

të Njësive Vendore në Shqipëri”

FOKUSI SPECIFIK I PUNIMIT

Besueshmëria financiare e njësive vendore shqiptare

kur ato tentojnë të marrin hua

3

Përmbatja: Shkurtime ................................................................................................................................................ 5

HYRJE ................................................................................................................................................... 6

KREU I: QËLLIMI, OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I PUNIMIT,................................................... 7

METODA DHE REZULTATET E PRITSHME TË TIJ ....................................................................... 7

1.1 Qëllimi i punimit ..................................................................................................................... 7

1.2 Objektivat dhe objekti i punimit ............................................................................................. 7

1.3 Konteksti aktual mbi të cilin ngrihet punimi........................................................................... 8

1.4 Metodologjia e punimit ......................................................................................................... 10

1.5 Rezultatet e pritshme ............................................................................................................. 14 KREU II: HUAMARRJA VENDORE NË SHQIPËRI / .............................................................. 17

KONCEPTI DHE PËRVOJAT E DERI TANISHME ......................................................................... 17

2.1 Shkurtimisht disa koncepte të përgjithshme mbi tregjet financiare dhe llojet e instrumentave

financiar klasikë ................................................................................................................................ 17

2.2 Kuadri ligjor i njësive të qeverisjes vendore në Shqipëri ..................................................... 19

2.3 Instrumentet financiarë të borxhit, teoria dhe përvoja për financimin e njësive të qeverisjes

vendore .............................................................................................................................................. 29 2.3.1 Huatë bankare ............................................................................................................... 29

2.3.2 Programet e agjencive ndërkombëtare për mbështetjen e kreditimit të QV.................. 30

2.3.3 Obligacionet e QV / obligacionet bashkiake ................................................................. 32

2.4 Kreditimi i njësive vendore, përvojat dhe problemet e deritanishme ................................... 34 KREU III: KUADRI KONCEPTUAL I ANALIZËS SË ............................................................... 39

BESUESHMËRISË DHE I AFTËSISË FINANCIARE ...................................................................... 39

3.1 Treguesit matës të besueshmërisë dhe të aftësisë financiare të njësive vendore................... 40

3.2 Kategoritë e riskut të kredisë dhe treguesit matës ................................................................. 42 3.2.1 Tregues me bazë ekonomike dhe demografike ............................................................. 43

3.2.2 Treguesit e operacioneve financiare .............................................................................. 48

3.2.3 Treguesit e menaxhimit financiar.................................................................................. 56

3.2.4 Treguesit e borxhit ........................................................................................................ 57

KREU IV: PROPOZIM I NJË MODELI PËR MATJEN E BESUESHMËRISË DHE TË

AFTËSISË FINANCIARE TË NJËSIVE VENDORE NË SHQIPËRI / MODELI LOGJIK DHE

ALGORITMI 60

4.1 Dy fjalë për “ credit rating agencies” .................................................................................... 60

4.2 Përkufizimi i treguesve të modelit për matjen e besueshmërisë financiare .......................... 64

4.3 Krijimi i modelit tërësor bazuar në treguesit e besueshmërisë dhe të kapaciteteve financiare

të njësisë vendore .............................................................................................................................. 72

4

4.4 Hartimi i kritereve / treguesve për vlerësimin e projekteve që kërkohet të financohen me anë

të kredisë ........................................................................................................................................... 75

4.5 Tabelat ndihmëse / të dhënat financiare dhe statistikore për llogaritjen e treguesve të

besueshmërisë dhe për realizimin e analizës së njësisë vendore ....................................................... 78 KREU V: TESTIM I MODELIT TË ANALIZËS SË ................................................................... 84

BESUESHMËRISË FINANCIARE NË KREDITIM .......................................................................... 84

NË BASHKINË ELBASAN ............................................................................................................... 84

5.1 Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim ............................................................ 84 5.1.1 Llogaritja e kapacitetit të të ardhurave (KA) ................................................................ 87

5.1.2 Llogaritja e ngurtësisë së shpenzimeve (NSh) .............................................................. 90

5.1.3 Llogaritja e kapacitetit të investimeve dhe borxhit (KIB)............................................. 93

5.1.4 Llogaritja e kapacitetit të menaxhimit financiar (KMF) ............................................... 94

5.1.5 Krahasimi i vlerave të gjetura me normat dhe pikëzimi i tyre ...................................... 95

5.2 Metodologjia dhe një propozim pikësh për klasat e besueshmërisë financiare të njësisë

vendore .............................................................................................................................................. 97

5.3 Vlerësimi i projekteve të investimeve – rasti i bashkisë Elbasan ....................................... 100

5.4 Interpretimi i rezultateve të gjetura nga kriteret .................................................................. 103 5.4.1 Përshkrim i përgjithshëm ................................................................................................... 103

5.4.2 Karakteristikat demografike ........................................................................................ 106

5.4.3 Zhvillimet ekonomiko-sociale .................................................................................... 106

5.4.4 Analiza e treguesve të besueshmërisë financiare ........................................................ 111

KREU VI: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ................................................................... 118

6.1 Gjetje ................................................................................................................................... 118 6.1.1 Konsiderata të përgjithshme në lidhje më huanë e njësive të qeverisjes vendore ....... 118

6.1.2 Konsiderata në lidhje më modelin e sugjeruar / ndërtuar për vlerësimin e

besueshmërisë financiare në kreditim ......................................................................................... 122

6.2 Rekomandime ..................................................................................................................... 126 6.2.1 Rekomandime të përgjithshme .................................................................................... 126

6.2.1 Rekomandime në lidhje me modelin e propozuar / ndërtuar të besueshmërisë financiare të

njësive vendore në kreditim .......................................................................................................... 129

BURIMET E INFORMACIONIT DHE REFERENCA TË TJERA .................................................. 132

ANEKSE ............................................................................................................................................. 135

5

Shkurtime

BB Banka Botërore

BE Bashkimi Evropian

BEI Banka Evropiane e Investimeve

BERZH Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim

BH Republika e Bosnje Herzegovinës

IFN Institucion Financiar Ndërkombëtar

KA Kapaciteti i të Ardhurave

KFW Banka Gjermane e Financimeve

KIB Kapaciteti i Investimeve dhe Borxhit

KMF Kapaciteti i Menaxhimit Financiar

KSB Kufizim për Stokun e Borxhit

KShB Kufizimi për Shërbimin e Borxhit afatgjatë

MF Ministria e Financave

NJQV Njësi e Qeverisjes Vendore

NSH Ngurtësia e Shpenzimeve

PBA Programi Buxhetor Afatmesëm

QQ Qeverisje Qendrore

QV Qeverisje Vendore

TBV Tatimi mbi Biznesin e Vogël

IPA Instrument i Paraaderimit (Instrument for Pre

Aderation in EU)

PIK Plani i Investimeve Kapitale

PPP Projekt Partneriteti Publik-Privat

ML Ministri e Linjës

6

HYRJE

Përmirësimi i besueshmërisë dhe i kapaciteteve financiare të njësive të qeverisjes vendore kur

ato synojnë të marrin borxh si dhe rritja e aftësisë së këtyre njësive për të marrë hua duke

hyrë në tregun e kredisë (kredi apo obligacione) si një burim shtesë për investimet e

infrastrukturës vendore ka qenë pjesë e një diskutimi shumë të gjerë e të nxehtë shpesh herë

në forumet dhe mjediset që përfaqësojnë njësitë e qeverisjes vendore. E megjithatë tregu i

kredisë për njësitë e qeverisjes vendore mbetet ende një treg i pazhvilluar.

Punimi mbi besueshmërinë dhe aftësinë financiare të njësive të qeverisjes vendore në

Shqipëri është vijim i natyrshëm i tezës së Masterit në Financë “Huamarrja e Pushtetit

Vendor si Instrument i ri Financimi në Shqipëri”, duke kërkuar të shkojë shumë më tej në

këtë drejtim për të analizuar thellësisht aftësitë financiare të njësive vendore në Shqipëri,

bazuar në rastet konkrete të kreditimit të tyre si edhe besueshmërinë që paraqesin ato në

proçesin e kreditimit. Ato pak raste kreditimi të realizuara deri më sot kanë nxjerrë në pah një

sërë problemesh, e megjithatë kjo mbetet ende për t’u hulumtuar më tej, pasi edhe këto raste

janë ende në fazat e para të financimit nga kredia. Mbetet për t’u parë historia e kapaciteteve

financiare të tyre gjatë viteve të ardhshme kur të fillojë të shlyhet kredia, e më interesante

akoma do të ishte ky punim ndërkohë që njësitë vendore janë ballafaquar me ndryshimin në

menaxhimin e tyre politik / ndryshimi i kryetarit të bashkisë / komunës.

Cili është modeli më i mirë për testimin e besueshmërisë financiare të njësive vendore, dhe a

mund të ndërtohet një model i përshtatshëm për rastin e Shqipërisë? Cilat do të jenë sfidat në

përballjen me ngërçin që po ndesh qeveria qendrore në synimet për të mos tejkaluar nivelin e

përgjithshëm të borxhit prej 60% të PBB1? Po alternativat e tjera për të mundësuar financimin

e veprave të mëdha publike vendore që mungojnë për më shumë se dy dekada?

Këto janë disa nga çështjet të cilat trajtohen në këtë punim. Më konkretisht, ato lidhen

realisht me përvojën e autorit duke punuar ngushtësisht në këtë fushë: realizimin e kredive të

para dhe të vetme të paktën deri më sot për njësitë e pushtetit vendor, menaxhimin e

financave publike, si dhe aspektin më të gjerë që merr kjo analizë, në kuadrin e zhvillimeve

ekonomike në Shqipëri.

1Ndërkohë që ky punim po përfundohet, në dhjetor të vitit 2012, Ministria e Financave amendoi ligjin “Për

menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë”, duke e hequr kufizimin e stokut të borxhit publik

si një përqindje e caktuar kundrejt prodhimit të brendshëm bruto.

7

KREUI: QËLLIMI, OBJEKTIVAT DHE OBJEKTI I PUNIMIT,

METODA DHE REZULTATET E PRITSHME TË TIJ

1.1 Qëllimi i punimit

Qëllimi i këtij punimi është përfundimi i analizëssë nisur në tezën e masterit për vlerësimin e

kapaciteteve huamarrëse të njësive të qeverisjes vendore në Shqipëri, si dhe thellimin e

vlerësimit të kësaj analize, në besueshmërinë dhe aftësinë financiare të njësive të qeverisjeve

vendore.

Sot, institucionet që do të mund t’i ofronin hua njësive të qeverisjes vendore ose që do të

donin t’i ndihmonin ato për t’u futur në tregun e kredisë, nuk kanë bazë të fortë për të

vlerësuar besueshmërinë dhe kapacitet financiare të Njësive të Qeverisjes Vendore (këtej e

tutje do ti quajmë në këtë punim NJQV-të, ose thjesht njësi të qeverisjes) në Shqipëri.

Metodat e vlerësimit të besueshmërisë dhe kapaciteteve financiare të përdorura nga bankat

janë hartuar për të vlerësuar kompanitë private dhe jo njësitë e qeverisjes vendore.

Huadhënësit e kanë relativisht të vështirë të përdorin të dhëna cilësore dhe të krahasueshme

për njësitë vendore. Kjo mungesë e të dhënave, bën që ti pengojë huadhënësit të jenë më

aktiv në tregun e kreditimit të njësive vendore. Ky punim mund të kthehet në një mjet për t’u

përdorur nga të tretë të interesuar në këtë treg (qofshin institucione publike apo institucione

financiare / bankare).

Tashmë disa njësi vendore kanë arritur të bindin institucionet financiare mbi aftësinë

financiare si dhe të financojnë me anë të kreditimit investimet e tyre publike. Megjithatë ato

ende shihen si institucione të dobëta financiarisht dhe që në mënyrë të papërgjegjshme, priren

të hyjnë në veprimtari me risk siç është kreditimi, arsye për të cilën edhe kufizimet ligjore,

por jo vetëm, janë shumë të forta dhe jo të lehta për t’u kaluar. Për t’i dhënë një përgjigje

cilësisht profesionale dhe akademike këtij qëndrimi kundrejt njësive vendore në Shqipëri, por

edhe për të përfunduar analizën e nisur në këtë drejtim, është përgatitur ky punim.

1.2 Objektivat dhe objekti i punimit

Punimi synon kryesisht të propozojë dizenjimin e një mjeti për realizimin e një analize

financiare që të ndihmojë në vlerësimin e cilësisë së kreditimit, identifikimin e risqeve me të

cilat mund të përballet një huadhënës potencial, kur vendos të kreditojë një njësi të caktuar

8

vendore. Një objekt tjetër më i gjerë por që lidhet ngushtë me synimin tonë kryesor është

edhe diagnostifikimi i shëndetit fiskal të njësisë së qeverisjes vendore përkatëse. Menaxhimi

i mirë i financave publike vendore është në interesin jo vetëm të kredidhënësve të mundshëm

por edhe të qytetarëve / komunitetit, taksapaguesve, administratës qendrore dhe studentëve

pse jo.

Punimi synon të ndërtojë një mjet që do t’i shërbejë financierit të një institucioni publik

vendor / njësi vendore, qoftë kjo bashki apo komunë për të vlerësuar situatën korente /

aktuale të kreditimit të saj si dhe mundësitë e financimit në të ardhmen mbi bazën e historikut

të buxhetit të njësisë vendore si dhe të parashikimeve për të ardhurat dhe shpenzimet sipas

skenarëve të ndryshëm. Hap pas hapi punimi kthehet në një mjet financiar që ndihmon për të

kuptuar më mirë situatën e NJQV-së e për pasojë për të ndikuar në lidhje me raportet që

duhen vendosur midis shpenzimeve korente dhe atyre kapitale. Në këtë mënyrë ndërtohet një

model financiar për të kuptuar kushtet aktuale të NJQV-së për kreditimin dhe për analizën e

faktorëve, që mund të përmirësojnë mbledhjen e të ardhurave dhe efiçiencën e shpenzimeve,

të gjitha këto ndërtuar në disa skenarë të mundshëm të analizës financiare.

1.3 Konteksti aktual mbi të cilin ngrihet punimi

Mendohet se nëse ekziston mundësia, për të dyja palët (huadhënësi dhe huamarrësi) që të

vlerësojnë riskun e kredisë atëherë tregu i kredisë për njësitë vendore merr zhvillim. Vështirësia e

identifikimit të riskut të kredisë për bashkinë / njësinë vendore mendohet se ka qenë arsyeja pse

tregjet e kredisë bashkiake edhe në vendet me tregje të zhvilluara financiare kanë njohur zhvillim

të ngadalshëm.

Kreditorët (banka dhe institucione financiare) e kanë pasur të vështirë të lexojnë raportet dhe

buxhetet e njësive vendore për të vlerësuar rriskun e kredisë që mbarte financimi i një projekti të

caktuar bashkiak. Megjithatë, për shkak të modeleve të vlerësimit të besueshmërisë që kanë

filluar të përshtasin vetë njësitë vendore dhe institucionet e specializuara financiare si edhe të

proçeseve të decentralizimit (të cilat kanë bërë që njësitë vendore të kenë më shumë përgjegjësi

për ofrimin e shërbimeve publike) tregu i kredisë bashkiake ka ndryshuar mjaft. Disa vende kanë

arritur të përfshijnë sektorin privat në kreditimin direkt të njësive vendore. Vende të tjera kanë

specializuar ndërmjetësit financiar për kredinë bashkiake të cilat kanë si objektiv tërheqjen e

fondeve nga sektori privat dhe dhënia e kredive bashkive.

9

Në Shqipëri kushtet për njësitë e qeverisjes vendore në kohën kur u realizua ky punim ishin si

më poshtë:

Ka funksione të reja për njësitë vendore të pambuluara me burime të

mjaftueshme financiare.

Në Shqipëri, sikurse në të gjitha vendet në tranzicion njësitë e qeverisjes vendore (NJQV)

gjatë proçesit të decentralizimit vendor, shtuan në përgjegjësitë e tyre publike, kryerjen e

shumë shërbimeve për komunitetin si: arsimin, kulturën, shëndetësinë, kujdesin social,

pastrimin, gjelbërimin publik etj. Shpesh proçesi i transferimit të përgjegjësive publike nga

Qeverisja Qendrore (QQ) tek ajo vendore (QV) nuk është shoqëruar në të njëjtën masë edhe

me transferimin e përgjegjësisë së mbledhjes së të ardhurave, gjë që ka krijuar

paqëndrueshmëri fiskale në nivel vendor dhe pamundësinë e njësive për t’u përfshirë në

tregun e kredisë apo të kapialeve, për të financuar nevojat emergjente për përmirësimin e

infrastrukturës vendore.

Parashikueshmëri jo e saktë e të ardhurave dhe shpenzimeve të njësive vendore.

Përveç shballancimit fiskal, proçesi i decentralizimit që po zbatohet në Shqipëri mund të

krijojë edhe paqëndrueshmëri financiare për njësitë. Transferimi vertikal dhe horizontal midis

niveleve të ndryshme të qeverisjeve2 (QQ dhe QV) që bëhet gjatë ciklit të buxhetit vjetor nuk

bazohet në kritere të caktuara qartë dhe në mënyrë transparente, ose nuk përputhet me nevojat

për shpenzime në nivel vendor. Kjo krijon një nivel të konsiderueshëm paqëndrueshmërie

(lëvizje të palogjikshme) të të ardhurave dhe shpenzimeve të njësive gjatë ciklit buxhetor. Për

pasojë krijohet një shkallë e lartë paparashikueshmërie e të ardhurave dhe e shpenzimeve të

njësive vendore.

Kufizime ligjore të forta për nivelin e huamarrjes vendore.

Kriteret aktuale të huamarrjes vendore janë shumë të ngurta. Ato kanë disa kufizime që

lidhem me tepricën gjithsej3 të borxhit dhe me shlyerjen vjetore të tij / borxhit

4 të njësisë

2 Është fjala për transfertat e QQ tek QV në formën e granteve / transfertat e pakushtëzuara dhe transfertave të

kushtëzuara sipas fushave të ndryshme / që mbulohen nga Ministri të ndryshme të Linjës. 3 Në ligjin për Huamarrjen vendore ky nocion jepet me shprehjen stok borxhi – dhe nënkupton tepricën gjithsej

të borxhit.

10

vendore, e për rrjedhojë njësitë, duke u munduar të jenë brenda kritereve (shlyerje vjetore

brenda kufizimeve ligjore) i zgjasin afatet e maturimit të kredive. Zgjatja e afatit të maturimit

të kredisë bën që shlyerja vjetore / shërbimi vjetor i kësaj huaje të zvogëlohet, duke u luhatur

brenda kufijve ligjorë të shërbimit të borxhit, ndërkohë që norma e kthimit të kredisë rritet

duke vënë në pikëpyetje efektshmërinë e një financimi të tillë5.

Nga përvoja e deritanishme e punës me disa njësi vendore për financimin e projekteve të tyre

me anë të kredisë është vënë re se vetëm njësitë e mëdha (bashkitë e mesme dhe të mëdha të

vendit) kanë luksin të marrin borxh / kredi në mënyrë disi komode. Ndërkohë, për të tjerat

edhe pse me shumë vështirësi plotësojnë kriteret e huamarrjes sipas ligjit, një shpenzim

shtesë si shërbim borxhi për to do të bënte që ato të humbnin elasticitetin në realizimin e

shpenzimeve për investime për shumë vite në vazhdim.

1.4 Metodologjia e punimit

Metodologjia e përdorur në këtë punim mundëson vlerësimin paraprak të besueshmërisë dhe

të kapaciteteve financiare në kredimarrje duke përdorur tregues të thjeshtë financiarë.

Metodat analitike mund të jenë të thjeshta ose komplekse, por për këtë metodologji është

përzgjedhur më e thjeshta e mundur, pasi fluksi i informacionit që mund të përdoret sot për

njësitë e qeverisjes vendore është i veshtirë për t’u mbledhur. Për këtë arsye, për të qenë

pionier në një fushë të pashkelur është mirë të nisemi nga “më e thjeshta”. Në këtë model

përveç të dhënave buxhetore të konsoliduara të njësisë vendore përdoren edhe tregues të tjerë

makroekonomikë dhe socialë. Përdorimi i këtyre të dhënave përbën një sfidë për përfundimin

me sukses të këtij punimi pasi nuk ka tregues makroekonomikë dhe socialë për njësitë

qeverisjes vendore në Shqipëri.

Fillimi i punës me një model të thjeshtë ka të mirat dhe dobësitë e veta. Megjithatë modelit i

mungojnë informacione të rëndësishme pa u përfshirë në të, e që nuk jepen në punimin tonë,

si p.sh., përdorimi i të dhënave të buxhetit vjetor për të përcaktuar disponibilitetin e cash-it6,

që ka të bëjë drejtpërdrejtë me aftësinë e njësisë vendore për përballimin e nevojave të

4 Po aty, ky nocion jepet me shprehjen shërbim vjetor borxhi dhe nënkupton shlyerjen vjetore gjithsej që është e

barabartë me parashikimin kontraktual të shlyerjes me bankën në fjalë e që zakonisht është shumatore e kësteve

që paguhen gjatë një viti = principal + interes për huanë në fjalë. 5 Më në detaj rasti i bashkisë Librazhd ku norma e kthimit të kredisë që kërkohej të merrej shkonte mbi

240%.Për më shumë hollësi lutem referojuni “Financimi i Qeverisë Vendore / Sfidat për bashkitë, komunat dhe

bankat”, Revista Economicus / UET, Qershor 2010, Ornela Shapo, Adriana Sokoli. 6 Likuiditetit.

11

përditshme për likuiditete gjatë një viti buxhetor. Në mënyrë analitike nxirren shumë

përfundime nga ecuria e të dhënave buxhetore dhe është pothuajse e pamundur për të gjykuar

ndryshimet në kohë të likuiditeteve. Kur të dhënat buxhetore pasurohen me tregues

makroekonomikë, demografikë, social-ekonomik dhe menaxheriale arrihet në një vlerësim

më cilësor të besueshmërisë dhe të kapaciteteve financiare të njësisë vendore që synon të

marrë hua. Ky ka qenë edhe synimi në këtë punim, por gjithsesi duhet theksuar se këto të

dhëna nuk janë tërësisht cilësore7.

Modeli i analizës së besueshmërisë dhe aftësisë financiare të njësisë vendore është bazuar në

kriteret ndërkombëtare që përdorin agjencitë e rating-ut (klasifikimit) të kredisë (Standard &

Poors, Fitch dhe Moody’s) duke u përshtatur me kushtet e Shqipërisë. U përzgjodh kjo

metodologji pasi u konsultuan metodologji të ngjashme të përdorura në vende të tjera të

rajonit8 si dhe të punës së mëparshme të autorit për temën e Masterit dhe përvojës personale

për përgatitjen e manualit të huadhënies vendore në Shqipëri, dhe realizimit të 7 kredive për 7

njësi vendore në Shqipëri.

Besueshmëria financiare në kreditim e bashkisë / njësisë vendore është një vlerësim i pavarur

i bazuar në analizën komplekse të të gjithë parametrave të njohur për besueshmërinë

financiare të bashkisë. Aktualisht vendet e tjera të botës vlerësimin e besueshmërisë

financiare të bashkisë / njësisë vendore e realizojnë me anë të metodave që kombinojnë

metodat matematikore me ato statistikore si edhe me njohuritë e ekspertit. Megjithatë këto

metoda konsiderohen si subjektive dhe jo fort të sakta. Përveç këtyre metodave për

vlerësimin e besueshmërisë financiare për bashkitë / njësitë vendore janë përdorur edhe

metoda të krijuara mbi inteligjencën kompjuterike. Përdorimi i metodave të përmendura më

sipër ka treguar se, në disa aspekte ka patur probleme. Përveç metodave tashmë të përdorura

nga vende të tjera modeli i vlerësimit ka në thelb përvojën dhe njohuritë e ekspertit që e

përdor atë pasi nuk ka rregulla të gjithëpranuara të një modeli vlerësimi, ato janë subjekt i

zbatimit konkret sipas kushteve reale të institucionit që vlerësohet. Identifikimi i klasave të

vlerësimit / kategorizimit si dhe nxjerrja e rezultateve bëhet duke interpretuar saktë shifrat që

sjell analiza e treguesve sipas klasave. Krijimi i modeleve me një paketë / listë të gjerë

rregullash ka treguar se çon në modele që janë të vështira për t’u interpretuar, ndërkohë që

7 Pra nuk janë të dhëna zyrtare të publikuara por që shpesh përdoren të dhëna të ngjashme / të përafërta – për të

plotësuar të dhënën që duhet përdorur. Kështu për shembull në vend të PBB së njësisë vendore është përdorur

PBB i qarkut ku bën pjesë njësia vendore në fjalë, etj. 8 Maqedonisë, Rumanisë, Sllovenisë, Çekisë etj.

12

një paketë / listë e vogël rregullash çon në modele që japin klasifikime të pasakta të situatës

së besueshmërisë financiare të bashkive / njësive vendore. Për këtë qëllim në këtë punim do

t’i jepet rëndësi klasave dhe treguesve të përdorur në analizë.

Rezultat i metodës së propozuar është një renditje e tërësisë së rezultatit të treguesve të

besueshmërisë financiare “i” sipas klasave të përcaktuara “j”. Këto klasa tregojnë gjendjen

financiare të njësisë vendore në bazë të rezultatit të treguesve që përllogaritin në tërësi

situatën financiare të njësisë vendore.

Psh.

ψi €Ω, Ω = {ψ1, ψ2, ψ3, …..ψi} në klasat j

Përshkrimi i klasave ψi,j @ Ω

Tabela 1. Përshkrimi i klasave të gjendjes financiare të njësisë vendore9

Përshkrimi i klasave të gjendjes financiare të njësisë vendore ψi.1 Bashkia ka aftësi të lartë për të plotësuar detyrimet financiare. Situatë shumë e favorshme

ekonomike, borxh i ulët dhe zbatim / ekzekutim i shkëlqyer i buxhetit

ψi,2 Bashkia ka aftësi shumë të mirë për të plotësuar detyrimet financiare

ψi,3 Bashkia ka aftësi të mirë për të plotësuar detyrimet financiare

ψi,4 Bashkia ka një situatë të qëndrueshme ekonomike, borxh mesatar dhe ekzekutim të mirë të buxhetit

ψi,5 Bashkia i plotëson detyrimet e saj financiare vetëm nëse situata ekonomike është e qëndrueshme

ψi,6 Bashkia i plotëson detyrimet e saja financiare me vështirësi, bashkia është thellësisht e futur në borxh

ψi,7 Bashkia është e pa aftë të plotësojë detyrimet e saj financiare

Në vijim të kësaj hyrjeje punimi bazohet në disa kapituj / krerë:

Kreu i parë: është pjesa hyrëse ku tregohet objektivi i punimit dhe metodologjia e

ndjekur.

Kreu i dytë: Jep kuadrin ligjor për kreditimin e NJQV-ve dhe praktikat reale në disa

njësi në këtë fushë, duke synuar jo vetëm të japë aktualitetin por edhe të adresojë disa çështje

të kreditimit që nuk trajtohen nga autoritetet apo kuadri ligjor ose që trajtohen në mënyrë të

varfër apo të paqartë. Në këtë pjesë paraqiten instrumentet e borxhit të përdorura sot jo vetëm

në vendin tonë por edhe në vendet e rajonit si dhe problematika e ndeshur me rastet e para të

kredive të realizuara.

Kreu i tretë: përshkruan kuadrin konceptual në të cilin kryhet një analizë e thellë

financiare të NJQV për kushtet e përgjithshme të kreditimit dhe identifikimin / gjetjen e

9 Sipas klasave të identifikuara në:Peter Hajek, Vladimir Olej “Municipal modeling by clustering methods”.

13

rrisqeve që e shoqëron kredinë me aftësinë e NJQV-së për të shlyer kredinë / borxhin /

detyrimin e marrë përsipër10

. Ky kuadër konceptual identifikon disa tregues të posaçëm të

përshtatur me kushtet e Shqipërisë për vlerësimin e situatës së përgjithshme të kreditimit.

Treguesit janë tregues përqas11

për të matur kriteret kryesore sipas Agjencive Ndërkombëtare

të Klasifikimit / Rating-ut të Kredisë. Është e rëndësishme të theksojmë që treguesit e

përdorur dhe gjetjet në vijim të analizës së tyre nuk nënkuptojnë klasifikimin kreditues të

njësisë vendore, por përdoren për të treguar pikat e forta dhe të dobëta financiare vetëm për

qëllim të realizimit të analizës së marrë përsipër në këtë punim. Ato nxjerrin në pah aspekte

kritike të fushave me risk që mund të kërcënojnë aftësinë e NJQV-së për shlyerjen në kohë të

principalit dhe interesit të kredisë / borxhit të marrë dhe të detyrimeve të tjera të lidhura me

to.

Kreu i katërt: shpjegon logjikën e modelit të ndërtuar sipas kuadrit logjik të treguar në

pjesën e dytë. Në këtë pjesë tregohet në mënyrë të përgjithshme çfarë është përdorur

konkretisht dhe si funksionon modeli i ndërtuar në një formë tabelore me funksione brenda

microsoft office excel. Fillimisht përkufizohen treguesit e besueshmërisë financiare në

kreditim, më pas përcaktohen kriteret e vlerësimit të projektit që kërkohet të financohet me

anën e kredisë. Më pas hartohet baza e të dhënave statistikore dhe financiare që ndihmojnë në

llogaritjen e treguesve të besueshmërisë. Modeli përfshin disa tabela që lidhen në mënyrë

logjike me njëra-tjetrën. Modeli përdor të dhëna konkrete të marra nga bashkia Elbasan e cila

është duke përdorur fonde nga kreditë e marra gjatë viteve të fundit.

Kreu i pestë: duke testuar modelin synon të nxjerrë rezultate konkrete prej tij. Në këtë

mënyrë jepen gjetjet më të rëndësishme të këtij punimi (në pjesën e fundit të këtij studimi

nëpërmjet testimit të modelit të ndërtuar, si dhe sugjerimet më të rëndësishme për përdoruesit

e modelit të propozuar. Gjetjet dhe sugjerimet i referohen jo vetëm modelit për vlerësimin e

besueshmërisë dhe kapaciteteve financiare të NJQV-së për kreditim por edhe projektet që

synohen të vihen në jetë me anë të huasë / borxhit vendor si dhe kushteve dhe kuadrit

rregullator të kreditimit të QV në Shqipëri nisur nga përvoja më e suksesshme ndërkombëtare

dhe në rajon.

10

I referohet huamarrjes vendore sipas ligjit nr. 9869, datë 4.2.2008 / nga bankat tregtare brenda dhe jashtë

vendit, institucionet financiare (BERZH, BB, BEI, Banka Bilaterale import-eksporti) dhe emetimi i

obligacioneve bashkiake në tregun e brendshëm. 11

Nga anglishtja “Proxy indicator” - tregues i përafërt.

14

1.5 Rezultatet e pritshme

Përpara sesa të kalojmë konkretisht në rezultatet e pritshme të këtij punimi po citojmë disa

përkufizime mbi besueshmërinë financiare dhe aftësinë për të shlyer huanë

(creditworthenees)12

sipas kuptimit gjerësisht të përdorur sot në fushën e financave dhe

kredisë13

:

Besueshmëria financiare në huamarrje është aftësia për të marrë para hua apo

përballuar atë. Sa më i besueshëm financiarisht të jetë huamarrësi aq më shumë gjasa

ka që një bankë ose institucion tjetër financiar të ofrojnë kredi për të. Besueshmëria

financiare është aftësia për të shlyer në kohë huanë / kredinë dhe faturat, duke

shpenzuar në mënyrë të kujdesshme si edhe fakti që personi / institucioni në fjalë

sillet në mënyrë të përgjegjshme financiare. Vlerësimi bazohet në faktorë si historia e

pagesave dhe klasifikimit të kredisë së tij. Institucionet kredituese gjithashtu marrin

parasysh edhe gjendjen e aktiveve dhe të pasiveve dhe probabilitetin e paaftësisë

paguese.

Kapacitetet financiare të njësisë së qeverisjes vendore mund t’i përshkruajmë si diferenca

midis shpenzimeve të nevojshme dhe burimeve të disponueshme. Nëpërmjet këtij punimi do

të interpretohet kjo diferencë, duke e sjellë në kontekstin e zhvillimeve më të gjëra të

menaxhimit të financave vendore dhe të situatës ekonomike sociale të komunitetit përkatës,

duke e sjellë ashtu sikurse citohet nga disa autorë të njohur14

“të qartësojmë disa dobësi apo

pika të forta të organizatës financiare, jo thjesht për të treguar se ajo është në gjendje ‘të mirë’

apo të ‘keqe’ financiare”.

Një bashki / komunë është „creditworthy“ kur huaja që ajo merr përkon me rriskun normal që

pranon të marrë përsipër huadhënësi. E njëjta bashki mund të propozojë dy hua, një që është

„creditworthy“ dhe një tjetër që nuk është e tillë, në varësi të parashikimeve të veçanta që

vendosen në marrëveshjen e huasë.

Nuk ka një nivel absolut rrisku për kredinë që merr njësia vendore e për rrjedhojë nivel

absolut „creditworthiness“. Cdo huadhënës, qeveri qendrore, institucion financiar etj. mund të

vendosë vetë se çfarë mase rrisku do të tolerojë (marrë përsipër) tek një njësi vendore e

caktuar. Në treg kjo gjë është e zgjidhur nëpërmjet normës së interesit (sa më i lartë rrisku aq

më e lartë norma e interesit të kredisë për huamarrësin).

12

Creditworthenees – nocion i përdorur në anglisht por që rëndom përdoret në edhe gjuhën financiare të

vendeve të tjera. 13

Wikepedia - fjalori elektronik që përmbledh referenca nga fjalorët më në zë në botë. 14

Berne Robert dhe Schramm Richard; The financial analysis of governments, 198, pp.71-2.

15

Është detyrë e qeverisjes qendrore si rregullatore, që të përcaktojnë norma të

“creditworthiness” / besueshmërisë financiare në kreditim. Për të mos rriskuar huadhënësit

dhe njësitë vendore që të hyjnë në borxhe të vështira për t’u menaxhuar, disa qeveri qendore

(si edhe në rastin e Shqipërisë) vendosin kufizime shumë të forta për huamarrjen vendore që

e ulin shumë riskun e huasë, e për rrjedhojë rrisin besueshmërinë e njësive në kreditim. Në të

njëjtën kohë kjo gjë sjell edhe vështirësi / bllokim të kreditimit të njësive vendore në këto

raste. Nga ana tjetër ka raste kur QQ ofrojnë garancinë shtetërore për të gjithë njësitë vendore

që marrin borxh. Kjo praktikë stimulon aktivitetin kreditues të bankave dhe institucioneve

financiare dhe mbron pjesëmarrësit në tregun e kredisë nga rrisku. Për fat të keq kjo praktikë

bën që huadhënësit të mos thellohen në vlerësimin e njësive vendore, duke qenë të siguruar

nga garancia shtetërore.

Megjithatë e vërteta është diku në mes, besueshmëria financiare në kreditim përcaktohet nga

negocjatat midis huadhënësit dhe huamarrësit për të miratuar – refuzuar huanë në fjalë.

Rezultati i pritshëm i këtij punimi mendojmë se do të jetë ndërtimi dhe rekomandimi i një

mjeti që i jep mundësi institucioneve të qeverisjes vendore të realizojnë analizën vetjake të

besueshmërisë dhe të kapaciteteve financiare përpara se t’i drejtohet institucioneve financiare

/ bankave. Në këtë mënyrë njësia vendore do të mund të marrë borxh në atë masë që nuk e vë

në vështirësi situatën e saj financiare. Nga ana tjetër një analizë e tillë parapërgatit

institucionin për diskutime dhe negociata me institucionet. Kjo analizë mund të përdoret

gjithashtu për të kuptuar më mirë se cilët janë faktorët që çojnë në paqëndrueshmërinë

financiare të njësisë vendore dhe për të përgatitur skenarë të ndryshëm analizash të gjendjes

dhe të daljes nga vështirësitë.

Nga punimi pritet që të vlerësohet besueshmëria dhe kapaciteti financiar i bashkisë Elbasan

duke vlerësuar edhe kreditë konkrete që ajo ka marrë. Jo rastësisht është përzgjedhur Elbasani

pasi tashmë ka kontraktuar dhe marrë kredi gjatë viteve të fundit (2010-11). Në vijim të

ndërtimit të modelit testohet konkretisht një njësi vendore në Shqipëri për të parë se si është

realisht situata financiare dhe social – ekonomike në bashkinë e përzgjedhur. A është kjo

bashki ende e besueshme për të shlyer borxhin e marrë? A mund të marrin një borxh të ri?

Çfarë rrisqesh paraqet ajo për kredidhënësin? Po barra e komunitetit për shlyerjen e borxheve

të marra cila është?

A mund të përdoret një analizë e tillë për të gjitha njësitë vendore në Shqipëri apo vetëm për

njësi të cilat janë të mesme e të mëdha dhe mundësisht qendër qarku? Kjo do të jetë edhe

pyetja më e rëndësishme të cilës kërkojmë ti japim zgjidhje me anë të këtij punimi duke

16

synuar që testimi i modelit të jetë sa më përfaqësues për treguesit e përzgjedhur që ndërtojnë

modelin si edhe realitetin konkret brenda vendit.

17

KREUII: HUAMARRJA VENDORE NË SHQIPËRI /

KONCEPTI DHE PËRVOJAT E DERI TANISHME

2.1 Shkurtimisht disa koncepte të përgjithshme mbi tregjet financiare

dhe llojet e instrumentave financiar klasikë

Tregu financiar përfaqëson tërësinë e marrëdhënieve dhe mekanizmave me anë të të cilave

realizohet transferimi i fondeve nga ata që kanë tepricë kapitalesh - investuesit – tek ata që

kanë nevojë për kapital, me ndihmën e disa instrumentave të veçantë (emetimit të titujve

financiarë / letrave me vlerë) dhe nëpërmjet ndërmjetësisë së disa opetorëve të veçantë

(shoqëritë e shërbimeve dhe investimeve financiare). Përkufizimi i tregut financiar njeh dy

shkolla (teori) sipas të cilave:

Doktrina evropiane: e cila bazohet në tregun bankar, sipas së cilës bankat (si operatorë të

veçantë) janë prezent në të dyja llojet e tregjeve (tregun financiar dhe tregun e kapitalit) dhe

sipas së cilës tregu i kapitalit strukturohet në:

Tregun monetar --- kapitale / fonde të vëna në lëvizje për periudha afatshkurtër dhe

afatmesme;

Tregun hipotekar --- kapitale / fonde të vëna në lëvizje kryesisht për ngritjen e

banesave;

Tregun financiar --- treg për emetimin, vendosjen dhe tranzaksionimin e titujve të

kapitalit afat gjatë.

Doktrina anglo-saksone: e cila bazohet në manifestimin e lirë të kërkesës dhe ofertës në

çdo lloj tregu më vete për të cilat ka instrumenta, operatorë dhe institucione rregullatore dhe

mbikqyrjeje të specializuar /specifikë dhe ku tregu financiar strukturohet në:

Tregun e kapitalit --- për kapitalet afatmesme dhe afatgjatë

Tregun monetar --- për kapitalet afatshkurtër (pra të vëna në lëvizje; investuar; marrë

borxh etj)

Në të vërtetë, organizimi institucional i tregjeve bazohet në tre elementë:

a. Instrumentat që përdoren në secilin treg;

18

b. Operatorët e veçantë që veprojnë në to;

c. Mekanizmat e tregut dhe rregullat specifikë të tyre.

Instrumentat financiar përfaqësojnë një marrëveshje ligjore që mbart me vete vlera

monetare. Sot instrumentat në tregjet financiare mund të klasifikohet si: (i) instrumenta

pronësie mbi aktive, (ii) instrumenta borxhi (përfaqësojnë një hua nga investuesi tek pronari i

aktiveve). Dhe (iii) instrumentat e kurseve të këmbimit që përfaqësojnë një lloj të tretë

instrumentash financiarë (një kategori e veçantë kjo). Nënkategori të tjera instrumentash

rrjedhin nga dy klasat e para të cituara më sipër15

.

Në dallim nga tregjet monetare ku instrumentat negocjohet për periudha afatshkurtra, tregu i

kapitalit karakterizohet nga transaksione afatmesme dhe afatgjata të titujve financiarë (letrave

me vlerë) specifikë: aksione, obligacione, bono thesari dhe të derivatëve të tyre – kontratat e

opsioneve, futures.

Përgjithësisht, instrumentat në tregun e kapitalit janë:

Letra me vlerë me të ardhura fikse:

o tituj të qeverisë (tituj borxhi të qeverisë qendrore / Ministrisë së Financave;

dhe të qeverisë vendore / tituj bashkiak)

o obligacione të shoqërive tregtare (tituj borxhi të kompanive private)

Letra me vlerë me të ardhura të ndryshueshme:

o aksione të zakonshme dhe preferenciale

o tituj financiar derivatë

të kombinuar

forwards

të standartizuar (futures, options)

o Tituj financiar sintetikë (kontrata mbi indekset bursiere)

Në mënyrë skematike më poshtë jepen disa elementë të rëndësishëm të tregut financiar /

kapitaleve parë nga këndvështrimi i njësisë së qeverisjes vendore. Sikurse vihet re, aktorët në

treg (njësia e qeverisjes vendore, institucionet financiare dhe investuesit) komunikojnë

15

Burimi i cituar nga Investopedia, enciklopedia elektronike:

http://www.investopedia.com/terms/f/financialinstrument.asp

19

nevojat e tyre nëpërmjet instrumentave të tregut (huaja është marrë në konsideratë si

instrumenti që vë në lidhje këta aktorë). Klasifikimi i kredisë është një mjet që e ndihmon

këtë instrument financiar (huanë qoftë nën formën e kredisë qoftë nën formën e

obligacioneve bashkiake). Elementë të instrumentit financiar janë edhe besueshmëria

financiare në kreditim. Këto elementë që i japin tiparet instrumentit financiar disenjohen apo

vihen në punë nga: agjencitë e klasifikimit të kredive, vlerësuesit e kredive (qofshin ata

institucione financiare, QQ, NJQV, etj.) ofruesit e garancive (QQ, NJQV, apo programe

donatorësh apo institucionesh financiare ndërkombëtare të ndryshme). Dhe së fundmi kuadri

ligjor është ambjenti që krijon një QQ për të vënë në punë instrumentat financiar të kreditimit

të njësisë vendore, ofrimit të garancive dhe proçedurave të kredimarrjes.

2.2 Kuadri ligjor i njësive të qeverisjes vendore në Shqipëri

Nga një analizë e kuadrit ligjor që mundëson dhe rregullon proçedurat dhe kushtet e marrjes

së huasë nga njësia vendore për vendet e rajonit, rezulton se në këto vende mundësia për të

marrë hua ishte ndaluar deri vonë. Këtu bën pjesë edhe vendi ynë. Më konkretisht: Moldavia

• Fluksi i të ardhurave

• Taksat vendore

• Transfertat e QQ Njësitë e

Qeverisjes Vendore

•Klasifikimi i kredisë

•Parametrat

•Kuadri ligjor

•Proçedurat për të marrë kredi

•Besueshmëria

•Garancitë

Instrumenti financiar

•Prerja e obligacioneve

•Hua nga bankat & / institucionet financiare

Nevoja Financiare

•Fondet e pensioneve

•Kompanitë e sigurimeve

•Kompanitë e investimeve

•Investuesit individualë

•Bankat

Investuesit

Elementë kyç në modelin e tregut aktual të kapitaleve

Agjensitë e klasifikimit të kredisë, vlerësuesit e kredisë, ofruesit e garancive, kuadri ligjor

20

(2003) Serbia dhe Mali i Zi (2005), Shqipëria (2008), Maqedonia (2008) dhe Kosova (2009).

Edhe pse fondet që mund t’u jepeshin njësive të qeverisjes vendore viheshin në dispozicion

nga institucionet financiare, njësitë vendore nuk mund ti përdornin meqenëse ballafaqoheshin

me: (i) kapacitete të dobëta financiare dhe (ii) përvojë të vogël ose mungesë përvoje e

bankave për të vlerësuar besueshmërinë dhe kapacitetet e vërteta financiare të njësive

vendore. Kjo ka bërë që zhvillimet në tregun e kredisë për qeverisjen vendore të jenë tejet të

ngadalta.

Edhe pse fondet e vëna në dispozicion të njësive nga institucionet financiare dhe bankave

fondet likuide duket se janë më se të mjaftueshme, duket se kërkesa kufizohet në njësitë e

mëdha - bashkitë më të mëdha të vendit të cilat kanë edhe kapacitete të mira dhe

qëndrueshmëri financiare. Në këtë kontekst nevoja për ta shoqëruar reformën e

decentralizimit të financave publike me vendosjen e më shumë fondeve në dispozicion

njësive të qeverisjes vendore shumë natyrshëm solli nevojën e hartimittë një kuadri ligjor që

do të mundësonte huamarrjen vendore si dhe rregullimin e kufijve dhe proçedurave për këtë

huamarrje. Paketa ligjore e sotme për huamarrjes vendore përbëhet nga:

Ligji nr. 8652, datë 31.07.2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Pushtetit

Vendor”

Ligji nr. 9869, datë 4.02.2008 “Për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore”

Ligji nr. 10158, datë 15.10.2009 “Për obligacionet e shoqërive aksionare dhe të

qeverisë vendore”.

Udhëzimi nr. 35, datë 5.11.2008 “Për Zbatimin e Ligjit nr. 9869, datë 4.02.2008

Ligji nr. 9936, datë 26.06.2008 “Për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në Republikën

e Shqipërisë”

Ligji nr. 9228, datë 29.04.2004 “Për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare”

Ligji nr. 9665, datë 18.12.2006 “Për Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe

Garancitë Shtetërore të Huasë”

Nxitja e njësive vendore për të hyrë në tregun e kredisë tregtare është një nga objektivat e

Strategjisë Kombëtare për Decentralizimin Vendor (hartuar në 1999 – 2000 dhe rishikim i

21

fundit 200616

), ku përcaktohet se: “në kushtet e zgjerimit të autonomisë fiskale vendore dhe

transferimit gjithnjë në rritje të kompetencave tek PV, për të garantuar ushtrim efektiv të

mandateve të të përzgjedhurve vendor si dhe ofrimin e shërbimeve të përmirësuara dhe të

shtuara nga ana e njësive të pushtetit vendor mundësimi i huave nga sektori financiar apo

bankar do të forconte në mënyrë të rëndësishme kapacitetet financiare dhe ekonomike të

njësive vendore”.

Njësitë e qeverisjes vendore në Shqipëri që prej katër vitesh tashmë kanë në dorë një

instrument të ri financiar, atë të kredimarrjes nga sektori bankar dhe nga institucionet e tjera

financiare i rregulluar me anë të ligjit numër 9869, datë 4.02.2008 “Për huamarrjen e

qeverisjes vendore në Shqipëri” si edhe mundësinë e emetimit të obligacioneve nëpërmjet

miratimit së fundi (më 15.10.2009) të ligjit numër 10158 “Për obligacionet e shoqërive

aksionare dhe të qeverisë vendore”. Kufijtë ligjorë të borxhit vendor ndoshta nuk do të kënaqin

aq shumë nevojat e QV për të realizuar projekte të mëdha investimi edhe pse ky ligj është

quajtur i “guximshëm” për kapacitetet aktuale të buxheteve vendore dhe menaxherëve të tyre.

Vlerësohet se fryma që sjell ligji ështëkonservatore dhe se nuk do të bllokojë përkeqësojë

administrimin e financave vendore.

Ligji i huamarrjes vendore synon të zgjerojë autonominë financiare të njësive të qeverisjes

vendore duke i dhënë mundësinë atyre të marrin hua afatgjatë dhe afatshkurtër; për qëllime

investimi ose për përballimin e mungesës së likuiditeteve. Huaja vendore mund të merret nga

tregu i kapitalit, nga institucionet financiare dhe nga bankat si në tregun e brendshëm ashtu edhe

atë ndërkombëtar. Ky ligj gjithashtu synon të garantojë një treg pa risk nëpërmjet krijimit të një

sistemi (regjistri i borxhit vendor) i cili identifikon njësitë vendore që kanë probleme financiare

për shlyerjen e borxhit të marrë, duke i dhënë të drejtën Ministrisë së Financave të marrë në

menaxhim njësinë në fjalë për të dalë nga situata e vështirësisë financiare.

Rëndësia e këtij instrumenti financiar për njësitë vendore reflektohet në faktin se ky ligj u

miratua në mënyrë të njëzëshme nga të gjitha forcat politike në Parlament në shkurt të vitit

2008. Ligji dhe sidomos udhëzimi i Ministrisë së Financave për zbatimin e ligjit për

huamarrjen vendore qartëson rregullat dhe proçedurat me anë të të cilave njësitë vendore

mund të marrin hua edhe përcakton një sërë kriteresh të cilat bëjnë të mundur që njësitë

vendore të kenë mjaftueshmërisht fonde për të përballuar situatën e pamundësisë për

16

Në të vërtetë ka edhe një përditësim të vitit 2010 të kësaj strategjie, por që nuk rezulton të jetë miratuar nga

Qeveria asnjëherë.

22

shlyerjen e borxhit. Një proçedurë e veçantë e parashikuar është edhe ajo e interceptimit të

financimit. Kuadri rregullator i kësaj fushe në Shqipëri ashtu sikurse edhe në vendet e rajonit

jep në mënyrë të qartë parimet dhe udhëzimet që i shkojnë për shtat një tregu në zhvillim.

Janë pjesë e ligjit rregulla të qarta për kufirin e huamarrjes, ruajtjen e qëndrueshmërisë së të

ardhurave, për llojet e shpenzimeve që bëhen pjesë e llogaritjeve të ndryshme si dhe

transfertat që merren parasysh në përllogaritjen e kufirit të huamarrjes. Ato pasqyrojnë

përputhjen me parimet e përdorura gjerësisht për ruajtjen e një mjedisi të kujdesshëm

huamarrjeje edhe me përvojën ndërkombëtare.

Megjithatë, në mënyrë më të imët, kuadri ynë rregullator i huamarrjes vendore përfshin /

përcakton disa elemente të rëndësishme që kanë të bëjnë me:

a. autoritetet e miratimit të huamarrjes vendore

b. kufijtë e huamarrjes

c. mjetet e garantimit të huamarrjes vendore

d. llojet e instrumenteve financiarë të huamarrjes

Duke i marrë me radhë aspektet krahasuese ligjore të huamarrjes vendore midis vendit tonë

dhe vendeve të rajonit janë përpiluar tabelat e mëposhtme:

23

a. Autoritetet e miratimit të huamarrjes vendore

Tabela 2. Analizë krahasuese e autoriteteve që miratojnë borxhin vendor në vendet e

rajonit17

Shteti Përfshirja ose jo e QQ në miratimin e huamarrjes vendore

Bosnje

Herzegovina

Parlamenti i BH miraton huamarrjen vendore me propozimin e QQ. MF e financave është

përgjegjëse për huamarrjen vendore nëse del një kërkesë e tillë nga NJQV-të.

Bullgari Nuk kërkohet miratim nga QQ, por krijohet një Regjistër i Huamarrjes Vendore në MF me

regjistrime individuale për NJQV-në. Regjistri raportohet çdo muaj në MF. Regjistri ka tre

nënregjistra për huanë, obligacionet dhe garancitë në të ardhmen.

Kosovë Mbas miratimit të Këshillit të NJQV-sëpër huanë vendore ky vendim duhet miratuar nga MF dhe

Ekonomisë brenda 60 ditëve. Nëse nuk merret përgjigje atëherë kredia quhet e miratuar nga ministria

e financave dhe ekonomisë.

Kroaci Në përputhje me Ligjin e Buxhetit NJQV-të mund të marrin borxh me vendim të Këshillit të

NJQV-së dhe me miratimin paraprak të QQ.

Mal i Zi Sipas ligjit të financave vendore NJQV-të duhet të marrin miratimin e QQ për të marrë borxh.

Maqedoni NJQV-ja mund të marrë hua në tregun e brendshëm dhe atë ndërkombëtar vetëm me miratimin

paraprak të QQ, bazuar në mendimin e shprehur të MF. Gjithë tentativat e tjera për të hyrë në

negociata për të lidhur një marrëveshje kredie duhet të bëhet vetëm nëse është marrë miratimi

paraprak nga Këshilli i Ministrave të Maqedonisë, i cili ka edhe mendimin pozitiv të MF.

Moldavi Nuk ka nevojë për miratimin e QQ. Sipas ligjit të huamarrjes së qeverisjes vendore NJQV-të

vetëm duhet të raportojnë pranë MF për nivelin e borxhit dhe garancive të lëshuara për të tretë.

Rumani Autorizim nga Komisioni për Huamarrjen Vendore (komitet brenda MF).

Serbi Ligji aktual parashikon dhënien e mendimit nga MF mbi kërkesën e NJQV-së për të marrë

borxh.

Është përgatitur një projekt ligj i ri i cili parashikon kritere të reja për huamarrjen vendore,

ndër të cilat MF jep miratimin dhe jo thjesht mendim për kërkesën e huamarrjes vendore.

Shqipëri Huaja e QV duhet të miratohet nga Këshilli i NJQV-së. Më tej MF autorizon huanë. Ka dy

procedura të ndryshme për autorizimin e huasë 1) kur merret hua në tregun e brendshëm dhe 2)

kur merret hua në tregun ndërkombëtar.

MF verifikon përputhjen e procedurave me ligjin dhe vlerëson respektimin e kufizimeve të

borxhit (sipas tre kritereve të përcaktuara me ligj). Nëse MF nuk përgjigjet brenda 30 ditëve

huaja quhet e miratuar nga MF.

Krijohet një Regjistër i Huamarrjes Vendore në MF me regjistrime individuale për NJQV-të.

Regjistri raportohet çdo muaj në MF.

Slloveni MF miraton huamarrjen vendore dhe vendimi përkatës duhet të bëhet pjesë e ligjit vjetor të

buxhetit të shtetit.

Turqi NJQV-të nuk kanë nevojë për miratimin e QQ që të marrin borxh. Megjithatë sipas ligjit ato

duhet të ruajnë kufijtë e huamarrjes. Kur bëhet fjalë për huamarrje në tregun ndërkombëtar

merret leje nga Agjencia e Thesarit Turk mbasi verifikohen nga ana e saj një sërë dokumentash

të NJQV-së.

17

Sipas “Udhëzime mbi huamarrjen vendore dhe zhvillimet më të fundit në vendet e NALAS-it”, 2011.

24

Pra megjithëse në shumicën e vendeve të marra në analizë kërkohet miratimi i huamarrjes

vendore nga QQ, në asnjë rast nuk ndeshet garantimi i huamarrjes vendore nga ana e QQ.

Gjithashtu vihet re se në kuadrin ligjor të këtyre vendeve të gjitha organizojnë diskutime të

hapura me publikun për borxhin që duan të marrin (Bosnje Hercegovina, Bullgaria, Shqipëria

etj). Edhe pa parashikime specifike, shpesh herë NJQV mund të organizojnë konsultime

publike kur duan të marrin borxh në mënyrë që të rrisin besueshmërinë në komunitet.

b. Kufijtë e huamarrjes

Tabela 3. Analizë krahasuese e kufijve të huamarrjes në disa vende të përzgjedhura18

Shteti Kufiri i huasë dhe kapaciteti maksimal i shërbimit të borxhit

Bosnje

Herzegovina

Huamarrja maksimalisht deri në 18% të të ardhurave të pakushtëzuara gjithsej së NJQV-së gjatë vitit

të kaluar buxhetor.

Borxhi tërësor përfshirë garancitë për të tretët jo më shumë se 130% e tërësisë së të ardhurave të

pakushtëzuara të NJQV-së

Bullgari Kapaciteti maksimal i këstit vjetor nuk duhet të kalojë 25% e të ardhurave nga burimet e veta dhe të

subvencioneve për ekualizim fiskal19

nga QQ të vitit të kaluar buxhetor.

Tërësia e garancive maksimale që mund të lëshojë një NJQV nuk mund të jetë më e madhe se 5% e

tërësisë së të ardhurave nga burimet e veta dhe e subvencionit për ekualizim fiskal të QQ.

Kroaci Kufiri maksimal i borxhit vjetor nuk duhet të kalojë 20% të të ardhurave faktike të vitit të kaluar

(përfshirë huanë mesatare vjetore, garancitë etj).

Borxhi tërësor i të gjitha NJQV në Kroaci nuk mund të kalojë 3% të tërësisë së të ardhurave korente të

pushtetit vendore.

Mal i Zi Kësti maksimal i borxhit mund të shkojë deri në 10% të tërësisë së të ardhurave të pakushtëzuara

aktuale të NJQV-së

Maqedoni Tërësia e borxhit afatgjatë përfshirë garancitë e lëshuara për të tretët nuk duhet të kalojë tërësinë e të

ardhurave buxhetore të NJQV-së gjatë vitit të kaluar.

Shuma maksimale e shlyerjes së borxhit afatgjatë mund të jetë deri në 30% të të ardhurave të

pakushtëzuara të NJQV-së.

Moldavi Huaja afatshkurtër jo më shume se 5% e të ardhurave gjithsej

Huaja afatgjatë për investime deri në 20% e tërësisë së të ardhurave vjetore

Rumani Kësti vjetor i borxhit jo më shumë se 30% e të ardhurave të veta plus transfertën e pakushtëzuar të QQ.

Kufiri vjetor i huamarrjes llogaritet si mesatare aritmetike e të ardhurave për tre vitet e fundit buxhetore.

Serbi Stoku i borxhit deri në 150% të totalit të të ardhurave të pakushtëzuara të NJQV-së gjatë vitit të kaluar

buxhetor.

Shërbimi i borxhit deri në 15% të totalit të të ardhurave të pakushtëzuara gjatë vitit të kaluar buxhetor

Poloni Shërbimi i borxhit maksimumi deri në 15% të të ardhurave gjithsej.

18

Sipas “Udhëzime mbi huamarrjen vendore dhe zhvillimet më të fundit në vendet e NALAS-it”, NALAS

2011dhe George E. Peterson – Banka Botërore. 19

Ekualizim fiskal, është një nocion që përdoret pothuajse në të gjitha vendet e Evropës Juglindore dhe Qendrore

të cilat përdorin formula të transferimit të fondeve nga QQ tek NJQV-të, ku një pjesë e formulës ka si synim të

ballancojë mungesën e të ardhurave të NJQV-ve të cilat nuk kanë biznese të zhvilluara në territoret e tyre

administrative.

25

Shteti Kufiri i huasë dhe kapaciteti maksimal i shërbimit të borxhit

Lituani Shërbimi i borxhit maksimumi deri në 15% të të ardhurave gjithsej duke zbritur transfertat e

kushtëzuara të QQ. Huaja maksimumi deri në 30% të të ardhurave gjithsej të buxhetit të miratuar.

Shqipëri Tërësia20

e borxhit jo më i madh se 130% e të ardhurave të pakushtëzuara21

.

Kështi vjetor i borxhit22

nuk duhet të tejkalojë:

20% të buxhetit total të të ardhurave nga transferta e pakushtëzuar, taksat dhe tatimet e ndara

dhe taksat e tarifat vendore, të tre viteve fiskale paraardhës të njësisë së qeverisjes vendore,

71% e tepricës operative23

(teprica 1.4 herë më e madhe se shërbimi i borxhit).

Slloveni Kësti vjetor i borxhit deri në 8% të të ardhurave të veta gjatë vitit të kaluar buxhetor

Turqi Huamarrja në tregun e brendshëm deri në 10% të totalit të të ardhurave buxhetore gjatë vitit të kaluar.

Teprica gjithsej e borxhit (përfshirë edhe huamarrjen në tregun ndërkombëtar) jo më shumë se

vlerësimi i buxhetit gjatë vitit të kaluar (për metropolet jo më shumë se 1.5 herë të ardhurat e buxhetit).

Nga përmbledhja e mësipërme vihet re se kufizimi i huamarrjes vendore bëhet për borxhin

tërësor ose / dhe këstin vjetor të borxhit. Baza e llogaritjes për këto kufizime janë kryesisht të

ardhurat nga burimet e veta dhe transfertat e pakushtëzuara të QQ (shuma e të dyjave përfaqëson

të ardhura të pakushtëzuara për NJQV). Përgjithësisht vendet përdorin si kufizim tërësinë e

borxhit / gjendjen, por vihet re që në ndryshimet e vonshme të legjislacionit në këto vende ato

kalojnë nga teprica në shërbimin vjetor të borxhit vendor. Disa vende i përdorin të dy këto

kufizime (teprica e borxhit dhe shërbimi vjetor i tij) si psh., Maqedonia, Serbia dhe Shqipëria.

Rasti i vendit tonë merr parasysh të dy këta tregues kufizimesh ndërkohë që për shërbimin

vjetor të borxhit, si rrallë hasur, të paktën në analizën që përfaqëson ky punim, përcaktohen

dy kufizime dhe, pasi përllogariten të dy, përzgjidhet kufizimi që lejon vlerën më të ulët të

këstit vjetor të borxhit.

c. Mjetet e garantimit të huamarrjes vendore

20

Tërësia e borxhit e njohur ndryshe si stoku i borxhit është borxhi i marrë më parë dhe të pashlyer ende dhe

borxhi i ri duke mos future në këtë llogari interesat dhe komisionet që duhen paguar për borxhin e marrë. 21

Të ardhurat e pakushtëzuara të njësive vendore përfshijnë të ardhurat e veta nga taksat, tarifat, donacionet,

ndërmarrjet në pronësi, institucionet e varësisë, menaxhimi i aseteve vendore (dhënie me qera; privatizim etj) si

dhe transferta e pakushtëzuar e qeverisë qendrore. 22

Për kriterin e shërbimit të borxhit njësia vendore përzgjedh atë kriter që i lejon asaj shumën më të vogël

financiare për këtë shërbim (pra nëse supozojmë se 20% e mesatares aritmetike të të ardhurave të pakushtëzuara

është më e vogël sesa 71% e buxhetit të investimeve atëherë njësia vendore mund të bëjë shërbim borxhi sa 20%

e mesatares aritmetike të të ardhurave të pakushtëzuara të saj gjatë tre viteve të fundit). 23

Teprica operative llogaritet si diferenca e të ardhurave operative të njësisë së qeverisjes vendore, nga burimet

e veta, taksat e ndara dhe transferta e pakushtëzuar me shpenzimet jo të kushtëzuara operative të njësisë së

qeverisjes vendore.

26

NJQV mund të ofrojnë garanci për persona të tretë siç janë ndërmarrjet në varësi të saj. Nëse

vihet një garanci e tillë atëherë:

o kjo garanci ka natyrë të njëjtë nga pikëpamja ligjore sikundër edhe huaja e qeverisjes

vendore;

o vendoset për projekte në interes të komunitetit vendor;

o jepet për personat e tretë që janë krijuar ose kontrollohen nga NJQV.

Tabela 4. Analizë krahasuese e garancisë dhe kolateralit që ofrohen për huamarrjen e

qeverisjes vendore për vendet e rajonit24

Llojet e garancive dhe kolateraleve që ofrohen për huamarrjen e qeverisjes vendore

Instrumenti Ofrohet Nuk ofrohet

Të ardhurat nga burimet e veta Bullgari, Kroaci, Kosovë, Maqedoni,

Mali i Zi, Moldovë, Rumani, Serbi,

Slloveni, Shqipëri25

, Turqi

Pasuri të paluajtshme Bullgari, Kosovë, Maqedoni, Mali i

Zi, Shqipëri, Slloveni, Turqi

Kroaci, Moldovë, Serbi, Rumani

Fondi Rezervë Kroaci, Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi,

Shqipëri, Turqi

Bullgari, Moldovë, Serbi

Sigurime private Slloveni Bullgari, Kroaci, Kosovë, Moldavi,

Serbi, Rumani,

Të tjera Maqedoni, Shqipëri: Garancia për

zhvillim (nga Autoriteti për Zhvillimin

e Kredisë i USAID-it)

Sigurisht që investuesve u interesojnë garancitë për të siguruar shlyerjen e plotë dhe në kohë

të huasë. Në varësi të llojit të garancisë së lëshuar kostoja e huasë mund të jetë më e lartë ose

më e ulët. Edhe nga përvoja e vendeve të tjera njësitë vendore mund të ofrojnë një larmi

garancish dhe kolateralesh siç janë: toka urbane / rurale e pazënë dhe jo për përdorim publik;

të ardhurat e përgjithshme nga taksat dhe tarifat dhe nga transfertat e qeverisë; ose të ardhurat

nga projektet që financohen nga huaja në fjalë. Vënia garanci e pasurive të paluajtshme në

vend të të ardhurave cash sigurisht që ka disa disavantazhe:

24

Sipas “Udhëzime mbi huamarrjen vendore dhe zhvillimet më të fundit në vendet e NALAS-it”, NALAS

2011dhe George E. Peterson – Banka Botërore. 25

Në rastin e Shqipërisë ofrohet si një garanci e posacme “interceptimi i financimit”, i cili parashikohet në nenin

14 të ligjit nr. 9869, datë 4.2.2008 ku ndër të tjera përcaktohet se: “Njësia e qeverisjes vendore mund të japë

garanci shtesë për huanë e garantuar,……, duke lidhur një marrëveshje që, në rast mospërmbushjeje, lejon

pagesën e huasë drejtpërdrejt nga transfertat e pakushtëzuara ose taksat e ndara të pagueshme nga Buxheti i

Shtetit për llogari të kësaj njësie. Këto fonde i paguhen huadhënësit, në përputhje me kushtet dhe rregullat e

marrëveshjes së huasë”.

27

o njësitë vendore do t’u duhet të vënë garanci aktive / pasuri fizike që kanë një vlerë më

të lartë sesa huaja për të cilën garantohet;

o zakonisht garantimi me anë të një pasurie të paluatjshme (si psh truall, tokë apo

ndërtesë) është subjekt korrupsioni;

o ndonjëherë vendosja e garancisë mbi pasuri të paluajtshme në pronësi të njësisë

vendore e detyron këtë të fundit të vërë peng mbi një pronë e cila ofron shërbime të

rëndësishme për qytetarët;

o vendosja e garancisë mbi aktive fizike në vend të të ardhurave, mund të shpërqëndrojë

seriozitetin e njësisë vendore për të mbledhur të ardhurat nga taksat dhe tarifat duke

rrezikuar aftësinë për të shlyer borxhin.

Garantimi i drejtpërdrejtë me të ardhurat e njësisë vendore i njohur ndryshe si interceptimi i

financimit parashikohet si një instrument i veçantë garancie edhe në ligjin shqiptar të

huamarrjes vendore. Ky instrument garancie konsiderohet si një mjet zhvillues i kredisë pasi

është shumë efektiv në uljen e riskut të kredisë. Nëse njësitë e qeverisjes vendore nuk janë të

afta të plotësojnë detyrimet kontraktuese të huasë, instrumenti i interceptimit të financimit

(nëse është parashikuar në marrëveshjen e kredisë nënshkruar midis palëve) bën të mundur që

kredidhënësi të tërheqë në mënyrë automatike shlyerjen e huasë drejtpërdrejtë nga llogaria e

të ardhurave të kredimarrësit (njësisë vendore në fjalë). Zakonisht interceptimi i financimit

vepron mbi të ardhurat nga transfertat e pakushtëzuara të QQ për njësinë vendore.

d. Llojet e instrumentave financiarë të huamarrjes

Përpos plotësimit të nevojave për financimine projekteve të rëndësishme dhe parësore të

investimit vendimi i huamarrjes mbart në vetvete edhe përzgjedhjen e llojit të instrumentit

financiar të borxhit: (i) hua apo (ii) obligacione. Huatë jepen nga institucione financiare (p.sh

banka tregtare) drejtpërdrejt NJQV-së. Aplikimi për hua është më pak i ndërlikuar sesa

proçedura që duhet të ndiqet për të emetuar obligacione dhe për t’i shitur ato. Nga kjo

pikëpamje, huatë për njësitë e vogla dhe të mesme të qeverisjes vendore janë më të

leverdisshme sesa obligacionet. Në rastin e huave nevojtari i fondeve lidhet drejtpërdrejt me

huadhënësin (p.sh bankë, fonde pensioni apo kompani sigurimesh) dhe negocion kushtet dhe

afatet e huasë. Këtij proçesi i paraprin analiza e vlerësimit të riskut dhe monitorimi i thellë i

njësisë vendore nga ana e kredidhënësit.

28

Shumë institucione financiare ndërkombëtare kanë projekte infrastrukture për mbështetjen e

NJQV, veçanërisht në vendet në zhvillim e sipër. Financimi bëhet në mënyrë drejtpërdrejte

ose nëpërmjet huave bankare me interesa më të butë. Kuptohet që kushtet dhe afatet e kredive

të tilla janë më të favorshme sesa kreditë tregtare. Obligacionet janë një lloj tjetër instrumenti

financiar. Ato shiten drejtpërdrejt apo nëpërmjet ndërmjetësve financiarë (p.sh fondet e

investimeve, bankat) tek institucionet apo investuesit individual. Obligacionet janë

instrumenta financiar borxhi më të leverdisshëm kur bëhet fjalë për projekte të mëdha

investimi që kërkojnë shuma të mëdha dhe me afate më të gjata. Obligacionet mund të

emetohen drejtpërdrejt nga NJQV ose nëpërmjet ndërmjetësve financiarë. Kostoja e borxhit

me anë të obligacioneve zakonisht është më e ulët sesa ajo e huasë bankare. Në rastin e

obligacioneve proçesi i analizës së riskut është përgjegjësi e agjencive të klasifikimit të

kredisë (ose të ndërmjetësve financiar). Bazuar në analizën e këtyre të fundit investuesi

vendos se me çfarë kushtesh pranon të blejë obligacionin në fjalë (normë interesi).

Huatë kanë qenë më popullore sesa obligacionet në të gjitha vendet e Evropës Perëndimore

me anë të të cilave njësitë e qeverisjes vendore kanë financuar projekte investimi gjatë gjithë

shekullit të XX-të. Obligacionet janë karakteristike për tregun e Shteteve të Bashkuara të

Amerikës. Në fazat e para të kreditimit të njësive vendore vendet nisin me njërin nga modelet

(evropianin apo amerikanin) por herët a vonë ato përfundojnë duke i përdorur të dy këto

modele (kreditë dhe obligacionet).

Në vendin tonë ekziston kuadri ligjor për përdorimin e të dy këtyre instrumentave të borxhit

për njësitë vendore. Fillimisht me ndihmën teknike të USAID u përgatit ligji dhe aktet

nënligjore për “Huamarrjen e Qeverisjes Vendore” që u miratua dhe hyri në fuqi në fillim të

vitit 2008. Ndërkohë që ligji nr. 10158, datë 15.10.2009 “Për obligacionet e shoqërive

aksionare dhe të qeverisë vendore” u miratua një vit më vonë. Nëse rregullimet e ligjit

përhuamarrjen vendore mundësuan realizimin e 7 kredive26

për bashki e komuna në Shqipëri,

ligji i obligacioneve vendore (bashkiake siç përdoret rëndom në botë) nuk ka arritur të ketë

ende zbatim (kjo për shumë arsye që do ti sqarojmë në çështje të mëvonshme të këtij punimi).

Të dy këto ligje janë në harmoni me njëri – tjetrin pasi ligji i obligacioneve në pikën 1 të

nenit 64, parashikon se: “QV ka të drejtë të emetojë tituj borxhi afatshkurtër dhe afatgjatë, në

përputhje me dispozitat e ligjit për huamarrjen e qeverisjes vendore”. Sigurisht që ky

parashikim është në përputhje me standartet dhe përvojën botërore ku kuadri ligjor zbatohet i

26

Fushë Krujë; Korçë, Elbasan, Pogradec, Lezhë, Vlorë dhe Petrelë

29

njëjtë për të dy këta instrumente borxhi (huanë dhe obligacionet) pa krijuar diskrimimin

midis tyre. Konkurenca midis bankave, tregu i obligacioneve si dhe prania e instrumentave të

tjerë financiar ndihmojnë në uljen e kostos së borxhit për njësitë vendore huamarrëse dhe në

të njëjtën kohë shtojnë informacionin për cilësinë e kredisë në treg dhe për besueshmërinë e

aktorëve të ndryshëm në të.

2.3 Instrumentet financiarë të borxhit, teoria dhe përvoja për financimin

e njësive të qeverisjes vendore

2.3.1 Huatë bankare

Huatë janë një instrument financimi rëndom i përdorur sot në projektet e investimeve kapitale

nga ana e NJQV-ve kudo në botë. Huatë akordohen nga bankat tregtare ose ato të kursimeve.

Kushtet e një huaje bankare ndryshojnë në varësi të kapaciteteve financiare të NJQV që

kërkon të financohet, nga mjedisi makroekonomik e njësisë administrative në fjalë si dhe nga

gatishmëria e bankës për të financuar NJQV-të në fjalë.

Sikurse e përmendëm edhe më sipër proçedurat administrative që mundësojnë marrjen e

huasë nga bankat dhe institucionet e tjera financiare janë më pak të komplikuara dhe më të

lehta sesa ato për emetimin e obligacioneve. Nga ana tjetër projektet e mëdha të investimeve

janë më të vështira për t’u financuar me anë të huasë nga një bankë e vetme apo edhe nga një

grup bankash krahasuar me financimin me anë të obligacioneve. Për më tepër obligacionet

kanë afat më të gjatë sesa huatë, pasi disa nga investuesit institucionalë (si fondet e

pensioneve, kompanitë e sigurimeve) duke i blerë këto obligacione i varin pritshmëritë e tyre

në burime të ardhurash më afatgjata sesa ato të bankave. Në disa raste bankat mund të

vendosin të rinovojnë (p.sh të rifinancojnë) një hua aktuale në momentin e maturimit, duke e

shtyrë maturimin e saj. Megjithatë ristrukturimi i një financimi afatgjatë me anë të huave

afatshkurtra, të cilat rinovohen në afatin e maturimit, e ekspozon njësinë vendore në fjalë me

riskun e rifinancimit – psh huadhënësi mund të kundërshtojë ripërtëritjen e huasë në fjalë.

Kjo mund të sjellë (i) probleme të likuiditetit ose pamundësinë për të respektuar detyrimet e

borxhit për njësinë vendore dhe (ii) projekte të përfunduara në mënyrë të pjesshme.

Kostoja e huasë përbëhet nga norma e interesit dhe nga komisione të tjera që përdor banka

për administrimin e huasë (kosto noteriale, administrative, kosto të mbylljes së huasë përpara

afatit dhe penalitete për mosrespektim të detyrimeve kontraktuale etj.). Banka përcakton

30

normat e interesit të huasë, bazuar në normat e interesave në treg, afatin e maturimit të huasë,

kolateralet për të si dhe besueshmërisë dhe të kapaciteteve financiare të huamarrësit. Normat

e interesit mund të jenë të pandryshueshme ose të ndryshueshme. Normat e ndryshueshme të

interesit bazohen në normat e interesit referencë (psh EURBOR) plus një marzh fikse.

Huaja bankare ka të mirat dhe mangësitë e saj kundrejt instrumenteve të tjerë të financimit të

jashtëm të njësisë:

Pikat e forta:

a. është një burim financimi më i lehtë për t’u përfituar në tregun financiar;

b. procedura e marrjes së huasë bankare është shumë më e lehtë sesa ajo e emetimit të

obligacioneve bashkiake (për këtë arsye është një instrument më interesant për njësitë

e vogla dhe të mesme vendore);

c. analiza e kredisë realizohet drejtpërdrejt nga bankat që ofrohen të financojnë NJQV;

d. zakonisht nuk kërkohet një klasifikim kredie për NJQV nga bankat;

e. kushtet dhe afatet e kredisë negociohen midis bankës dhe NJQV, por në fund të fundit

vendosen nga gjendja financiare e huamarrësit dhe segmenti i tregut ku operon banka

kredituese.

Pikat e dobëta:

norma e interesit priret të jetë më e lartë kundrejt me instrumentevetë tjerë të

financimit

kushtet e kolateraleve janë më të rrepta sesa për instrumentet e tjera

nuk është e përshtatshme për financimin e projekteve të mëdha të investimit të cilat

kërkojnë hua më afatgjatë

2.3.2 Programet e agjencive ndërkombëtare për mbështetjen e kreditimit të QV

Përgjithësisht në vendet që duan të nxisin kreditimin e qeverisjes vendore janë krijuar Fonde

Zhvillimi të posaçme për këtë qëllim. Kjo ka qenë edhe përvoja e vendeve të rajonit. Këto

fonde zhvillimi funksionojnë si institucione kreditimi për njësitë e qeverisjes vendore. Bankat

e Zhvillimit Ndërkombëtar (si BB, KFW, BERZH etj.) i përdorin këto fonde si një mënyrë

për të kanalizuar huatë për NJQV-të. Financimi i QV nëpërmjet këtyre programeve ndodh në

31

mënyrë të drejtpërdrejte ose jo të tërthortë (nën-huave), me ndërmjetësimin e huasë së

kanalizuar nëpërmjet bankave lokale (brenda vendit) në vendet ku ka programe të tilla

zhvillimi.

Afatet dhe kushtet e këtyre huave priren të jenë më elastike se ato të bankave të zakonshme.

Objektivi i tyre është të mbështesin nevojat për financim afatgjatë të QV dhe jo të krijojnë

fitim. Maturimi i huasë zakonisht lidhet me jetëgjatësinë e aktivit që financohet. Një

karakteristikë tjetër e këtyre huave është periudha e faljes (grace period) që ato aplikojnë e

cila synon të shtyjë koston e borxhit në periudhat e ardhshme.

Edhe norma e interesit të këtyre huave është më e ulët sesa ajo që “zakonisht”përdorin bankat

tregtare. Kryesisht përdoren norma të pandryshueshme të interesit të cilat bazohen për

referencë tek norma e interesit me të cilën merr hua QQ. Por, gjejmë rastin të përmendim

këtu që norma të tilla interesi nën normëne interesit të tregut sjellin me vete riskun për ta

nxjerrë jashtë funksionit tregun e kreditimit të QV duke rrezikuar kështu zhvillimin e këtij

tregu kaq të rëndësishëm për njësitë vendore.

Përveç këtyre fondeve, për kreditimin e qeverisjes vendore, përdoren edhe formula që ato

aplikojnë në mbështetje të njësive vendore nëse ato plotësojnë disa kërkesa teknike dhe

politike. Ka raste të tilla si Maqedonia e cila aplikoi skemën ku Ministria e Financave (MF)

dhe BB vunë në zbatim një projekt për përmirësimin e shërbimeve bashkiake (në një shumë

prej 18.9 milionë dollarë amerikanë) me anë të të cilit i ofrojnëbashkisë përveç huasë edhe

një grant (fond falas) prej 20% të shumës së huasë. Mali i Zi zbaton një instrument të

ngjashëm ku Fondi për Nxitjen e Investimeve i mundëson bashkive hua me norma interesi më

të ulëta sesa ato të bankave tregtare (p.sh nëse në vitin 2009 normat e interesit e kredisë së

aplikuara nga bankat tregtare në treg ishin mesatarisht 10% ato të cilat aplikonte ky fond

ishin vetëm 5%).

Vendi ynë nuk ka aplikuar ende një instrument të tillë por një mjet të ndërtuar e përdorur fare

pak. Garancia e Qeverisë Amerikane për NJQV-të që aplikojnë për hua për të financuar

investimet e tyre pranë dy bankave në Shqipëri (Raiffeisen bank dhe BKT). Deri sot kjo

garanci është bërë pjesë e marrëveshjeve të kredisë në 4 raste ndërkohë që ajo vihet

(përdoret) vetëm në rastet kur NJQV-ja që ka marrë hua nuk arrin ta shlyejë atë, duke

mbuluar kështu deri në 50% të principalit të pashlyer nga huamarrësi në fjalë.

32

2.3.3 Obligacionet e QV / obligacionet bashkiake

Njësitë e qeverisjes vendore mund të marrin fonde afatgjata në tregun e brendshëm ose

ndërkombëtar nëpërmjet obligacioneve bashkiake.

Për mbajtësin e saj obligacioni është një titull borxhi që sjell interes i emetuar nga një

institucion / organizatë për të marrë para hua. Ai, është një marrëveshje borxhi midis

huamarrësit (emetuesit) dhe huadhënësit (investuesit). Emetuesi zakonisht paguan për fondet

që merr borxh një normë interesi periodike të pandryshueshme (njohur ndryshe si kupon).

Pagesa e principalit bëhet me një këst të vetëm në maturim ose në disa këste gjatë gjithë jetës

së obligacionit (p.sh amortizim linear ose progresiv rritës ose zbritës). Zakonisht obligacionet

bashkiake ndërmjetësohen (tregtohen) nga bankat e investimeve ose nga bankat tregtare.

Kuadri ligjor në vendin tonë e rregullon këtë instrument borxhi me anë të ligjit nr. 10158,

datë 15.10.2009 “Për obligacionet e shoqërive aksionare dhe qeverisjes vendore”, ligj i cili

ende nuk ka konkretizuar as edhe një rast të vetëm emetimi obligacionesh për qeverisjen

vendore (obligacione bashkiake). Gjithsesi edhe tregu i huamarrjes vendore është ende në

fazat e para me shumë peripeci që po i has sidomos këto vitet e fundit kur kufiri i

përgjithshëm i borxhit publik e ka kaluar nivelin prej 60% of PBB-së27

.

Llojet dhe seritë e obligacioneve bashkiake28

:

Obligacionet me detyrim të përgjithshëm

Obligacionet mbi të ardhurat

Euroobligacionet (euro obligacionet)

Obligacionet me detyrim të përgjithshëm emetohen për financimin e një projekti investimesh

me interes për gjithë komunitetin (si p.sh përmirësimi i sigurisë publike, rrugëve, parqeve dhe

hapësirave rikrijuese si dhe ndërtesave publike). Për këtë arsye për shlyerjen e këtij borxhi

(obligacioni) duhet të kontribuojnë të gjithë taksapaguesit e njësisë vendore në fjalë (individë

apo biznese). E për rrjedhojë shlyerja e këtij obligacioni sigurohet nga të ardhurat në tërësi të

NJQV-së. Kroacia është një nga vendet që e ka përdorur gjerësisht obligacionin me detyrim

të përgjithshëm që prej vitit 2004 në disa prej bashkive të saj (ku Split-i ka emetuar

27

Në fund të vitit 2012 gjendja e borxhit publik gjithsej ishte 62.4% e PBB-së 28

Ligji shqiptar nr. 10158, datë 15.10.2009 “Për obligacionet e shoqërive aksionare dhe qeverisjes vendore”

njeh vetëm këto lloje obligacionesh: (i) obligacionet në letër dhe (ii) obligacionet e materializuara; (iii)

obligacione të konvertueshme; (iv) obligacione me pjesëmarrje; (v) obligacione të këmbyeshme. Megjithatë ligji

i njeh të drejtën Autoritetit të Mbikqyrjes Financiare (AMF) përcaktimin e llojeve të tjera të obligacioneve të

cilat mund të emetohen në Republikën e Shqipërisë.

33

obligacione të tilla për tre vite rresht 2006, 07, 08). Të gjitha këto obligacione janë siguruar

vetëm nga NJQV-ja që i ka emetuar ato, duke vënë garanci të ardhurat e përgjithshme të

buxheteve të tyre. Përpara se të fillohej emetimi i obligacioneve në Kroaci, Komisioni i

Letrave me Vlerë Kroat përcaktoi rregulla të qarta për standardet dhe procedurat e emetimit

të këtyre letrave me vlerë. Këto standarde përcaktojnë llojin e informacionit që duhet të

përmbajnë projektet e investimeve si dhe gjendjen financiare të emetuesit të obligacioneve në

çastin e emetimit të obligacioneve por edhe në mënyrë periodike që nga shitja e

obligacioneve e deri në maturim të tyre.

Obligacionet mbi të ardhurat njihen ndryshe edhe si obligacione me “përgjegjësi të

kufizuar”, pasi ato e bazojnë shërbimin e borxhit të tyre vetëm mbi disa të ardhura të caktuara

të NJQV-së (si p.sh tarifat për pastrim; rentën e qerasë së ndërtesave publike etj.). Të ardhurat

me anë të të cilave paguhet detyrimi i obligacioneve përkatës rrjedhin kryesisht nga projekti i

cili financohet me anë të këtyre obligacioneve. Obligacionet mbi të ardhurat nuk paguhen nga

taksat e njësisë vendore (totali i të ardhurve fiskale të NJQV-së por nga të ardhurat specifike

të cilat rrjedhin në vijim të investimit që bëhet me anë ta huasë përkatëse).

Euroobligacionet janë obligacione ndërkombëtare të emetuara në një monedhë të ndryshme

nga ajo e vendit që emeton obligacionin në fjalë (pra jo vetëm në Euro). Euroobligacionet

janë të tregtueshme dhe tituj me vlerë të transferueshme29

. Euroobligacionet nxirren në shitje

zakonisht nëpërmjet një oferte publike dhe kuotohen në bursën e letrave me vlerë.

Shqipëria është ende larg përdorimit të këtij instrumenti për njësitë e qeverisjes vendore duke

pasur parasysh që vetë qeveria qendrore / MF emetoi Euroobligacionin e parë jo më herët

sesa viti 2010.

Gjithsesi, ky është një instrument huamarrjeje i aplikuar edhe në vendet e rajonit. Kështu

Bashkia e Bukureshtit që në vitin 2005 hodhi në tregun e titujve me vlerë të Londrës

Euroobligacionin në vlerën prej 500 milionë Euro30

i cili u nënshkrua tërësisht në vlerën prej

500 milionë Euro me një normë interesi vjetor prej 4.277%. Llogaritej në atë kohë se interesi

që do ti duhej bashkisë të paguante ishte 1% më i ulët sesa euroobligacioni që kishte emetuar

herën e fundit qeveria Rumune. Obligacioni kishte një afat prej 10 vitesh, dhe u brokerua nga

banka e investimeve ABN Amro dhe JP Morgan. Fondet e marra nga euroobligacioni u

29

Ashtu sikurse parashikohet në Direktivën e Prospektit të BE-së nr. 89/298 30

Konsiderohet deri më sot si Euroobligacioni bashkiak më i madh i emetuar deri më sot në Evropën Qendrore

dhe Lindore

34

përdorën për disa projekte të mëdha si bypass i qytetit, blerja e mjeteve publike të transportit

(autobusë dhe trame) si dhe përmirësimi i rrugëve të qytetit dhe i linjave të tramvajit.

2.4 Kreditimi i njësive vendore, përvojat dhe problemet e deritanishme

Megjithëse reforma e vitit 2000 për decentralizimin vendor ishte e rëndësishme, ofrimi i

shërbimeve publike dhe nevoja për përmirësimin e tyre është mëse e dukshme, si rrjedhojë e

mungesës së investimeve nga PV në vite. Në kushtet e buxheteve të kufizuar dhe shpesh herë

edhe fare modeste njësitë vendore janë mjaftuar me përmirësimin e kushteve të

infrastrukturës vendore dhe përmirësimin e objekteve në menaxhim dhe për rrjedhojë edhe

shërbimeve për komunitetin. Në gjithë këtë periudhë vihet re amortizimi i infrastrukturës së

trashëguar dhe nevoja për zgjerimin dhe ngritjen e infrastrukturës së re e cila lidhet

drejtpërsëdrejti me rritjen e numrit të popullsisë sidomos në zonat e urbane; ndërtimeve të

reja të individëve dhe biznesit si dhe nevojës për shtimin e shërbimeve në funksion të PV siç

janë arsimi parashkollor dhe shërbimi mjekësor parësor. Kjo do të thotë se kërkohen fonde

investimesh të cilat njësitë vendore nuk i disponojnë brenda buxheteve të tyre vjetore.

Huamarrja synon të plotësojë pikërisht këtë nevojë të njësive vendore, ndaj është e natyrshme

që kërkesat e njësive vendore për financim me anë të huasë të jenë kryesisht (pothuajse të

gjitha deri tani) të projekteve të infrastrukturës. Më poshtë është një listë projektesh dhe

fondesh financiare për investim me anë të huasë nga sistemi bankar në disa njësi vendore deri

tani:

Tabela 5. Shembuj të huave tëkërkura nga sistemi bankar prej disa njësive vendore në

Shqipëri

Bashkia Shuma e huasë e

kërkuar (në Lekë) Projekti që financohet me anë të huasë

1 Fushë

Kruja

100,000,000 Projekt infrastrukture:

Një segment i unazës veriore të qytetit.

2 Elbasani 800,000,000 Projekt infrastrukture: Një segment i unazës veriore të qytetit dhe

ndërtimi i një segmenti strategjik të rrugës kryesore të qytetit si

dhe mbulimi i kostos së shpronësimeve nga projektet përkatëse

3 Korça 300,000,000 Projekt infrastrukture: Ndërtimi i zonës pedonale dhe rinovimi i

qendrës së qytetit.

4 Lezha 120,000,000 Projekt infrastrukture:

disa projekte rrugësh në lagjet e qytetit

5 Komuna

Petrelë

30,000,000 Dy projekte infrastrukture (rrugë kryesore dhe lagje e komunës)

35

6 Pogradeci 113,000,000 Projekt infrastrukture:

dy projekte rrugësh në lagjet e qytetit

7 Vlora 420,000,000 Projekt infrastrukture:

Rruga hyrësë në qytet dhe rruga mbi tunel (uji i ftohtë Vlorë)

Gjithsej 1,883,000,000

Shënim:

Mblodhi dhe përpunoi informacionin Ornela Shapo

Që prej shkurtit 2008 e deri në vitin 201331

vetëm 7 hua vendore (Fushë-Krujë, Korçë,

Pogradec, Elbasan, Lezhë, Vlorë dhe Komuna Petrelë) kanë kaluar të gjitha fazat e aplikimit

dhe miratimit të saj ndërkohë që një portofol tjetër prej 2-3 të tillash varen nga miratimi

përfundimtar i ministrisë së financave – proçedura dhe çështje që varen nga rrethanat e

menaxhimit të borxhit publik nga ana e Ministrisë së Financave. Të gjitha këto kredi kanë

afate 7 – 15 vjet, me një normë interesi 0.5 – 1.5% më shumë se bonove12 mujore të thesarit

të qeverisë shqipare. Në të gjitha këto raste garanci për kredinë janë vendosur të ardhurat e

bashkive / komunës përkatëse. Përveç kësaj është parashikuar shprehimisht garancia e

interceptimit të financimit si një instrument i posaçëm garancie që tërheq në mënyrë

automatike të ardhurat e bashkisë duke kredituar llogarinë përkatëse të bankës deri në nivelin

e detyrimit. Një instrument garantimi shtesë është edhe garancia e Senatit Amerikan

nëpërmjet USAID në Shqipëri e cila është vendosur në dy banka (BKT dhe Raiffeisen) e cila

garanton deri në 50% të principalit të kredive për njësitë vendore të marra nga këto dy banka

(deri sot 4 kredi të cilat nuk janë ballafaquar me mos respektim të detyrimit përkatës kundrejt

bankës e për rrjedhojë edhe fondi garanci i cituar më sipër nga USAID nuk është përdorur).

Gjatë këtyre 3-4 viteve janë dorëzuar gjithësej 18 aplikime pranë MF ku vetëm ato të cituara

më sipër kanë pasur dritën jeshile. Shuma e aplikimeve të miratuara është rreth 1.9 miliardë

lekë (13.4 milion Euro). Të gjitha këto projekte janë projekti investimi në infrastrukturë

(kryesisht rrugë).

Bazuar në ligjin e huamarrjes vendore Ministria e Financave kufizohet vetëm në konfirmimin

e përputhshmërisë së proçedurave për autorizimin e huasë dhe verifikimin e respektimit të

kufizimeve të borxhit vendor të parashikuara në këtë ligj. Nëse ministriaefinancave nuk

përgjigjet brenda 20 ditëve nga data e marrjes së njoftimit vlerësohet se ajo e ka pohuar /

miratuar huanë në fjalë.

31

Që prej nëntorit 2008, më saktë duke iu referuar edhe akteve nënligjore për zbatimin e ligjit për huamarrjen e

qeverisjes vendore

36

Si reagim ndaj gjendjes së borxhit publik32

gjithsej, në 27 janar 2010, Ministria e Financave

bazuar në ligjin numër 9936, datë 26.06.200833

“Për menaxhimin e sistemit buxhetor” neni

58 i tij ku përcaktohet se: “borxhi publik përbëhet nga borxhi i qeverisë qendrore dhe

pushtetit vendor” dhe se totali i borxhit publik nuk duhet të kalojë shumën prej 60% të PBB-

së, ka nxjerrë një urdhër i cili parashikon që: “Të gjitha njësitë vendore që sipas ligjit numër

9869, datë 4.02.2008 plotësojnë të gjitha kriteret për huamarrje, gjatë vitit 2010 u lejohet të

marrin hua (disbursim vjetor) deri në 5% të shumës së shpenzimeve të buxhetit të tyre vjetor

të një viti më parë”. Për vitet 2011 dhe 2012 ky kufizim është edhe më i lartë në 2.5% të

shumës së shpenzimeve të buxhetit të tyre vjetor për vitin e paraardhës fiskal.

Ky urdhër ul mundësitë edhe të atyre pak njësive vendore që janë të afta të plotësojnë të

gjitha kufizimet ligjore të analizuara më sipër për të marrë hua. Duhet theksuar se masa prej

5% dhe 2.5% e shpenzimeve gjithsej të një viti buxhetor është një shumë jashtëzakonisht e

vogël për to (për shembull për bashkinë Elbasan ajo është rreth 60 milionë lekë, ndërkohë që

projekti që kërkohet të financohet me anë të huasë është 800 milionë lekë).

Së dyti ky urdhër nuk është shumë i qartë pasi ai shprehet për disbursimin e lejuar nga një

hua e miratuar për vitin 2010, ndërkohë që nuk cilëson se çfarë do të ndodhë me disbursimet

e mëtejshme në vitet e tjera 2013 etj.

Së treti ky urdhër nuk zgjidh problemin e tejkalimit të gjendjes gjithsej të lejuar të borxhit

publik pasi ashtu sikurse u analizua më sipër të gjitha njësitë vendore të marra së bashku

sikur të gjitha të aplikonin për hua në vitin 2012 nuk mund të marrin më shumë sesa 1.3% e

PBB-së së Shqipërisë.

Dhe së fundmi ky kufizim edhe ligjërisht është diskriminues pasi është detyrues vetëm për

njësitë vendore dhe asnjë kufizim për pushtetin qendror. Kemi parasysh që po në Janar të

këtij viti kur MF nxori këtë kufizim doli në treg për të emetuar obligacione qeveritare në Euro

në shumën prej 300 milionë Euro (që përfaqëson 3.2% të GDP-së).

Megjithatë ky instrument i ri por mjaft i rëndësishëm për njësitë vendore në Shqipëri nuk

mund të konsiderohet se është plotësisht i testuar.Në këto pak raste (7 gjithsej) që janë

32

sipas statistikave të FMN dhe BB, të shkurtit 2010 për vitin 2009 ishte 59.99% e PBB-së, ndërkohë që sipas

MF dhe BSh për vitin 2009 është 58.9% e PBB-së. 33

“Për menaxhimin e sistemit buxhetor” neni 58 i tij ku përcaktohet se: “borxhi publik përbëhet nga borxhi i

qeverisë qendrore dhe pushtetit vendor” dhe se totali i borxhit publik nuk duhet të kalojë shumën prej 60% të

PBB-së. Sipas nenit 58 të ligjit “Për menaxhimin e sistemit buxhetor” - Ky kufizim e ka burimin nga aspirata e

qeverisë shqiptare për t’u bërë pjesë e BE-së dhe tregut monetar të saj, e për rrjedhojë vendet kandidate duhet të

plotësojnë kriteret e konvergjencës ose ndryshe te njohura si kriteret ekonomike te Marrëveshjes së Mastritit

37

realizuar deri më sot, nuk është parë ende historia e shërbimit të borxhit nga njësia vendore

kundrejt bankës. Ndryshimi në menaxhimin e njësisë vendore (në të gjitha rastet e kredive të

bëra deri sot kryetari i bashkisë / komunës nuk ndryshoi gjatë zgjedhjeve të fundit vendore–

maj 2011). Mbetet për t’u parë sesi do të ndikojnë performanca fiskale dhe zhvillimet

ekonomike në vend kur efektet e krizës financiare botërore kanë arritur në Shqipëri, si do të

jenë marrëdhëniet me thesarin e MF në kushtet kur ato janë vërtetuar deri më sot si shumë të

vështira etj.

Më poshtë jepen në mënyrë skematike marrëdhëniet financiare midis qeverisjes qendore dhe

asaj vendore. Skema tregon nivelin e shumëfishtë të marrëdhënieve midis këtyre dy

qeverisjeve.

38

Parlamenti

Qeveria

Ministria e FinancësMinistria e

Shëndetësisë

Ministria e Arsimit

Ministria e Punëve Publike

Ministria e Mjedisit

Ministria e Punës& Çështjeve

Sociale

• Bën lidhjen midis Ministrive tëLinjës dhe NjQV

• Ka zyra thesari dhe taksash ne rrethe

• Zyra e shendetësisëpranë Prefektit

• Emëron, menaxhongjithë qendratshëndetësore nëqarqe dhe rrethe

• Emëron drejtorëtinstitucioneveparauniversitare. NjQV përgjigjen përmirëmbajtjen e këtyreinstitucioneve

• Agejnsia Kombëtare e Rregullimit të Territorit: nxjerr rregulla, udhëzimedhe trajnon NjQV

• Agjencia Rregullatore e Ujit: vendos tarifa

• Drejtoritë e Ujësjellëskanalizimeve

• Rregullonpërmbushjen e normave tëmjedisit, gjobatdhe miraton lejetmjedisore, kryenvlerësime dhestrategjimjedisore

• Drejtoritë e ShërbimitSocial dhe NdihmësEkonomike

Funksione të ndara* Jo të gjitha ML jepen në fig.

Funksione vetëm të QQ

• Drejtoritë Rajonale të Institutit të SigurimeveShoqërore dhe Shëndetësore

*

Njësitë e Qeverisjes Vendore

Figura 1. Marrëdhëniet Ndërinstitucionale midis QQ dhe NJQV

39

KREUIII: KUADRI KONCEPTUAL I ANALIZËS SË

BESUESHMËRISË DHE I AFTËSISË FINANCIARE

Përpara sesa të përcaktohen kushtet dhe afati i marrëveshjes së financimit (qoftë nëpërmjet

huasë apo obligacioneve) investuesit vlerësojnë besueshmërinë dhe kapacitetet financiare të

njësisë së qeverisjes vendore. Besueshmëria në huamarrjen e njësisë vendore mat

njëkohësisht nga pikëpamja sasiore dhe cilësore aftësinë e njësisë për të shlyer borxhin. Ky

është një proçes shumë kompleks dhe ka të bëjë me: (i) analizën e thelluar të gjendjes

financiare të NJQV-së; (ii) vlerësimin e kushteve ekonomike dhe politike ku ushtron

veprimtarinëNJQV-ja; (iii) vlerësimin e mjedisit të përgjithshëm makroekonomik kombëtar.

Thellësia e këtyre analizave ndryshon nga një institucion financiar në tjetrin në varësi të

veçorive të tyre si dhe të njohurive që ato kanë mbi çështjet e qeverisjes vendore dhe të këtij

segmenti tregu (kreditimit të QV). Nga ana tjetër NJQV duhet të bëjnë një analizë vetjake të

besueshmërisë në kreditim përpara sesa ato të përqasin intitucionet financiare për të marrë

hua nga to. Kjo analizë mund të përdoret nga njësitë vendore për të kuptuar më mirë faktorët

që mund të ndikojnë në stabilitetin financiar të tyre si dhe të realizojnë skenarë të ndryshëm

të analizës financiare.

Përgjithësisht vlerësimi i besueshmërisë dhe aftësisë financiare të NJQV-së që kërkon të

kreditohet (të marrë borxh) bazohet në tre faktorë kryesorë34

:

a. risku ekonomik

b. risku politik dhe

c. risku financiar

Në këtë kapitull do të analizohen gjerësisht një sërë treguesish ekonomikë dhe financiarë

thelbësisht të rëndësishëm për të kuptuar ecurinë në të shkuarën dhe parashikimin për të

ardhmen e situatës financiare të NJQV-së e për rrjedhojë edhe përcaktimin e shkallës së

34

Në të vërtetë këtu shqyrtohen faktorë që kanë të bëjne me riskun e ecurisë financiare të NJQV-së. Tre janë

rrisqet që ndikojnë mbi huanë e njësisë në fjalë: (i) risku i normave të interesit, (ii) risku i kursit të këmbimit dhe

(iii) risku i ecurisë financiare të njësisë. Nëse dy të parët janë tërësisht në varësi të faktorëve të jashtëm e që nuk

lidhem me besueshmërinë e njësisë që kërkon të kreditohet por me tregun ku financiar ku ajo kreditohet, risku i

ecurisë financiare të njësisë është tërësisht në varësi të faktorëve të brendshëm të njësisë vendore. Për me

gjerësisht referojuni publikimit të USAID “Manualin e Huamarrjes Vendore”, Prill 2009, Tiranë

40

besueshmërisë dhe të kapaciteteve financiare të njësisë në kreditim. Shumë prej parametrave

janë të matshëm, por për të vlerësuar në mënyrë sasiore disa faktorë si për shembull politikat

e qeverisë në nivel qendor dhe vendor, përdoren edhe gjykime subjektive.

Në këtë fazë të punimit pyetja më e rëndësishme të cilës duhet ti jepet përgjigje e nga e cila

varet mënyra e realizimit të analizës së besueshmërisë është se cili model vlerësimi do të

përdoret.

Ashtu sikurse e theksuam në fillim të këtij punimi është menduar të përdoret një model i cili

merr parasysh një sërë faktorësh në analizë. Bazë është modeli i përdorur nga agjencitë e

vlerësimit të kredive (si Moody’s; Standard & Poors dhe Fitch.) të cilat kanë të njëjtën

llogjikë vlerësimi. E krahasuar me modelet e tjera të përdorura në Evropën Qendrore dhe

Lindore modeli që propozohet në këtë punim merr për bazë kushtet ekonomiko-sociale të

njësisë të cilat përmblidhen në tre kategori të mëdha treguesish si: treguesit e veprimtarisë

financiare, treguesit e administrimit financiar dhe niveli i borxhit të njësisë vendore që

analizohet. Këto tre grupe të mëdha treguesish i gjejmë pothuajse në të gjitha modelet që janë

konsultuar deri më tani. Disi e veçantë në këtë model që sugjerojmë janë treguesit me bazë

ekonomike dhe demografike të cilët tentojnë të japin një pamje të përgjithshme të kushteve

social – ekonomike me theks mbi demografinë e njësisë që analizohet. Këto tregues

përfshijnë të dhëna si për shkallën e varësisë nga politikat e qeverisë qendrore, niveli i

transfertave të kushtëzuara dhe të pakushtëzuara të QQ për NJQV-të etj si edhe disa tregues

të rëndësishëm të demografisë si rritja e popullsisë sipas kategorive të moshave dhe sektorit

ekonomik, niveli i papunësisë, të ardhurat mesatare për frymë etj. Në të vërtetë këto janë

përgjithësisht tregues të matshëm por që shprehin cilësisht gjendjen ekonomiko – sociale të

njësisë administrative në fjalë. Me anë të këtyre treguesve nuk synohet të përllogariten norma

treguesish që japin një klasifikim të njësisë në fjalë por, duke mbledhur tëtilla të dhëna

përpara sesa të kalohet në përllogaritjen e treguesve të tjerë, analiza e njësisë përfshhet në një

kontekst të caktuar ekonomik dhe social që lehtëson punën e analistit.

3.1 Treguesit matës të besueshmërisë dhe të aftësisë financiare të njësive

vendore

Në këtë pjesë të temës paraqiten kategoritë kryesore që aplikojnë agjencitë ndërkombëtare të

klasifikimit të kredisë në vlerësimin që ato i bëjnë riskut të kredisë për NJQV. Nga kjo tërësi

41

treguesish është përzgjedhur treguesi i ecurisë financiare që reflekton riskun. Megjithatë,

treguesit nuk japin shkaqet e rrisqeve të kredisë. Ata duhet të interpretohen brenda kontekstit

ligjor, politik dhe administrativ të një NJQV-je. Për më tepër treguesit mund të ndihmojnë në

diagnostifikimin e problemeve bazë që kontribuojnë në kushtet e këqija të kredisë.

Megjithatë, duhet të kuptojmë dhe nënvijëzojmë shkaqet që i mundësojnë NJQV-së të

përballojë / anashkalojë riskun. Kjo çon në diagnostifikimin ose analizimin e problemeve të

kredisë dhe në hapat që mund të marrë NJQV-ja për të përballuar apo shmangur rrisqet.

Kuadri konceptual paraqet kategoritë e rrisqeve që përdoren nga agjencitë ndërkombëtare të

klasifikimit të kredisë për të vlerësuar kushtet e përgjithshme të kredisë së NJQV-së dhe jep

treguesit që përdoren për klasifikimin e rrisqeve. Këto kategori përfshijnë kushtet

ekonomiko-shoqërore dhe shkurtimisht janë:

Treguesit e veprimtarisë financiare:

o Treguesit e ecurisë buxhetore

o Treguesit e elasticitetit fiskal dhe informacioneve financiare

Treguesit e administrimit financiar;

Treguesit e borxhit

Treguesit që shoqërohen me këto kategori risku nuk përfaqësojnë një klasifikim kredie, por

një mjet të thjeshtë për të diagnostifikuar kushtet e përgjithshme të huamarrjes së njësisë

(Bashkisë / Komunës). Është gjithashtu e rëndësishme të sqarohet se ky mjet që po ndërtohet

nuk përfshin tregues të gjendjes financiare të kompanive të shërbimeve që janë në pronësi të

NJQV-së.

Modeli nxjerr në pah se si një NJQV mund të përdorë treguesit për të përgatitur një program

të “creditwothenees35

” / parashikim bazë dhe diagnoza për rrisqet më të rëndësishme gjë që

ndihmon në përcaktimin e kapaciteteve shlyese të detyrimeve që ka NJQV-ja. Modeli

gjithashtu llogarit treguesit mbi bazën e parashikimeve buxhetore të NJQV-së. Për rrjedhojë,

kjo mundëson reflektimin në buxhetin korent të NJQV-së të ndikimit të skenarëve të

ndryshëm të të ardhurave dhe të shpenzimeve duke e balancuar atë dhe mundësuar fonde

operacionale shtesë për investime infrastrukturore36

. Kjo gjë është shumë e rëndësishme për

35

Besueshmëri financiare kur synon të marrë hua 36

NJQV mund të paguajë për investimet infrastrukturore me anë të të ardhurave që rezultojnë si “teprica

operative buxhetore” (diferenca midis të ardhurave korente dhe shpenzimeve korente). Duke marrë borxh

42

Shqipërinë kur të përdoren më shumë fondet IPA. Modeli do t’u mundësojë financierëve të

llogarisin kapacitetin për të shlyer borxhin e NJQV-së bazuar në kufizimet ligjore të

huamarrjes vendore që kanë të bëjnë me madhësinë e tepricës operative të buxhetit korent.

Kapaciteti iNJQV-së për shlyerjen e borxhit në të ardhmen do të varet nga parashikimet për

të ardhurat dhe shpenzimet të përdorura për planin buxhetor. Modeli mundëson që, përpara

përpilimit të planeve buxhetore, të testohen paraprakisht alternativat e politikave që do të

zbatohen për të ardhurat dhe shpenzimet. Në këtë mënyrë gjendet pjesa që do të financojë

NJQV-ja nga buxheti për realizimin e investimeve infrastrukturore.

Qeverisja qendrore përcakton politikën monetare dhe fiskale në vend. Ajo ka të drejtën të

realizojë transaksione në monedhë të huaj dhe të ndryshojë edhe rregullat e lojës për njësitë /

institucionet e niveleve të mëposhtëme në hierarkike. Përjashtim nga ky rregull bën vetëm

defiçiti i njësive vendore i cili garantohet nga flukset e të ardhurave nga QQ.

Treguesit fokusohen në faktorët e riskut që ndikojnë në gjendjen financiare të NJQV-ve, dhe

nga ato faktorë që mund të kontrollohen nga të zgjedhurit vendorë / menaxherët e njësive

vendore. Megjithatë modeli jep mundësinë edhe të përfshirjes së faktorëve të jashtëm për

parashikimet e ardhshme të buxhetit të NJQV-ve, siç janë transfertat e pakushtëzuara dhe të

kushtëzuara të QQ të cilat varen nga performanca makroekonomike dhe mbledhja e tatimeve

dhe taksave kombëtare. Gjithësesi përpara sesa të kalojmë në strukturën dhe në mënyrën e

operimit të Modelit, do të paraqesim kuadrin konceptual për analizën e huasë.

3.2 Kategoritë e riskut të kredisë dhe treguesit matës

Agjencitë e klasifikimit analizojnë bazën ekonomike të njësive të qeverisjes vendore për të

vlerësuar potencialin që kanë ato për të arritur qëndrueshmërinë e strukturës së të ardhurave

gjatë krizave ekonomike dhe mundësinë për të ofruar shërbime publike për të cilat ato janë

përgjegjëse në periudhën afatmesme ose afatgjatë. Për realizimin e këtyre analizave njësitë

duhet të ketë në dispozicion një bazë të mirë të dhënash dhe instrumentit përkatës financiar.

shtohet mundësia për të kryer investime përtej madhësisë së tepricës operative buxhetore – fenomeni levë. Në

këtë rast teprica operative buxhetore është mjeti për të shlyer borxhin e marrë.

43

3.2.1 Tregues me bazë ekonomike dhe demografike

Mundësia për të përballuar shërbimet publike të lejuara me ligj, varet nga ndryshimet në

kërkesën e komunitetit për këto shërbime. Treguesit demografik të çojnë në ecurinë e

ardhshme të kërkesës për shërbime publike dhe japin sinjalin për menaxherët financiarë të

NJQV-së për nevojat për shpenzime afatgjata. Megjithatë, këto nevoja afatgjata mund të mos

ndikojnë menjëherë mundësinë e njësisë për të shlyer borxhin, por kreditorët do të ndiheshin

më të qetë nëse kjo njësi tregon se e njeh ecurinë e ardhshme të shpenzimeve të nevojshme

dhe vë në përdorim këtë instrument financiar për të përkthyer në shifra nevojën për shërbime

në të ardhmen si dhe për matjen e kostos37

së tyre. Kjo gjë ndihmon për të argumentuar

ndryshimet që mund të kërkojnë përfaqësuesit e njësisë përkatëse për transfertat e QQ në

mënyrë që të përballojnë ndryshimet në kërkesat e komunitetit për shërbime publike38

.

Zakonisht stabiliteti fiskal lidhet ngushtësisht me stabilitetin e ekonomisë vendore, dhe me

llojshmërinë e veprimtarive që realizohen duke ballancuar ekonominë vendore. Treguesit

demografikë luajnë një rol shumë të rëndësishëm. Për shembull, sa më e lartë të jetë shkalla e

popullsisë së ndërvarur (popullsi shumë e re ose shumë e vjetër) si edhe shpejtësia e rritjes së

popullisë aq më negativ është efekti i këtyre në ekonominë lokale. Të ardhurat më të larta dhe

numri i lartë i popullsisë së edukuar janë të dhëna pozitive në ekonominë lokale. Gjithashtu të

dhëna që ndikojnë në ekonominë vendore janë edhe norma e rritjes së ekonomisë dhe e të

ardhurave për frymë.

Kreditorët janë të interesuar për strukturën e ekonomisë vendore. Ata janë veçanërisht të

interesuar për pjesën e sektorit privat dhe shkallën e varësisë së tij nga një sektor i ekonomisë

(një aktivitet i caktuar) dhe nëse në njësinë vendore ka vetëm një numër të kufizuar

ndërmarrjesh (biznesesh) që konsiderohen si krijuesit kryesor të vendeve të punës. Prandaj,

për kreditorët është e rëndësishme të kenë informacione të sakta mbi strukturën e të

punësuarve, (sipas llojit të kompanive dhe veprimtarive ekonomike), si dhe për gjendjen e

përgjithshme financiare të punëdhënësve më të mëdhenj.

37

Programi buxhetor afatmesëm (PBA) niset qartësisht nga ndarja midis të ardhurave dhe shpenzimeve që

parashikohet të kryhen gjatë një viti buxhetor për shpenzime operative dhe kapitale / investime. Ndarja e

detajuar e shpenzimeve operative dhe kapitale mund të jetë e vështirë për shkak të kompleksitetit me të cilin

shoqërohet reforma e decentralizimit për edukimin, shëndetësinë si dhe shërbimet e tjera sociale. Një plan

financiar disa vjeçar zgjat afatin e planifikimit të shpenzimeve operative dhe investimeve. 38

Ndryshimi në politikat e decentralizimit të QQ në lidhje me të ardhurat dhe shpenzimet krijon pasiguri në

buxhetin vjetor të QV.

44

Një e dhënë tjetër e rëndësishme është edhe numri i bizneseve (ndërmarrjeve apo personave)

që kanë shuma të mëdha tatimesh të pashlyera. Kjo tregon paqëndrueshmërinë dhe mund të

përdoret nga kreditorët dhe autoritetet vendore për të parashikuar problemet e mundshme në

ekonominë vendore.

Në shumicën e rasteve agjencitë e klasifikimit u kërkojnë autoriteteve vendore t’u vënë në

dispozicion listën e punëdhënësve më të mëdhenj dhe listën e bizneseve apo kompanive me

detyrimet më të mëdha fiskale të pashlyera. Rekomandohet që për NJQV-të në Shqipëri të

analizohet shkalla e varësisë së këtyre njësive nga të ardhurat e tatimit mbi pasurinë e

paluajtshme dhe nga tatimi mbi biznesin (tatimi mbi biznesin e vogël) meqenëse këto të

ardhura janë të ndjeshme ndaj ndryshimeve ekonomike.

Analiza që bazohet mbi treguesit demografikë dhe ekonominë e njësisë vendore duhet të

mbulojë kohën gjatë së cilës shtrihet edhe detyrimi financiar i borxhit të saj. Periudha për të

cilën parashikohen ndryshimet demografike duhet të mbulojnë të paktën periudhën e borxhit

të njësisë. Përgjithësisht, bankat tregtare në tregun e brendshëm financiar por edhe tregu i

brendshëm i obligacioneve39

ofrojnë hua për NJQV-në në varësi të riskut të kredisë. Ato

ofrojnë hua për afate edhe më të gjata maturimi por varet nga fakti nëse huatë janë të

garantuara apo jo. Koha e mbulimit me analiza demografike dhe ekonomike zakonisht është e

lidhur me modelet makroekonomike që përdor vendi si dhe me të dhënat financiare dhe

makroekonomike që mund të përdoren në këto modele për parashikimin e ndryshimeve në

profilin ekonomiko-shoqëror të komunitetit përkatës.

Treguesit demografikë të përdorur duhet të përfshijnë: numrin e popullsisë, normën

natyrale të shtesës së popullsisë, struktura moshore, shpërndarjen urbane dhe rurale si

përqindje e popullsisë gjithsej në njësinë përkatëse vendore. Këto të dhëna statistikore duhet

të ndërtojnë bazën për konkluzionet e përgjithshme në lidhje me madhësinë e ndryshimeve në

kërkesën agregate për shërbime publike në komunitetin përkatës. Kjo përbën pikënisjen për

ndërtimin e skenarit bazë që jep “shkallën e madhësisë” mbi koston e shërbimeve shtesë në

përshtatje me rritjen demografike të njësisë vendore. Në këtë mënyrë, parapërgatitet

buxhetimi duke parashikuar mbulimin e këtyre kostove, qoftë nga transfertat e pakushtëzuara

të QQ qoftë nga të ardhurat prej burimeve të veta fiskale.

39

Në rastin e Shqipërisë, edhe pse ligji “Për Obligacionet bashkiake” ekziston që prej tetorit 2010, ende nuk ka

ndonjë rast të emetimit të obligacioneve bashkiake.

45

Tabela 6. Të dhënat bazë për treguesit demografikë

Mosha Popullsia

total

Rritja vjetore e popullsisë

(%) 2005 - 2011

Projeksionet e rritjes së popullsisë

(% e rritjes për 5 vite),

2015 (%), 2020 (%), 2025 (%)

18 <

18 - 65

Burimi i informacionit: INSTAT, tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Treguesit ekonomikë duhet të pasqyrojnë qëndrueshmërinë e të ardhurave të NJQV-së nga

burimet e veta dhe nga transfertat e QQ. Meqenëse të ardhurat nga tatimi mbi pasurinë dhe

tatimi mbi biznesin e vogël si dhe nga tarifat për shërbimet që ofrohen zënë peshën kryesore

në tërësinë e të ardhurave të veta të NJQV-së, treguesit ekonomikë duhet të fokusohen në

faktorët që i sjellin këto të ardhura, siç janë: ecuria e pasurisë së paluajtshme; pesha specifike

e ndërtesave tregtare në tërësinë e ndërtesave; ecuria e lejeve të ndërtimit / ndërtesat e reja etj,

numri i punonjësve në sektorin privat (si tregues i të ecurisë së tatimit mbi biznesin e vogël)

në varësi të të dhënave të disponueshme.

Pjesa tjetër e të ardhurave të NJQV-së janë transfertat ndërqeveritare (grante dhe transferta të

kushtëzuara). Transferta e pakushtëzuar është pak a shumë e qëndrueshme (pavarësisht

problematikës që ka shoqëruar reformën e decentralizimit deri tani). Niveli i saj nga viti në

vit rritet (në shumicën e rasteve) dhe paralajmërohet si pjesë e politikës buxhetore afatmesme

të buxhetit të shtetit. Me zbatimin e mëtejshëm të reformës së decentralizimit transfertat

ndërqeveritare plotësojnë më shumë nevojat për ofrimin e shërbimeve publike vendore, e

ndërkohë treguesit ekonomikë për këto të ardhura bëhen më domethënës.

Treguesit ekonomikë duhet të pasqyrojnë shkallën e mbështetjes së ekonomisë vendore në një

sektor të caktuar ose në një numër të caktuar punonjësish që kontribuojnë në tatimin mbi

pasurinë apo tatimin mbi biznesin. Ata duhet të pasqyrojnë edhe lidhjen midis ekonomisë

vendore me ekonominë rajonale dhe kombëtare.

46

Tabela 7. Treguesit ekonomikë / Tatimi mbi pasurinë

Treguesi Vlera mesatare

vjetore

2005-2010 (1)

Parashikimi (2) mesatar

pesëvjeçar dhe ndryshimi në

% 2010 (%) 2015 (%), 2020 (%)

Vlera e pasurisë (3)

Lejet e ndërtimit

Fillimet e ndërtimeve për banesa

Burimi i informacionit: INSTAT, tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Shënim:

(1) Papapëlqehet përdorimi i 10 viteve si të dhëna historike

(2) Numri i viteve në parashikim varet nga sasia dhe besueshmëria e të dhënave në dispozicion (3) Treguesit aktualë do të varen nga të dhënat në dispozicion

Tabela 8. Treguesit ekonomikë / Papunësia

Treguesi Vlera mesatare vjetore

e papunësisë

2005-2010 (1)

Parashikimi i papunësisë (2) mesatar

pesë vjeçar dhe ndryshimi në % 2010

(%) 2015 (%), 2020 (%)

Manifakturë / industri

Shërbime

Bujqësi

Burimi i informacionit: INSTAT, tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Shënim:

(1) Preferohet treguesi për papunësinë në vite

(2) Treguesit aktualë do të varen nga të dhënat në dispozicion

47

Table 9. Treguesit ekonomikë / Të ardhurat për frymë

vitet Të ardhura për frymë (1)

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2015

2020

Burimi i informacionit: INSTAT, tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Shënim: (1) Tregon vlerën emërore të të ardhurave

Tabela 10. Numri i punonjësve të NJQV-së / fakti sipas viteve dhe parashikimet për të

ardhmen

Vitet Numri i punonjësve

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2015

2020 Burimi i informacionit: Njësia Vendore,

Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

48

3.2.2 Treguesit e operacioneve financiare

Treguesit që pasqyrojnë ecurinë buxhetore, elasticitetin fiskal dhe aspektet e tjera të

operacioneve financiare janë faktorët më të rëndësishëm që përcaktojnë aftësinë e NJQV-së

për të shlyer detyrimet. Huadhënësit dhe agjencitë e klasifikimit të kredisë vlerësojnë nivelin

e të ardhurave dhe elasticitetin në kryerjen e shpenzimeve në periudha të vështirësisë

ekonomike (sa aftësi ka NJQV të barazojë /balancojë buxhetin vjetor operativ; sa i kontrollon

shpenzimet; sa i menaxhon likuiditetet ditore; sa e realizon planin e investimeve dhe sa arrin

të mbledhë / administrojë të ardhurat fiskale).

Për realizimin e ecurisë një analize vetjake (pra nga vetë njësia) janë përzgjedhur ata tregues që do

ta ndihmonin njësinë të zbulonte rrisqet më të rëndësishëm që shoqërojnë shlyerjen e borxhit.

Treguesit e ecurisë buxhetore

Analiza e ecurisë buxhetore nënkupton ballafaqimin e parashikimeve fillestare buxhetore me

realizimin faktik buxhetor dhe ndryshimet midis këtyre dy vlerave. Agjencitë e klasifikimit të

kredisë dhe huadhënësit duan të dinë nëse ka ndryshime midis buxhetit të parashikuar dhe atij

të realizuar, si edhe shkaqet e këtyre ndryshimeve, çfarë instrumentesh financiarë duhen

parashikuar nëse ndodhin ndryshime të paparashikuara mbi të ardhurat dhe shpenzimet; dhe

se si duhet tu përgjigjen autoritetet vendimarrëse vendore këtyre ndryshimeve.

Treguesi kryesor më i rëndësishëm për ecurinë buxhetore jepet më poshtë.

Tabela e parë përdor klasifikimin buxhetor funksional për të lehtësuar kuptimin e kostos së

shërbimeve vendoretëofruara. Tabela e dytë përdor klasifikimin ekonomik që vlerëson

elasticitetin e shpenzimeve buxhetore, si për shembull pjesën e buxhetit operativ që duhet

përdorur për mbulimin e pagave. Të dy tabelat duhet të përmbajnë të dhëna faktike kundrejt

planit për, të paktën, tre vitet e fundit buxhetore. Ky informacion jep një pamje të

përgjithshme të prirjeve të buxhetit dhe identifikon problemet që mund të dalin.

49

Tabela 11. Klasifikimi funksional i shpenzimeve buxhetore

Klasifikimi funksional i

shpenzimeve

Viti I Buxhetor Viti II Buxhetor Viti III Buxhetor

Plan Fakt Ndryshimi Plan Fakt Ndryshimi Plan Fakt Ndryshimi

Shërbime të përgjithshme

publike / administrata

Shërbime publike

Transporti publik /

menaxhimi i transportit

rrugor

Strehimi dhe urbanistika

Ujësjellës, kanalizime

Arsimi

Kujdesi social

Shëndetësia

Kultura dhe sporti

Turizmi / shërbime të tjera

ekonomike

Shërbime të tjera Burimi i informacionit: Njësia Vendore, Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Tabela 12. Klasifikimi ekonomik i shpenzimeve buxhetore

Klasifikimi ekonomik i

shpenzimeve

Viti I-rë Buxhetor Viti II-të Buxhetor Viti III-të Buxhetor

Plan Fakt Ndryshimi Plan Fakt Ndryshimi Plan Fakt Ndryshimi

Shpenzime Operative ndër

të cilat:

Paga

Materiale dhe shërbime

Transferta dhe subvencione

Shpenzime kapitale

Etj.

Burimi i informacionit: Njësia Vendore, Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Treguesit e elasticitetit fiskal

Elasticiteti fiskal është masa në të cilën NJQV-të mund të rrisin të ardhurat dhe të ulin

shpenzimet e tyre gjatë një situate të vështirë financiare (krizave) në mënyrë që të ruhet

barazpesha buxhetore pa vënë në rrezik pagesën në kohë / shlyerjen në afat të borxhit. Në

50

rastin e uljes së të ardhurave për çfarëdo arsye, kreditorët shqetësohen nëse NJQV do të ketë

të ardhura të mjaftueshme për shlyerjen e borxhit kundrejt tyre pa ndërprerë ofrimin e

shërbimeve publike për komunitetin ku ushtrojnë funksionet e tyre administrative.

Të ardhurat më elastike në dispozicion të njësive janë të ardhurat nga burimet e veta,

kryesisht tatimi mbi pasurinë si dhe tarifat e shërbimeve publike dhe tatimi mbi biznesin e

vogël. Këto të ardhura janë burimi kryesor që përballon borxhin. Diagnostifikimi i

besueshëmërisë për kreditim duhet të fokusohet në të dhënat historike, ecurinë e tyre dhe

gjetjen e arsyeve për ndryshime vjetore në burimin e këtyre të ardhurave si edhe nevojat për

shpenzime operative sipas rëndësisë së tyre të cilat mbështeten mbi këto burime të ardhurash.

NJQV mund të ketë vështirësi për shlyerjen e borxhit në afatin e caktuar nëse shumica e të

ardhurave të veta shkon për të mbuluar pagat dhe shpenzime të tjera joelastike / të detyrueshme

për t’u bërë ose, edhe nëse transfertat ndërqeveritare (granti) janë të pamjaftueshme për të

mbuluar shpenzimet për shërbimet vendore të decentralizuara tashmë me ligj.

Treguesit për mbulimin e shpenzimeve sipas elasticitetit të tyre përdoren për të matur nivelin

e mundshëm të uljes së shpenzimeve pa vënë në rrezik përgjegjësitë ligjore për ofrimin e

shërbimeve publike. Shpenzimet që nuk mund të ulen për arsye politike ose ligjore janë ato

më pak fleksibile dhe sjellin një ndikim të drejtpërdrejtë në pjesën e të ardhurave të veta që

përdoren për mbulimin e borxhit. Shërbime të tilla jofleksibile janë ato për: ujin e pijshëm

(nëse ka kaluar si shërbim në pronësi të NJQV-së), kanalizimet e ujërave të zeza, mbledhja e

plehrave urbane dhe pastrimi i rrugëve, transporti publik. Masa në të cilën NJQV duhet të

përgjigjet rasteve të tjera të emergjencës si dhe për financimin e ndërmarrjeve në pronësi të

saj që ofrojnë shërbime publike vendore është një aspekt tjetër i rëndësishëm në analizën e

shpenzimeve.

Për njësinë vendore është e domozdoshme edhe analiza e masës së shpenzimeve kapitale

edhe pse shpesh herë ato duhet të ulen si rrjedhojë e plotësimit të nevojave për ofrimin e

shërbimeve publike bazë.

Shpenzimet kapitale janë të rëndësishme për të mbajtur dhe zgjeruar infrastrukturën bazë të

NJQV, siç janë rrugët, uji, kanalizimet etj., të cilat janë kritike / të rëndësishme për rritjen

ekonomike vendore dhe për tërheqjen e investimeve private për përmirësimin e bazës së të

ardhurave fiskale.

51

Treguesi i elasticitetit fiskal i paraqitur më poshtë përfshin të ardhurat, shpenzimet dhe

normën e shpenzimeve të tjera operative që kanë peshë në analizën e besueshmërisë

kredituese të NJQV-së.

Treguesit e të ardhurave

Në këtë kategori treguesish janë përzgjedhur ata zëra të ardhurash nga tërësia e të ardhurave

nga burimet e veta duke analizuar peshën specifike të tyre ndaj tërësisë së të ardhurave nga

këto burime.

Të ardhurat nga tatimi mbi pasurinë në përqindje ndaj të ardhurave nga burimet e

veta;

Të ardhurat e tjera nga burimet e veta në përqindje ndaj tërësisë së të ardhurave nga

burimet e veta.

Këta tregues vlerësojnë shkallën e varësisë së njësisë vendore nga tatimi mbi pasurinë. Një

bazë tatimesh dhe tarifash fiskale vendore më e diversifikuar ul në mënyrën më të mirë

efektin e ndryshimeve në ekonominë vendore. Një peshë më e vogël e tatimit mbi pasurinë në

tërësinë e të ardhurave nga burimet e veta është më e preferueshme në varësi të bazës

ekonomike dhe të riskut që shoqëron të ardhurat e tjera të NJQV-së.

Analiza duhet të përfshijë: prirjen në vite dhe ndryshimin vjetor të të ardhurave nga taksa mbi

pasurinë dhe të ardhurat nga taksat e tjera; taksat me kontribut kryesor në buxhet; si dhe

ecurinë e borxhit fiskal (tatimet e pashlyera) në përqindje kundrejt tërësisë së të ardhurave

nga taksa mbi pasurinë e paluajtshme. Analiza më e mirë për tatimin mbi biznesin e vogël

është ajo që i bëhet faktorëve të ekonomisë kombëtare dhe asaj vendore.

Të ardhurat nga burimet e veta për frymë

Ky tregues bën të mundur krahasimin e të ardhurave nga burimet e veta për frymë të dy

njësive të ndryshme. Ajo tregon ndryshimin e gjendjes së përgjithshme ekonomike midis

njësive dhe çfarë burimesh të tjera të ardhurash fiskale dhe jofiskale ka miratuar Këshilli i

njësive përkatëse.

Të ardhura të tjera nga burimet e veta në përqindje (%) kundrejt të ardhurave të veta

gjithsej.

52

Ky tregues jep nivelin deri në të cilin NJQV mund të bazohet në shitjen e aktiveve dhe në të

ardhurat nga burimet e tjera që ndodhin vetëm njëherë dhe jo në mënyrë të përhershme për të.

Prirja historike tregon nëse këto të ardhura janë të rëndësishme ose jo për të përballuar në

mënyrë konstante buxhetin operativ të NJQV e për rrjedhojë NJQV mund të bazohet në

shitjen e vazhdueshme të aktiveve apo në të ardhura jo të përhershme (rastësore) për

balancimin e buxhetit operativ.

Treguesit e shpenzimeve

Shpenzimet e personelit në përqindje (%) kundrejt shpenzimeve operative gjithsej.

Analiza përfshin ecurinë historike të kostos së personelit dhe parashikimet për të në të

ardhmen. Kjo analizë merr parasysh edhe rezultatet e treguesit të ecusisë buxhetore dhe duhet

të japë shpjegime përse do të ndryshojnë kostot e personelit. Analiza mund të përfshijë edhe

kategori të tjera shpenzimesh jofleksibile, siç janë karburantet për mjetet në përdorim të

NJQV etj., nëse këto shpenzime zënë peshë të konsiderueshme në buxhet.

Struktura dhe ecuria e shpenzimeve

Një peshë e rëndësishme e shpenzimeve kapitale dhe shpenzimeve për mirëmbajtjen në

tërësinë e shpenzimeve buxhetore të njësisë vendore tregojnë se njësia përkatëse ka buxhetim

të mirë, ndërkohë që pesha e madhe e shpenzimeve për pagat jep një mesazh të keq për

kreditorët, pasi këto të fundit janë shpenzime më pak elastike. Për rrjedhojë ka pak gjasa që

njësia me peshë të madhe pagash në tërësinë e shpenzimeve të realizojë mbetje pozitive /

sufiçit operativ. Nëse krijohen kushte të pafavorshme ekonomike në njësinë përkatëse ka

shumë gjasa që të ndeshemi me një risk të paidentifikuar më parë që vjen pikërisht prej faktit

se njësia shpenzon një shumë të konsiderueshme të buxhetit të saj për paga dhe sigurime

shoqërore e shëndetësore për personelin e saj. Në një situatë të tillë, fondet rezervë të njësisë

marrin më shumë rëndësi. Tërësia e të ardhurave buxhetore dhe aftësia për ti ekzekutuar ato /

realizuar shpenzime pa vonesa burokratike tregojnë një cilësi pozitive të NJQV-së. Nëse

njësia ka tepricë pozitive të buxhetit të saj operacional (diferenca midis të ardhurave

operative me shpenzimet operative) tregon se kjo NJQV është e mirëadministruar (pra krijon

kursime midis të ardhurave dhe shpenzimeve operative për të realizuar investime apo për të

shlyer borxhin).

53

Disa tregues të mundshëm për t’u përdorur në këtë kategori janë: pesha e shpenzimeve ndaj

PBB-së si edhe ku renditet njësia sipas këtij treguesi në krahasim me mesataren kombëtare

(mesatarja e tërësisë së shpenzimeve të njësive vendore në Shqipëri ndaj PBB). Parashikimi

buxhetor si edhe ekzekutimi i buxhetit vendor janë tregues të rëndësishëm për menaxhimin

financiar të njësisë. Nëse prirja e shpenzimeve jep sinjalin që duhet të ulet shlyerja e borxhit

sipas afateve kontraktuale kjo tregon qartë se plani buxhetor nuk ishte i mirë e për rrjedhojë

ekziston risku i krijimit të një defiçiti afatshkurtër.

Treguesit e mirë administrimit fiskal

Një njësi që është e aftë të vendosë vetë masën e normës së tatimeve dhe tarifave vendore ka

ecuri të mirë të të ardhurave në vite një aspekt shumë i rëndësishëm ky për t’u marrë në

analizë. Barra fiskale duhet të jetë e krahasueshme me njësitë fqinje. Është mirë që normat e

tarifave vendore të jenë të krahasueshme midis njësive. Nga ana tjetër masa e lartë e

transfertave të njësisë për ndërmarrjet në pronësi të saj nuk është pozitive. Disa tregues të

mundshëm për t’u përdorur janë: përqindja e të ardhurave kundrejt PBB si dhe përqindja që

zënë të ardhurat kundrejt mesatares kombëtare. Një dobësi në sistemin aktual fiskal vendor

në Shqipëri është se QV nuk ka mundësi të vendosë normën e tatimeve vendore, por vetëm

për tarifat e shërbimeve publike vendore40

. Po ashtu ndryshimet e shpeshta lë ligjit për

“Sistemin e taksave dhe tarifave vendore” ngrenë pasigurinë e bazës së të ardhurave fiskale të

njësive vendore në Shqipëri. Një pengesë tjetër në përmirësimin e kapacitetit financiar / fiskal

është mosaplikimi i taksave dhe tatimeve të ndara kombëtare41

për njësitë pavarësisht se ato

parashikohen me ligj që prej vitit 2000. Kjo gjë bën që në pjesën më të madhe të tyre njësitë

të varen nga transfertat e QQ. Kështu për shembull, deri në fund të vitit 2011 shuma e të

ardhurave të veta të QV me transfertën e pakushtëzuar nga QQ kundrejt totalit të buxhetit të

pakushtëzuar të QQ ishte 52% me 48%. Kjo bën që, nga njëra anë njësitë kanë shumë pak

mundësi të përshtasin politikat e tyre fiskale e për rrjedhojë më pak mundësi për të shlyer

40

Duke filluar që nga prilli i vitit 2009 sipas amendimeve që iu bënë ligjit për sistemin e taksave dhe tatimeve

vendore, QV nuk ka të drejtë të pakufizuar / kompetencë të plotë në vendosjen edhe të tarifave për shërbimet që

ato ofrojnë por u lejohet që të vendosin norma tarifash brenda një hapësirë shumë të kufizuar +10% deri në -

30% të normës bazë të vendosur nga ligji për sistemin e taksave dhe tatimeve vendore. 41

Taksat dhe tatimet e ndara janë të parashikuara në ligjin për organizimin dhe funksionimin e pushtetit vendor

si pjesë e burimeve financiare të QV. Ata nënkuptojnë një pjesë (%) nga taksat kombëtare si tatimi mbi të

ardhurat personale, tatimi mbi fitimin apo tatimi mbi vlerën e shtuar i transferohen njësive të pushtetit vendor.

54

shërbimin e borxhit. Nga ana tjetër kjo gjë tregon që të ardhurat e tyre varen nga politikat

fiskale të QQ.

Problem është edhe mbledhja dhe administrimi i dobët i tatimit mbi pasurinë dhe i taksës

mbi biznesin e vogël. Nëse disa taksapagues i paguajnë detyrimet e tyre kundrejt QV dhe disa

të tjerë jo, kjo krijon një sistem të padrejtë fiskal. Më problematike bëhet situata kur

tatimpaguesit e mëdhenj refuzojnë apo kanë vështirësi të paguajnë detyrimet fiskale. Kjo nxit

taksapaguesit e tjerë të reagojnë duke mos shlyer taksat. Nga ana tjetër buxhetimi kapital nuk

duhet të përfaqësojë vetëm plotësimin e një liste dëshirash. Ai duhet të jetë një proçes që

përcakton qartë prioritetet për të bërë të mundur marrjen e vendimit më të mirë nga Këshillat

vendore. Një proçes i tejzgjatur dhe me shumë hapa para e mbrapa i deçentralizimit të

financave publike ku transferimi i pronave është pjesë tejet e ngadaltë e tij ka bërë që proçesi

i privatizimeve në nivel vendor të shihet me mosbesim si dhe korruptiv. Nga ana tjetër kjo ka

bërë që edhe mundësitë e aplikimit të projekteve të partneritetit publik-privat si një mjet

shumë i rëndësishëm financiar për njësitë vendore të jenë sporadike dhe pothuajse të

paeksploruara plotësisht. Për rrjedhojë projektet e partneritetit publik-privat (PPP) nuk janë

parë deri më sot si projekte të rëndësishme publike që plotësojnë planet strategjike brenda

buxheteve vendore.

Një gjë tjetër problematike mbetet edhe paparashikueshmëria e transfertave të QQ. Edhe pse

norma e rritjes vjetore të transfertave të pakushtëzuara nga QQ tek njësitë vendore është pjesë

e udhëzuesit vjetor për hartimin e PBA-së nga ana e Ministrisë së Financave përvoja ka

treguar që në të vërtetë nuk janë respektuar rekomandimet e mësipërme. Në disa raste jo

vetëm që nuk është dhënë rritja e paranjoftuar, por ka pasur një prirje negative (ulje në

krahasim me një vit më parë). Edhe formula për plotësimin e nevojave financiare për

realizimin e funksioneve të reja të shtuara tek QV merr për bazë koston historike të realizimi

të këtij funksioni nga ana e QQ duke e shtuar këtë kosto historike funksioni brenda shumës së

transfertës grant për njësitë vendore. Ndërkohë që në shumicën e rasteve funksionet

realizohen me mangësi pikërisht për mungesë fondesh financiare. Kjo thjesht ka shtuar barrën

e vështirësive për QV paravësisht përmirësimit në menaxhimin që vjen si rrjedhojë e afrimit

të funksionit vendor me autoritetet vendore. Më problematike bëhet situata për njësitë e

varfëra të cilat varen në një shkallë më të madhe nga transfertat (grant) të qeverisë që në

ndonjë rast shkon edhe mbi 90% e buxheteve të tyre.

55

Tregues të tjerë të operacioneve financiare

Të ardhurat nga burimet e veta në përqindje kundrejt shpenzimeve operative gjithsej.

Agjencitë e klasifikimit të kredisë për të matur ecurinë financiare shpesh përdorin tregues që

lidhen me sufiçitin / sufiçitin parësor të buxhetit operativ. Për shembull sufiçiti parësor

operativ si një përqindje e të ardhurave nga burimet e veta ndaj shpenzimeve operative

(gjithsej) është një tregues i mirë i kapaciteteve / fuqisë financiare dhe aftësisë së njësisë

vendore për të kryer shërbimin e borxhit. Këshilli i njësisë vendore duhet të miratojë një

buxhet të barazuar, i cili me ligj nuk lejohet të mbyllet me defiçit. Realizimi i një politike të

kujdesshme financiare çon në krijimin dhe mbajtjen e një fondi rezervë për të përballuar

situata të vështira makroekonomike ose për ndryshime të papritura politike gjë që çojnë në

një defiçit operativ.

Qytetet e mëdha të zonave të pasura që kanë më shumë mundësi për të mbledhur të ardhura

nga burimet e veta kanë më tepër gjasa të kenë sufiçit operativ buxhetor, ndërkohë që njësitë

e vogla e të varfëra në shumicën e rasteve kanë defiçite operative buxhetore që në përgjithësi

shkaktohen si rrjedhojë e transferimit të përgjegjësive financiarisht të pambuluar plotësisht

nga transferta e QQ.

Përpara sesa të bëhet analiza e besueshmërisë financiare në kreditim duke parë se në cilën

kategori bën pjesë njësia vendore që do të analizohet: është një njësi e vogël, e mesme apo e

madhe, pasi kjo ka rëndësi të veçantë në vendimin e treguesve të matjes së besueshmërisë që

do të përdoren. Nëse njësia ka pak transferta të pakushëtzuara (grante) nga QQ do të thotë që

ajo varet më shumë nga të ardhurat nga burimet e veta, e nëse këto të fundit nuk i mjaftojnë

për të mbuluar ofrimin e shërbimeve vendore, kjo sjell pamundësinë që njësia të respektojë

shlyerjen e borxhit të marrë. Një tregues shumë i rëndësishëm që përdoret në matjen e

besueshmërisë dhe kapaciteteve financiare në kreditim është burimi i të ardhurave që përdor

njësia për të ofruar shërbimet publike për të cilat ajo është e mandatuar me ligj. Në këtë

kontekst është mirë që njësia të përdorë burimet e veta të të ardhurave për të mbuluar këto

shërbime publike dhe jo grantin e QQ.

56

Tabela 13. Pesha në përqindje e të ardhurave nga burimet e veta dhe transfertës së QQ (grantit)

kundrejt tërësisë së të ardhurave të NJQV-së (2005-2010)

Struktura e të ardhurave buxhetore

Vitet 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1 Burimet e veta % % % % % %

2 Transferta e buxhetit të shtetit % % % % % %

Total i buxhetit të pakushtëzuar (1+2) 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Burimi i informacionit: Njësia Vendore, Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

3.2.3 Treguesit e menaxhimit financiar

Menaxhimi financiar ka të bëjë me metodat, praktikat dhe mjetet që përdorin menaxherët e

njësisë për të plotësuar detyrimet ligjore për ofrimin e shërbimeve publike vendore. Kjo është

një çështje shumë e gjerë që përfshin vlerësimin e politikave financiare të njësisë, përgatitjen

e buxhetit dhe realizimin e shpenzimeve e mbledhjen e të ardhurave dhe menaxhimin e këtyre

të fundit, pa harruar prokurimet dhe menaxhimin ditor të likuiditeteve.

Prania e aktiveve të likuidueshme dhe ato që janë të mundshme për t’u nxjerrë në shitje në

treg janë faktorë pozitivë pasi përfaqësojnë të ardhura rezervë të qëndrueshme në raport me

shpenzimet vjetore të njësisë. Në këtë rast kreditorët janë pozitivë kundrejt kërkësës për

kreditim të njësive vendore pasi aktivet e likuidueshme janë një garanci për to. Borxhi

afatshkurtër është problem nëse nuk është shlyer periodikisht brenda parashikimeve

kontraktuale. Prania e borxhit afatgjatë dhe e borxhit të mundshëm për t’u realizuar (në rastet

kur është dhënë garanci për të tretët) është zakonisht një faktor negativ i financave vendore

përveç rasteve kur një borxh i tillë është përdorur për të financuar veprimtari prodhuese (të

vetëfinancueshme42

). Borxhi afatshkurtër me një pagesë të vetme43

ka efekt negativ mbi

buxhetin e njësive për arsye të trysnisë së vazhdueshme të institucioneve vendore për

rifinancim. Tregues të mundshëm për t’u përdorur janë: përqindja e investimeve ndaj

shpenzimeve gjithsej dhe ndaj mesatares së kësaj norme në nivel kombëtar për gjitha njësitë e

qeverisjes vendore në Shqipëri.

42

Pra borxhi / shlyhet nga të ardhurat e aktivitetit që financohet 43

Hua me një këst, ku në afatin e maturimit shërbimi i borxhit përfaqëson totalin e shumës së marrë hua pa

interesin i cili parapaguhet që në momentin e disbursimit të huasë apo gjatë afatit të maturimit që, gjithësesi

është i shkurtër

57

Matja e cilësisë së menaxhimit financiar është subjekt i interpretimeve cilësore. Qëllimi i

ndërtimit të këtij treguesi në këtë model nuk është përdorimi i ndonjë treguesi sasior për

menaxhimin financiar por përshkrimi i elementeve që duhet marrë parasysh në analizën e

riskut që shoqëron sistemin e menaxhimit financiar të njësisë së qeverisjes vendore.

Shkurtimisht disa elementë që propozohen janë si më poshtë:

Vlerësimi i politikave financiare44

të njësisë;

Metodika e përgatitjes së planit të investimeve kapitale dhe ekzekutimi i këtij plani;

Rishikimi i buxhetit të njësisë, kontabizimi, menaxhimi i keshit, prokurimet,

administrimi i mbledhjes së të ardhurave si dhe sistemet e menaxhimit të

informacionit, që përdoren për vlerësimin e të ardhurave dhe kontrollin e

shpenzimeve;

Raportimi dhe monitorimi financiar (kërkesat ligjore për raportim si dhe mënyra të

tjera me anë të të cilave njësia vendore monitoron ecurinë e vetë financiare).

Është shumë e rëndësishme paraqitja e raporteve të konsoliduara dhe të qarta të cilat bazohen

në llogaritjet e sakta financiare. Auditimet periodike dhe të pavarura janë gjithashtu një pjesë

e rëndësishme e raportimit mbi të cilat merret informacion i saktë dhe autentik (si pjesë e tyre

edhe informacioni i likuiditeteve në dispozicion për kryerjen e shërbimit të borxhit).

Marrëdhëniet e qarta financiare midis njësive vendore dhe ndërmarrjeve në pronësi të tyre

(kompanive të shërbimeve publike vendore) janë një pjesë e rëndësishme e analizës pasi

ndërmarrjet në fjalë mund të kenë borxhe të fshehura45

. Qartësimi i marrëdhënieve midis

ndërmarrjeve dhe njësisë dhe kontabilizimi i saktë sipas standarteve të miratuara përmirëson

treguesit e performancës së menaxhimit financiar të njësisë.

3.2.4 Treguesit e borxhit

Treguesit e Borxhit janë ndarë në dy kategori: njësitë vendore që kanë borxh të trashëguar

dhe njësive që synojnë të marrin hua për herë të parë. Për njësitë që kërkojnë të marrin hua

44

Deri më sot nuk kam hasur NJQV me një dokument politikash financiare të miratuar nga Këshilli i njësisë së

qeverisjes vendore. Megjithatë këtu është rasti, për ta ngritur përpara sesa të kalohet në kapitullin e gjetjeve dhe

sugjerimeve, përgatitjen e një dokumenti të tillë. 45

Rasti i deritanishëm me disa NJQV në vendin tonë të cilat kanë marrë në pronësi ndërmarrjet e ujësjellës

kanalizimeve, ka treguar që këto ndërmarrje kanë borxhe kundrejt kompanisë së shpërndarjes së energjisë

elektrike / kryesisht ato ndërmarrje të cilat shpërndajnë ujin me anë të pompave elektrike.

58

për herë të parë kapaciteti i tyre financiar përllogaritet në bazë të kufizimeve ligjore të

parashikuara në ligjin numër 9869, datë 4.02.2008 “Për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore”,

duke respektuar disa kufij:

Njësia vendore mund të marrë hua afatgjatë në atë nivel sa teprica gjithsej e borxhit

afatgjatë në mënyrë që kjo tepricë të mos kalojë raportin 1.3:1 ndaj të ardhurave

operative, gjithsej, (nga burimet e veta, taksat e ndara dhe transferta e pakushtëzuar e

njësisë vendore).

Njësia vendore duhet të respektojë edhe dy kufizime të tjera përsa i përket shlyerjes

vjetore që i bëhet këtij borxhi. Të cilat janë:

o Raporti i tepricës operative të vitit fiskal paraardhës46

me shumën e këstit të

borxhit, që duhet të paguhet çdo vit për borxhin afatgjatë, duhet të jetë jo më pak

se 1,4 : 1 (ose sa 0.741 e të ardhurave e pakushtëzuara).

o Shuma e borxhit, që duhet të shlyhet çdo vit për borxhin afatgjatë, nuk mund të

tejkalojë 20% (njëzet përqind) të buxhetit gjithsej nga të ardhurat nga transferta e

pakushtëzuar, taksat dhe tatimet e ndara dhe taksat e tarifat vendore të tre viteve

fiskale paraardhëse të njësisë së qeverisjes vendore.

Për njësitë vendore që tashmë kanë marrë hua dhe kërkojnë të marrin një hua të re, treguesi i

borxhit përfshin:

Një këst vjetor i borxhit maksimalisht sa një përqindje e caktuar ndaj të ardhurave

gjithsej nga burimet e veta të njësisë.

Kufiri sipas ligjit aktual “Për huamarrjen e qeverisjes vendore” tërësia e këstit vjetore të

borxhit nuk duhet të kalojë masën prej 20% të të ardhurave të pakushtëzuara të njësisë.

Kujdes këtu duhet llogaritur edhe shërbimin e borxhit tashmë të marrë / kontraktuar më parë.

Megjithatë ka mënyra liberale apo konservatore për interpretimin e numëruesit dhe emëruesit

të këtij treguesi. Për qëllimin e përgatitjes së një materiali mbështetës, bindës për

huadhënësin e borxhit të ri që tentohet të merret njësia vendore duhet të përdorë interpretimin

konservator. Në këtë rast treguesi që propozohet tashmë është që shërbimi i borxhit gjithsej të

raportohet vetëm mbi të ardhurat nga burimet e veta (pra taksa, tarifa vendore dhe të ardhura

nga menaxhimi i aktiveve vendore pa transfertat e pakushtëzuara). Përllogaritjet e të

46

Teprica operative e llogaritur si diferenca e të ardhurave operative, nga burimet e veta, taksat e ndara dhe

transferta e pakushtëzuar me shpenzimet jo të kushtëzuara operative të njësisë së qeverisjes vendore

59

ardhurave nga burimet e veta duhet të respektojnë Udhëzimin e Ministrisë së Financave

nr.35, datë 5.11.2008 “Për zbatimin e ligjit nr. 9869, datë 4.2.2008 “Për Huamarrjen e

Qeverisjes Vendore” prej maksimumi 7% rritje vjetore e të ardhurave të veta, por duhet të

marrin parasysh një rritje edhe më të moderuar nëse vërtet nuk ka arsye të qënësishme / forta

për të argumentuar rritjen në fjalë.

Edhe pse nuk njihet teknikisht si “borxh” njësitë vendore në Shqipëri ashtu sikurse edhe

institucionet e QQ vonojnë pagesën e kontratave të ndryshme dhe akumulojnë vonesa në

kontabilitet (në zërin e detyrimeve të kontraktuara / konstatuara). Nuk ka një tregues të

veçantë borxhi për këto raste por ato duhen marrë seriozisht parasysh kur realizohet një

analizë e tillë. Nëse një njësi ka vonesa në respektimin e pagimit të kontratave mbi 90 ditë

është shumë e rëndësishme të kuptohet përse kanë ardhur këto vonesa (kanë të bëjnë me

respektimin e detyrimeve kontraktuale apo me mosrealizimin e të ardhurave buxhetore e për

pasojë mungesën e fondeve të disponueshme).

Teprica gjithsej e borxhit të marrë (nënshkruar) për frymë

Është e rëndësishme për analizën financiare të borxhit që kërkohet të merret sesa është në të

vërtetë barra e tij për njësinë, psh., totali i principalit borxhit korrent të kontraktuar për frymë,

krahasuar me barrën e borxhit në njësi të tjera vendore. Kjo gjë ndihmon kredidhënësit të

krahasojnë barrën fiskale të një njësie vendore kundrejt një tjetre dhe lehtëson gjykimin e tyre

përpara marrjes së një vendimi për kreditim apo jo.

60

KREUIV: PROPOZIM I NJË MODELI PËR MATJEN E

BESUESHMËRISË DHE TË AFTËSISË FINANCIARE

TË NJËSIVE VENDORE NË SHQIPËRI / MODELI

LOGJIK DHE ALGORITMI

Ky model shërben për të vlerësuar besueshmërinë dhe aftësinë financiare të njësive të

qeverisjes vendore kur ato kërkojnë të marrin hua. Ai bazohet në të dhëna historike për

veprimet ekonomike dhe financiare të njësisë si dhe për parashikimet e saj në të ardhmen.

Modeli është një mjet që ndihmon në analizën e brendshme të njësisë vendore dhe për të

përgatitur skenarë të ndryshëm për të gjetur zgjidhjen më të mirë që ka njësia në fjalë thjesht

duke ndryshuar faktorët e modelit që për rrjedhojë influencojnë rezultatet ekonomike dhe

financiare të NJQV-së.

Nevojat financiare të njësisë vendore përcaktohen nga ndryshimi midis nevojave për

shpenzime dhe burimeve financiare të disponueshme. Ajo që synojmë të realizojmë me këtë

analizë është interpretimi i kësaj diference jo thjesht bardhë e zi. Në këtë mënyrë nuk do të

përpiqemi të japim një gjykim të prerë se njësia vendore ka situatë të “mirë” apo të “keqe”

financiare por do të gjejmë pikat e forta dhe të dobëta të kësaj njësie duke bërë një analizë të

detajuar të kapaciteteve të saj në lidhje me të ardhurat, mundësisë për të kryer investime,

kapaciteteve për të menaxhuar shpenzimet etj.

4.1 Dy fjalë për “ credit rating agencies47

”

Kush e vlerëson rriskun? Të gjithë aktorët e tregut të kredisë bashkiake / njësisë vendore

duhet të vlerësojnë rriskun. Huadhënësi ose investuesi ka ndoshta interesin më të madh të

vlerësojë nëse një hua është „creditworthy“ pasi ai vë në rrezik paratë e tij. Megjithatë, në një

treg që funksionon mirë huamarrësi ka të njëjtin interes për të kuptuar rriskun që ai pranon

duke marrë borxh si edhe efektin që ka ky risk në pagesën e normave të interesit sot e në të

ardhmen.

Në vendet ku përdoren gjerësisht obligacionet bashkiake institucione të pavarura të

specializuara si agjencitë e klasifikimit të kredisë dhe firmat e sigurimit të obligacioneve

paguhen nga aktorët e këtij tregu për të vlerësuar rriskun e kredisë për njësinë vendore. Edhe

47

Shkurtimisht e njohur edhe si CRA/credit rating agency, vjen nga anglishtja agjenci e klasifikimit të kredisë

61

qeveria qendrore është e interesuar që njësitë vendore të jenë të kujdesshëm në marrjen e

rriskut të kredisë. Për këtë ato përgatisin bazë ligjore të tillë që të sigurojë uljen e rriskut të

kredisë për njësitë vendore dhe kreditorët po ashtu.

Për fat të mirë në shumicën e vendeve të zhvilluara agjencitë e klasifikimit të kredive u

ofrojnë institucioneve financiare vlerësim të besueshmërisë për njësitë vendore. Ky vlerësim

njihet nën formën e klasifikimit financiar të financave publike për njësitë e qeverisjes

vendore. Këto agjenci ofrojnë një klasifikim kredie nëpërmjet një analize objektive të

jashtme. Këtë vlerësim ato e bëjnë duke përzgjedhur me kujdes faktorë rrisku që ndikojnë

mbi aftësinë dhe dëshirën e njësive të qeverisjes vendore për të ripaguar borxhin.

Rrisku i kredisë zakonisht matet nëpërmjet një shkalle krahasuese. Rrisku i kredisë për një

huamarrës të caktuar matet fillimitsht kundrejt rriskut të huave ose obligacioneve të njësive të

tjera vendore brenda vendit. Ndonjëherë tentativa bëhen që të standartizohet klasifikimi i

kredisë midis llojeve të ndryshme të kredisë, përfshirë kompanitë, njësitë vendore dhe

qeverisjes qendore brenda të njëjtit vend ose standartizimi i obligacioneve bashkiake midis

vendeve të ndryshme.

Bazuar në informacione të detajuar në lidhje me njësinë e qeverisjes vendore, dhe në analizën

e faktorëve që ndihmojnë në parashikimin e gjasave që një njësi ka të mos paguajë borxhin,

agjencitë e klasifikimit të kredisë bëjnë renditjen e njësive të qeverisjes vendore.

Agjencitë e pavaruara të klasifikimit të kredisë zakonisht përdorin një shkronjë të caktuar ose

një shkallë numerike për të përmbledhur vlerësimin e tyre. Megjithëse agjencitë e klasifikimit

të kredisë kanë sistemin e tyre të shkronjave, zakonisht klasifikimi varion nga AAA (shkalla

më e lartë e cilësisë së kredisë) tek BBB (cilësia e kredisë mjaftueshmërisht e mirë për tu

konsideruar “investment grade”) tek C (nivel jashtëzakonisht i lartë rrisku kredie). Shkalla e

vlerësimit mund të jetë progresive: AAA, AA, A, BBB, BB, B, CCC, CC, C ose me shenjat

“+” dhe “-“ për klasat e identifikuara. Raportet e klasifikimit i shoqërojnë shkallët e

shkronjave me shpjegime në lidhje me vlerësimin.

Bankat që u japin kredi njësive vendore kanë shkallë krahasuese për vlerësimin e brendshëm

të tyre që i bëjnë ata riskut të njësisë vendore që kreditojnë. Për shembull agjencia Standard

& Poors përdor këto shkallë kategorish për vlerësimin e bashkive:

AAA – “kapacitet jashtëzakonisht i lartë për të paguar interesin dhe principalin e kredisë”.

BBB – “kushtet e paqëndrueshme ose ndryshimet në ekonomi ka shumë gjasa të cojnë në

62

kapacitet të dobët për të paguar intesin dhe principalin e kredisë”.

B – “ aktualisht ka aftësi të respektojë detyrimin për të paguar interesin dhe principalin e

kreisë. Nëse do të ndodhin ngjarje që cojnë në paqëndrueshmëri të biznesit, dhe kushteve

financiare dhe ekonomike të njësisë ka shumë mundësi që bjerë aftësia dhe dëshira për të

paguar detyrimet e borxhit”.

Agjencitë e klasifikimit të kredisë përdorin shkallë për klasifikim ndërkombëtar dhe

klasifikim kombëtar. Kjo gjëështë e tillë edhe për klasifikimin e njësive vendore.

Klasifikimi kombëtar bëhet për të krahasuar njësi vendore brenda të njëjtit vend me njëri-

tjerin. Klasifikimi kombëtar krahason njësitë vendore me autoritetin me riskun më të ulët në

vend: që është qeveria qendrore. Qëllimi është që investuesit brenda vendit që gjejnë një

mënyrë për të matur rriskun që ato marrin përsipër nëse i japin borxh njësive vendore me

rriskun që kanë nëse do të investonin në instrumentat pa rrisk të qeverisë (bono thesari apo

obligacione të qeverisë). Brenda një shkalle kombëtare obligacionet e emetuara nga QQ për

investuesit brenda vendit gjithnjë klasifikohen si AAA.

Ndërkohë që klasifikimi ndërkombëtar i krahason njësitë e një vendi me njësitë vendore më

të mira në botë: për shembull AAA qeveri të sigurta si Gjermania, Mbretëria e Bashkuar dhe

Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Qëllimi i këtij klasifikimi është që tu japë investuesve

ndërkombëtar një metër / një mënyrë për të matur rriskun e kredive që ato ofrojnë për

qeverisë qendore apo vendore të këtyre vendeve krahasuar me rriskun e investimit të fondeve

të tyre në obligacionet e emetuara nga qeveritë me financat më të sigurta në botë.

Për të mënjanuar rriskun e kursit të këmbimit, njësitë e qeverisjes vendore marrin hua në

monedhën kombëtare nga institucione financiare brenda vendit. Për këtë arsye shkalla

kombëtare e klasifikimit është më e mira për të vlerësuar nëse njësia është e besueshme

financiarisht tek huadhënësi i mundshëm. Diferenca midis një shkalle klasifikimi kombëtare

dhe një shkalle ndërkombëtare është shumë e rëndësishme. Për shembull një njësi vendore

(në një vend në zhvillim e sipër) është klasifikuar me BB+ në shkallën ndërkombëtare (që do

të thotë se nuk është investment grade për investuesit e huaj). E njëjta agjenci klasifikimi e

klasifikon të njëjtën njësi vendore me AA+ sipas shkallës kombëtare të klasifikimit të kredisë

(që do të thotë shumë e mirë për sa i përket rriskut të kredisë për investuesit lokal). Njësitë

vendore që marrin një klasikim BBB- (pra investment grade) ose edhe më lartë sesa kaq në

shkallën e tyre kombëtare konsiderohen nga shumica e institucioneve financiare si të

63

besueshëm financiarisht në kreditim (creditworthy). Ndërkohë që ato me klasifikim më të ulët

sesa investment grade konsiderohen si jo të besueshëm financiarisht në kreditim e për

rrjedhojë njësi të paafta që të marrin financim afatgjatë.

Agjencitë e klasifikimit luajnë një rol të rëndësishëm në tregun financiar dhe atë të kapitalit.

Këto agjenci ofrojnë dy lloje klasifikimi: (i) për klasifikimin e instrumentave të borxhit dhe

(ii) për klasifikimin e emetuesve të borxhit / kredisë. Nëse klasifikimi i parë ka për qëllim të

vlerësojë pozicionin që ka një emetues obligacioni për të vonuar apo paguar detyrimin që lind

nga ky instrument huaje, ndërkohë që klasifikimi i dytë ka për qëllim të vlerësojë në mënyrë

të plotë kapacitetet dhe besueshmërinë financiare të kompanisë. Në shumicën e rasteve,

emetuesi i instrumentave të borxhit është një kompani, entitet i ngritur me qëllim të veçantë,

njësi e qeverisjes vendore ose qendrore që emetojnë tituj financiarë borxhi (si për shembull

obligacionet) që mund të tregtohen në tregun dytësor. Një klasifikim kredie për një emetues

borxhi analizon kapacitetin dhe besueshmërinë financiare në kreditim të emetuesit (aftësinë e

tij për të paguar borxhin / huanë) dhe jep ndikim të drejtpërdrejtë mbi normën e interesit që

vendoset për këtë titull financiar që emetohet.

Ka disa agjenci klasifikimi të mirënjohura në gjithë botën siç janë: Moody’s Investors

Service, Standard and Poor’s (S&P’s), Fitch Rating etj. Këto tre agjenci njihen ndryshe edhe

si “The big three48

”. Moody’s dhe S&P zënë rreth 40% të tregut secila. Agjencia e tretë për

nga madhësia Fitch Ratings zë 14% të tregut. Përgjithësisht këto kompani si pjesë të

zakonshme e punës së tyre bëjnë klasifikimin e obligacioneve dhe kompanive. Gjatë

dekadave të fundit këto kompani kanë përqasur në klasifikimin e tyre edhe qeveritë qofshin

ato të nivelit qendror apo vendor. Gjithësesi duhet theksuar se ato janë të specializuara të

klasifikojnë obligacionet dhe kompanitë, ndërkohë që kjo e fundit mbetet ende një qasje e

metodave të tyre të klasifikimit të kompanive për qeveritë dhe institucionet publike.

“Tre të mëdhatë” me anë të klasifikimit që u bëjnë Qeverisjes qendrore vlerësojnë aftësinë që

ka një vend për të menaxhuar borxhin e tij publik. Klasifikimi që u bëjnë këto agjenci

ndërkombëtare vendeve të ndryshme azhustohen në varësi të besueshmërisë dhe aftësisë

financiare që kanë këto vende për të paguar borxhin e marrë. Klasifikimi merr gjithashtu në

konsideratë zhvillimin e përgjithshëm ekonomik dhe situatën / klimën politike.

Cdo agjenci klasifikimi ka metodologjinë e vet të matjes së besueshmërisë dhe kapacitetit

financiare në kreditim dhe përdor një shkallë të vecantë klasifikimi për vlerësimin e saj. Këto

48

Nga anglishtja, që do të thotë “Tre të mëdhatë”

64

agjenci përcaktojnë kritere dhe medotologji të cilat i vlerësojnë kohë pas kohe dhe i

përditësojnë vazhdimisht. Agjencitë gjithashtu mundohen të përfshijnë në analizën e tyre

këndvështrimin e analistit të fushës konkrete. Megjithatë kur bëhet fjalë për klasifikimin e një

qeverisjeje vendore vlerësimi që bëhet nga këto agjenci mbetet nëkontekstin e metodologjisë

së përdorur në standartin e agjencisë që ka fokus përdorimi sa më të gjerë (në sa më shumë

vende të botës), ndërkohë që vendet e Evropës Juglindore që janë ende në proçese të

decentralizimit vendor të pakonsoliduara si nga pikëpamja e bazës ligjore po ashtu edhe

burimeve financiare nuk e gjejnë vendet të përfaqësuara në klasifikimin e këtyre agjencive.

Nga ana tjetër, ritheksojmë se ky punim nuk synon të krijojë një model klasifikimi të njësive

të qeverisjes vendore në Shqipëri por një model që vlerëson thellësisht kapacitetet financiare

dhe besueshmërinë e tyre kur ato synojnë të marrin kredi. Kjo është arsyeja pse punimi

frymëzohet nga treguesit bazë të vlerësimit që përdorin këto agjenci dhe përpunon, përshtat,

tregues konkretë për njësitë e qeverisjes vendore në vendin tonë.

Cilësia e klasifikimeve të titujve financiarë u vu thellësisht në dyshim mbas krizës së viteve

2007 – 2009. Njihet tashmë fakti që Komisioni i Shteteve të Bashkuara të Amerikës për Titujt

Financiarë dhe Këmbimet i dërgoi Kongresit Amerikan një raport ku i kërkohej një hetim për

praktikat anti-konkurrencë të agjencive të klasifikimit të kredisë dhe të emetuesve të borxhit

përfshirë këtu edhe konfliktin e interesit. Së fundmi kriza e borxhit të sovranitetit Evropian

gjatë viteve 2010-2011 bëri që Bashkimi Evropian dhe vendet anëtare të tij të ngrenë kritika

konkrete kundrejt cilësisë së klasifikimit nga agjencitë e specializuara.

4.2 Përkufizimi i treguesve të modelit për matjen e besueshmërisë

financiare

Në vijim të logjikës së treguesve që përdoren për vlerësimin e besueshmërisë (sipas

kategorive: operacione financiare, menaxhim financiar dhe borxh) propozohen disa tregues si

më poshtë:

a. Kapaciteti i të ardhurave (KA)

b. Ngurtësia e shpenzimeve (NSh)

c. Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB)

65

d. Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF)

Sikurse shihet grupi i parë i treguesve fokusohet tek të ardhurat. Dy grupet e tjera (b dhe c)

fokusohen tek shpenzimet ndërkohë që grupi i fundit (d) eksploron marrëdhënien midis të

ardhurave dhe shpenzimeve. Për këta tregues propozohen edhe disa nënkategori treguesish.

a. KA – është një tregues në formë raporti që shpreh gjendjen dhe kontrollin e njësisë

së qeverisjes vendore mbi të ardhurat nga burimet e saj vendore (taksa dhe tarifa

vendore).

Në vlerësimin e besueshmërisë dhe kapaciteteve financiare të NJQV-së nuk analizohet vetëm

të ardhurat gjithsej por edhe karakteristikat e burimeve të ndryshme të financimit, veçanërisht

ata që pësojnë ndryshime nga një vit në tjetrin. Me anë të treguesve të kapacitetit të të

ardhurave synohet krahasimi i dy bashkive konkrete të cilat kanë të njëjtën numër popullsie

ku bashkia ‘A’ ka të ardhura për frymë më të larta sesa bashkia ‘B’. Në këto kushte gjykimi i

parë të çon në përfundimin që bashkia ‘A’ ka një risk më të vogël kredie. Megjithatë, nga

analizat më të thelluara, mund të ndodhë që bashkia ‘A’ të nxjerr pjesën më të madhe të të

ardhurave të saj nga një burim mbi të cilin ajo nuk ka kompetenca ndikimi (si psh transfertat

e QQ të cilat luhaten shumë nga njëri vit në tjetrin madhësia e të cilave nuk është në dorën e

njësisë). Ndërkohë bashkia ‘B’, ka pjesën më të madhe të të ardhurave nga burimet e veta si

taksa dhe tarifa vendore. Për këtë arsye, edhe pse të ardhurat gjithsej për frymë të bashkisë B

janë disi më të ulëta, duke qenë të njëjtë treguesit e tjerë, ajo paraqet risk më të ulët për

kreditorët.

Ky shembull tregon se bashkitë kanë nivel të ndryshëm kontrolli mbi të ardhurat e tyre. Të

ardhurat korente dhe ato të përsëritshme në mënyrë periodike në pjesën më të madhe të tyre

janë nën kontrollin e njësisë vendore, ndërkohë që burimet e tjera janë më pak të besueshme

apo të pritshme. Parashikueshmëria e të ardhurave është çështje kyç në analizën e kreditimit,

pasi shërbimi i borxhit nënkupton arritjen e një mirëkuptimi midis bankës dhe njësisë

vendore për kalendarin e shlyerjes së borxhit. Kalendar i cili përditësohet sipas skenarëve (

gjendje e mirë / gjendje e keqe financiare e njësisë).

a.1 KA1 / Të ardhurat nga tatimi mbi pasurinë e paluatjshme (banesa dhe / ose toka

bujqësore) në % ndaj të ardhurave gjithsej të njësisë vendore.

66

Përgjithësisht është pranuar tashmë jo vetëm për rastin konkret të Shqipërisë por kudo

në botë se “tatimi mbi pasurinë e paluajtshme” është e ardhura më e rëndësishme dhe

e qëndrueshme për njësitë vendore49

”. Në qytetet e mëdha të vendeve të rajonit dhe

EU-së kjo e ardhur zë pothuajse 1/3 e të ardhurave fiskale të njësive. Në Shqipëri për

arsye të të ardhurave nga taksa mbi biznesin e vogël pesha e kësaj takse është më e

vogël, por gjithësesi ajo është mbi 21%. Një arsye tjetër e fokusimit mbi këtë tregues

(që ka në bazë të tij tatimin mbi pasurinë e paluajtshme) është fakti se baza e këtij

tatimi (pasuria e paluajtshme) reflekton drejtpërdrejtë forcën / dobësinë e ekonomisë

vendore, veçanërisht për qytetet (e mesme - mëdha).

a.2 KA2 / Të ardhurat nga tatimi mbi biznesin e vogël si % ndaj të ardhurave gjithsej të

njësisë vendore.

Tatimi mbi biznesin e vogël në vendin tonë është tërësisht në kompetencën e pushtetit

vendor me një histori me shumë ecejake në menaxhim dhe me ndryshime të shpeshta

në formulën e aplikimit të saj. Gjithësesi deri sot ai mbetet tatimi / e ardhura fiskale

me rëndësinë më të madhe për njësitë vendore e për më shumë bashkitë / kundrejt

komunave. Pesha e tij ndaj të ardhurave fiskale vendore shkon rreth 20% (shumë afër

tatimit mbi pasurinë) ndërkohë që, në vitet 2004-2005, pesha e tij ishte pothuajse 50%

e të ardhurave fiskale. Sikurse edhe treguesi i mësipërm me anë të këtij raporti jepet jo

vetëm një pjesë e rëndësishme e kapacitetit financiar që mbështetet mbi të ardhura që

janë tërësisht në kompetencën e njësisë vendore por ky raport na jep një pamje

(gjykim) mbi ecurinë e ekonomisë vendore.

a.3 KA3 / Të ardhurat nga taksat dhe tarifat e tjera dhe të ardhurat dytësore si % ndaj të

ardhurave gjithsej.

Analiza financiare sigurisht që duhet të fokusohet jovetëm mbi dy taksat që janë

burimet kryesore por edhe mbi të ardhurat e tjera fiskale (taksat dhe tarifat vendore),

pasi apo janë të përhershme dhe periodike për njësinë vendore dhe nën kontrollin e

saj. Disa taksa dhe tarifa që futen në këtë kategori janë:

Tarifat për pastrim, gjelbërim dhe ndriçim të hapësirave publike

Taksat e tabelës dhe reklamave

49

Më gjerësisht kjo çështje trajtohet në T. Levitas, Local Government taxes, fees and charges in Albania:

Current and future challenges.

67

Taksat e përkohshme

Të ardhura nga burime dytësore të vetat

Të ardhurat dytësore përfaqësojnë të ardhura nga shitja dhe dhënia me qera etj. Këto

lloj të ardhurash nuk kanë të njëjtën parashikueshmëri sikurse ato të përmendura më

sipër në po këtë tregues por edhe tek KA1 dhe KA2

a.3.1 KA3a / Të ardhurat gjithsej nga taksat dhe tarifat dhe burimet e tjera dytësore për

frymë.

Baza e këtij treguesi është e njëjtë me atë më sipër, ndërkohë që të ardhurat tashmë

raportohen për frymë. Kjo na lejon që të krahasojmë dy njësi vendore të ndryshme.

a.4 KA4 / Të ardhurat e pakushtëzuara gjithsej kundrejt tërësisë së buxhetit të njësisë

vendore në %.

Në këtë tregues përveç të ardhurave nga burimet e veta të të gjitha llojeve përfshihen

edhe të ardhurat si transferta të pakushtëzuara nga QQ (granti sipas formulës së ligjit

të buxhetit të shtetit). Duke i raportuar këto të ardhura mbi të ardhurat gjithsej shihet

niveli i kompetencave (mundësive) që ka njësia vendore në fjalë për të përdorur të

ardhurat sipas nevojave dhe politikës së saj buxhetore.

a.5 KA5 / Të ardhurat gjithsej për frymë (buxheti = ardhurat e veta + transfertat e QQ

gjithsej).

Në këtë tregues përveç të ardhurave sipas treguesit më sipër përfshihen edhe

transfertat e kushtëzuara të qeverisë. Duke i raportuar këto të dhëna për frymë bëhet e

mundur që buxheti / kapaciteti financiar i njësisë në fjalë të krahasohet me njësitë e

tjera vendore.

b. Ngurtësia e shpenzimeve (NSh) – mat shkallën e elasticitetit të zyrtarëve vendorë

në angazhimin e të ardhurave buxhetore për qëllime konkrete / shpenzime

konkrete.

Ky grup treguesish analizon shpenzimet e buxhetit. Me anën e tyre synohet të kuptohet sesa

fleksibël apo të ngurta janë shpenzimet e ndryshme të bashkisë / njësisë vendore. Shpenzimet

fleksibile e bëjnë bashkinë më të besueshme në kreditim. Elasticiteti i tyre e bën bashkinë të

68

ndryshojë shpenzime të ndryshme nëse do të ishte e nevojshme, në mënyrë që të respektojë

shërbimin e borxhit të kontraktuar.

Sikurse edhe grupi i parë i treguesve (ai i të ardhurave) edhe ky grup treguesish jepet në

mënyrë progresive (kumulative). Në këtë mënyrë treguesit e parë përfaqësojnë shpenzimet

më pak fleksibile / më të ngurtat. Ngurtësia e tyre mund të vijë si rrjedhojë e një parashikimi

ligjor të ngurtë / jo fleksibël, ose si pasojë e reagimit ndaj presionit politik për të plotësuar

disa kërkesa bazë të popullatës ose si reagim për të ruajtur një reputacion të njësisë vendore

për të qenë e besueshme financiarisht. Treguesit pasardhës pra në shkallë rritëse të këtij grupi

mbartin gjithnjë e më shumë elasticitet / janë më pak të ngurtë përsa i përket shpenzimeve.

Në këtë tregues qëllimisht nuk janë futur shpenzimet për investime (shpenzimet kapitale) pasi

këtë pjesë të shpenzimeve e kemi trajtuar së bashku me treguesit e borxhit.

b.1 NSH1 / Shpenzime për pagimin e këstit të borxhit në përqindje (%) kundrejt

shpenzimeve gjithsej.

Nga një perspektivë që lidhet ngushtësisht me vlerësimin e besueshmërisë në kreditim

shërbimi i borxhit duhet të jetë prioriteti kryesor për njësinë vendore. Tek ky tregues

duam të shohim pagesat për principalin, interesat dhe komisionet që lidhem me

borxhin afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë të njësisë vendore.

b.2 NSH2 / Shpenzime për shlyerjen e borxhit dhe për personelin në përqindje (%)

kundrejt shpenzimeve gjithsej.

Sikurse shpenzimet për shlyerjen e borxhit, edhe pagat për personelin në sektorin

publik janë prioritet numër një për njësinë vendore. Këto të fundit nuk mund të mos

kryhen / respektohen. Në këtë tregues bëjmë një grup shpenzimesh të domozdoshme

për t’u respektuar në kohë.

b.3 NSH3 / Shpenzime për shlyerjen e borxhit plus shpenzimet për personelin plus

subvencione të detyrueshme në përqindje (%) kundrejt shpenzimeve gjithsej.

Përveç dy klasave të mësipërme ndodh që një njësi vendore / përgjithësisht institucion

publik ka detyrimin ligjor të bëjë pagesa të detyrueshme për një kategori të caktuar

qytetarësh. Këto lloje pagesash nuk ndeshen shpesh por kur ato janë të tilla, duhen

respektuar. Kjo është edhe arsyeja që i bashkohen grupit të shpenzimeve me prioritet

të lartë respektimi.

69

b.3.1 NSH3a / Shpenzime për shlyerjen e borxhit plus shpenzimet për personelin dhe plus

shpenzimet për subvencione të detyrueshme për frymë.

Ky nëntregues i raporton të ardhurat me prioritet të lartë respektimi kundrejt numrit të

popullsisë për ta bërë këtë tregues të njësisë vendore të krahasueshëm me njësitë e

tjera.

b.4 NSH4 / Shpenzime për shlyerjen e borxhit dhe shpenzime korente në përqindje (%)

ndaj shpenzimeve gjithsej.

Në periudha afatshkurtëra shpenzimet korente janë më të ngurta sesa shpenzimet për

investime të reja. Kjo sepse, nëse ndodh një shkurtim buxheti, zyrtarët mund të

rishikojnë afatetet (kalendarin) e investimeve të reja. Për rrjedhojë treguesi i

mësipërm përfshin të gjitha shpenzimet që janë pothuajse të pamundura për tu

shkurtuar (pa përfshirë investimet) duke i raportuar mbi totalin e shpenzimeve jep

ngurtësinë maksimale të njësisë për të manovruar me buxhetin e saj.

c. Kapaciteti i investimeve dhe i borxhit (KIB) – tregues i cili jep rëndësinë që u

japin zyrtarët vendorë projekteve të investimeve, dhe aftësisë së tyre për të

angazhuar borxh afatgjatë për financimin e investimeve.

Kapaciteti i investimeve dhe i borxhit hedh dritë mbi huamarrjen bashkiake / njësisë vendore

dhe mbi investimet (shpenzimet kapitale). Këto dy shprehje (huaja dhe investimet) në mënyrë

rastësore mbivendosen por nuk janë e njëjta gjë. Njësia vendore mund të marrë borxh jo

vetëm për investime kapitale, por edhe për shumë arsye të tjera. Nga ana tjetër, bashkia mund

të përballojë investimin me mjete të tjera dhe jo vetëm nëpërmjet huasë (psh nëpërmjet të

ardhurave korente buxhetore ose të transfertave të kushtëzuara të QQ).

c.1 KIB1 / Kësti vjetor i borxhit në përqindje (%) ndaj të ardhurave korente gjithsej.

Ky tregues ka shumë rëndësi për analizën që i bëhet bashkisë. Ai tregon sesa të

ardhura i mbeten njësisë në fjalë nëse ajo mendon të marrë borxh të ri. Ligji për

huamarrjen vendore, në nenin 18 të tij përcakton se:

“Raporti i tepricës operative të vitit fiskal paraardhës (të llogaritura si diferenca e të

ardhurave operative, nga burimet e veta, taksat e ndara dhe transferta e pakushtëzuar

70

me shpenzimet jo të kushtëzuara operative të njësisë së qeverisjes vendore) me

shërbimin e borxhit, që duhet të paguhet çdo vit për borxhin afatgjatë, është jo më pak

se 1,4:1.

Raporti i gjendjes gjithsej të borxhit ndaj të ardhurave operative, nga burimet e veta,

taksat e ndara dhe transfertat e pakushtëzuara gjithsej, është jo më pak se 1,3:1.

Shërbimi i borxhit që duhet të paguhet cdo vit për borxhin afatgjatë, nuk mund të

tejkalojë njëzet përqind të buxhetit total të të ardhurave nga transferta e pakushtëzuar,

taksat dhe tatimet e ndara dhe tarifat vendore të tri viteve fiskale paraardhëse të

njësisë së qeverisjes vendore”.

c.2 KIB2 / Investimet kapitale (përfshirë këtu shpenzimet për shërbimin e borxhit) në

përqindje (%) ndaj të ardhurave gjithsej.

Ky tregues synon të kapë faktin nëse njësia vendore tenton të shpenzojë për investime

nga të ardhurat e saj apo për shpenzime operative.

c.2.1 KIB2a / Shpenzimet kapitale (përfshirë shpenzimet për shërbimin e borxhit afatgjatë)

për frymë.

Shprehja e investimeve për frymë na jep mundësinë që të krahasojmë më mirë njësitë

vendore me njëra-tjetrën.

c.3 KIB3 / Shpenzimet për shërbimin e borxhit afatgjatë në përqindje (%) ndaj

investimeve kapitale gjithsej50

.

Për të bërë diferencën midis burimeve të ndryshme të financimit të përdorura për

investimet kapitale, ky tregues na thotë se ç’pjesë e këtyre investimeve realizohen me

anë të financimit me anë të borxhit afatgjatë në krahasim me atë pjesë që financohet

nga të ardhurat korente (sufiçiti neto operacional).

d. Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF) – shpreh mënyrën e menaxhimit të

burimeve të financimit (të ardhurat) nga njësia vendore.

50

Sikurse edhe në treguesin paraardhës me “investime kapitale” nënkuptojmë shpenzime kapitale plus

shpenzimet për financimin afatgjatë (shërbimin e borxhit).

71

Ky grup treguesish synon të masë kapacitetin e menaxhimit financiar të njësisë administrative

vendore (këshillit bashkiak / komunal). Ky grup ishte shumë i vështirë për t’u ngritur sepse,

për të pasur rezultate të mira, të besueshme, duhen futur në këtë grup sa më shumë të dhëna

historike për njësine vendore në fjalë. Nëse në këtë punim kjo vështirësi është tejkaluar prej

burimeve të informacionit nga thesari publik, në analizat e mëtejshme të personave të tretë

duhet vënë në dukje kjo vështirësi.

d.1 KMF1 / Të ardhurat korente minus shpenzimet korente51

në % ndaj të ardhurave gjithsej.

Bashkitë shfaqin kapacitet menaxhimi financiar kur nuk i përdorin të gjitha burimet që kanë

në dispozicion për të kryer shpenzime operative, por për të investuar një pjesë të mirë të

shpenzimeve në projekte shpenzimesh kapitale. Për të realizuar këtë fillimisht zbresim nga

të ardhurat korente gjithsej - shpenzimet korente dhe më pas e pjestojmë mbetjen me të

ardhurat gjithsej.

d.2 KMF2 / Të ardhurat operative minus shpenzimet korente në % ndaj të ardhurave gjithsej.

Sikurse e thamë më sipër njësitë vendore përveç të ardhurave nga taksat dhe tarifat por edhe

të ardhura të veçanta nga taksa të përkohshme, taksa dhe tatime të ndara52

(nëse aplikohen)

transfertat e pakushtëzuara të QQ. Kur nga këto të ardhura zbriten shpenzimet korente

përftohet diferenca e cila përfaqëson “tepricën operative neto”. Kjo tepricë e raportuar mbi

totalin e të ardhurave jep treguesin e mësipërm.

d.3 KMF3 / Taksa të posaçme / të përkohshme në % ndaj të ardhurave gjithsej.

Bashkitë nuk janë të detyruara me ligj të mbledhin taksa të posaçme, por ato kanë të drejtën

t’i vendosin bazuar nga objektiva të veçanta të tyre. Megjithatë, shumë pak njësi jo vetëm

në Shqipëri, por kudo aplikojnë taksa të tilla. Për këtë arsye, e marrim parasysh këtë tregues

në mënyrë që të nxjerrim në pah se kjo njësi ka më shumë aftësi / zotim për të mbledhur

burime fiskale duke e përdorur këtë tregues për të matur pikërisht këtë cilësi.

d.4 KMF4 / Rezervat në % ndaj shpenzimeve gjithsej.

Nëpërmjet të ardhurave gjithsej njësia vendore mund të mbulojë shpenzimet operative,

investimet dhe shërbimin e borxhit. Pjesa e mbetur shkon në fondin rezervë. Të heqësh

51

Për llogaritjen e treguesve menaxhimit financiar, përkufizimi i shpenzimeve korente bazohet në paraqitjen e

sotme të tabelëssë financave të konsoliduara të buxhetit tonë të shtetit / MF vetëm duke zbritur interesat për

pagesat e borxhit që aktualisht janë pjesë e shpenzimeve korente sipas përcaktimit të MF-së. 52

Në Shqipëri edhe pse parashikohen me ligjin e “organizimit dhe funksionimit të pushtetit vendor” që prej vitit

2000, ato ende nuk janë aplikuar.

72

mënjanë ca fonde tregon kujdes fiskal të njësisë në fjalë. Ky tregues na bën me dijë nëse

zyrtarët e njësisë japin garanci se shpenzimet gjithsej nuk do të kalojnë të ardhurat

gjithsej53

.

4.3 Krijimi i modelit tërësor bazuar në treguesit e besueshmërisë dhe të

kapaciteteve financiare të njësisë vendore

Pasi janë identifikuar treguesit që masin besueshmërinë dhe kapacitetet financiare të njësisë

vendore që kërkon të marrë hua / borxh, këta tregues duhen përllogaritur sipas formulave

përkatëse dhe duhen analizuar.

Është e rëndësishme të theksohet se, për të krijuar një ide mbi normat se ku duhet te luhaten

vlerat e këtyre treguesve mbi bazën e të cilave të krahasohen gjetjet për njësitë vendore

përkatese me kushtet normale të tyre duhet të bëhen testime konkrete me disa njësi vendore

në Shqipëri.

Dilema që ngrihet është ajo se cilat janë vlerat normale që duhet të kenë treguesit që

llogariten në mënyrë që analiza jonë të krahasojë gjendjen përkatëse të njësisë vendore me

vlerat normale të rekomanduara. Dy alternativat për të “gjetur” norma janë:

a. Të testojmë disa njësi vendore konkrete (të madhësive të ndryshme: të vogla, të

mesme dhe të mëdha) në Shqipëri dhe të përcaktojmë vlerat mesatare të konsideruara

norma. Vlerat mesatare mund të jenë një mesatare e vlerave të gjetura nga njësitë e

marra në testim

b. Të marrim në konsideratë të gjitha njësitë vendore në Shqipëri duke krijuar një njësi

vendore nga shumatorja e tyre e cila jep në total mesataren për gjithë vendin.

Këto sugjerime kanë të mirat dhe mangësitë e veta. Në variantin “a”, dilema është nëse jemi

të sigurt që kemi përzgjedhur vërtet njësi të vogla, të mesme dhe të mëdha përfaqësuese. Nga

ana tjetër kjo alternativë është praktike dhe e mundshme për të siguruar të dhëna statistikore

të mjaftueshme për të ngritur dhe testuar modelin.

53

Në mënyrë alternative mund të ishte përdorur në vend të këtij treguesi “raporti në % i shpenzimeve gjithsej

ndaj të ardhurave gjithsej” duke treguar në këtë mënyrë kapacitetet e menaxhimit financiar. Por duke e ditur që

njësitë vendore në fund të vitit duhet të mbyllin një buxhet të balancuar kjo vlerë gjithnjë do të ishte 100% për

këtë tregues, e nuk do të na jepte ndonjë shpjegim për situatën konkrete. Kjo është edhe arsyeja që propozojmë

pikërisht këtë tregues në vend të raportit si më sipër.

73

Nëse do të përdornim alternativën “b”duke marrë në përllogaritje të gjitha njësitë vendore në

vend për të gjetur vlera mesatare – pra “norma”, sigurojmë cilësi në vlerat e gjetura si

“norma”. Nga ana tjetër ky variant shton në mënyrë të konsiderueshme punën për të gjetur

vlerat mesatare.

Tabela 14. Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kapaciteti i të ardhurave (KA)

KA1

KA2

KA3

KA3a

KA4

KA5

Ngurtësia e shpenzimeve (NSH)

NSH1

NSH2

NSH3

NSH3a

NSH4

Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB)

KIB1

KIB2

KIB2a

KIB3

Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF)

KMF1

KMF2

KMF3

KMF4

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Për të arritur në vlerat e treguesve të mësipërm përgatiten tabelat me bazën e të dhënave të

cilat ndihmojnë llogaritjet e treguesve që masin besueshmërinë. Këto tabela në mënyrë të

detajuar si edhe me të dhëna konkrete për njësitë vendore që do të analizohen jepen në Kreun

e pestë kur testohet modeli. Këto tabela të lidhura me formulë me njëra tjetrën në formë

logjike dhe kronologjike japin mënyrën sesi funksionon modeli në tërësi (që përmbajnë 19

treguesit e vlerësimit dhe në të njëjtën kohë edhe kufijtë ligjorë të huamarrjes vendore – të

cilat nuk jepen në mënyrë të detajuar në këtë tabelë por në një tabelë më vehte e cila furnizon

me të dhëna tabelën që përmban treguesite besueshmërisë / Kapaciteti i Investimeve dhe

74

Borxhit (KIB). KIB futet në model për të bërë lidhjen e treguesve të besueshmërisë me

detyrimet ligjore të kufizimit të stokut dhe shërbimit të borxhit për njësinë vendore që

analizohet. Përkufizimi i treguesve të kufijve të huamarrjes vendore është ai i dhënë në pikën

3.2.4 të këtij punimi.

Tabela 15. Treguesit e kapacitetit huamarrës të njësisë vendore - sipas kufizimeve ligjore

Llogaritja e treguesve të kapacitetit huamarrës të NJQV-së

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kufizimi për shërbimin vjetor të borxhit afatgjatë (KSHB)

KSHB Minimumi midis KSHB1

dhe KSHB2

mijë lekë

KSHB1 Kësti vjetor jo më shumë

se 20% e mesatares së tre

viteve (ardhurat)

mijë lekë

Shërbimi (kësti) vjetor i borxhit afatgjatë mijë lekë

Të ardhurat e pakushtëzuara gjithsej (viti n-3) mijë lekë

Të ardhurat e pakushtëzuara gjithsej (viti n-2) mijë lekë

Të ardhurat e pakushtëzuara gjithsej (viti n-1) mijë lekë

KSHB2 Raporti tepricë operative

me këstin vjetor të

borxhit jo më pak se 1,4:1

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej (viti n-1) mijë lekë

Shpenzime operative (të pakushtëzuara) gjithsej (viti n-1) mijë lekë

Shërbimi (kësti) vjetor i borxhit mijë lekë

Kufizimi për stokun e borxhit (KSB)

Raporti i tepricës së borxhit dhe të ardhurave të

pakushtëzuara gjithsej

Jo më shumë se 1.3 pikë

Teprica gjithsej e borxhit afatgjatë mijë lekë

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej (viti n-1) mijë lekë

Kufizime të tjera të huamarrjes vendore

Parashikimi i rritjes vjetore të të ardhurave të

pakushtëzuara

Jo më shumë se 7% %

Disbursimi vjetor i huasë së marrë Jo më shumë se 2.5% e

shumës së marrë hua

mijë lekë

Afati i maturimit të huasë së marrë Jo më i madh se koha e

amortizimit të investimit

që realizohet me anë të

saj

vite

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Përshkrimi i tabelave të punës jepet në të njëjtën renditje kronologjike sikurse funksionon

edhe modeli që ndërtohet.

75

4.4 Hartimi i kritereve / treguesve për vlerësimin e projekteve që kërkohet

të financohen me anë të kredisë

Është e rëndësishme të theksohet se gjatë analizës së besueshmërisë financiare të njësisë

vendore që synon të marrë kredi / borxh, vlerësimi i projekteve që financohen me anë të saj

përbën një faktor të rëndësishëm. Kriteret e mëposhtme nuk janë një kontribut tërësor

personal i autores. Ato janë bazuar mbi kriteret që përdorin institucionet financiare

ndërkombëtare të kreditimit / financimit siç janë Banka Evropiane për Rindërtim dhe

Zhvillim (BERZH); Banka Evropiane e Investimeve (BEI); Banka dhe Institucioni Financiar

Gjerman i Financimit (KFW) etj. duke u përshtatur me përvojën e kredive të realizuara për

bashkitë dhe komunat deri më sot në Shqipëri nga ana e bankave tregtare (BKT, Raiffeisen

dhe Procredit) si dhe me kriteret që përdor sot qeveria shqiptare për përzgjedhjen e projekteve

fituese të njësive vendore për të përfituar nga skema Grante konkuruese / grante të zhvillimit

të rajoneve. Në vijim të kësaj analize krahasuese përshtatur në kontekstin e analizës së

besueshmërisë financiare të njësisë vendore në kreditim për rastin e Shqipërisë kriteret që

sugjerohen jepen si më poshtë. Mënyra e vlerësimit të këtyre kritereve është me pikë, gjë që

do të konkretizohet gjatë testimit të këtij modeli me anë të shembujve që do të vijnë në

kapitullin e V-të të këtij punimi për Bashkinë Elbasan.

Gjejmë vend të tregojmë në këtë pikë se nga konsultimi që i është bërë modeleve të përdorura

në vendet e tjera kryesisht të rajonit (si Maqedoni, Rumani, Bullgari, Hungari) vihet re se

Maqedonia përdor një skemë kriteresh për vlerësimin e projekteve që financohen me anë të

huasë duke ia shtuar këto pikë tërësisë së pikëve të gjetura nga kriteret e vlerësimit të

besueshmërisë financiare. Në tre shtetet e tjera nuk e gjejmë këtë përvojë përpos modeleve

apo kritereve të veçanta që këto vende përdorin për vlerësimin e projekteve kur duan të

përzgjedhin prioritetin në vendimarrje për të investuar apo për të vlerësuar se cila do të ishte

mënyra më e mirë e financimit të projekteve të investimeve të identifikuara si prioritare.

Fokusi i analizës në këtë punim nuk është asnjë nga ato më sipër. Synimi është që përpos

vlerësimit / skanerit që i bëhet njësisë vendore nëse është apo jo e aftë financiarisht për të

marrë kredi, duhet bërë e njëjta gjë edhe për projektin që përzgjidhet të financohet me anë të

kredisë / borxhit. Por nuk ka asnjë arsye që vlerësimi i bashkisë të lidhet me projektin. Në

këtë mënyrë mund të çohet në konkluzione të gabuara si për shembull: Bashkia është e

besueshme financiarisht por vendos të financojë me anë të kredisë një projekt që nuk është

për shembull emergjent për komunitetin apo që nuk është i gatshëm për t’u zbatuar. Duke

76

vlerësuar projektin në fjalë por jo vetëm ndoshta të gjithë listën e projekteve që ka hartuar

njësia vendore në fjalë që mund të sugjerohet të financohet nëpërmjet kredisë një projekt

tjetër i cili vlerësohet më mirë.

77

Tabela 16. Vlerësimi i projekteve të investimeve

Përcaktimi i kritereve për vlerësimin e projekteve të investimeve

Kriteri I / Emergjenca

Ia / e mandatuar me ligj

Projekti është i mandatuar me ligj, vendim, ose vendim gjyqësor X pikë54

Ib / urgjent ose rëndësishëm

Përmirësim i kushteve të jetës, shëndetit etj. X pikë

Projekt i harmonizuar me planin strategjik dhe PIK55

X pikë

Rregullon një mangësi të rëndësishme X pikë

Plotëson projekte përmirësimi që janë duke u zbatuar X pikë

Ofron lehtësira shërbimesh që kanë rëndësi të madhe për komunitetin X pikë

Nuk janë fleksibile në lidhje me kohën dhe financimin / nuk mund të realizohen më vonë X pikë

Konservojnë ose përmirësojnë shërbimet ekzistuese X pikë

Siguron që të mos ofrohen shërbime publike nënstandarde X pikë

Rrit standadet e shërbimeve të ofruara nga Njësia Vendore X pikë

Nxit zhvillim të ri / tëmëtijshëm X pikë

Ofron një shërbim të ri publik X pikë

Rrit besueshmërinë e komunitetit ndaj shërbimeve që i ofron Njësia Vendore X pikë

Ngre nivelin e shërbimeve publike në një nivel optimal X pikë

Ic / që mund të presin të realizohen në një kohë tjetër

Mund të shtyhet për më vonë X pikë

Kërkon më shumë analizë dhe planifikim X pikë

Dublon projekte të tjera publike apo private X pikë

Ka përfitim të kufizuar ose efekt të kundërt me diçka ekzistuese X pikë

Janë të nevojshme tani por mundësi financimi dhe kohë zbatimi fleksibël X pikë

Kriteri II / Gadishmëria

Projekti është ende koncept ide X pikë

Një skicë / plan X pikë

Përllogaritje paraprake inxhinierike dhe kosto zbatimi X pikë

Përllogaritje përfundimtare dhe të gjitha kostot e zbatimit X pikë

Ka të gjitha miratimet / leje zbatimi dhe dokumentacion shoqërues sipas kërkesave

përkatëse

X pikë

Kriteri III / Ndikimi fiskal

IIIa / treguesi i të ardhurave – projekti gjeneron të ardhura të mjaftueshme për:

Të mbuluar kredinë – pagesën e plotë të shërbimit të kredisë përkatëse X pikë

75-99% të kredisë X pikë

50-75% të kredisë X pikë

25-50% të kredisë X pikë

<25% të kredisë X pikë

IIIb / treguesi i kostos – investimi ul koston operacionale me:

Mbulon tërësisht investimin X pikë

75-99% të investimit X pikë

50-75% të investimit X pikë

25-50% të investimit X pikë

<25% të investimit X pikë

Kriteri IV / Ndikimi i përgjithshëm

54

Pikët përcaktohen në pjesët më poshtë të këtij punimi. 55

Plani i investimeve kapitale

78

Projekti kontribuon në zhvillimin ekonomik rajonal X pikë

Projekti kontribuon në zhvillimin vendor X pikë

Projekti kontribuon në përmirësimin e infrastrukturës X pikë

Projekti plotëson ose zhvillon më tej shërbimet korente X pikë

Projekti kontribuon në zhvillimin e turizmit56

X pikë

Projekti kontribuon në përmirësimin e aktiveve X pikë

Projekti mbështet mbrojtjen e mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm X pikë

Projekti përmirëson kushtet e jetesës në zonat rurale X pikë

Projekti kontribuon në përmirësimin e kushteve / mjedisit të biznesit X pikë

Projekti kontribuon në përmirësimin shëndetësor të komunitetit X pikë Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

4.5 Tabelat ndihmëse / të dhënat financiare dhe statistikore për llogaritjen

e treguesve të besueshmërisë dhe për realizimin e analizës së njësisë

vendore

Në këtë pjesë sqarohet mënyra e funksionimit të tabelave (që përmbajnë të dhëna statistikore

dhe financiare për llogaritjen e treguesve të vlerësimit të besueshmërisë dhe kapaciteteve

financiare në kreditim). Ato janë ndërtuar në një model të thjeshtë për t’u përdorur në

Microsoft Excel. Më poshtë do të japim shkurtimisht të gjitha tabelat që përgatiten dhe të

dhënat që futen në model të cilat janë pjesë e analizës së besueshmërisë dhe aftësisë

financiare të njësisë së qeverisjes vendore. Përshkrimi i tabelave të punës jepet në të njëjtën

renditje kronologjike sipas mënyrës së funksionimit të modelit që ndërtohet.

Nënvijëzojmë që janë përdorur pothuajse të gjitha tabelat kyçe që propozohen në Kreun e

III-të të këtij punimi si:

Treguesit ekonomik për frymë

Numri i punonjësve të njësisë vendore / fakti sipas viteve dhe parashikimet për të

ardhmen

Të ardhurat e detajuara të njësisë në vite

Klasifikimi funksional i shpenzimeve buxhetore

Klasifikimi ekonomik i shpenzimeve buxhetore

Struktura e të ardhurave të njësisë në vite

Treguesit e borxhit dhe llogaritjes së kufizimeve ligjore

56

Ky parashikim është vendosur pasi turizmi është pjesë e vlerësimit të projekteve të institucioneve publike

vendore kur ato kërkojnë të financohen nga fondi konkurues / i zhvillimit rajonal të QQ. Personalisht nuk e gjej

shumë përfaqësues këtë kriter

79

Teprica operative / si tregues i rëndësishëm për kapacitetet e huamarrjes vjetore dhe

mundësisë për të realizuar investime.

Rezultati operacional neto është diferenca midis të ardhurave operative të njësisë së

qeverisjes vendore me shpenzimet operative të kësaj njësie brenda një periudhe të dhënë

kohore. Nëse rezultati është pozitiv dhe mjaftueshmërisht i lartë sa për të mbuluar shërbimin

e borxhit që kërkohet të merret, njësia mund të vlerësohete besueshme financiarisht për t’u

kredituar. Në mënyrë të ngjashme nëse ky rezultat është negativ, ose më i vogël sesa i duhet

njësisë qëtë paguajë shërbimin e borxhit që kërkohet të merret, atëherë kjo njësisë nuk duhet

të marrë hua dhe bankat / institucionet financiare nuk duhet ti japin kredi më shumë sesa

kufiri aktual i borxhit që ajo mund të marrë.

Të ardhura operative për njësitë e qeverisjeve vendore në Shqipëri quhen të gjitha të

ardhurat përjashtuar:

Kursimet nga të ardhurat operative që janë për financimin e shpenzimeve kapitale;

Grandet e kushtëzuara nga QQ për financimin e shpenzimeve kapitale;

Të ardhurat nga shitja e aktiveve publike vendore;

Të ardhurat nga kontributet;

Të ardhurat nga huaja

Kështu të ardhurat që merren parasysh janë:

Tatimi mbi pasurinë e paluajtshme;

Taksa mbi biznesin e vogël;

Tarifat për shërbimet publike vendore (pastrim, gjelbërim, ndriçim etj.,);

Transferta e pakushtëzuar e QQ (grandi).

Shpenzime operative quhen të gjitha shpenzimet përveç shpenzimeve për investime kapitale

(blerja e pajisjeve, furnizimet e IT, blerja e terreneve, përgatitja e projekteve, infrastruktura

etj) të cilat klasifikohen në kapitullin 230, 231 të buxhetit të institucioneve publike, të dhëna

në tabelën e mëposhtme:

80

Table 17. Teprica operative neto

Teprica operative neto

Kodi Vitet 2005 2006 2007 2008 2009 2010

.... Të ardhurat nga taksat

.... Transferta e pakushtëzuar nga QQ

Total i buxhetit të pakushtëzuar (1+2)

Shpenzimet operative

Teprica operative neto (diferenca midis të

ardhurave të pakushtëzuara korente me

shpenzimet operative korente) = investime nga

të ardhura të pakushtëzuara korente

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Përvec këtyre tabelave (me të dhëna financiare dhe ekonomike) përgatiten dhe përdoren edhe

tregues të tjerë si për shembull:

Variablat makroekonomike

1. Variabla demografike

2. Variabla social – ekonomike

81

Tabela 18. Treguesit e përgjithshëm për analizën jashtë modelit

Treguesit makroekonomike Inflacioni vjetor

Rritja reale e PBB-së në Shqipëri

PBB nominale në Shqipëri

PBB për frymë në Shqipëri

PBB në Njësi vendore / Bashki

PBB për frymë në Njësi vendore / Bashki

PBB – rritja reale në Qarkun X (Bashkinë / Njësinë Vendore X)

Të ardhurat gjithsej të Bashkisë

Të ardhurat gjithsej të Bashkisë për frymë / banor

Treguesit demografik

Popullsia

Rritja natyrore e popullsisë

Popullsia qytetëse si % e popullsisë gjithsej

Popullsia në fshatra si % e popullsisë gjithsej

Përqëndrimi i popullsisë në qendrën e Qarkut ku ndodhet NJQV-ja si % kundrejt totalit të popullsisë së NJQV-

së

Popullsia nën 18 vjeç si % e popullsisë gjithsej

Popullsia midis 18 dhe 65 vjeç si % e popullsisë gjithsej

Popullsia mbi 65 vjeç si % e popullsisë gjithsej

Treguesit social-ekonomik

Norma e punësimit

Norma e papunësisë

Përfituesit e ndihmës ekonomike

Kosto për m2 e sipërfaqeve për banesë në qendrën e Qarkut ku ndodhet NJQV

Kosto e qerasë për m2 për sipërfaqet e ndërtesave për biznes në qendrën e Qarkut ku ndodhet NJQV-ja

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Tabela e parashikimeve

Kjo tabelë lehtëson parashikimin për çdo zë të ardhuraapo shpenzimesh në buxhet. Kjo tabelë

jep gjithashtu propozime, komente dhe grafikë.

Table 19. Parashikimet

Vitet 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Të ardhurat nga taksa mbi biznesin e vogël

Realizimi i mbledhjes së të ardhurave nga TBV

Diferenca midis realizimit dhe planit të buxhetit vjetor 0%

Ndryshimet e planifikuara

Parashikimi i të ardhurave

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

82

Është e rëndësishme të theksohet që kjo tabelë duhet plotësuar patjetër pavarësisht këtij

modeli, pasi ajo është gjithsesi pjesë e detyrimeve ligjore që ka njësia vendore në vijim të

ligjit për “Huamarrjen e Qeverisjes Vendore” dhe Udhëzimit të këtij ligji për llogaritjen e

shërbimit të borxhit që synohet të merret gjatë viteve të ardhshme.

Tabela e treguesve fiskalë

Kjo tabelë është pjesë e tabelës së të ardhurave e shprehur me fjalë të tjera por që treguesit e

saj shërbejnë drejtpërdrejt në furnizimin e tabelës për treguesit e besueshmërisë financiare të

propozuar më sipër veçanërisht KA dhe KIB.

Table 20. Treguesit Fiskalë

Treguesit Fiskalë 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Të ardhurat gjithsej si % ndaj PBB-së

Të ardhurat nga taksat si % ndaj të ardhurave gjithsej

Të ardhurat nga burimet e veta si % ndaj të ardhurave

gjithsej

Transfertat e pakushtëzuara të QQ si % ndaj të ardhurave

gjithsej

Donacione si % e të ardhurave të veta gjithsej

Të ardhurat nga taksat si % ndaj transfertës së QQ gjithsej

Të ardhurat e veta si % ndaj tërësisë së transfertës së QQ

Shpenzimet kapitale si % e totalit të shpenzimeve

Të ardhurat nga taksat si % ndaj të ardhurave të veta gjithsej

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

83

Tabela e kredisë konkrete që propozohet të merret dhe e kushteve të huasë

Kjo tabelë jep karakteristikat kryesore të borxhit që synohet të merret

Tabela 21. Karakteristikat e borxhit në maturim57

Kufizimet ligjore të borxhit Bashkia Elbasan – rast konkret Kreditor .... BKT Banka Kombëtare Tregtare

Lloji i huasë Tregtare Huaja e I-rë

Shuma e huasë 800 Milionë lekë

Norma vjetore e interesit 8.222% Interesi në lekë

Maturimi (periudha përgjatë së cilës duhet bërë pagesa e

huasë) - vite

10 Principali në lekë

Maturimi (periudha përgjatë së cilës duhet bërë pagesa e

huasë) - muaj

120 Shërbimi i borxhit58

- lekë

Periudha / grace – faljes (vite) 0 Principali i papaguar (outstanding) –

në lekë

Periudha / grace – faljes (muaj) 0 Interesi – në lekë

Viti i disbursimit të huasë 2011 Principali – në lekë

Viti i parë kur fillon ripagimi i huasë (shërbimi i borxhit) 2012 Shërbimi i borxhit – në lekë

Muaji i parë i disbursimit të huasë 11

Shërbimi vjetor i pagimit të principalit 129,767 Mijë lekë

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

57

Është marrë rasti i kredisë në Bashkinë Elbasan si shembull i cili do të na shërbejë më poshtë edhe në testimin

e modelit. 58

Shërbimi i borxhit nënkupton principalin dhe interesin që duhet paguar përgjatë gjithë periudhës deri në

maturim për borxhin e marrë e njohur si shlyerja e borxhit. Nocioni i përdorur këtu i referohet atij në ligjin “Për

huamarrjen e qeverisjes vendore në Shqipëri”.

84

KREUV: TESTIM I MODELIT TË ANALIZËS SË

BESUESHMËRISË FINANCIARE NË KREDITIM

NË BASHKINË ELBASAN

Testimi i modelit të ndërtuar fillon me plotësimin e të gjitha tabelavetë dhëna në Kreun e IV

për bashkinë Elbasan. Këto tabela, me anë të formulave, furnizojnë tabelat e veçanta të

treguesve të besueshmërisë në kreditim për të gjithë treguesit (i) KA; (ii) NSH; (iii) KIB dhe

(iv) KMF.

5.1 Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim

Për llogaritjen e treguesve të besueshmërisë janë përdorur treguesit e sugjeruar sipas modelit

logjik në kreun e IV. Janë llogaritur vlera për çdo tregues për bashkinë Elbasan. Pyetja që

shtrohet në këtë pikë të punimit ku testohet modeli ka qenë ajo se çfarë vlerash duhen

përdorur si norma për të krahasuar vlerat e gjetura për çdo tregues për njësinë e qeverisjes

vendore në fjalë. Nga konsultimi i modeleve të ndërtura në vende të tjera të rajonit si për

shembull në Maqedoni, Rumani, Bullgari dhe Hungari vihet re se, për përcaktimin e

treguesve të gjithë bazohen në tregues të mirënjohur si ata të Moody’s, Standard & Poors etj,

por, kur gjejnë vlera për njësitë që vlerësojnë, ata thjesht komentojnë treguesit (në rastin më

të keq) apo përcaktojnë disa vlera në përqindje si norma për treguesit duke mos dhënë asnjë

referencë më vete se cila është baza për përcaktimin e këtyre normave.

Duke konsultuar gjithë teorinë e vendosjes së treguesve të “creditworthenees” të përdorura

nga agjenci të klasifikimi si S&P dhe Moodys arrihet në konkluzionin se vlerësimi i ekspertit

duhet të bazohet në rrethanat reale të ekonomisë, të zhvillimeve social ekonomike dhe të

kuadrit ligjor dhe rregullues në përgjithësi të vendit ku bën pjesë edhe njësia vendore në

fjalë59

. Për rrjedhojë janë përllogaritur për çdo tregues dhe nëntregues të kapacitetit të të

ardhurave, ngurtësisë së shpenzimeve, kapacitetit të investimeve dhe borxhit dhe kapacitetit

të menaxhimit financiar vlera për “një njësi vendore përfaqësuese”. Është konsideruar se,

njësi vendore përfaqësuese, janë të gjitha njësitë vendore në Shqipëri së bashku pra të gjitha

NJQV-të për të cilat është krijuar një buxhet më vete e për rrjedhojë janë llogaritur të gjitha

59

Sikurse edhe cilësohet në “General Criteria: Understanding Standard & Poor's Rating Definitions”, June 3,

2009 faqe 5 se “Creditworthiness is complex and while there is no formula for combining the different factors

into an overall Assessment….”

85

KA, NSH, KIB dhe KMF. Këto vlera janë quajtuar vlera referimi / norma. Më pas është ecur

sipas llogjikës se llogaritja e pikëve për çdo tregues bëhet duke u nisur nga vlerat e gjetura si

normë dhe vlerat e gjetura për njësinë vendore që analizohet.

Më poshtë jepet hap pas hapi plotësimi i modelit me vlerat e gjetura për bashkinë e Elbasanit

dhe nga Njësia Vendore Përfaqësuese.

Është e rëndësishme të theksohet se treguesit e besueshmërisë financiare në kreditim

llogariten për secilën kategori ato vlerësohen me pikë vetëm pasi është llogaritur dhe arritur

në konkluzionin se plotësohen të gjitha kufizimet ligjore për huamarrjen vendore në Shqipëri

(tabela 15 e cila përshkruhet në Kreun e IV të këtij punimi). Rezultatet për kapacitetin

huamarrës sipas kufizimeve ligjorë për Bashkinë e Elbasanit janë përllogaritur si më poshtë:

86

Tabela 22. Treguesit e kapacitetit huamarrës në Bashkinë Elbasan

Llogaritja e Treguesve të kapacitetit huamarrës për Bashkinë Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kufizimi për shërbimin vjetor të borxhit afatgjatë (KSHB)

KSHB

Minimumi midis KSHB1 dhe KSHB2

mijë lekë 1.00

KSHB1 Kësti vjetor jo më shumë se 20% e mesatares së

tre viteve (ardhurat) mijë lekë 42,290

Shërbimi (kësti) vjetor i borxhit

afatgjatë

mijë lekë 29,767

Të ardhurat e pakushtëzuara

gjithsej (viti n-3)

mijë lekë 97,365

Të ardhurat e pakushtëzuara

gjithsej (viti n-2)

mijë lekë 90,401

Të ardhurat e pakushtëzuara

gjithsej (viti n-1)

mijë lekë 746,591

KSHB2 Raporti tepricë operative me këstin vjetor të

borxhit jo më pak se 1,4:1 ose maksimumi 0.741

e të ardhurave të pakushtëzuara pikë 1.40

Të ardhura të pakushtëzuara

gjithsej (viti n-1)

mijë lekë 746,591

Shpenzime operative (të

pakushtëzuara) gjithsej (viti n-1)

mijë lekë 564,306

Shërbimi (kësti) vjetor i borxhit mijë lekë 129,767

KSHB2b Raporti tepricë operative me këstin vjetor të

borxhit jo më pak se 1,4:1 ose maksimumi 0.741

e të ardhurave të pakushtëzuar mijë lekë 130,204

Kufizimi për stokun e borxhit (KSB)

Raporti i tepricës së borxhit dhe të

ardhurave të pakushtëzuara

gjithsej

Jo më shumë se 1.3

pikë 1.27

Teprica gjithsej e borxhit afatgjatë mijë lekë 46,623

Të ardhura të pakushtëzuara

gjithsej (viti n-1)

mijë lekë 746,591

Kufizime të tjera të huamarrjes vendore (KTH)

Parashikimi i rritjes vjetore të të

ardhurave të pakushtëzuara

Jo më shumë se 7%

% -1.8%

Disbursimi vjetor i huasë së marrë Jo më shumë se 2.5% e shumës së marrë hua mijë lekë

Afati i maturimit të huasë së

marrë

Jo më i madh se koha e amortizimit të investimit

që realizohet me anë të saj vite 11

Parashikime të tjera

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Pasi llogariten treguesit e kapacitetit të huamarrjes sipas ligjit ata krahasohen me kufijtë që të

jep ligji. Për rastin e Bashkisë Elbasan llogaritjet tregojnë që kjo Bashki në rastin e një

87

aplikimi për kredi tregtare prej 800 milionë lekës i plotëson të gjitha kufizimet ligjore. Situata

rezulton si më poshtë:

Table 23. Krahasimi i tregueve të kapacitetit huamarrës me kufizimet ligjore

Llogaritja e Treguesve ligjorë në Shqipëri që

lejojnë huamarrjen TRUE / vërtetë TRUE / vërtetë

Norma Vlerat në Fakti Duhet të jetë Është

KSHB 130,204 mijë lekë 129,767 maksimumi sa norma TRUE / vërtetë

KSHB1 142,290 mijë lekë 129,767 maksimumi sa norma TRUE / vërtetë

KSHB2 1.400 pikë 1.405 maksimumi sa norma FALSE / gabuar

KSHB2b 130,204 mijë lekë 129,767 maksimumi sa norma TRUE / vërtetë

KSB 1.3 pikë 1.27 maksimumi sa norma TRUE / vërtetë

KTH 7% % -1.8% maksimumi sa norma TRUE / vërtetë

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Sikurse shihet plotësohen të gjitha parashikimet ligjore për huanë që kërkohet të merret. Për

rrjedhojë fillojmë të llogarisim dhe të japim pikë për të gjithë treguesit e besueshmërisë

financiare në kreditim për këtë bashki duke punuar hap pas hapi me gjetjen e vlerave të

treguesve, gjetjen e normave (duke përdorur si model “njësinë përfaqësuese”) dhe vendosjen

e pikëve për normën dhe llogaritjen e pikëve për bashkinë ne fjalë sipas një logjike që bën

kuptim midis normës dhe vlerave të gjetura.

5.1.1 Llogaritja e kapacitetit të të ardhurave (KA)

Më poshtë jepen rezultatet e llogaritjes së vlerave për të gjithë treguesit që masin kapacitetin

e të ardhurave si për “Njësinë përfaqësuese” ashtu edhe për Bashkinë Elbasan. Sikurse vihet

re rezultatet e gjetura për njësinë përfaqësuese transferohen si norma në tabelën e këtyre

treguesve për bashkinë Elbasan.

88

Tabela 24. Kapaciteti i të ardhurave për njësinë përfaqësuese

Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim / Njësia përfaqësuese

Treguesi Njësia Vlera

Kapaciteti i të ardhurave (KA)

KA1(= a/b) % 16.47%

a) Tatimi mbi pasurinë (Ndërtesat) mijë lekë 1,942,000

b) Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 11,791,000

KA2(=a/b) % 21.80%

a) Tatimi mbi biznesin e vogël mijë lekë 2,570,000

b) Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 11,791,000

KA3(=a/b) % 0%

a) Të ardhura të tjera fiskale mijë lekë NA

b) Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 11,791,000

KA3a(=a/b) lekë / frymë 0%

a) Të ardhura të tjera fiskale mijë lekë NA

b) Popullsia banorë 2,831,741

KA4(= a/b) % 29.54%

a) Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 11,791,000

b) Buxheti i njësisë vendore gjithsej mijë lekë 39,910,000

KA5(=a/b) lekë / frymë 14,094

a) Buxheti i njësisë vendore gjithsej mijë lekë 39,910,000

b) Popullsia banorë 2,831,741

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo )

89

Tabela 25. Kapaciteti i të ardhurave për Bashkinë Elbasan

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Bashkia Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kapaciteti i të ardhurave (KA)

KA1 16% % 7%

Tatimi mbi pasurinë (Ndërtesat) mijë lekë 25,975

Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KA2 22% % 20%

Tatimi mbi biznesin e vogël mijë lekë 73,460

Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KA3 0% % 3%

Të ardhura të tjera fiskale mijë lekë 10,008

Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KA3a 0% lekë / frymë 125

Të ardhura të tjera fiskale mijë lekë 10,008

Popullsia banorë 79,810

KA4 30% % 54%

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

Buxheti i njësisë vendore gjithsej mijë lekë 1,232,947

KA5 14,094 lekë / frymë 15,449

Buxheti i njësisë vendore gjithsej mijë lekë 1,232,947

Popullsia banorë 79,810

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

90

5.1.2 Llogaritja e ngurtësisë së shpenzimeve (NSh)

Tabela 26. Ngurtësia e shpenzimeve për njësinë përfaqësuese

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Njësia Përfaqësuese

Treguesi Njësia Vlera

Ngurtësia e shpenzimeve (NSH)

NSH1(=a/b) % 0.114%

a) Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 32,000

b) Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 28,120,000

NSH2(=a/b) % 37.2%

a) Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli mijë lekë 10,448,000

b) Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 28,120,000

NSH3(=a/b) % 37.4%

a) Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli plus subvencione

të detyrueshme

mijë lekë 10,520,000

b) Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 28,120,000

NSH3a(=a/b) lekë / frymë 3,715

a) Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli plus subvencione

të detyrueshme

mijë lekë 10,520,000

b) Popullsia frymë 2,831,741

NSH4(=a/b) % 68.2%

a) Shpenzime korente (përfshirë shërbimi borxhit) gjithsej mijë lekë 19,167,000

b) Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 8,120,000

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

91

Table 27. Ngurtësia e shpenzimeve për Bashkinë Elbasan - skenari me borxhin e marrë

Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim / Bashkia Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Ngurtësia e shpenzimeve (NSH)

NSH1 0.11% % 19%

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 129,767

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSH2 37% % 52%

Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli mijë lekë 349,818

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSH3 37% % 54%

Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli plus subvencione të

detyrueshme

mijë lekë 366,772

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSH3a 3,715 lekë / frymë 4,596

Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli plus subvencione të

detyrueshme

mijë lekë 366,772

Popullsia frymë 79,810

NSH4 68% % 84%

Shpenzime korente (përfshirë shërbimi borxhit) gjithsej mijë lekë 567,586

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

92

Table 28. Ngurtësia e Shpenzimeve për Bashkinë Elbasan - skenari pa borxhin e marrë

Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim / Bashkia Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Ngurtësia e shpenzimeve (NSh)

NSH1 0.11% % 1.4%

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 9,775

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSH2 37% % 42%

Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli mijë lekë 287,115

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSH3 37% % 45%

Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli plus subvencione të

detyrueshme mijë lekë 304,069

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 76,764

NSH3a 3,715 lekë /frymë 3,810

Shërbimi vjetor i borxhit dhe shpenzime personeli plus subvencione të

detyrueshme mijë lekë 304,069

Popullsia frymë 79,810

NSH4 68% % 84%

Shpenzime korente (përfshirë shërbimi borxhit) gjithsej mijë lekë 567,586

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

93

5.1.3 Llogaritja e kapacitetit të investimeve dhe borxhit (KIB)

Tabela 29. Kapaciteti i investimeve dhe borxhit për “Njësinë Përfaqësuese”

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Njësia Përfaqësuese

Treguesi Njësia Vlera

Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB)

KIB1(=a/b) % 0.78%

a) Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 188,300

b) Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 24,093,000

KIB2(=a/b) % 37.16%

a) Investimet Kapitale (përfshirë shpenzime për shërbimin

vjetor të borxhit)

mijë lekë 8,953,000

b) Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 24,093,000

KIB2a(=a/b) lekë / frymë 3,162

a) Investimet Kapitale (përfshirë shpenzime për shërbimin

vjetor të borxhit afatgjatë)

mijë lekë 8,953,000

b) Popullsia banorë 2,831,741

KIB3(=a/b) % 2.10%

a) Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 188,300

b) Investime kapitale gjithsej mijë lekë 8,953,000

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Table 30. Kapaciteti i investimeve dhe borxhit përBashkinë Elbasan / skenari me kredinë e marrë

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Bashkia Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB)

KIB1 0.78% % 19%

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 129,767

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

KIB2 37% % 36%

Investimet Kapitale (përfshirë shpenzime për shërbimin

vjetor të borxhit)

mijë lekë 238,945

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

KIB2a 3,162 lekë / frymë 4,620

Investimet Kapitale (përfshirë shpenzime për shërbimin

vjetor të borxhit afatgjatë)

mijë lekë 368,712

Popullsia banorë 79,810

KIB3 2.10% % 54%

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 129,767

Investime kapitale gjithsej mijë lekë 238,945

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

94

Tabela 31. Kapaciteti i investimeve dhe borxhit në Bashkinë Elbasan / skenari pa kredinë e marrë

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Bashkia Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB)

KIB1 0.78% % 1.46%

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 9,775

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

KIB2 37% % 36%

Investimet Kapitale (përfshirë shpenzime për shërbimin vjetor të borxhit) mijë lekë 238,945

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

KIB2a 3,162 lekë / frymë 3,116

Investimet Kapitale (përfshirë shpenzime për shërbimin vjetor të borxhit

afatgjatë)

mijë lekë 248,720

Popullsia banorë 79,810

KIB3 2.10% % 54%

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 129,767

Investime kapitale gjithsej mijë lekë 238,945

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

5.1.4 Llogaritja e kapacitetit të menaxhimit financiar (KMF)

Tabela 32. Kapaciteti i menaxhimit financiar për“Njësinë përfaqësuese”

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Njësia përfaqësuese

Treguesi Njësia Vlera

Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF)

KMF1(=a-b/a) % -62.6%

a) Të ardhura korente (nga burimet e veta) mijë lekë 11,791,000

b) Shpenzime korente gjithsej mijë lekë 19,167,000

KMF2(=a-b/a) % 20.4%

a) Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 24,093,000

b) Shpenzime korente gjithsej mijë lekë 19,167,000

KMF3(=a/b) % 0.00%

a) Të ardhura nga taksa të përkohshme mijë lekë NA

b) Të ardhura nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 11,791,000

KMF4(=a/b) % 0.00%

a) Fondi rezervë mijë lekë 0

b) Shpenzime gjithsej mijë lekë 28,120,000

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

95

Tabela 33. Kapaciteti i menaxhimit financiar / Bashkia Elbasan

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim / Bashkia Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera

Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF)

KMF1 -63% % -53%

Të ardhura korente (nga burimet e veta) mijë lekë 370,699

Shpenzime korente gjithsej mijë lekë 567,586

KMF2 20% % 15%

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

Shpenzime korente gjithsej mijë lekë 567,586

KMF3 0.00% % 0.12%

Të ardhura nga taksa të përkohshme mijë lekë 441

Të ardhura nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KMF4 0.00% % 10.34%

Fondi rezervë mijë lekë 70,000

Shpenzime gjithsej mijë lekë 676,764

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

5.1.5 Krahasimi i vlerave të gjetura me normat dhe pikëzimi i tyre

Metoda e përzgjedhur për të bërë llogaritjen e pikëve është ajo e “rregullave që përfaqësojnë

treguesin60

”. Sipas kësaj metode, fillimisht vendosen rregullat ose ndryshe le ta quajmë

logjikën që lidh treguesit me rezultatin që del nga llogaritja e vlerave të tyre. Për çdo tregues

të besueshmërisë më sipër është vënë në punë logjika që çfarë përfaqësojnë ata dhe sesi duhet

të jetë ai tregues për të qenë një rezultat shumë i mirë. Klasifikimi “mirë” në rastin tonë është

një gjendje relative. Dhe, sikurse e treguam në paragrafët më sipër, ajo merr kuptim kur

krahasohet me vlerat e marra të çdo treguesi me “Njësinë përfaqësuese”. Normat mund të

jenë shifra të plota 1 dhe 2 (pikë).

60

Kjo metodë bazohet teorikisht në analizën inxhinierike të Peter Hajek dhe Vladimir Olej, në “Municipal

creditworthiness modeling by clustering methods”

96

Tabela 34. Llogaritja e treguesve në kreditim dhe pikët për njësinë përfaqësuese dhe bashkinë

Elbasan

Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në

kreditim

Si duhet të jetë kundrejt normës

Treguesi Norma Njësia Vlera Llogjika Pikët

Maksimale

Vlera e NJQV-së

Kapaciteti i të ardhurave (KA) 10.00 6.27

KA1 16% % 7% = ose me e > 2 0.43

KA2 22% % 20% = ose me e > 2 0.91

KA3 0% % 3% shifër pozitive

tregon aftësi për

të mbledhur të

ardhura shtesë

1 1

KA3a 0 lekë/frymë 125.40 = ose me e > 1 1

KA4 30% % 54% = ose me e > 2 1.84

KA5 14,094 lekë / frymë 15,449 = ose me e > 2 1.10

Ngurtësia e shpenzimeve (NSH) 6.00 3.58

NSH1 0.11% % 1.44% = ose me e < 1 0.08

NSH2 37% % 42% = ose me e < 1 0.88

NSH3 37% % 45% = ose me e < 1 0.83

NSH3a 3,715 lekë / frymë 3,810 = ose me e > 2 0.98

NSH4 68% % 84% = ose me e < 1 0.81

Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB) 6.00 3.47

KIB1 0.78% % 1.5% = ose me e < 1 0.53

KIB2 37% % 36% = ose me e > 2 0.96

KIB2a 3,162 lekë / frymë 3,116 = ose me e > 2 1.46

KIB3 2.10% % 4.1% = ose me e < 1 0.51

Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF) 6.00 3.59

KMF1 -63% % -53% = ose me e > 2 0.85

KMF2 20% % 15% = ose me e > 2 0.74

KMF3 0.00% % 0.12% >0 1 1.00

KMF4 0.00% % 10.34% >0 1 1.00

Llogaritja e treguesve ligjorë që lejojnë

huamarrjen në Shqipëri

TRUE / Vërtetë TRUE / Vërtetë

KSHB 130,204 mijë lekë 129,767 maksimumi sa norma TRUE / vërtetë

KSHB1 142,290 mijë lekë 129,767 maksimumi sa norma TRUE/vërtetë

KSHB2 1.400 pikë 1.405 maksimumi sa norma FALSE/pavërtetë

KSHB2b 130,204 mijë lekë 129,767 maksimumi sa norma TRUE/vërtetë

KSB 1.3 pikë 1.27 maksimumi sa norma TRUE/vërtetë

KTH 7% % -1.8% maksimumi sa norma TRUE/vërtetë

Totali i treguesve 28.00 16.90

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

97

5.2 Metodologjia dhe një propozim pikësh për klasat e besueshmërisë

financiare të njësisë vendore

Duke iu rikthyer koncepteve të dhëna që në fillim të këtij punimi dhe bazuar në modele që

tashmë ekspertët i kanë ngritur si koncepte bazike61

, besueshmëria financiare në kreditim

është aftësia e një njësie vendore për të plotësuar detyrimet e saj financiare afatshkurtër dhe

afatgjatë. Besueshmëria bazohet në faktorë (parametra, tregues) që janë domethënës për të

vlerësuar njësinë vendore. Një nivel i lartë i besueshmërisë tregon një risk të ulët, ndërkohë

që një nivel i ulët klasifikimi tregon një risk të lartë për të shlyer detyrimet nga ana e njësisë

vendore. Për të vlerësuar besueshmërinë financiare në kreditim të njësive vendore përdoren

metoda të kombinuara matematikore-statistikore me ekspertizën e ekspertit që merret me

vlerësimin e njësisë vendore në fjalë.

Në metodologjinë e punimit kemi theksuar se me anë të këtij punimi rezultati do të jetë

llogaritja e treguesve të besueshmërisë financiare në kreditim dhe përcaktimi i situatës së

bashkisë / njësisë vendore në fjalë, duke përqasur tabelën e mëposhtme:

Table 35. Metodologjia e ndjekur për përshkrimin e klasave

Përshkrimi i klasave të gjendjes financiare të njësisë vendore

ψi.1 Bashkia ka aftësi të lartë për të plotësuar detyrimet financiare. Situatë shumë e favorshme ekonomike,

borxh i ulët dhe zbatim / ekzekutim i shkëlqyer i buxhetit

ψi,2 Bashkia ka aftësi shumë të mirë për të plotësuar detyrimet financiare

ψi,3 Bashkia ka aftësi të mirë për të plotësuar detyrimet financiare

ψi,4 Bashkia ka një situatë të qëndrueshme ekonomike, borxh mesatar dhe ekzekutim të mirë të buxhetit

ψi,5 Bashkia i plotëson detyrimet e saj financiare vetëm nëse situata ekonomike është e qëndrueshme

ψi,6 Bashkia i plotëson detyrimet e saja financiare me vështirësi, bashkia është thellësisht e futur në borxh

ψi,7 Bashkia është e pa aftë të plotësojë detyrimet e saj financiare

Shënim: Sipas Peter Hajek, & Vladimir Olej “Municipal modeling by clustering methods. Përshtatur për rastin e Shqipërisë nga Ornela Shapo

Më poshtë synojmë të bëjmë një renditje të tërësisë së pikëve të dala nga llogaritja e të gjithë

treguesve të besueshmërisë financiare “i” sipas klasave të përcaktuara “j”– që tregojnë

gjendjen financiare të njësisë vendore në bazë të rezultatit të marrë.

Psh.

61

Peter Hajek, Vladimir Olej “Municipal modeling by clustering methods”

98

ψi €Ω, Ω = {ψ1, ψ2, ψ3, …..ψi} në klasat j

Përshkrimi i klasave ψi,j @ Ω

Pra janë19 tregues të besueshmërisë financiare të shpërndarë nëpër klasa shumatorja e të

cilëve na jep përshkrimin e përgjthshëm të klasës që i përkon gjendjes së njësisë vendore të

analizuar.

Në tabelën e mëposhtëme propozohen intervale pikësh (shumatore të disa nga 19 treguesit e

besueshmërisë financiare) për të gjitha klasat e indentifikuara si më sipër. Këto intevale

pikësh janë rezultat i shumës së 19 treguesve të besueshmërisë (maksimumi 28 pikë).

Jemi nisur nga dhënia e vlerave për klasën e parë e cila ka në njërin skaj të intervalit të sja

maksimumin e pikëve të 19 treguesve (pra 28 pikë). Për të gjetur skajin tjetër të këtij intervali

(për klasën e parë) jemi bazuar në logjikën që disa tregues janë shumë ambiciozë për t’u

plotësuar gjë që do të thotë se nëse zbresim pikët e tyre atëherë gjejmë vlerën minimale të

intervalit të parë (klasa I – më e larta).

Për të kaluar në klasën e dytë është marrë si vlerë maksimale e intervalit vlera më e ulët e

klasës së parë duke i hequr 0.1 pikë për të mos patur probleme me klasifikimin nëse merret

një rezultat pikërisht në kufirin e intervaleve. Për të gjitha klasat e identifikuara është vepruar

njësoj përveç klasës së VII(klasa e fundit) e cila konsiderohet se nuk ka nevojë të ketë

vlerësim me pikë. Në këtë klasë bëjnë pjesë ato njësi vendore që nuk kalojnë testin e

kufizimeve ligjore për të marrë hua.

99

Tabela 36. Formula për klasat e gjendes financiare

Klasa Formula për klasat

Maksimumi – Minimumi (intervalet)

Përshkrimi

I Treguesit

gjithsej

Total - KA4 - KA5 - MF3 - MF4 Bashkia ka aftësi të lartë për të plotësuar

detyrimet financiare. Situatë shumë e

favorshme ekonomike, borxh i ulët dhe

zbatim / ekzekutim i shkëlqyer i buxhetit

II I min -0.1 I min - KA1 - KA - KA3 - KA3a Bashkia ka aftësi shumë të mirë për të

plotësuar detyrimet financiare

III II min - 0.1 II min - KMF1 - KMF2 Bashkia ka aftësi të mirë për të plotësuar

detyrimet financiare

IV III min - 0.1 III min - KIB2a - KIB3 Bashkia ka një situatë të qëndrueshme

ekonomike, borxh mesatar dhe ekzekutim të

mirë të buxhetit

V IV min - 0.1 IV min - NSH3 - NSH3a Bashkia i plotëson detyrimet e saj financiare

vetëm nëse situata ekonomike është e

qëndrueshme

VI V min - 0.1 V min - NSH4 Bashkia i plotëson detyrimet e saja

financiare me vështirësi / bashkia është

thellësisht e futur në borxh

VII Nuk plotëson kushtet ligjore për të marrë hua Bashkia është e pa aftë të plotësojë detyrimet

e saj financiare

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Rezultati numerik i këtyre klasave jepet në tabelën e mëposhtëme:

Tabela 37. Vlerat e klasave sipas besueshmërisë financiare në kreditim

Klasa Pikët Përshkrimi

I 28.00 22.00 Bashkia ka aftësi të lartë për të plotësuar detyrimet financiare. Situatë

shumë e favorshme ekonomike, borxh i ulët dhe zbatim / ekzekutim i

shkëlqyer i buxhetit

II 21.90 15.90 Bashkia ka aftësi shumë të mirë për të plotësuar detyrimet financiare

III 15.80 11.80 Bashkia ka aftësi të mirë për të plotësuar detyrimet financiare

IV 11.70 8.80 Bashkia ka një situatë të qëndrueshme ekonomike, borxh mesatar dhe

ekzekutim të mirë të buxhetit.

V 8.70 5.80 Bashkia i plotëson detyrimet e saj financiare vetëm nëse situata

ekonomike është e qëndrueshme

VI 5.70 2.80 Bashkia i plotëson detyrimet e saja financiare me vështirësi /

bashkia është thellësisht e futur në borxh

VII Nuk plotëson kushtet

ligjore për të marrë hua

Bashkia është e pa aftë të plotësojë detyrimet e saj financiare

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

100

Nëse i referohemi këtij klasifikimi nga rezultati total i pikëve të gjetura në llogaritjen e të

gjithë treguesve të besueshmërisë financiare në kreditim Bashkia Elbasan ka marrë 16.9 pikë

dhe klasifikohet si “Bashki që ka aftësi të mira për të plotësuar detyrimet financiare”.

Interpretimi i këtij rezultati do të bëhet më poshtë si pjesë e po këtij kreu.

5.3 Vlerësimi i projekteve të investimeve – rasti i bashkisë Elbasan

Ashtu sikurse sugjerohet në pikën 4 të këtij punimi,kur njësia vendore synon të marrë hua

pjesë e vlerësimit është edhe projekti i investimit që kërkohet të financohet me anë të huasë.

Tabelës së sugjeruar i janë dhënë pikë maksimale për kriteret e propozuar. Gjithashtu për të

testuar vlerësimin e projektit që synohet të financohet me anë të huasë për rastin e bashkisë

Elbasan bëhet edhe vlerësimi sipas kësaj tabele kriteresh për projektin në fjalë “ndërtimi i

rrugës kryesore të qytetit”.

Bashkia e Elbasanit në hyrjen e saj nga Perëndimi (hyrja nga Tirana ose Peqini) është një

rrrugë e gjerë dhe moderne (4 korsi normale dhe një korsi shtesë emergjence) e cila kur i

afrohet qendrës së qytetit ndërpritet nga një rrugë shumë e ngushtë vetëm me një korsi. Plani

urban i qytetit që prej vitit 1974 parashikonte zgjerimin e kësaj rruge e cila është shumë e

rëndësishme për të siguruar lidhjen e qytetit me unazën perëndimore me qendrën tregtare të

tij. Ky projekti nuk u arrit të realizohej prej afro 40 vitesh pasi kostoja e shpronësimeve të

vilave private që gjenden në të dyja anët e qytetit është shumë e lartë (në vitin 2010

vlerësohej rreth 500 milionë lekë). Është për t’u theksuar se pronarët e shtëpive private në

pritje për t’u shpronësuar si rrjedhojë e projektit të qytetit për gati 40 vjet nuk investuan në

këto shtëpi duke bërë që ato të amortizohen pothuajse totalisht.Ndërkohë qyteti, nga

pikëpamja e infrastrukturës, ka një ngërç në qarkullimin e lirë nga hyrja kryesore në qytet e

cila është në të njëjtën kohë edhe dalje e transportit ndërqytetas kryesisht atij që vjen nga

lindja (Korçë, Pogradec, Librazhd) drejt qendrave të rëndësishme të vendit (Tiranë, Durrës).

Duke e vlerësuar këtë projekt sipas skemës së kritereve të identifikuara paraprakisht por duke

dhënë një sistem pikësh rezultati për këtë projekti është si më poshtë.

101

Tabela38 Vlerësimi i projektit të investimit që kërkohet të financohet me anë të huasë

Vlerësimi i projektit të investimit që kërkohet të bëhet me anë të

huasë – modeli dhe rasti i bashkisë Elbasan

Norma

/ Pikë

Projekti propozuar

për t’u kredituar

bashkia Elbasan

Kriteri I-rë / Emergjenca 17 8

Ia / e mandatuar me ligj 3 3

Projekti është i mandatuar me ligj, vendim, ose vendim gjyqësor 3 3

Ib / urgjent ose rëndësishëm 14 5

Përmirësim i kushteve të jetës, shëndetit etj. 1

Projekt i harmonizuar me planin strategjik dhe PIK 1 1

Rregullon një mangësi të rëndësishme 1 1

Plotëson projekte përmirësimi që janë duke u zbatuar 1

Ofron lehtësira shërbimesh që kanë rëndësi të madhe për komunitetin 1 1

Nuk janë fleksibile në lidhje me kohën dhe financimin / nuk mund të

realizohen më vonë

1

Konservojnë ose përmirësojnë shërbime ekzistuese 1 1

Siguron që të mos ofrohen shërbime publike nënstandarde 1

Ul koston operative dhe atë të mirëmbajtjes 1

Rrit standardet e shërbimeve të ofruara nga bashkia 1

Nxit zhvillim të ri / mëtejshëm 1 1

Ofron një shërbim të ri publik 1

Rrit besueshmërinë e komunitetit ndaj shërbimeve që i ofron bashkia 1

Ngre nivelin e shërbimeve publike në një nivel optimal 1

Ic / që mund të presin të realizohen në një kohë tjetër 0

Mund të shtyhet për më vonë 0

Kërkon më shumë analizë dhe planifikim 0

Dublon projekte të tjera publike apo private 0

Ka përfitim të kufizuar ose efekt të kundërt me diçka ekzistuese 0

Janë të nevojshme tani por mundësi financimi dhe kohë zbatimi fleksibël 0

Kriteri II-të / Gadishmëria 26 10

Projekti ëshët ende koncept ide 1

Një skicë / plan 3

Përllogaritje paraprake inxhinierike dhe kosto zbatimi 5

Përllogaritje përfundimtare dhe të gjitha kostot e zbatimit 7

Ka të gjitha miratimet / leje zbatimi dhe dokumentacion shoqërues sipas

kërkesave përkatëse

10 10

Kriteri III-të / Ndikimi fiskal 52 1

IIIa/treguesi i të ardhurave–projekti gjeneron të ardhura të mjaftueshme për: 26 1

Të mbuluar kredinë – pagesën e plotë të shërbimit të kredisë përkatëse 10

75-99% të kredisë 7

50-75% të kredisë 5

25-50% të kredisë 3

102

<25% të kredisë 1 1

IIIb / treguesi i kostos – investimi ul koston operacionale me: 26 1

Mbulon tërësisht investimin 10

75-99% të investimit 7

50-75% të investimit 5

25-50% të investimit 3

<25% të investimit 1 1

Kriteri IV-rt / Ndikimi i përgjithshëm 10 4

Projekti kontribuon në zhvillimin ekonomik rajonal 1

Projekti kontribuon në zhvillimin vendor 1 1

Projekti kontribuon në përmirësimin e infrastrukturës 1 1

Projekti plotëson ose zhvillon më tej shërbimet korente 1

Projekti kontribuon në zhvillimin e turizmit 1 1

Projekti kontribuon në përmirësimin e aktiveve 1

Projekti mbështet mbrojtjen e mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm 1

Projekti përmirëson kushtet e jetesës në zonat rurale 1

Projekti kontribuon në përmirësimin e kushteve / mjedisit të biznesit 1 1

Projekti kontribuon në përmirësimin shëndetësor të komunitetit 1

Total pikë 57 24

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Është e rëndësishme të theksohet se vlerësimi i projekteve të investimeve që synohen të

financohen me anë të kredisë, merr kuptim kur krahasohen disa projekte të njësisë vendore

me anë të këtij sistemi dhe përzgjidhet ai projekt që rezulton me vlerësimin më të lartë

kundrejt të tjerëve. Pra, janë disa alternativa projektesh të ndryshme: a, b, c etj. të cilët, duke

u vlerësuar, marrin pikë të ndryshme sipas kësaj skeme. Sugjerohet që me anë të kredisë të

financohet ai projekt që merr vlerësimin më të lartë. Në rastin e Bashkisë Elbasan nuk u

paraqitën alternativa të ndryshme financimi. Ideja e kërkimit të financimit të këtij projekti me

anë të kredisë ishte sepse kostoja e këtij projekti rreth 800 milionë lekë është shumë e lartë

për tu realizuar me anë të fondeve të veta të bashkisë. Investimet vjetore të bashkisë arrijnë

në rreth 300 milionë lekë. Ndërkohë që ky projekt ka një karakteristikë të veçantë ai ka një

kosto të lartë e cila nuk vjen prej vlerës së zbatimit të projektit por prej vlerës së

shpronësimeve të vilave private në të dyja krahët e rrugës. Vlerësimi i impaktit të rrugës është

se për arsye të vendndodhjes shumë interesante, pas ndërtimit të rrugës në të dyja anët e

rrugës do të ngrihen qendra tregtare e për rrjedhojë do të rriten të ardhurat e bashkisë nga

biznesi.

103

Gjithësesi, edhe pse nuk kemi mundësi të krahasojmë disa projekte, vlerësimi për këtë projekt

mund të bëhet bazuar në tabelën e mësipërme:

o ka marrë miratimin e Këshillit Bashkiak;

o është i harmonizuar me planin strategjik dhe PIK;

o rregullon një mangësi të rëndësishme në qytet;

o ofron lehtësira shërbimesh që kanë rëndësi të madhe për komunitetin;

o përmirëson shërbime ekzistuese;

o nxit zhvillim të ri / mëtejshëm;

o ka të gjitha miratimet / leje zbatimi dhe dokumentacion shoqërues sipas kërkesave

përkatëse;

o gjeneron të ardhura të mjaftueshme për deri në 25% të kredisë;

o kontribuon në zhvillimin vendor;

o kontribuon në përmirësimin e infrastrukturës;

o kontribuon në zhvillimin e turizmit;

o kontribuon në përmirësimin e kushteve / mjedisit të biznesit.

5.4 Interpretimi i rezultateve të gjetura nga kriteret

Në këtë pjesë të punimit jepet një përshkrim i përgjithshëm i Bashkisë Elbasan në ndihmë të

të cilit vijnë tabelat e tjera të sugjeruara në Kreun e IV-rt të punimit.

5.4.1 Përshkrim i përgjithshëm

Qarku i Elbasanit, ka një sipërfaqe totale prej 1.288 km2 me një popullsi në qytetin e Elbasanit prej

79,81062

banorë. Qyteti zë një sipërfaqe prej rreth 792 ha. dhe përfaqëson 3.4% të sipërfaqes së

Qarkut. Gjatë viteve '90 për shkak të ndryshimeve social-ekonomike, sikurse në të gjithë qytetet e

mëdha të Shqipërisë, ndodhën ndryshime të mëdha demografike edhe në këtë qytet duke bërë që

popullsia të rritet në mënyrë progresive. Elbasani është dhe qendra kryesore e Prefekturës së

Elbasanit dhe e Qarkut me të njëjtin emër. Në aspektin administrativ, Elbasani ndan kufijtë me

62

Sipas census-it 2011

104

komunat e Bradasheshit, Funarit, Labinotit Fushë, Shushicës dhe Shirgjanit. Qyteti i Elbasanit, nga

pikëpamja administrative, është organizuar në 6 rajone administrative.

Figura 2. Hartë e Bashkisë Elbasan dhe ndarjes së saj në njësi administrative

105

Tabela 39. Tregues të përgjithshëm

Treguesit makroekonomik Viti 2011

Inflacioni vjetor 3.50%

Rritja reale e PBB-së në Shqipëri* 2.40%

PBB nominale në Shqipëri 1,301 miliardë lekë

PBB për frymë në Shqipëri 409 mijë lekë

PBB në njësi vendore / Bashki 63 miliardë lekë

PBB për frymë në njësi vendore / Bashki 495 mijë lekë

PBB – rritja reale në Qarkun Elbasan (Bashkinë Elbasan)

Totali i të ardhurave të Bashkisë 1.2 miliardë lekë

Totali i të ardhurave të Bashkisë për frymë / banor 15 mijë lekë

Treguesit demografik

Popullsia 2.83 mil / 80 mijë bashkia63

Rritja natyrore e popullsisë 10 – 15%64

Popullsia urbane si % e popullsisë gjithsej 47%

Popullsia rurale si % e popullsisë gjithsej 53%

Përqëndrimi i popullsisë në qendrën e Qarkut ku ndodhet njësia si %

kundrejt popullsisë së njësisë gjithsej

27%

Popullsia nën 20 vjeç si % e popullsisë gjithsej 31%

Popullsia midis 20 dhe 65 vjeç si % e popullsisë gjithsej 58%

Popullsia mbi 65 vjeç si % e popullsisë gjithsej 10%

Treguesit social-ekonomik

Norma e punësimit 42.3% vendi /

Norma e papunësisë 13.3% vendi /

Përfituesit e ndihmës ekonomike

Kosto për m2 e sipërfaqeve për banesë në qendrën e Qarkut ku ndodhet

njësia vendore / Bashkia Elbasan

240 lekë / muaj

Kosto e qerasë për m2 për sipërfaqet e ndërtesave për biznes në qendrën e

Qarkut ku ndodhet njësia vendore / Bashkia Elbasan

600 lekë / muaj

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

(*) Deklarata e FMN-së Tetor 2012 e vlerësoi rritjen ekonomike për vitin 2012 me vetëm 0.5%, EBRD e vlerësoi me 0.8%, BB me 1% dhe qeveria shqiptare 2.4%

63

Këto të dhëna janë sipas census 2011, ndërkohë që numri i popullsisë para censusit ishte mbi 126 mijë banorë. 64

Të dhënat e censusit 2011 nuk e japin këtë tregues, nëse bazohemi tek të dhënat e mëparshme rritja vjetore e

popullsisë është diku midis 10 deri 15% në vit. Kjo rritje përfshin rritjen natyrore si edhe rritjen që vjen prej

lëvizjeve demografike të popullsisë.

106

5.4.2 Karakteristikat demografike

Pozita gjeografike e qytetit, në mesin e Shqipërisë që mundëson komunikimin me qendrat e

tjera të vendit në drejtim Veri-Jug e Lindje-Perëndim me anë tërrugëve më të shkurtra, është

faktori kryesor për rritjen e popullsisë. Popullsia gjithashtu është rritur përgjatë këtyre 20

viteve të fundit prej migrimit të popullsisë nga zonat nënurbane, qytetet e vogla dhe fshatrat

në qendrën e qarkut (fenomen i tillë në gjithë Shqipërinë jo vetëm në bashkinë Elbasan).

Rritje ka ardhur edhe prej rritjes natyrale të popullsisë.

5.4.3 Zhvillimet ekonomiko-sociale

Tabela 40. Prodhimi i brendshëm bruto

Vitet PBB në Milionë Lekë PBB në Milionë Euro PBB për frymë (në Lekë)

Shqipëri Qark

Elbasan

Bashkia

Elbasan

Shqipëri Qark

Elbasan

Bashkia

Elbasan

Shqipëri Qark

Elbasan

Bashkia

Elbasan

2000

523,043

48,116

22,085

3,945

363

167

153,782

128,307

177,179

2001

583,369

52,140

24,433

4,541

406

190

189,791

143,553

189,791

2002

622,711

55,015

25,879

4,705

416

195

201,299

150,502

196,971

2003

694,098

62,201

29,297

5,048

452

213

223,099

169,194

218,565

2004

751,022

67,521

32,329

5,882

529

253

240,153

188,137

258,405

2005

814,797

73,251

35,776

6,561

590

288

259,319

211,835

283,442

2006

882,209

78,752

38,982

7,168

640

317

280,350

230,213

313,425

2007

967,670

83,398

41,482

5,007

675

336

306,095

243,640

332,304

2008

1,089,293

95,572

47,767

8,870

778

389

342,335

278,698

381,656

2009

1,148,082

98,410

49,185

8,716

745

372

360,322

286,865

385,009

2010

1,222,462

102,150

50,687

383,662

297,879

396,761

2011

1,301,750

105,321

63,193

408,546

307,127

494,654

2012

1,360,914

108,481

65,088

427,114

316,341

509,494

2013

1,430,920

112,820

67,692

449,085

328,994

529,873

2014

1,501,456

117,558

70,535

471,222

342,812

552,128

2015

1,576,866

122,848

73,709

494,889

358,239

576,974 Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi i informacionit për vendin dhe qarkun është INSTAT ndërkohë që PBB për Bashkinë Elbasan janë shifra të përllogaritura nga

Ornela Shapo

107

Prodhimi i brendshëm bruto për frymë për bashkinë Elbasan është më i lartë se mesatarja për

frymë në gjithë vendin. Ky është një tregues i parë i rëndësishëm i cili ngre pritshmërinë e

kreditorëve të mundshëm të kësaj njësie vendore se të ardhurat nga taksat dhe tarifat për këtë

njësi vendore janë më të larta sesa mesatarja për gjithë vendin. E për rrjedhojë një tregues i

mirë për të analizuar me frymë pozitive kërkesën për kredi që vjen nga një njësi e tillë

vendore.

Tregtia (shumicë dhe pakicë) përbën rreth 70% të totalit të bizneseve që operojnë në Elbasan.

Në përgjithësi bizneset që tregtojnë në Elbasan blejnë nga furnitorët lokalë, por dhe

furnizohen direkt në tregun ndërkombëtar dhe rreth 90% e shitjeve të tyre i drejtohen tregut

lokal dhe vetëm 10% e shitjeve shkojnë për furnizimin e qytetevetë tjera. Kjo gjë që e bën

Elbasanin edhe qendër të tregtisë për qarkun.

Industria përbën rreth 8.4% të bizneseve gjithsej, dhe nga kjo 5.2% e zë sektori i ndërtimit,

dhe pjesa tjetër ndahet në: sektorin ushqimor që zë 2.6%, dhe në sektorin e prodhimit dhe

përpunimit të konfeksioneve që zë rreth 0.6%.

Sektori i shërbimeve zë rreth 68% të të gjitha bizneseve që operojnë në Elbasan kryesisht për

klientët lokalë.

Rritja ekonomike bazohet veçanërisht në sektorin e shërbimeve, ndërtimit dhe sektorit të

transportit. Numri i bizneseve në bashkinë Elbasan në këto pesë vitet e fundit (2008 – 2012)

është rritur. Kryesisht kjo rritje (gati 1000 subjekte më shumë) ka ardhur prej

mirëadministrimit fiskal nga ana e bashkisë dhe pjesërisht nga rritja ekonomike vendore në

përgjithësi.

108

Tabela 41. Subjektet e regjistruara për periudhën 2011 – 2012

Nr Emërtimi Njësi

Matëse

Viti 2008 Viti 2011 viti 2012

Fakt Plan Fakt Plan Fakt

I Subjekte Gjithsej Nr 2,911 3,710 3,941 4,360 3,886

1 Biznes i Vogël Nr 2,291 3,110 3,258 3,640 3,128

2 Biznes i Madh Nr 620 600 683 720 758

3 Subjekte Tregtare Nr 2 2 1,888 1,552

4 Subjekte Shërbimi Nr 1,226 370 380 432 367

5 Subjekte Prodhimi Nr 248 215 208 228 212

6 Profesione të lira Nr 275 270 300 301

7 Subjekte Ambulant Nr 400 390 418 480 417

8 Firma ndërtimi Nr 87 55 65 84 98

9 Firma Import - Eksport Nr 483 459 525 525 550

10 OJF, Nd. Shtetërore Nr 61 66 71 75 89 Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi i informacionit: Bashkia Elbasan

Një dukuri pothuajse në gjithë vendin është ajo e rritjes së sektorit të ndërtimit. Përgatitja dhe

miratimi i një plani të ri urban për qytetin ka çuar në dhënien e lejeve të ndërtimit, e për

rrjedhojë, ngritjen e ndërtesave të reka për banim dhe tregti. Zhvillimi i këtij sektori ka sjellë

riaktivizimin e bizneseve prodhuese në këtë fushë (prodhuesit e materialeve të ndërtimit).

109

Tabela 42. Treguesit mbi pronën dhe tatimi mbi pasurinë e paluajtshme

Treguesit

mbi

pasurinë

Viti

1990

Viti 1999 Viti 2007 Viti

2011

Parashikimet

Të

shtuara

Në total Të

shtuara

Në total 2015 2020

Sipërfaqja e

shtrirjes (ha)

354.72

435.76

790.48

591.38

1,381.86

790.4865

Zona jo

banimi

261.81

261.81

261.81

Total

shtrirja 616.53 1,052.29 1,643.67

Numri i

ndërtesave 11,051.00 6,106.00 17,157.00 4,331.00 21,488.00

është

rritur/NA

do të

rritet/NA

do të

rritet/NA

Sipërfaqja e

ndërtuar (ha)

174.59

66.86

241.45

42.86

284.31

Sipërfaqe e

ndërtuar

(%) 28% 23% 17%

Tatimi mbi

pasurinë e

paluajtshme

(në mijë

lekë)

31,640.00

25,975.00

36,846.03

52,266.80

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi i informacionit: Bashkia Elbasan & Zyra e Pasurive të Paluajtshme Elbasan

Tatimi mbi pasurinë sipas viteve (në mijë lekë)

Vitet 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Taksa mbi

pasurinë e

paluajtshme

36,777

35,409

31,640

32,980

29,444

29,980

25,975 NA

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi i informacionit: Bashkia Elbasan

Tatimi mbi pasurinë e paluajtshme në parim përbën të ardhurën kryesore të njësive vendore

kudo në botë. Problematika e kësaj të ardhure në Shqipëri është e njohur e cila lidhet

kryesisht me: (i) ndryshimet e shpeshta të bazës ligjore të këtij tatimi, me mungesën e

instrumentave detyrues për të mbledhur këtë detyrim fiskal, me mungesën në përgjithësi të

edukatës së pagesës së këtij tatimi në vendin tonë etj. Sikurse vihet re nga të dhënat e

65

Kjo shifër është e dhëna zyrtare që përputhet me kufijtë administrativë të bashkisë Elbasan sot. Nga

pikëpamja e të drejtës për të mbledhur të ardhura si tatim mbi pasurinë e paluajtshme kjo është shifra që duhet

përdorur, nga ana tjetër si tregues i ekonomisë dhe shërbimeve publike që ofron bashkia duhet përdorur shifra e

vendosur për vitin 2007 (1,382 ha)

110

mësipërme, edhe pse numri i ndërtesave është rritur në këto vite, të ardhurat nga ky tatim

kanë rënë. Kjo është një tendencë e përgjithshme në gjithë Shqipërinë dhe jo vetëm për këtë

bashki pasi mbledhja e këtij detyrimi fiskal lidhej me kushtëzimin e dhënies së çertifikatës

nga ana e gjendjes civile. Tashmë, me shpërndarjen në masë të kartave të identitetit efekti i

këtij instrumentiështë shumë më i vogël në mbledhjen e këtij tatimi vendor.

Tabela 43. Numri i punonjësve në bashkinë Elbasan / fakti sipas viteve dhe parashikimet për të

ardhmen66

Vitet Numri i punonjësve

2003 16667

2004 151

2005 167

2006 172

2007 225

2008 27868

2009 250

2010 244

2011 242

2012 231

2013 231

2015 NA

….. NA

2020 NA

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo Burimi i informacionit: Bashkia Elbasan

Numri i punonjësve / administrata në bashkinë Elbasan gjatë 10 viteve të fundit është rritur

me rreth 40%. Kjo rritje është rrjedhojë e transferimit të funksioneve të reja nga QQ tek

Bashkia Elbasan. Bashkë me funksionet e reja kjo njësi vendore ka trashëguar nga QQ edhe

një numër të caktuar punonjësish si pjesë e institucioneve të transferuara. Bashkia ka

reduktuar numrin e punonjësve pas marrjes së funksioneve re reja (si psh. konviktet, qendrat

sociale, orfaneri etj) të trashëguar në këto institucione, duke synuar përmirësimin e

administrimit financiar të institucioneve përkatëse.

66

Burimi i të dhënave: Bashkia Elbasan. 67

Viti i parë i marrjes së funskioneve të veta kryesore. 68

Marrja e funksioneve të reja – për rrjedhojë institucione me një numër të caktuar punonjësish.

111

5.4.4 Analiza e treguesve të besueshmërisë financiare

5.4.4.1 Kapaciteti i të ardhurave

Bashkia e Elbasanit vlerësohet se ka një kapacitet mëse të kënaqshëm të ardhurash. Përsa i

përket të ardhurave nga taksat (tatimi mbi pasurinë dhe ai mbi biznesin e vogël bashkia nuk

është në mesataren e vendit, por përsa i përket të ardhurave nga burime të tjera fiskale (tarifat

vendore dhe taksa të tjera të përkohshme) kjo njësi vendore është dukshëm mbi mesataren e

gjithë vendit. Në tërësi kjo njësi ka të ardhura nga fonde të pakushtëzuar rreth 54% (të

ardhurat nga burimet e veta dhe transferta e pakushëzuar e qeverisë kundrejt buxhetit tërësor

të bashkisë) të buxhetit të saj në tërësi ku të ardhurat nga burimet e veta kundrejt fondeve të

pakushtëzuara janë në raportin 55%.

Tabela 44. Struktura e të ardhurave në bashkinë e Elbasanit

Struktura e të ardhurave buxhetore

Vitet 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Burimet e veta 69% 63% 59% 50% 46% 46% 55%

Transferta e buxhetit të shtetit 31% 37% 41% 50% 54% 54% 45%

Total i buxhetit të pakushtëzuar 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi i informacionit: Ministria e Financave / Drejtoria e Përgjithshme e Thesarit

Treguesi më i rëndësishëm në kuadrin e kapacitetit të të ardhurave të kësaj bashkie është aii

të ardhurave të pakushtëzuara kundrejt buxhetit total si dhe këto të ardhura për frymë, të cilat

janë dukshëm mbi mesataren e vendit. Kjo tregon potencialin që ka kjo bashki krahasuar me

njësitë e tjera vendore përsa i përket të ardhurave të saj. Në tërësi, në lidhje me kapacitetin e

të ardhurave kjo bashki ka marrë 6.27 pikë kundrejt 10 pikëve që është maksimumi i

vlerësimit. Hapësira për përmirësimin e të ardhurave mbetet tek tatimi mbi pasurinë e

paluajtshme dhe më pak tek tatimi mbi biznesin e vogël. Gjithësesi në lidhje me tatimin mbi

biznesin e vogël, ashtu sikurse përmendet më sipër, bashkia ka bërë përpjekje të mira duke

zvogëluar informalitetin në lidhje me biznesin e vogël. Numr i bizneseve të regjistruar dhe që

paguajnë taksa është shtuar me 1000 të tilla në këto 6-7 vitet e fundit.

112

Tabela 45. Kapaciteti i të ardhurave në Bashkinë Elbasan

Treguesi Norma Njësia Vlera Norma Pikë Bashkia

Elbasan

Kapaciteti i të ardhurave (KA) 10.00 6.27

KA1 16% % 7% 2.00 0.43

Tatimi mbi pasurinë (Ndërtesat) mijë lekë 25,975

Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KA2 22% % 20% 2.00 0.91

Tatimi mbi biznesin e vogël mijë lekë 73,460

Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KA3 0% % 3% 1.00 1.00

Të ardhura të tjera fiskale mijë lekë 10,008

Të ardhurave nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KA3a 0% lekë / frymë 125 1.00 1.00

Të ardhura të tjera fiskale mijë lekë 10,008

Popullsia banorë 79,810

KA4 30% % 54% 2.00 1.84

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

Buxheti i njësisë vendore gjithsej mijë lekë 1,232,947

KA5 14,094 lekë / frymë 15,449 2.00 1.10

Buxheti i njësisë vendore gjithsej mijë lekë 1,232,947

Popullsia banorë 79,810

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi i informacionit: Bashkia Elbasan

5.4.4.2 Ngurtësia e shpenzimeve dhe kapaciteti huamarrës sipas ligjit

Duke analizuar të dhënat buxhetore të bashkisë, kontrollin e kufizimeve ligjore për

mundësinë e huamarrjes vendore si dhe treguesit e ngurtësisë së shpenzimeve të llogaritura

sipas modelit të propozuar rezulton se:

Bashkia e Elbasanit i plotëson të gjitha kushtet dhe detyrimet ligjore për të marrë borxh.

Huaja që ajo kërkon të marrë është pothuajse sa kufiri maksimal që i lejon ligji kësaj

bashkie69

.

Nëse i referohemi planit dhe realizimit të shpenzimeve sipas funksioneve që kryen kjo

bashki, është e rëndësishme të theksohet se niveli i mosrealizimit në vite ka ardhur në rënie:

69

Lutem referojuni tabelës numër 22 në këtë punim, kapaciteti huamarrës për bashkinë Elbasan

113

7%, 2% dhe 5%. Gjithashtu është po kaq e rëndësishme të vëmë në dukje se nëse në vitin

2009 mosrealizimet më të mëdha ishin në fushën e ujësjellës kanalizimeve (24%) dhe

shëndetit publik (31%) në vitin 2011 mosrealizimet më të mëdha janë në fushën e transportit

publik (9%) dhe turizëm shërbime të tjera ekonomike (10%) ndërkohë që dy fushat e vitit

2005 kanë një plan shpenzimesh pothuajse plotësisht të realizuar.

Tabela 46. Klasifikimi funksional i shpenzimeve buxhetore / plan fakt Bashkia Elbasan

Klasifikimi

funksional i

shpenzimeve

2009 2010 2011

Viti- I Buxhetor Viti- II Buxhetor Viti- III Buxhetor

Plan Fakt Ndrysh

imi

Plan Fakt Ndrysh

imi

Plan Fakt Ndryshimi

Shërbime të

përgjithshme

publike /

administrata

217,409 200,918 16,491 210,507 204,690 5,817 233,400 220,051 13,349

Shërbime publike 129,087 123,785

5,302

135,194 134,342 852 157,837 146,084 11,753

Transporti publik

dhe lëvishmëria

3,960 3,960 - 3,900 3,900 - 4,595 4,162 433

Strehimi dhe

urbanistika

2,518 2,344 174 13,002 12,864 138 13,952 13,862 90

Ujësjellës,

kanalizime

3,563 2,695 868 15,287 15,281 6 379 378 1

Arsimi

parauniversitar dhe

edukimi

84,420

83,136

1,284

85,035

83,035

2,000

83,193

82,814

379

Kujdesi social dhe

solidariteti

18,516

16,854

1,662

33,919

33,466

453

32,770

32,371

399

Shëndeti publik 581 404 177 466 460 6 567 560 7

Kultura, rinia dhe

sporti

76,760 75,043 1,717 50,293 49,847 446 32,381 32,058 323

Turizmi / shërbime

të tjera ekonomike

53,674 48,405 5,269 43,527 42,253 1,274 34,844 31,448 3,396

Infrastruktura

rrugore

171,231 149,425 21,806 93,924 91,146 2,778 116,097 112,976 3,121

Shpenzime të

NJQV gjithsej

761,719 706,969 54,750 685,054 671,284 13,770 710,015 676,764 33,251

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Burimi informacionit: Ministria e Financave / Drejtoria e Përgjithshme e Thesarit

Treguesi i besueshmërisë financiare në lidhje me ngurtësinë e shpenzimeve për këtë bashki

mbledh 3.58 pikë gjithsej nga 6 maksimale. Shërbimi vjetor i borxhit për këtë njësi është

dukshëm mbi mesataren e vendit pasi ky tregues për vendin është pothuajse 0% meqenëse ka

shumë pak njësi vendore që kanë marrë borxh qoftë edhe si kredi të buta nëpërmjet garancisë

së qeverisë qendrore tek institucione të njohura financiare si BERZH, KFW, BB etj. Të gjithë

114

treguesit e tjerë janë lehtësisht nën mesataren e vendit gjë që lidhet pikërisht me borxhin /

shërbimin e borxhit që kjo njësi vendore bën aktualisht.

Nëse do të analizoheshin zëra të tillë si shpenzime operative dhe shpenzime kapitale (sipas

klasifikimit ekonomik të shpenzimeve) në strukturën e shpenzimeve vëmë re se kjo bashki

shpenzon rreth 80% për paga, materiale, subvencione etj (shpenzime operative) dhe rreth

20% për investime. Ndërkohë që mesatarja e pushtetit vendor në rrang vendi është 68% me

32% (shifrat e fundit nuk tregojnë qartë krahasimin midis mesatares së vendit dhe bashkisë

Elbasan pasi në këtë strukturë janë futur edhe fondet që jep QQ për njësitë vendore.Këto

transferta të kushtëzuara shkojnë pothuajse tërësisht për investime.

Tabela 47. Shpenzimet sipas klasifikimit funksional në bashkinë e Elbasanit

Klasifikimi

ekonomik i

shpenzimeve

2009 2010 2011 Struktura e

shpenzimeve

Viti I-rë Buxhetor Viti II-të Buxhetor Viti III-të Buxhetor 2009 2010 2011

Plan Fakt # Plan Fakt # Plan Fakt #

Shpenzime

Operative ndër të

cilat:

595,364

564,306

31,058

553,719

544,697

9,022

595,006

567,586

27,420

80%

81%

80%

Paga 282,426 266,868 15,558 289,024 280,389 8,635 283,895 277,340 6,555 47% 51% 49%

Materiale dhe

shërbime

300,864 287,770 13,094 255,420 255,052 368 291,660 273,292 18,368 51% 47% 48%

Transferta dhe

subvencione

12,074

9,668

2,406

9,275

9,256

19

19,451

16,954

2,497

2% 2% 3%

Shpenzime

kapitale

166,355

142,663

23,692

131,335

126,587

4,748

115,009

109,178

5,831

20% 19% 20%

Shpenzime të

NJQV gjithsej

761,719

706,969

54,750

685,054

671,284

13,770

710,015

676,764

33,251

100

%

100% 100

%

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo Burimi i informacionit: Ministria e Financave / Drejtoria e Përgjithshme e Thesarit

115

Tabela 48. Ngurtësia e shpenzimeve në bashkinëe Elbasanit

Llogaritja e treguesve të besueshmërisë në kreditim

Treguesi Vlera

Nj.P70

Njësia Vlera

Nj.BE71

Norma

në

Pikë

Bashkia Elbasan

Pikë

Ngurtësia e shpenzimeve (NSh) 6.00 3.58

NSh1 0.11% % 1.4% 1 0.08

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 9,775

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSh2 37% % 42% 1 0.88

Shërbimi vjetor i borxhit dhe

shpenzime personeli mijë lekë 287,115

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSh3 37% % 45% 1 0.83

Shërbimi vjetor i borxhit dhe

shpenzime personeli plus

subvencione të detyrueshme

mijë lekë 304,069

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

NSh3a 3,715 lekë/frymë 3,810 2 0.98

Shërbimi vjetor i borxhit dhe

shpenzime personeli plus

subvencione të detyrueshme

mijë lekë 304,069

Popullsia frymë 79,810

NSh4 68% % 84% 1 0.81

Shpenzime korente (përfshirë

shërbimi borxhit) gjithsej mijë lekë 567,586

Shpenzime të NJQV gjithsej mijë lekë 676,764

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

5.4.4.3 Kapaciteti i investimeve dhe borxhit

Treguesit për kapacitetin e investimeve në bashkinë e Elbasanit janë llogaritur në për dy

raste: (i) llogari duke mos e marrë parasysh kredinë e vitit 2011 nga banka tregtare BKT në

vlerën 800 milionë lekë72

; (ii) shuma e kredisë është pjesë e llogarive.

Kjo qasje është bërësë pari për arsyen se në gjithë Shqipërinë deri në vitin 2013 janë marre

vetëm 7 kredi nga bashkitë dhe komunat në tregun bankar brenda vendit. Gjithashtu dy

llogaritjet do ta na krijojnë një gjykim më real në lidhje me mundësitë konkrete që ka kjo

bashki të realizojë investime me anë të borxhit (kredisë së negocjuar dhe disbursuar pjesërisht

deri në vitin 2011 – vit i të dhënave statistikore që përdoren në modelin e propozuar).

70

Nj.P – njësia përfaqësuese. 71

Nj.BE – Bashkia e Elbasanit. 72

Në këtë rast merren në konsideratë vetëm kredia për banesa sociale nga BB me anë të garancisë së QQ.

116

Nga vlerësimi i këtij treguesi bashkia Elbasan ka marrë 3 pikë gjithsej kundrejt 6 pikëve

maksimale. Investimet kapitale janë pothuajse në nivelin e mesatares së vendit. Gjithsesi

është për tu theksuar se raporti i investimeve dhe shpenzimeve operative kundrejt buxhetit të

pakushtëzuar është vetëm 20% me 80%,nivel mëse modest për një njësi të madhe vendore.

Ky tregues vërtetohet edhe nga treguesi pasardhës i investimeve për frymë, ku bashkia ka të

njëjtat shifra me mesataren e vendit. Nëse në llogaritjen e këtij treguesi përfshijmë masën e

shërbimit vjetor të borxhit për kredinë e marrë (pa llogaritur investimin prej 800 milionë lekë

në vit që ndodh vetëm gjatë vitit kur merret kredia) ky tregues (KIB2a) rritet ndjeshëm duke

kapur nivelin prej 4,620 lekë për frymë nga 3,116 lekë pa shërbimin e borxhit në fjalë. Është

interesant të theksohet se edhe pse merr një borxh sa kufiri maksimal i huasë së lejuar bashkia

Elbasan nuk e kalon raportin prej 54% të shërbimit të borxhit me tërësinë e investimeve

gjithsej në një vit.

Tabela 49. Kapaciteti i investimeve dhe borxhit për bashkinë Elbasan

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim

Treguesi Vlera

Nj.P

Njësia Vlera

Nj.BE

Norma

në

Pikë

Bashkia Elbasan

Pikë

Kapaciteti i investimeve dhe borxhit (KIB) 6.00 3.00

KIB1 0.78% % 1.46% 1 0.53

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 9,775

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

KIB2 37% % 36% 2 0.96

Investimet kapitale (përfshirë shpenzime

për shërbimin vjetor të borxhit)

mijë lekë 238,945

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

KIB2a 3,162 lekë /

frymë

3,116

/

4,620

2 0.99

/

1.46

Investimet kapitale (përfshirë shpenzime

për shërbimin vjetor të borxhit afatgjatë)

mijë lekë 248,720

Popullsia banorë 79,810

KIB3 2.10% % 54% 1 0.51

Shërbimi vjetor i borxhit mijë lekë 129,767

Investime kapitale gjithsej mijë lekë 238,945

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

5.4.4.4 Kapaciteti i menaxhimit financiar

Bashkia Elbasan ka mundësi të mira për të menaxhuar financat e saj. Nga 6 pikë gjithsej

bashkia ka marrë gati 4 pikë në vlerësimin e treguesve të menaxhimit financiar. Elementë

117

pozitivë që e dallon këtë njësi vendore nga mesatarja e vendit, është aftësia e saj për të

mbledhur të ardhura nga taksa të përkohshme (edhe pse modeste, gjithësesi më shumë sesa

fondet që mbledh kjo tregon aftësinë e saj për të përdorur instrumenta të tillë). Gjithashtu

bashkia gjithashtu mban çdo vit një fond rezervë, i cili për vitin 2011 (vit në të cilin testohet

modeli i sugjeruar në këtë punim) ishte 10% e tërësisë së fondit të shpenzimeve të

pakushtëzuara të bashkisë. Ky është një element shumë cilësor në menaxhimin e financave

vendore, jo vetëm për njësitë vendore në Shqipëri (por në mbarë botën).

Tabela 50. Kapaciteti i menaxhimit financiar në bashkinë e Elbasanit

Llogaritja e Treguesve të besueshmërisë në kreditim

Treguesi Vlera

Nj.P

Njësia Vlera

Nj.BE

Norma

në

Pikë

Bashkia Elbasan

Pikë

Kapaciteti i menaxhimit financiar (KMF) 6.00 3.59

KMF1 -63% % -53% 2 0.85

Të ardhura korente (nga burimet e veta) mijë lekë 370,699

Shpenzime korente gjithsej mijë lekë 567,586

KMF2 20% % 15% 2 0.74

Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej mijë lekë 668,883

Shpenzime korente gjithsej mijë lekë 567,586

KMF3 0.00% % 0.12% 1 1.00

Të ardhura nga taksa të përkohshme mijë lekë 441

Të ardhura nga burimet e veta gjithsej mijë lekë 370,699

KMF4 0.00% % 10.34% 1 1.00

Fondi rezervë mijë lekë 70,000

Shpenzime gjithsej mijë lekë 676,764

Shënim: Tabela është përgatitur nga Ornela Shapo

Në tërësi bashkia Elbasan vlerësohet se ka aftësi shumë të mirë për të plotësuar detyrimet

financiare duke u vlerësuar me 16.43 pikë nga 28 pikë totali duke zënë klasën e dytë nga 7-të

klasat e identifikuara (sugjeruara) në këtë punim.

Gjithashtu nenvijezojmë se edhe nga analiza e projektit që u kërkua të financohej me anë të

huasë për këtë bashki ky projekt rezulton mëse i mirë për t’u financuar me anë të kredisë.

118

KREUVI: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

6.1 Gjetje

6.1.1 Konsiderata të përgjithshme në lidhje më huanë e njësive të qeverisjes vendore

Rrisku i kredisë dhe standartet e besueshmërisë financiare në kreditim

Rrisku i kredisë:është rrisku nëse huamarrësi nuk do të respektojë plotësisht dhe në kohë

pagesat e shërbimit të borxhit (principal dhe interes).

Agjencia e klasifikimit të kredisë Moody’s e përkufizon rriskun e kredisë për obligacionet

bashkiake si: “Probabiliteti që interesat dhe principali nuk do të paguhen sipas kushteve të

obligacionit të emetuar, si edhe si rrisku i ndryshimit të kushteve ekonomike të mbajtësit të

obligacionit nëse obligacioni i emetuar është në pamundësi për t’u paguar (shlyer).

Standarded e besueshmërisë financiare në kreditim: një hua apo obligacion bashkiak është

“creditworthy” kur përputhet me standardet e rriskut të huadhënësit. Huadhënësit

institucional si: fondet e përbashkëta, fondet e pensioneve ose të sigurimeve zakonisht

përcaktojnë një minimum të nivelit të cilësisë së kredisë që duhet të ketë një emetues. Në

Shtetet e Bashkuara të Amerikës, shumica e fondeve të sigurimeve investojnë vetëm në

obligacionet bashkiake që janë të klasifikuara ose me emrin “investment grade”. Klasifikimi i

këtyre obligacioneve është “BBB” ose edhe më shumë sipas shkallës së S&P. Huadhënësit

institucionalë mund të përcaktojnë edhe rriskun e shpërndarjes së huasë në të gjithë portofolin

e tyre të investimeve. Për shembull 75% e obligacioneve ose huasë të jetë e klasifikuar “A”

ose më sipër.

Pra nuk ka një standard të caktuar të besueshmërisë financiare në kreditim

(creditdwothiness), standardi përcaktohet nga huadhënësi. Rregullat për standardin e

“creditworthiness” mund të vendosen nga huadhënësi vetë ose nga autoritetet rregulluese të

tregut të kredisë. Vetë tregu luan një rol për përcaktimin e standardeve që përqasin

rregullatorët. Por edhe institucionet e qeverisjes qendore nëpërmjet kuadrit ligjor që ato

përgatisin për huamarrjen vendore vendosin në njëfarë mënyre standardin e

“creditworthiness”.

119

Nga analiza krahasuese e kuadrit ligjor për huamarrjen vendore në Shqipëri dhe në rajon e më

gjerë kemi parë që niveli / standardi i besueshmërisë financiare në Shqipëri është i lartë. Pra

probabiliteti që një huadhënës të bjerë në kushtet kur njësia vendore që ka kredituar (e cila

paraprakisht duhe të ketë respektuar kufizimet ligjore) është e vogël.

Huaja për qeverisjen vendore levë e rëndësishme financiare

Njësitë e qeverisjes vendore kanë fonde të pakta për të përballuar nevojat e tyre për

financimin e projekteve të mëdha / kryesisht infrastrukturës. Huamarrja është një instrument i

ri për njësitë vendore në Shqipëri, i cili konsiderohet si një levë e fuqishme financiare për të

mundësuar financimin e projekteve të mëdha të investimeve. Ligji për huamarrjen vendore u

jep mundësinë njësive vendore të shtojnë kapacitetet e tyre investuese nga 3 deri në 7 herë

brenda një viti buxhetor.

Edhe pse ka 5 vite që është miratuar ligji që u jep mundësi njësive të qeverisjes vendore të

marrin hua, deri më tani janë firmosur vetëm 7 hua për NJQV të cilat janë disbursuar vetëm

pjesërisht. Përvec faktit që vetë ligji është shumë konservator (përcakton disa kufizime që

duhet të plotësohen përpara sesa të merret borxh nga njësitë vendore) gjendja e stokut total të

borxhit publik në Shqipëri ka bllokuar pothuajse tërësisht mundësinë që njësitë vendore të

marrin hua nga sistemi bankar dhe ai financiar.

Projektet e mëdha të investimeve / sidomos ato të infrastrukturës janë të kushtueshme për

njësitë vendore. Megjithatë disa njësi arrijnë të marrin hua nga institucionet financiare /

bankare me kushte më të mira krahasuar me njësitë e tjera vendore. Cdo njësi e qeverisjes

vendore do të donte të kishte arrinte të merrte kredi me kushte sa më të mira, për këtë njësia

së pari duhet të kuptojë sa e besushme është ajo kundrejt huadhënësve të mundshëm. Kostoja

e huamarrjes afatgjatë varet nga niveli i besueshmërisë që institucionet financiare kanë për

njësinë në fjalë, e cila ka të bëjë me gjykimin nga ana e institucioneve sesa do të jetë e aftë

njësia të shlyejë borxhin. Fjala besueshmëri financiare në kreditim (creditworthiness)

përshkruan këtë nivel konfidence / besueshmërie. Është një fjalë që ka kuptim të përdoret

pasi sa më e besueshme të jetë njësia aq më të ulët e ka ajo koston e huamarrjes krahasuar me

njësi më pak të besueshme në kreditim.

Duke rritur besueshmërinë financiare në kreditim njësia e qeverisjes vendore rrit mundësinë

për të minimizuar koston e huamarrjes. Nga ana tjetër institucionet financiare duhet të njohin

120

dhe të kuptojnë gjendjen financiare të njësisë vendore në mënyrë që besueshmëria e tyre të

rritet në mënyrë që ata të ofrojnë hua në kushtet më të mira për njësinë në fjalë.

Instrumentat e borxhit që përdorin njësitë vendore:

Ka dy lloj instrumentash borxhi që financojnë shpenzimet kapitale të NJQV: (i) huaja nga

institucionet financiare / bankare dhe (ii) obligacionet bashkiake. Huatë jepen nga

institucionet financare (si psh bankat tregtare) drejtpërdrejte për njësitë e qeverisjes vendore.

Aplikimi për një hua është më pak i ndërlikuar sesa proçedurat që kërkon emetimi i

obligacioneve bashkiake. Nisur nga ky përfundim huatë janë më avantazhuese për bashkitë e

vogla dhe të mesme sesa obligacionet bashkiake.

Shumë institucione financiare kanë programe që i dedikohen mbështetjes financiare të njësive

të qeverisjes vedore për projekte infrastrukture, sidomos në vendet në zhvillim e sipër.

Kushtet e këtyre huave janë më të favorshme për njësitë vendore krahasuar me kreditë tipike

nga bankat tregtare.

Obligacionet bashkiake preferohet të përdoren në rastin e projekteve të mëdha të investimeve

kapitale të cilat kërkojnë edhe financim shumë afatgjatë.

Njësitë vendore mund të marrin financime nga burime të jashtme duke vënë në lëvizje një

sërë instrumentash huamarrjeje. Megjithatë çdo instrument duhet t’i përshtatet financimit të

një lloji të veçantë aktiviteti. Instrumentat financiarë afatshkurtër përfshijnë: (i) linjën e

kredisë - njësitë tërheqin fonde nga linja e kredisë për të cilën paguajnë interes, me qëllim që

të financojnë mungesat afatshkurtra për likuiditete, dhe zakonisht principali mbartet për një

afat të ri kreditimi afatshkurtër. (ii) Financim afatshkurtër - hua tranzitore (financimit “urë”)

është specifike për financimin e investimeve kapitale gjatë një periudhe tranzitore derisa të

miratohet dhe disbursohet huaja afatgjatë që financon projektin në fjalë. Huatë afatmesme

dhe afatgjata merren nga njësitë kur financohen projekte të investimeve kapitale. Financimin

e shpenzimeve korente me anë të huasë afatgjatë është diçka që ligji ynë e ndalon. E njëjta

proçedurë parashikohet edhe në legjislacionet e vendeve të tjera të botës.

Qasja e huadhënësve kur synojnë të kreditojnë njësinë vendore

Në shumë vende institucionet financiare kanë shumë pak eksperiencë në kreditimin e njësive

të qeverisjes vendore. Për rrjedhojë, shumica e tyre nuk dinë sesi ta vlerësojnë besueshmërinë

financiare të njësive të qeverisjes vendore. Meqenëse ato nuk e kuptojnë kapacitetit financiar

121

të tyre ato në të shumtën e rasteve nuk pranojnë t’i kreditojnë këto njësi vendore. Edhe në

rastet kur institucionet financiare duan të financojnë projekte të ndryshme investimi të njësive

vendore ato nuk dinë të dallojnë se cila njësi është më e besueshme financiarisht sesa tjetra.

Për këtë arsye institucionet financiare nuk dinë ku të bazojnë përcaktimin e kushteve të

kredisë në mënyrë që të balancojnë rriskun me kthimin. Në të tilla kushte huadhënësit

vendosin kushte me kosto të lartë kredie në mënyrë që të mbrojnë veten kundrejt rrisqeve të

panjohura.

Përpara sesa të përcaktohen kushtet dhe afatet e marrëveshjes së financimit (qoftë kjo hua apo

obligacion bashkiak) investuesit vlerësojnë besueshmërinë dhe aftësinë financiare të njësisë

vendore. Besueshmëria dhe aftësia financiare e njësisë vendore mat si nga pikëpamja sasiore

dhe ajo cilësore, aftësinë e njësisë për të rishlyer borxhin. Ky është një proçes pak a shumë

kompleks dhe ka të bëjë me: (i) analizën e thellë të situatës financiare të njësisë vendore; (ii)

vlerësim e ekonomisë vendore ku ushtron aktivitetin njësia (kushtet ekonomike dhe

kontekstin politik); (iii) vlerësim e mjedisit makroekonomik të vendit. Thellësia e një analize

të tillë ndryshon nga një institucion financiar tek një tjetër, në varësi të shkallës së

specializimit dhe njohjes së njësisë vendore.

Përqasja e financave vendore me pritshmëritë e kreditorëve rrit shancet e njësive vendore për

të marrë hua në kushte të mira. Kushtet e ekonomisë vendore, performanca buxhetore,

elasticiteti financiar dhe politik, kapacitet e menaxhimit të projekteve, përvoja në

menaxhimin e borxhit, plani i investimeve kapitale dhe garancitë janë aspekte të rëndësishme

që ndikojnë kapacitetet huamarrëse të njësisë së qeverisjes vendore.

Përveç institucioneve financiare njësitë e qeverisjes vendore në vendet anëtare të BE-së mund

të thithin fonde të rëndësishme financiare nga grantet e BE-së. Në këto vende anëtare njësitë

e qeverisjes vendore mund të financojnë projekte investimi që e kalojnë shumën prej 15

milionë Euro. Për këtë arsye eksplorimi i kësaj mundësie dhe rritja e kapaciteteve vendore

për të thithur grante të tilla është tejet e rëndësishme.

Meqenëse këto institucione financiare nuk kanë ekspertizë për të vlerësuar besueshmërinë

financiare të njësisë vendore që kërkon të kreditohet, i bie barra njësisë vendore të tregojë se

është e besueshme financiarisht. Kjo gjë arrihet duke bërë një vlerësim të thellë të

kapaciteteve financiare nga vetë njësia e qeverisjes vendore, ose duke apeluar në shërbime të

122

specializuara nga kompani ratingu të mirënjohura në botë si: Moody’s investors, S&P, Fitch

etc.

6.1.2 Konsiderata në lidhje më modelin e sugjeruar / ndërtuar për vlerësimin e

besueshmërisë financiare në kreditim

Modelet e vlerësimit të besueshmërisë financiare në kreditim

A. Modele të agjencive të njohura të klasifikimit:

Modelet e vlerësimit të besueshmërisë financiare në kreditim bazohen kryesisht në modelet e

klasifikimit të njësive financiare nga pikëpamja financiare dhe ajo e kredisë që përdorin sot

firmat e mëdha të klasifikimit si Moodys, S&P, Fitch etj. Kryesisht vendet e Evropës

Perëndimore ku eksperienca e kreditimit është e gjatë dhe njësitë vendore kanë kompetenca

të qarta në lidhje me mbledhjen e të ardhurave dhe funksioneve të veta e atyre të përbashkëta

apo të deleguara nga QQ, vlerësimi i besueshmërisë financiare bëhet nga këto agjenci. Në

vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore, ku decentralizimi vendor është ende në proçes,

klasifikimi nga këto agjenci ardhur si kërkesë e vetë njësisë vendore është shumë sporadik

(kryeqytetet zakonisht), kryesisht i bërë nga Agjencitë Ndërkombëtare të Zhvillimit dhe

shumë rrallë. Përgjithësisht njësitë vendore në këto vende prej gati 15-20 vitesh kanë

zhvilluar modele vlerësimi të besueshmërisë së tyre financiare kur ato tentojnë të marrin

borxh nga tregu financiar. Në këto vlerësime nuk realizohet klasifikimi i njësive, për të parë

se ku janë ato krahasuar me njësitë e tjera, por bëhet një vlerësim i cili jep ide të qarta sesa e

aftë është njësia në fjalë për të marrë borxh dhe respektuar detyrimet afatmesme dhe afatgjata

që vijnë nga kontrata të tilla.

Cdo agjenci e klasifikimit të kredisë ka metodologjinë e vet të vlerësimit të riskut të

mospagimit të kredisë nga ana e njësive të qeverisjes vendore. Megjithatë faktorët bazë që ato

marrin në konsideratë në metodologjitë e tyre janë të njëjtë. Këto agjenci analizojnë dhe

vlerësojnë përgjithësisht këto faktorë:

Kuadri ligjor dhe institucional në të cilin zhvillon aktivitetin njësia vendore. Për

këtë analizohet niveli i centralizimit / decentralizimit të qeverisjes vendore; shkallën e

autonomisë fiskale; përgjegjësitë ligjore të njësive vendore; shpenzimet ligjore vjetore

të mandatuara me ligj; si edhe karakteristikat e transfertave / financimeve që vijnë nga

qeverisja qendrore për njësinë vendore.

123

Zhvillimi ekonomik në territorin administrativ ku ushtron funksionet njësia e

qeverisjes vendore. Në këtë pjesë merren në analizë tendenca e rritjes ekonomike; të

ardhurat bazë të njësisë vendore; kushtet e punësimit, të ardhurat për frymë të

banorëve në njësinë vendore dhe mirëqenia në përgjithësi e tyre; treguesit

demografik; barra fiskale për frymë në këtë njësi krahasuar me njësi të ngjashme në

rrang vendi.

Borxhi i njësisë vendore përfshirë: borxhin korent (afatgjatë dhe / ose afatshkurtër,

normat e interesit, dhe monedhën në të cilën është marrë borxhi); shërbimin vjetor të

borxhit total të njësisë vendore; nevojat për financimin e borxhit në të ardhmen;

detyrime të tjera të njësië dhe mënyrën sesi financohen ato.

Menaxhimi dhe administrimi i njësisë së qeverisjes vendore: në këtë pjesë

analizohet politikat dhe procedurat financiare të njësisë; menaxhimi i buxhetit;

raportimi financiar dhe kontabilizimi; pavarësia e auditimit të jashtëm; ndikimi i

politikës, cështjet e punësimit; iniciativat e komunitetit; si edhe shkalla e fleksibilitetit

të të ardhurave dhe shpenzimeve.

Ajo cfarë vihet re nga modelet që përqasin këto agjenci të mirënjohura klasifikimi kredie,

është se vlerësimi i tyre megjithëse objektiv ai nuk reflekton shumë mirë kontekstin real mbi

të cilin ushtron aktivitetin njësia vendore e cila analizohet. Këto modele janë më të

përshtatshme të zbatohen në vende të zhvilluara ku shkalla e decentralizimit vendor është e

madhe, dhe ku transfertat financiare ndërqeveritare nuk varen nga faktorë thellësisht politikë.

Për këtë arsye vendet në zhvillim e sipër, sidomos ato të rajonit Evropë Juglindore dhe

Qendrore ku decentralizimi vendor është ende në proces kanë zhvilluar modele të

përshtatshme për njësitë e tyre vendore.

B. Modele të pështatura nga qeveri ose institucione të mirënjohura këshillimi për

njësitë vendore

Referuar bibliografisë së konsultuar në përgatitjen e këtij punimi rezulton se në vendet e

rajonit dhe ato të Evropës Qendrore dhe Lindore modelet e ngritura dhe të përdorura për

vlerësimin e besueshmërisë financiare të njësive vendore janë të dy formave: (i) modele

bazike që vlerësojnë disa tregues shumë të thjeshtë financiar dhe komentojnë rezultatet e

gjetura dhe (ii) modele të sofistikuara që përmbajnë tregues makroekonomik, social, financiar

124

dhe menaxherialë nëpërmjet të cilëve me anë të një sistemi pikësh krahasojnë njësinë vendore

kundrejt normave. Edhe pse modelet e dyta (ato të sofistikuarat) kanë si objektiv një vlerësim

më cilësor të besueshmërisë financiare në kreditim të njësive vendore, nga konsultimi i

materialeve të gjetura për realizimin e këtij punimi rezulton se, analiza e bërë për njësitë

vendore është shumë sipërfaqësore. Këto modele nuk tregojnë normat me të cilat duhet të

krahasohen vlerat e gjetura për njësitë e vlerësuara. Analiza në këto raste më së shumti i

ngjajnë një përshkrimi narrativ që del nga dora e një eksperti që njeh njësinë vendore sesa

rezultat i një modeli që nxjerr rezultate krahasuese.

Në gjykim personal arsyeja pse këto modele nuk arrijnë të japin një vlerësim të plotë të

gjendjes së njësive vendore që analizojnë ka të bëjë kryesisht me faktin se ato janë produkte

të institucioneve të huaja (të kontraktuara kryesisht nga donatorë të fuqishëm që asistojnë

këto vende) të cilat përgjithësisht mundohen të kopjojnë modelet e agjencive të mirënjohura

të klasifikimit të kredisë pa u thelluar në të vërtetë në kushtet konkrete të vendit përkatës.

Duke kopjuar modelin e agjencive të klasifikimit këto institucione këshillimore nuk kanë

dhënë zgjidhje të përshtatshme për normat e treguesve që aplikojnë duke ia lënë në dorë

ekspertit që përdor modelin të interpretojë rezultatet e marra.

Zgjedhja e modelit për Shqipërinë

Punimi i një modeli për rastin e Shqipërisë është zgjedhje midis dy metodave të cituara më

sipër. Pikërisht për të marrë çfarë është më e mirë nga të dyja përvojat si edhe për ti dhënë

përmasa më reale dhe konkrete analizës së njësisë vendore. Ky model synon:

a. të propozojë ngritjen e një mjeti për realizimin e një analize financiare që ndihmon në

vlerësimin e cilësisë së kreditimit, identifikimin e risqeve me të cilat mund të përballet

një huadhënës potencial, kur vendos të kreditojë një njësi të caktuar vendore.

b. ti shërbejë financieritpër të vlerësuar situatën aktuale të kreditimit të saj si dhe

mundësitë e financimit në të ardhmen mbi bazën e historikut të buxhetit të njësisë

vendore si dhe të parashikimeve për të ardhurat dhe shpenzimet sipas skenarëve të

ndryshëm.

c. të kuptohet më mirë situata e njësisë vendore e për pasojë tëndikohet në vendimet që

marrin menaxherëte saj.

125

Modeli i propozuar besojmë se plotëson më së miri këto objektiva të cilat janë vendosur që në

fillim të punimit. Ai është një model që çdo bankier, apo oficer i institucionit financiar që merr

një propozim për kreditim mund ta përdorë për njësinë që kërkon të kreditohet. Modeli është

përfaqësues për çfarëdo madhësie të njësisë vendore që aplikon për kredi. Normat që sugjerohen

janë mesatare për vendin (Shqipërinë) ato nuk krijojnë probleme lidhur me madhësinë

gjeografike apo numrin e popullsisë së njësisë vendore pasi modeli i raporton treguesit financiar

mbi tërësinë e buxhetit (të ardhurat apo shpenzimet) si dhe për frymë, duke eleminuar diferencat

që vijnë nga madhësitë e ndryshme të njësive vendore në Shqipëri.

Nga ana tjetër modeli konsiderohet i qëndrueshëm në kuptimin që ai ka shumë gjasa që ti

rezistojë një riorganizimi të njësive vendore në Shqipëri, pasi sikurse u përmend këtu elementët

gjeografik dhe numër popullsie janë eleminuar. Po kështu edhe dallimi komunë apo bashki e pse

jo edhe qark është eliminuar duke i qëndruar besnik një strukture buxhetore (klasifikim

funksional dhe ekonomik i shpenzimeve dhe klasifikim të ardhura të kushtëzuara dhe

pakushtëzuara).

Modeli i ngritur i shërben financiarit edhe nëse nuk synohet të merret hua / kredi nga

institucionet financiare pasi me anë të tij matet kapaciteti i të ardhurave të njësisë, liria për të

kryer shpenzime, kapaciteti i investimeve dhe ai i menaxhimit financiar. Këta tregues janë të

rëndësishëm në menaxhimin financiar të institucioneve publike jovetëm në nivelin e

qeverisjes vendore por të çfarëdolloj niveli qeverisjeje (e përgjithshme, e pavarur dhe

vendore) në Shqipëri dhe kudo në botë.

Dhe së fundmi modeli i propozur i shërben menaxherëve të njësisë së qeverisjes vendore

pavarësisht nëse ata synojnë apo jo të marrin hua për të financuar investime të rëndësishme.

Ai jep informacionin se ku qëndron njësia në fjalë krahasuar me njësitë e tjera vendore në

Shqipëri, informon nëse duhen ndryshuar mjetet dhe procedurat në administrimin e të

ardhurave, sinjalizon dhe sugjeron se ku duhet ndërhyrë në programin e shpenzimeve, çfarë

duhet përmirësuar dhe kur. Dhe për ta përmbyllur dobishmërinë që sjell ky model, mendojmë

se ai i shërben politikëbërësve në nivel qendror, të cilët kanë në duar fatet e decentralizimit

vendor në Shqipëri.

126

6.2 Rekomandime

6.2.1 Rekomandime të përgjithshme

Zbatimi i projekteve të investimeve në njësitë e qeverisjeve vendore në Shqipëri varet nga

aftësia e tyre për të tërhequr fonde nga kombinimi i burimeve të veta dhe nga financimi jashtë

burimeve të saj. Financimi me anë të marrjes hua / borxh i jep mundësinë njësisë vendore të

realizojë brenda një kohe të shkurtër më shumë projekte investimi kryesisht infrastrukture.

Megjithatë risku që shoqëron huamarrjen duhet të kuptohet mirë dhe të dokumentohet në

mënyrë që të tregohet ndikimi i mundshëm mbi buxhetin vendor në të ardhmen.

Njësia vendore që synon të financojë projekte investimesh nëpërmjet huasë të

rrisë nivelin e besueshmërisë kundrejt huadhënësve të mundshëm.

Përpara sesa të synohet të merret borxh, rekomandohet që njësia vendore të hartojë një

strategji për menaxhimin e borxhit dhe të shkruajë politikën që do të ndërmarrë për borxhin

në fjalë. Strategjia e menaxhimit të borxhit duhet të sigurojë se njësia vendore mban gjatë

gjithë kohës një nivel të përshtatshëm borxhi: (i) që nuk do të ç’ballancojë stabilitetin

financiar dhe (ii) do ti bëjë të mundur njësisë të arrijë objektivat për investime.

Demostrimi se njësia ka aftësi të mira për të paguar borxhin që synohet të merret: përvetse

rezultatet e treguesve të kapacitetit financiar të dhëna në model e ndërtuar në këtë punim,

njësia vendore duhet të tregojë qartazi se parashikimi i të ardhurave të saj është i saktë dhe i

drejtë (parashikimi për periudhën deri në shlyerjen e borxhit që synohet të merret). Kështu

dosja e aplikimit për kredi duhet të përmbajë informacion të detajuar sikurse jepet në bazën e

të dhënave / tabelave për ndërtimin e modelit si: të dhënat e detajuara sipas burimit të të

ardhurave, shpenzimet sipas klasifikimit ekonomik dhe funksional të njësisë, të dhënat në

lidhje me realizimin faktik të njësisë (krahasimi plan dhe fakt në vite). I gjithë ky informacion

duhet të jetë zyrtar dhe i hapur për të gjithë kreditorët e mundshëm.

Njësia e qeverisjes vendore duhet të demonstrojë se i plotëson të gjitha kufizime ligjore si

edhe gjithë ato kushtëzime që vijnë nga udhëzime apo akte vjetore që nxjerr qeveria

qendrore. Kështu për shembull në Shqipëri, Ministria e Financave përvec kufizimeve që

përmban ligji “Për huamarrjen e qeverisjes vendore” ka vendosur në udhëzimin e zbatimit të

këtij ligji edhe kushtin e parashikimit të të ardhurave të njësisë për vitet e ardhshme jo më

shumë sesa 7% në vit. Gjithashtu që prej vitit 2010 kjo ministri ka nxjerrë urdhër në lidhje me

127

disbursimin e borxhit të kontraktuar nga njësitë vendore në masën 2.5% të nivelit të të

ardhurave gjithsej në vit.

Njësia vendore përvetse duhet të ketë një situatë të mirë financiare në sytë e kreditorëve të

mundshëm duhet të demonstrojë vullnet të plotë për të paguar detyrimet që vijnë nga borxhi

që synon të marrë. Agjencitë e klasifikimit të kredive përdorin në modelet e tyre situatën

politike dhe rrisku që vjen prej saj. Dihet që në vendin tonë marrëdhëniet ndërqeveritare janë

të komplikuara. Përgjatë 20 vitesh decentralizim janë vërtetuar vendime tërësisht politike në

lidhje me financat vendore dhe transferimin e granteve nga QQ tek NJQV-të. Kreditorët e

kanë të qartë këtë marrëdhënie, dhe kryesisht i druhen kësaj situate në vendimin final për të

kredituar njësinë vendore, nëse ata e shohin të besueshme financiarisht njësinë në fjalë. Për të

mënjanuar hezitimin e kreditorëve të mundshëm për të financuar njësinë vendore, autoritetet

e kësaj të fundit duhet të demonstrojnë vullnet të patundshëm për të respektuar kushtet

kontraktuale. Kjo gjë bëhet duke vendosur garanci të mjaftueshme për kredinë. Celësi i artë

është dhënia e interceptimit të financimit si garanci e plotë për kredinë. Vullneti shprehet

duke e bërë këshillin e njësisë vendore palë të firmosjes së marrëveshjes dhe informacion i

herëpashershëm në lidhje me ecurinë e shlyerjes së borxhit.

Një mënyrë tjetër për të rritur besueshmërinë (kredibilitetin) e njësisë së qeverisjes vendore

është mbajtja e raporteve financiare transparente. Dërgimi i formave/ raporteve të miratuara

financiare tek autoritetet qendrore dhe tek huadhënësi; këshilli vendor dhe komuniteti duke i

publikuar ato në buletine periodike dhe faqen e internetit të njësisë vendore. Gjithashtu NjQV

mund të realizojë auditim të raporteve të saja financiare nga ekspertë të pavarur (jo vetëm

kontrolli i saj i brendshëm apo Kontrolli i Lartë i Shtetit).

Marrëdhëniet ndërfiskale midis QQ dhe NJQV-ve dhe autoriteti rregullues i

kredisë për njësitë e qeverisjes vendore

Kuadri financiar i njësisë vendore luan një rol kyç në zhvillimet e qëndrueshme të tregut të

kredisë bashkiake / njësive vendore. Ndërtimi i strukturave të marrëdhënieve fiskale

ndërqeveritare së bashku me sistemin e kontabilizimit dhe proçedurave të raportimit janë

faktorë të rëndësishëm që merren parasysh nga institucionet financiare kur ato vlerësojnë

kërkesat e njësive vendore për t’u kredituar. Duke ngritur një strukturë të konsoliduar të

ardhurash dhe shpenzimesh dhe marrëdhënie fiskale ndërqeveritare të qarta dhe transparente

përcaktohet kapaciteti i përgjithshëm huamarrës qeverisjes vendore brenda një vendi.

128

Institucionet financiare kanë nevojë për dokumenta dhe raporte financiare të lexueshme,

tëbesueshme, transparente dhe të krahasueshme me njësi të ngjashme, si një e dhënë e parë për të

bërë analizën e riskut të njësive të qeverisjes vendore. Kjo gjë është e mundur vetëm nëse njësitë

vendore vënë në jetë standartet kombëtare të kontabilitetit, të cilat pasqyrojnë në mënyrë të qartë

pozicionin e vërtetë financiar të njësisë vendore.

Autorizimi i proçedurës për të marrë borxh duhet të sigurojë që: (i) janë plotësuar të gjitha

kufizimet dhe aspektet e tjera ligjore për të marrë borxh; (ii) është vërtet e nevojshme kërkesa për

marrjen e fondeve borxh nga i cili do të përfitojë ekonomia vendore. Projekti që kërkohet të

financohet me anë të kredisë plotëson kriteret e sugjeruara në punim73

; (iii) stabiliteti financiar i

njësisë nuk rrezikohet nga shërbimi i borxhit në të ardhmen. Përfshirja e QQ në proçesin e

autorizimit të borxhit është e kufizuar në thjesht kontrollin e respektimit të proçedurave ligjore që

kanë të bëjë me marrjen e huasë nga njësia vendore.

Kufizimi i huamarrjes vendore duhet të jetë i përcaktuar qartë në kuadrin ligjor për huamarrjen e

qeverisjes vendore dhe nuk duhet të lërë interpretime për aspektet e borxhit dhe kufizimeve

financiare që duhen plotësuar përpara marrjes së huasë.

Huamarrje e kujdesshme

Në proçesin e kontraktimit të një huaje të re ose të emetimin të obligacioneve njësitë e qeverisjes

vendore duhet të hyjnë në proçedurë tenderi për të përzgjedhur sa më shumë e për rrjedhojë oferta

kreditimi më të mira74

.

Planifikimi i strukturës së portofolit të kredisë (huasë që synohet të merret) duhet të bëhet në

përputhje me strategjinë e menaxhimit të borxhit dhe planin e investimeve kapitale që ka njësia.

Kur negocjohet me institucionet financiare njësitë e qeverisjes vendore duhet të mendojnë për

maturimin e huasë, periudhën e faljes, normat e interesave, komisionet, skemën e disbursimit dhe

ripagimit të borxhit, rifinancimin etj. Mbasi arrijnë të kenë një paketë financimi të suksesshëm

njësitë duhet të punojnë seriozisht për pagimin e borxhit duke i lënë vend vetes gjithnjë për të

marrë një borxh të ri e për rrjedhojë projekte të reja investimi. Për fat të keq kur gjërat nuk

73

Urgjencës, rëndësisë, gatishmërisë, dhe mundësisht të mbulojë pjesërisht ose tërësisht koston e huasë ose të

ulë koston operative të këtij funksioni të njësisë vendore si edhe ka një efekt të përgjithshëm në zhvillimin e

qëndrueshëm ekonomik, social dhe mjedisor të njësisë në fjalë. 74

Kjo pikë është trajtuar thellësisht në: “Manual për huamarrjen e qeverisjes vendore”, Ornela Shapo USAID,

Programi i Qeverisjes Vendore në Shqipëri, Prill 2009, faqe 25 – 37.

129

shkojnë tërësisht ashtu sikurse planifikohen njësitë duhet të risktrukturojnë borxhin dhe më keq

akoma mund tëndeshen me situata pamudësie për ta shlyer atë.

Ristrukturimi i borxhit duhet parë si një mundësi / propabilitet nëse njësiavendore hyn në

vështirësi financiare. Ristrukturimi duhet marrë parasysh sa herë që shihet se ka mundësi për të

hyrë në vështirësi financiare dhe jo vetëm, rekomandohet se: që kur kontraktohet dhe firmoset

kontrata financiare me bankën të bëhet edhe plani i ristrukturimit të mundshëm të huasë në fjalë.

Ristrukturimi i një huaje bankare zakonisht përfshin disa elementë të cilat duhet të bëhen pjesë e

planit nëse do të duhet të rishikohet huaja në fjalë: (i) rifinancimi i saj; (ii) zgjatja e afatit; (iii)

ndryshimi i shërbimit të borxhit (kësteve periodike); (iv) shkurtimi i një pjese të borxhit.

Zakonisht në vendet e rajonit shoqatat e njësive vendore kanë ndihmuar në zhvillimin e tregut të

kredisë për njësitë vendore. Për fat të keq në Shqipëri këto shoqata75

me gjithë mbështetjen e

përhershme të donatorëve të huaj, nuk kanë ditur që të kapërcejnë fokusin politik që ato marrin

dashje – padashje. Është tejet e rëndësishme që në fokusin e ardhshëm të shërbimeve që ato mund

dhe duhet t’i ofrojnë anëtarëve të tyre (bashki, komuna) të përfshihet edhe mbështetja për

kreditim. Senati Amerikan duke synuar të nxisë zhvillimin e tregut të kredisë për njësitë vendore

në Shqipëri vendosi një fond garancie(në dy banka: BKT dhe Raiffeisen Bank), fond që nuk arriti

të përdoret asnjëherë. Si rrjedhojë e mos përdorimit të këtij fondi USAID i propozoi Senatit

Amerikan tërheqjen e fondit nga këto dy banka, e automatikisht edhe uljen e mundësisë së nxitjes

së këtij tregu në vendin tonë. Rivendosja e këtij fondi pranë bankave shqiptare për një periudhë

tjetër minimalisht 10-15 vjecare do të ishte mjet ndihmues në zhvillimin e tregut të kredisë.

6.2.1 Rekomandime në lidhje me modelin e propozuar / ndërtuar të besueshmërisë

financiare të njësive vendore në kreditim

Modeli edhe pse relativisht i lehtë për t’u përdorur (bazohet në të dhëna ekonomike, sociale dhe

financiare) në formatin e tabelave në excel ku qelizat lidhen në mënyrë logjike (funksionale) me

njëra – tjetrën kërkon një bazë të pasur të dhënash (jo vetëm të detajuar por edhe historike,

minimalisht 5 vite të dhëna).

75

Në Shqipëri ka pesë shoqata tëqeverisjes vendore: (i) Shoqata e Bashkive të Shqipërisë; (ii) Shoqata e

Komunave të Shqipërisë; (iii) Shoqata e Qarqeve të Shqipërisë; (iv) Shoqata e Prefekturave të Shqipërisë dhe

(v) Shoqata për Autonomi Vendore.

130

Gjithashtu përveç përgatitjes dhe gjetjes së vlerave të treguesve të vlerësimit të besueshmërisë

financiare të njësisë vendore duhen përgatitur dhe analizuar tabelat shtesë sikurse sugjerohet

përgjatë punimit si shembull edhe për bashkinë Elbasan.

Mbi të gjitha pavarësisht rezultateve / vlerave që merren ato detyrimisht duhen komentuar nga një

njohës i mirë i njësive vendore në Shqipëri, përndryshe analizat mund të jenë konfuze dhe që nuk

tregojnë realitetin. Për shembull nëse do ti referohemi të dhënave historike të të ardhurave nga

biznesi i vogël për bashkinë Elbasan por jo vetëm (pothuajse të gjitha njësitë vendore në

Shqipëri) në vitin 2005 e në mënyrë konstante kanë një rënie të kësaj të ardhure për buxhetet e

tyre. Nëse nuk analizohet nga një ekspert ky rezultat tregon një përkeqësim të administrimit të të

ardhurave nga njësitë vendore, ndërkohë që kjo rënie ka ardhur si rrjedhojë e ndryshimit të

politikës fiskale në tatimin mbi biznesin e vogël, duke përgjysmuar barrën e saj fiskale pikërisht

në fund të vitit 2005. Ky efekt ishte shumë negativ për të gjitha njësitë vendore në Shqipëri.

Vetëm pas 6-7 vitesh njësitë vendore (në vitin 2010 – 2011) u arrit të mblidhej nga ky burim

fiskal aq saç mblidhej në vitin 2003-2004.

Një tjetër shembull i leximit të kujdesshëm dhe nga ekspertë të modelit është ai i krahasimit të të

ardhurave dhe shpenzimeve për planin dhe realizimin faktik të tyre në vite. Mosrealizimet

kryesisht nuk vijnë prej punës së dobët të njësive vendore por prej ndryshimeve të shpeshta dhe të

pakëshilluara të politikave fiskale (në sistemin e taksave dhe tarifave vendore nga ana e QQ76

) si

edhe dhënien e një transferte të pakushtëzuar (granti i qeverisë për pushtetin vendor) më pak sesa

ai i paralajmëruar si pjesë e PBA77

nga ana e Qeverisë.

Rekomandohet gjithashtu që nëse modeli do të bëhet pjesë e instrumentave në dorë të aktorëve të

cituar më sipër (financierë, kreditorë, menaxherë dhe politik bërës) duhen ndërmarrë këto hapa:

o duhet testuar edhe në njësi të tjera vendore me të dyja alternativat në kushtet kur kanë

marrë kredi dhe kur nuk kanë kredi deri në momentin e testimit;

o pasurimi i bazës së tëdhënave për treguesit e besueshmërisë për njësitë vendore si edhe

për gjithë vendin (mesatarja mbi të cilët bazon normat modeli) për të parë nevojën e

rishikimit të normave;

o testimi i treguesve edhe për komuna, qarqe, bashki të vogla;

76

Siç ishte rasti i ndryshimeve në prill të vitit 2009 kur u kufizua niveli i tarifave vendore, gjë që solli impakt të

rëndësishëm në rënien e të ardhurave nga këto tarifa, kryesisht për bashkitë e mëdha. 77

Viti 2010 kur granti i qeverisë u ul me 15% nga 10% rritje i lajmëruar një vit më parë.

131

o konsultimi i setit të treguesve edhe me oficerë kredie nga bankat dhe institucionet

financiare. Kjo gjë mund të bëhet për shembull me anë të Shoqatës së Bankerëve të

Shqipërisë;

o organizimi i trajnimeve për financierët e bashkive dhe komunave nga ana e shoqatavetë

bashkive dhe komunave ose Instituti i Trajnimit të Administratës Publike / ose ndoshta

shkolla e administratës publikë që synohet të ngrihet së fundmi nga qeveria;

o bërja publike e rezultateve të nxjerra për njësitë e para, që do të testohen duke ngritur

kështu informacionin në lidhje me këtë mjet si edhe nxitur kërshërinë për ta pasur dhe

përdorur këtë mjet.

132

BURIMET E INFORMACIONIT DHEREFERENCA TË TJERA

Raporte statistikore dhe të dhëna financiare

Vjetarët statistikor dhe Databaza e INSTAT-it.

Vjetarët statistikor të Ministrisë së Financave dhe të dhëna të tjera financiare që gjenerohen nga

Sistemi Informatik Financiar i Qeverisë.

Banka e Shqipërisë.

Vjetarët statistikor të Drejtorisë së Përgjithshme të Tatimeve.

Të dhënat financiare nga njësi vendore të caktuara / që do të jenë bazë e ballafaqimit të

informacionit financiar qendror - vendor

Të dhëna të strategjive rajonale të qarqeve.

Vjetarët statistikor të Fondit Shqiptar te Zhvillimit (FSHZH).

Raporte dhe punime të Bankës Botërore dhe Komisionit Europian.

Raporte dhe punime të Fondit Monetar Ndërkombëtar.

Punime të autorëve vendas e të huaj si edhe materiale të tjera burimore që reflektohen në

literaturën e shfrytëzuar.

Arkiva elektronike e Moodys’ Investors.

Literaturë e autorëve shqiptar dhe të huaj

1. Tregjet dhe institucionet financiare, Lavdosh Zaho dhe Brunilda Duraj, Botimet “Dita 2000”,

Tiranë 2010.

2. Tregjet dhe institucionet financiare, Cikël leksionesh dhe seminaresh, Lavdosh Zaho.

3. Drejtimi financiar i organizatave publike, Halit Xhafa, Tiranë 2010.

4. Drejtim financiar, Beshir Ciceri, Tiranë 2009.

5. Financa Publike, Leksione dhe ushtrime, Përshtatur nga S.Haderi dhe O.Milova prej Public

Finance, Harvey S. Rosen, Tiranë 2009.

6. Piata dhe capital in context european, Gabriela Anghelache, Editura Economica, 2009

7. Local government borrowing manual, Ornela Shapo (Këmbora), USAID,April 2009

133

8. Templates and procedures for succesful local government borrowing. Working document for

local government technical staff. Ornela Shapo (Këmbora), USAID, March 2011.

9. Overview of local government in Albania for borrowing purposes. Financial data on USAID

local governance program in Albanian’s ten target municipalities. USAID, Ornela Shapo

(Këmbora), May 2008.

10. Local government revenue trends in Albania. An analysis of local revenues for the period

2000-2009. USAID, Ornela Shapo (Këmbora), September 2009.

11. The financial analysis of governments, Berne Robert dhe Schramm Richard.

12. Municipal Creditworthiness by Clustering Methods, Petr Hajek, Vladimir Olej.

13. S&P Archive, International Public Finance: Rating International Local and Regional

Governments: A Primer, March 7, 2007.

14. Methodology and Assumptions: Rating International Local and Regional Governments, S&P,

January 5, 2009.

15. General Criteria: Understanding Standard & Poor's. Rating Definitions, June 3, 2009.

16. Too much of a good thing? Own revenues and political economy on intergovernmental

finance reform: The Albanian case, Tony Levitas, IDG Working paper No. 2011-04.

17. Analizë e besueshmërisë financiare, Komuna Gjorçe Petrov – Maqedoni, USAID 2009.

18. Analizë e besueshmërisë financiare, Bashkia Pitesht – Rumani, USAID 2003.

19. Local Government Borrowing: Regulation and Practice, Country report – Romania. Gabriela

Caluseru, Anca Ghinea, Iordan Nicola, Stela Stretean, Maj 2003.

20. The creditworthenees of Swedish Local Governments, Swedish Association of Local

Authorities, December 2011.

21. Romania: Municipal Creditworthiness and Local Government Decentralization, Urban

Institute, 1997.

22. Basel II: International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards: A

Revised Framework. Bank for International Settlements. November 2005. Retrieved April 18,

2013. Part 2 “The First Pillar – Minimum Capital Requirements”.

23. The Economist, 31 May 2007 “Measuring the measures”.

24. Effective finance management in nonprofit agencies. Jerome Mckinney, third edition 2004.

25. Udhëzime mbi huamarrjen vendore dhe zhvillimet më të fundit në vendet e NALAS-it, 2011.

134

26. Measuring local government credit risk and improving creditworthiness, World Bank, George

E. Peterson, March 1988.

27. Municipal Credit and Finance in Romania: policy and legal framework, Michael DeAngelis,

Gabriela Caluseru, Catalin Bulboaca, October 2001.

28. Creditworthiness of Canadian municipalities, Jennifer Wong, March 2013.

29. Hungary, modernizing the subnational government system, World Bank discussion paper no.

417.

30. Importance of national scale credit ratings for subnational authorities that borrow long term,

David Painter and Joshua Gallo, July 2012.

31. The local decentralisation and the issue of municipal bonds in Romania, Mosteanu Tatiana,

Academy of Economic Studies from Bucharest, The Faculty of Finance, Assurances, Banks

and Stock Echange, Bucharest 2008.

32. Teorii, politici si mecanisme ale descentralizarii fiscale in Europa si in alte state, work paper

presented and published in the volume of the InternationalConference from Sankt

Petersburg.Mosteanu Tatiana, Iacob Mihaela, November, 2007.

Kuadri rregullator shqiptar

1. Ligji Nr. 9869, datë 4.02.2008 “Për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore.

2. Udhëzimi për zbatimin e ligjit nr. 9869, datë 4.02.2008 “ Për Huamarrjen e Qeverisjes

Vendore”.

3. Ligji për Organizimin dhe Funksionimin e Pushtetit Vendor, numër 8652, datë 31.07.2000.

4. Ligji për Menaxhimin e Sistemit Buxhetor në Republikën e Shqipërisë, numër 9936, datë

26.06.2008.

5. Ligji për Kontabilitetin dhe Pasqyrat Financiare, numër 9228, datë 29.04.2004.

6. Ligji për Sistemin e taksave vendore i ndryshuar, numër 9632, datë 30.10.2006.

7. Ligji për Pronat e Paluatshme Shtetërore, numër 8743, datë 22.02.2001.

8. Ligji për Transferimin e Pronave të Paluajtëshme Shtetërore në Pushtetin Vendor, numër

8744, datë 22.02.2001.

9. Ligji për Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe Garancitë Shtetërore të Huasë, numër

9665, datë 18.12.2006.

135

ANEKSE

Të dhëna financiare dhe statistikore për bashkinë e Elbasanit

Të ardhurave nga burimet e veta dhe transfertës së QQ (grantit) të pakushtëzuar dhe të

kushtëzuar të NJQV-së (2005-2011)

Struktura e të ardhurave buxhetore

Vitet 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Burimet e

veta

361,058 323,074 352,566 393,558 343,334 305,586 370,699

Taksa mbi

biznesin e

vogel

144,503

96,798

85,173

91,833

88,535

84,677

73,460

Taksa

vendore

111,420 92,758 140,217 158,314 133,421 109,472 191,639

Takse mbi

pasurine e

paluajtshme

36,777

35,409

31,640

32,980

29,444

29,980

25,975

Takse fjetje ne

hotel

181

203

215

165

595

393

330

Takse e

ndikimit ne

infrastrukture

34,913

24,552

70,465

88,881

63,554

40,887

123,186

Takse mbi

kalim pronesie

5,370

2,228

9,109

4,163

4,979

3,967

7,478

Takse e

regjistrimit te

mjeteve

18,628

17,024

18,512

21,237

21,637

21,918

15,608

Takse per

zenie hapesire

publike

14,357

11,950

8,946

9,567

11,922

11,785

11,598

Takse tabele

1,194

1,392

1,330

1,321

1,290

542

333

Takse vjetore

per mjetet e

perdorura

7,131

Te ardhura

nga tarifa

64,997

88,482

90,816

101,175

88,253

75,329

66,843

Tarife per

regjistrim

veprimtarie

2,107

1,902

1,838

1,949

1,836

1,927

1,887

Tarife per celje

fillestare

3,061

3,843

3,132

5,881

2,734

4,580

2,950

Tarife pastrimi

33,607

50,960

51,669

53,329

49,640

30,476

28,885

Tarife

gjelberimi

6,062

8,532

9,922

9,056

9,494

5,866

Tarife ndricimi 2,715 6,412 7,983 7,098 7,652 3,695

Tarife reklame 2,661 3,764 2,769 2,457 3,731 8,490 6,729

Tarife parkim

automjetesh

6,830

5,783

5,291

6,226

5,522

5,197

4,130

Tarife

veterinare

1,530

1,519

1,144

1,728

1,729

1,596

1,118

136

Tarife fasade 488 289 946 1,399 768 756 1,599

Tarife per

leshimin e

vertetimeve

1,933

2,131

1,995

2,366

2,135

1,934

1,702

Tarife arshive 33 26 22 76 35 57 24

Tarife gjuetie 226 129 117 78 81 21 73

Tarife leje

shfrytezimi

138

163

113

42

53

145

Tarife leje,

certif.transporti

3,129

3,192

2,759

3,481

3,454

1,764

2,203

Tarife sherbim

tregje

2,997

4,517

3,837

3,919

Tarife

autorizim

zgjatje orari

154

84

65

10

10

35

Tarife per

dokumente

tenderi

668

1,358

66

9

18

73

Tarife per

formulare per

te pastrehet

40

43

64

62

68

Tarife

legalizimi etj

5,727

Licensa 151

Tarife sherbimi

karrotrec

87

276

Tarife per

autorizim

tregtim

karburanti

300

500

358

Tarife e planit

te rilevimit

600

548

Tarife sherbimi

ne ndertim

pallati

1,155

Tarife

rezervimi

materiale

interte

2,650

Tarife

certifikim

relievi

306

Tarife zenie

hapesire

publike ne

ndertim pallati

441

Te ardhura te

tjera

8,959

17,591

12,984

18,793

10,122

10,529

10,008

Privatizim

banese

63

4

48

-

36

Qera pajisjesh

794

817

341

474

214

227

Qera objektesh

608

495

416

319

442

429

441

137

Qera trualli

4,016

110

984

325

560

98

20

Shitje

trualli+qera

troje AKP

K.Qarkut

2,130

903

2

-

5

Gjoba 1,765 856 3,821 6,110 5,062 5,400 2,998

Te ardhura nga

shitja e pullave

377

629

414

-

Te ardhura nga

legalizimet

Donacione - 13,800 6,482 11,698 3,349 4,014 3,722

Derdhje gabim 194 374 2,600

Te ardhura

nga

institucionet

31,179

27,445

23,376

23,443

23,003

25,579

28,749

Te ardhura nga

cerdhja

416

461

522

970

1,779

2,550

2,997

Te ardhura nga

arsimi

20,137

17,716

14,478

13,957

12,684

15,276

18,462

Te ardhura

Sport Klubi

1,649

1,848

1,661

1,138

1,124

1,134

1,150

Te ardhura

Teatri

"Skampa"

1,508

1,688

1,375

Te ardhura

Kultura

1,231

1,051

769

Te ardhura

Trashegimia

Kulturore

150

102

48

Te ardhura

Ndermarrja

Sherbimeve

Publike

2,042

35

150

334

405

160

343

Te ardhura

mirembajtje

varrezash

4,046

4,544

4,256

4,385

4,687

4,755

4,668

Te ardhura nga

biblioteka

117

Te ardhura

Qendra e Artit

2,659

2,324

1,704

1,129

Transferta e

buxhetit të

shtetit

Transferta e

pakushtezuar

159,940

192,079

244,799

396,843

403,257

352,284

298,184

Transferta e

kushtezuar

977,535

898,560

1,001,388

501,531

590,621

601,349

564,064

Total i

buxhetit të

pakushtëzuar

520,998

515,153

597,365

790,401

746,591

657,870

668,883

Total i

buxhetit të

Bashkisë

1,498,533

1,413,713

1,598,753

1,291,932

1,337,212

1,259,219

1,232,947