70

Trivijalna ~udovištapostmodernizma:Hazarski re~nik ili o paradoksuPavi}eve “po-etike”

Anela Hakalovi}

Odre|ena na ovaj na~in, historiografska metafikcijapojavljuje se kao jasan oblik antitotalitarne i antiide-ologijske naravi postmodernizma, ali i kao produktnjegovog skepticizma. Postmodernizam, izme|u osta-log karakteriše i povratak, ali i redefiniranje pojmovapovijesti i politike, koji sada zahtijevaju jedan posebanme|uodnos, kriti~ko propitivanje lišeno esencijal-isti~kih utemeljenja i ontološke prtljage.

I.

Tridesetog novembra prošle godine umro jeMilorad Pavi}; pisac koji je, prema stavovima (po-st)jugoslovenske kritike, na naša podru~ja na velikavrata uveo postmodernu knji`evnost. Postmodernis-ti~ka paradigma, koja se pripisuje poetici ov-og pis-ca, najviše se vezuje za formu, prvenstveno njegov-og Hazarskog re~nika (1984) koji, kao roman-leksikonu 100 000 rije~i, dosljedno provodi postmodernist-i~ke pripovjedne strategije fragmentarnosti, igre, rel-ativizacije, slu~ajnosti, protuslovlja; one strategijekoje se ve`u prvenstveno za na~ine postmodernogpisanja1. Pavi}ev roman ubraja se i u okvir takozvanehistoriografske metafikcije ~iji je osnovni cilj dovo-|enje u bliski susret dva, tradicionalno suprotstavlje-na diskursa, historiografije i fikcije, da bi se zatimosporila logika na kojoj spomenuti diskursi uteme-ljuju svoje istine. Cilj ovog postupka jeste i svojevrs-na skepsa koja dovodi u pitanje naše povjerenje uove diskurse. Historiografska metafikcija je u okvirupoetike postmodernizma mo`da najoptimalniji izrazpostmodernisti~ke politi~nosti, jer kroz skepsu i rela-tivizam osporava svaki oblik ideologijskog promiš-ljanja i pokušaja zasnivanja “velike pri~e”.

Bez obzira na odbijanje postmodernizma da seobuhvati nekom jasnom i preciznom definicijom, ip-

ak mnogi teoreti~ari odre|uju zemljovid postmoderno-ga (Andreas Huyssen) ili ga pokušavaju svrstati ujasan kulturni, politi~ki kontekst, odre|uju}i ga kaokulturnu dominantu kasnog kapitalizma (Frederic Jame-son), vezuju}i ga na taj na~in za jedan duhovni, poli-ti~ki i kulturni obzor nastao pod okriljem liberalnoghumanizma. U tom smislu, `elim postaviti i pokušatiodgovoriti na pitanje kako se u prostorima koji senalaze izvan spomenutog obzora realizira postmod-ernisti~ka paradigma, da li prostor koji poznaje samoodjeke postmodernizma mo`e proizvesti roman koji}e biti reprezentativan primjerak poetike postmod-ernizma i da li u tom ne-prostoru postmodernizmamo`e nastati njegov optimalni izraz koji }e bitiproglašen prvim romanom 21. vijeka.

Namjera ovog rada nije pokušaj dislegitimacijePavi}evog djela niti opovrgavanje njegove knji`-evno-umjetni~ke vrijednosti, nego tek ukazivanjena to da poetika postmodernizma jasno iskazuje toda je Zapad zakora~io u svijet u kojem modernaforma nije bila primjerena postmodernom stanju, teda Hazarski re~nik, ako se u njegovu interpretacijuuklju~e ne samo literarni kodovi (njegova tekstual-na stvarnost), nego i izvanliterarni koji podrazumi-jevaju kod produkcije, ali i kod recepcije, predstavl-ja svojevrsni paradoks, jer iskazuje nemogu}nostpavi}evske postmodernisti~ke poetike koja se ogle-da u stalnoj subverziji ovog djela prema njegovomautoru, ali i obrnuto. Pavi}evi stavovi u pogledutadašnje politi~ke situacije smještaju se u jasan ref-erentni okvir koji mo`e biti nazvan nacionalizmom2.Stav da su Srbi onaj izgubljeni hazarski narod izHazarskog re~nika stvara jednu paradoksalnu situaci-ju u kojoj tekst romana, njegova forma i poeti~kaorijentacija bivaju osporeni od samog pisca i njegov-og naknadnog interpretiranja vlastitog teksta. Bezobzira na barthesovsko postmodernisti~ko progla-šenje smrti Autora, ovakvo naknadno dopisivanjezna~enja jasno povla~i jedno pitanje, ali i stav: da lije postmodernisti~ka (filozofska) paradigma dobilasvoju trivijaliziranu verziju u prostorima koji nisubili spremni za nju? Da li je zapadno (postmoderno)stanje u svojim ne-prostorima proizvelo trivijalna~udovišta (tekstove) koja nisu bila sposobna za svi-jet bez metanarativa?

Današnje promišljanje o pojmu postmodernizma,koji je prema opštem konsenzusu ve}ine savremenihteoreti~ara na svom zalasku, mogu}e je iz dva osnov-na rakursa; s jedne strane, postmodernizam se

1 David Lodge u svojoj studiji Na~ini modernog pisanja izdvaja šest postupaka koji, prema njegovom stajalištu karakterizirajuknji`evnost postmodernizma (bitno je spomenuti da od tih šest postupaka, ~etiri se mogu primjeniti i na modernu prozu); to su pos-tupci: protuslovlja, permutacije, prekinutog slijeda, slu~ajnosti, prekomjernosti i kratkog spoja. Lodge, David. Na~ini modernogpisanja. Ljubljana: GP: Delo. 1988. str. 280. Ove postupke mo`emo prona}i i u Hazarskom re~niku, tako se mo`e tvrditi da je to, posvojoj pripovjednoj formi, tipi~an roman postmodernisti~ke poetike. Me|utim, pripovjedne strategije koje navodi Lodge nemaju svrhui cilj u sebi samima, nisu samo literarna ~injenica koja pronalazi isklju~ivo estetsko opravdanje, nego se`u dalje od toga i imaju zacilj i narušavanje odre|enih struktura, ne samo fikcionalnog, nego i objektivno egzistiraju}eg svijeta.2 O Pavi}evom prislanjanju ideološkim (nacionalisti~kim) obrascima duhovito govori Mirko Kova~ u svojoj polemi~koj knjizi podnaslovom Elita gora od rulje (2009), gdje isti~e da su slavu Pavi}evog najuspješnijeg romana gradili “oni koji ga nisu razumjeli”, teda je za njegovu slavu upravo presudno Pavi}evo agitiranje o tome da su Hazari 'srpska sudbina' Kova~, Mirko. Elita gora od rulje(polemika). Zagreb: Fraktura. 2009. str. 45.

(sic!) 71

protutemat

optu`uje sa stilski eklekticizam, za plošnost ipovršnost, za relativizam i trivijalizaciju koja vodi kakrajnjoj amoralnosti, a s druge strane, još uvijek se~uju glasovi koji brane postmodernizam kao konc-ept/teoriju/poeti~ku paradigmu koja je duboko zapi-tana o stanju koje karakteriše (prvenstveno) zapadnisvijet, te u tom smislu, pokazuje se dvostruka priro-da postmodernizma, a njegova dijagnoza, kako toisti~e Viktor @mega~, vidljiva je u dvije osnovnedimenzije, pri ~emu se prva mo`e nazvati “pop-ulisti~kom”, dok druga ima “sasvim druga~ije misa-ono uporište” i ona bi se mogla nazvati “meta-fizi~kom”3. U eseju pod naslovom Odgovor na pitanje:šta je postmoderna?, Jean-François Lyotard izri~eimperativ koji promovira “rat cjelini” i “aktiviranjerazlika”, a na drugim mjestima iskazuje i zahtjev naneprestanim umjetni~kim protivljenjem totalitetukoji je i omogu}io teror dvadesetog stolje}a; a ono štootvara postmodernu je zlo~in koji se desio u Aušvicu,i u tom smislu postmodernizam je nu`no politi~kiosvješten jer postavlja pitanje “kako }e pod tim uvje-tima vjerodostojne ostati velike pripovijesti o poza-konjenju?”4. Ideje teoreti~ara postmodernizma svojodjek našle su i umjetni~koj praksi druge polovinedvadesetog stolje}a koja iskazuje svojevrsni prezirprema realisti~koj paradigmi, te se, nasuprot tome,te`i ka denaturalizaciji diskursa koji pretendiraju naobjektivnost. S tim u vezi, posebno mjesto u post-modernisti~kom osporavanju dobio je diskurs histo-riografije, gdje se pokazuje da je “pojam objektivnerekonstrukcije zasnovane na dokazima puki mit”5.Interes postmodernisti~ke knji`evne, ali i teorijskemisli za redefiniranje logike na osnovu koje seutemeljuju istine dva, kao što se pokazuje, sli~nadiskursa, iniciran je upravo postmodernisti~kimnepovjerenjem u objektivitet i istinosnu vrijednostrazli~itih legitimiziraju}ih praksi. Umjetni~ko protiv-

ljenje i osporavanje ima za cilj pokazati da se “prob-lemi pisanja istorije ne razlikuju od istine pisanja fik-cije”6. Historiografska metafikcija tematizira problemreference fikcije i historiografije, a sintetiziraju}i ref-erentna polja ova dva diskursa ona ukazuje na kon-tekstualnu uslovljenost i “neprirodnost” pri selekcijikoja je bitno svojstvo pri konstruiranju pri~a ova dvadiskursa. Ukazivanjem na selektivnu prirodu i ~estuideologijsku zasnovanost historiografske naracije,postmodernizam te`i ka preispisivanju prošlosti, s ja-snim naglaskom na pitanje o tome ~ija je to prošlost,a ta te`nja se ujedno mo`e shvatiti i kao “povrataketi~kog u estetsko i `udnja za moralizacijom stvarno-sti”7. Odre|ena na ovaj na~in, historiografska meta-fikcija pojavljuje se kao jasan oblik antitotalitarne iantiideologijske naravi postmodernizma, ali i kaoprodukt njegovog skepticizma. Postmodernizam,izme|u ostalog karakteriše i povratak, ali i redefini-ranje pojmova povijesti i politike, koji sada zahtijeva-ju jedan poseban me|uodnos, kriti~ko propitivanjelišeno esencijalisti~kih utemeljenja i ontološke prtl-jage. Jedan ovakav povratak povijesti i politici ne}eosiguravati sebi ideologijske temelje koje osporava,nego }e istinski “kriti~ki povratak povijesti i politici”morati sebe “preispitati pod istim uvjetima kojeupotrebljava da bi preispitao razli~ite formalizmekojima stoji nasuprot”8. U tom smislu, postmoderni-sti~ko osporavanje naracije historiografije pokazujedvostruk subverzivni odnos; s jedne strane, ospo-ravaju se ideologijske i ~esto totalitarne pretenzijehistoriografskog diskursa na pravo istine, dok sdruge strane postmodernisti~ka paradigma, real-izirana u polju takozvane historiografske metafikcije,osporava i samu sebe, ometaju}i uspostavu ~vrstih,stalnih i rigidnih ozna~itelja te, nasuprot tome,uspostavlja strukture, odnose i istine koje nisu ute-meljene, nego su u stalnom procesu utemeljenja i

Bez obzira na odbijanje postmodernizma da se obuhvati nekom jasnom i preciznomdefinicijom, ipak mnogi teoreti~ari odre|uju zemljovid postmodernoga (AndreasHuyssen) ili ga pokušavaju svrstati u jasan kulturni, politi~ki kontekst, odre|uju}iga kao kulturnu dominantu kasnog kapitalizma (Frederic Jameson), vezuju}i ga nataj na~in za jedan duhovni, politi~ki i kulturni obzor nastao pod okriljem liberalnoghumanizma. U tom smislu, `elim postaviti i pokušati odgovoriti na pitanje kako se uprostorima koji se nalaze izvan spomenutog obzora realizira postmodernisti~ka para-digma, da li prostor koji poznaje samo odjeke postmodernizma mo`e proizvestiroman koji }e biti reprezentativan primjerak poetike postmodernizma i da li u tomne-prostoru postmodernizma mo`e nastati njegov optimalni izraz koji }e bitiproglašen prvim romanom 21. vijeka.

3 @mega~, Viktor. Povijesna poetika romana. Zagreb: Grafi~ki zavod Hrvatske. 1991. str. 393.4 Lyotard, Jean-François. Postmoderna protuma~ena djeci. Zagreb: August Cesarec. 190. str. 35.5 Butler, Christopher. Postmodernizam. Sarajevo: Šahinpaši}. 2007. str. 34.6 Ha~ion, Linda. Poetika postmodernizma: istorija, teorija i fikcija. Novi Sad: Svetovi. 1996. str.182.7 Moranjak-Bambura~, Nirman. Retorika tekstualnosti. Sarajevo: Buybook. 2003. str. 227.8 Carroll, David. ''Povratak povijesti i politici''. U: Biti, Vladimir. Bahtin i drugi (ur.). Zagreb: Naklada MD. 1992. str. 159-160.

72

stalnog preispitivanju svojih temelja. Ovakva teori-jska promišljanja i propitivanja su referentni okvir ukojem se mo`e (ili bi trebao, po stavovimaknji`evno-kriti~ke misli) ~itati i roman MiloradaPavi}a-Hazarski re~nik. Napisan 1984. godine, ovajroman je, ubrzo nakon svog pojavljivanja, u kru-govima ovdašnje knji`evno-kriti~ke misli proglašenremek-djelom, ne samo srpske, nego i svjetskeknji`evnosti, posebno one koja spada u poetikupostmodernizma. Roman “bez središta” koji se sas-toji od tri razli~ite knjige o jednom izgubljenom naro-du, pri ~emu sve tri knjige “postoje naporedo, ume|usobnoj polemici, ali nijedna nije dobila pravona kona~nu istinu”, dosljedno provodi postmod-ernisti~ke pripovjedne strategije, od kojih su najo-~itije: uvo|enje figure ~itatelja i ~itateljice u tekst,fikcionaliziranje historiografskog i nau~nog diskur-sa, decentralizirana struktura teksta itd.9. Hazarskire~nik10 se naj~eš}e opisuje ecoovskom sintagmomotvorenog djela, pri ~emu se naglašava kako decen-tralizirana i fragmentirana tekstualna strukturaušutkava glas Autora, otvaraju}i prostor za~itateljsku promišljanje i realizaciju zna~enja upravona recepcijskom planu. Postmodernisti~ka formapripovijedanja, vo|ena principom igre, koja bi,prema postmodernisti~kim teorijskim “receptima”trebala imati prije svega kognitivnu ulogu, proizvo-di jednu misao koja usko korespondira sa glavnimtokovima postmodernisti~ke filozofske misli, a real-izira se u odupiranju totalitarizmu lyotardovskih“metanarativa”, otvaraju}i vrata ka poljima beskon-a~ne interpretacije i uspostavi pomi~nih struktura iplasti~nih zna~enja. Me|utim, pomi~nost i artifici-jalnost uspostavljenih zna~enja osporena je u ovomslu~aju figurom samog autora, koji se sada, pojavlju-je u formi Autora, kao barthesovske neprijateljskekategorije. Na ovom mjestu postaje bitno jedno odklju~nih pitanja savremene (post)teorijske scene, aono se mo`e izraziti na sljede}i na~in: da li je va`nijeono što sam tekst ka`e ili je pak bitnije ono što jeautor namjeravao da ka`e i ono što je eksplicirao daje rekao? Sasvim je sigurno da se niti jedan tekst nemo`e posmatrati kao isklju~ivo tekstualnu ~injen-icu, neodvojivu od polova produkcije, recepcije, pri~emu se u pol recepcije svakako ubraja i pol inter-pretacije. Bez obzira na privla~nost Barthesovogimperativa “ra|anja ~itatelja” kao klju~nog genera-tora zna~enja koje se mora desiti uz neizbje`nu“cijenu smrti Autora”11, Hazarski re~nik je kanon-iziran kao vrhunsko djelo srpske postmodernisti~keknji`evnosti, ali i kao izraz tragi~ke sudbine srpskognaroda kojeg ovaj Autor identificira sa fikcionalnimHazarima, jer dijele istu sudbinu velikog naroda

potla~enog totalitarizmu malih naroda, a aluzije naanalognosti izme|u Hazara i Srba bivaju provedenekroz Pavi}eve intervjue, autobiografske zapise, ali ikroz naknadna tuma~enja pojedinih pasa`a djela. Utom smislu, Autorovi implicitni i ekplicitni kodovipomo}u kojih je mogu}e da nad tekstom Hazarskogre~nika 'lebdi” zna~enje o historiji srpskog narodaispri~anoj u pri~i o Hazarima stvaraju paradoksalnusituaciju i stvaranje jednog trivijaliziranog postmod-ernizma koji prividno provodi formu postmod-ernisti~kog pisanja, dok s druge strane, uspostavomjedne jedinstvene i totalitariziraju}e interpretacije,koja je upravo omogu}ila kanoniziranje djela ovogpisca, navodno potenciranje pozicije ~itatelja sepokazuje kao vješta retori~ka igra, koja u svojoj po-zadini nema neko metafizi~ko ili kognitivno uteme-ljenje, nego se javlja tek kao puka forma citiranja os-novnih strategija jednog poeti~ke paradigme. Stilskieklekticizam, za koji se ~esto optu`uje postmodern-izam, ovdje biva prepoznat u svom punom sjaju, adruga dimenzija postmodernizma, ona metafizi~kao kojoj govori @mega~, biva potpuno potisnuta ionemogu}ena figurom autora. Na ovaj na~instvoreno je jedno “trivijalno ~udovište postmodern-izma”, koje svakako nije karakteristi~no samo zaPavi}evu poetiku ili poetiku autora/autorica sa našihprostora, nego je to pojava prisutna i na svjetskojknji`evnoj sceni, me|utim, u ovom slu~aju to se po-kazuje kao jasan i simptomati~an znak za to dapodru~je koje nije iskusilo svijest postmodernog sta-nja nije ni sposobno za jedno umjetni~ko protivljen-je iskazano kroz lyotardovsko “aktiviranje razlika” iproglašavanja rata cjelini i totalitarnosti. Ako se vra-timo izvornim tekstovima postmodernisti~kih/pos-trukturalisti~kih teoreti~ara, tu prvenstveno mislimna školu francuskih mislilaca, mo`emo uvidjeti da jenjihova teorija izraz jedne specifi~ne politi~ke situ-acije (neuspjeha studentskog pokreta iz 1968 go-dine), te da osnovne umjetni~ke strategije, koje pro-moviraju ovi autori, osim poeti~kog, imaju i svojepoliti~ko i eti~ko zna~enje i smisao. Kako se jednatotalitarna interpretacija koja se ve`e uz ovo djelomo`e povezati za postmodernisti~kim “aktiviran-jem razlika” i otporom totalitetu? Na prvi pogled,veza izme|u postmodernizma i eti~nosti biva para-doksalna, jer relativizacija kao bitno svojstvo post-modernisti~kog diskursa onemogu}ava bilo kakvokonstituisanje nekog obavezuju}eg sistema vrijed-nosti. Me|utim, uprkos tom naizgled o~iglednomparadoksu, mnogi postmodernisti~ki tekstovi ipakpromovišu odre|enu vrstu odgovornosti ili potrebeza etikom; ne radi se tu o alternativnim dominiraju-}im diskurzivnim praksama, nego o njihovom ospo-

9 Deli}, Jovan. Hazarska prizma: tuma~enje proze Milorada Pavi}a. Beograd: Izdava~ko preduze}e Prosveta. 1991. str. 94.10 U ovom radu nemam namjeru ulaziti u interpretaciju samog teksta Hazarskog re~nika, jer prije svega `elim ispitati (više ukazati)ekstralingvisti~ki kontekst teksta, prije svega kontekst produkcije i kontekst recepcije, te ideologijske konotacije koje cjelokupnoPavi}evo ''djelo'' proizvodi. 11 Roland, Barthes. ''Smrt autora'', U: Beker, Miroslav. Suvremene knji`evne teorije. Zagreb: Sveu~ilišna naklada Liber. 1986. str. 201.

(sic!) 73

ravanju, pa tako dekonstrukcija, kao jedna od te-meljnih “metoda” postmodernisti~kog diskursa, kaošto tvrdi Catherine Belsey, “indirektno tvrdi dazna~enja nisu unaprijed data i nepromjenljiva” ne-go da ona “mogu biti izmijenjena”12. Upravo mo-gu}nost osporavanja postoje}ih struktura i potenci-jalitet njihove transformacije koju promovira post-modernizam, dozvoljava da o postmodernizmugovorimo kao o po-etici13, u njenom dvostrukomzna~enju, a vra}aju}i se njenoj metafizi~koj i polit-i~koj dimenziji. U tom smislu, Hazarski re~nik, uz zn-a~enjsku nadopunu njegovog autora, nu`no izlaziiz okvira postmodernisti~ke po-etike, jer trivijaliziraono što postmodernizam aktualizira i promovirakao “slavljenje razlika” i antitotalitarizam u inter-pretaciji. Samo kanoniziranje jednog djela postm-odernisti~kog uklona protivi se logici ove poetike,me|utim, i to je uspjelo ovom djelu14, te je postalo

ne samo slavnim mjestom u kanonu srpske knji`ev-nosti, nego i sredstvom instrumentalizacije odre-|enih ideoloških strategija u proteklih dvadeset go-dina na post-jugoslovenskom prostoru.

Na kraju, da li odre|eni tekst ima obavezu dabude dosljedan poetici koja ga prisvaja ili kojoj se onpriklanja? Paradoks Hazarskog re~nika jeste upravo utoj dvostrukosti; s jedne strane insistira se na njegov-oj postmodernisti~koj orijentaciji, dok s druge strane,djelo Hazarski re~nik, ali i njegov Autor ubijaju prostor~itateljske invencije nametanjem jednog apriornogtotalitarnog zna~enja, tako da ~itatelj, baš kao što seka`e na po~etku ovog romana le`i mrtav i nepokretanu sistemu definitornog i nepomi~nog zna~enja:

“Na ovom mestu le`i onaj ~italacKoji ne}e nikada otvoriti ovu knjigu On je ovde zauvek mrtav.”15

12 Belsey, Catherine. Postrukturalizam. Sarajevo: Šahinpaši}. 2003. str. 91.13 Govoriti o postmodernisti~koj po-etici svakako izgleda kao paradoks, ako se uzme u obzir na~elo relativizacije koje ona promovira,me|utim, vjerujem, da je jedna ovakva interpretacija mogu}a, posebno ako se vratimo izvorištima postmodernisti~ke misli, a njene,~esto banalizirane i trivijalizirane rezultate, stavimo u zagrade.14 U tekstu namjerno upotrebljavam rije~ djelo umjesto postrukturalisti~ki postulirane alternative u pojmu teksta, jer `elim naglasitiideologijski aspekt koji je karakteristi~an upravo za ''djelo'' ovog pisca. 15 Pavi}, Milorad. Hazarski re~nik: roman leksinkon u 100 000 re~i. Beograd: izdava~ko preduze}e Prosveta. 1989. str. 8.

FOTO: ALMEDIN ZUKI]