1

Arnaldo Canciani

Kujtime nga Shqiperia 1930 deri 1950

PARATHËNIE

Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet viteve 1928-1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si une në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjen time

E zgjeroj përkushtimin tim për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruartë luftonin në një vend të huaj për idealet kalimtare dhe, shume prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe jane të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur tortura të paimagjinueshme.

Për shumë prej tyre qe iluzionionin per e një të ardhme më të mirë frymëzuar nga doktrinat e të djathtëve ose të majtëve. Për Don Mario Morandi, mësues bujar dhe pastor i te vaeferve dhe te dobëtve, mbrojtës i

2

klasave të ulëta. Dr .. Antonio Mandolins, për kujdesin që ai përkushtoi per gjithë më të varfërit, të mjerët, të shtypurit, aty edhe për ata që e kishin torturuar atë., zotërisë tim, te punes Silvio Dariol, një shembull i profesionalizmit, mirëkuptimit, inteligjencës, me dhunti të shumta dhe aftësinë e madhe të pune

Disa faqe janë futur të reja në qershor te vitit 2008

1. –Familja ime

Babai im,Xhovani Anxhelo Kançiani (Anjul Centurion), kishte lindur ne Xhemona te Friulit me 19 nentor 1885 .Si ed-he te gjithe Friulanet ishte i detyruar te emigronte ne vende te ndryshme evropiane per te gjetur nje pune nga e cila te siguronte jetesen. Në vitin 1922, në një nga periudhat e rralla dhe të shkurtra qe kalonte në Gemona në shtëpinë e miqve të (Boexio) takoi dhe njohu nënën time, Ida Urbani e cila ka lindur në Gemona 28 tetor 1898 Pas nje periudhe të shkurtër pushimesh, babai im dhe Peter Boezio shkuan përsëri së bashku në Sardenjë, për të punuar në digën që ishte duke u ndërtuar mbi lumin Tirso. Pas disa muajsh, ai i shkroi nënës sime, një kartolinë,të vetme , të thjeshtë, për t’i kerkuar per martesë. Në janar 1923 ai u kthye në Gemona, për të përgatitur dokumentet e marteses , dhe ata u martuan ne shkurtin e vitit 1912, në Komune ne fillim dhe pas disa ditësh në kishë, siç ishte zakon atëherë. Në muajin e mjaltit ata shkuan pë r t’u njohur me Floreani , të afërmit e nënës e babait tim. 10 Km. me tren deri në Majano dhe 5 km ne kembe per te mbrritur ne Farla.nje zone e Majanos ,ku nëna ime më së fundi arriti të heqe këpucët dhe të shërojë plagët e këmbëve nga rruga e gjate.Pas disa ditësh ata u kthyen në Gemona ku ata i priste një shtëpi të re në Via Sottocolle, dy dhoma me qira në oborrin ku ata jetonin e Bozet, në kufi me shtëpitë Urbani. Dhe këtu kam lindur une me 25 nëntor 1923 (e diel në oren 17). Motra ime Irena ka lindur më 11 tetor 1925, kam pasur vetëm dy vjet diference me te dhe unë nuk mbaj mend asnjë kujtim të kësaj ngjarjeje të lumtur.

Riatdhesimi

Pas situatës së krijuar në Itali me fashizmin në pushtet, babai im u detyrua të emigrojë; në vitin 1928 ai u nis për në Shqipëri, në kryeqytetin e saj ne Tiranë, ku kemi mbrritur në janar te vitit 1930. Nga tregimet e nënës sime, unë men-doj se ne e kemi lënë Gemonen në daten 30 ne mëngjes dhe me tren qe arriti në Bari në mëngjesin e ditës tjetër,ne darke jemi imbarkuar ne nje anie me motorr e cila pas 10 oresh ka mbrritur ne raden e portit te Durresit.Prej ketu ,pas disa oresh pritje vijuam rrugen per Tirane me nje koriere .Distanca nga Durrresi ne Tirane eshte vetem 38 km ,por me mjetet por me atë rruge të rrënuar atëherë ajo mori disa orë për të arritur ne Tirane;Udhëtimi zgjati gati tre ditë. Nëna ime nuk kishte lëvizur nga vendi isaj të lindjes asnjehere; Duke patur edhe me dy fëmijë të vegjël, valixhe, bagazhe të ndryshme, unë nuk mund ta imagjinoj se sa dhe çfarë veshtiresie ajo kishte për të kapërcyer. U vendosem në një vend të huaj, pa dijeninë më të vogël të gjuhës, ajo sigurisht nuk ishte një gjë e lehtë, sidomos për nënën time.

Në atë kohë ka pasur një monarki në Shqipëri: Amet Zogu e kishte shpallur veten mbret dhe sundimtar i

vendit me grusht të hekurt. Çdo të enjte, në sheshin e tregut të Tiranës, janë kryer dënime me-vdekje me

varje. Ai kishte tre motra, shumë të shëmtuara, të cilat shpesh marshuonin nëpër rrugët e kryeqytetit.

Mbreti Zog ishte martuar Konteshen Geraldinë bukuroshe të Hungarisë.Djali ka lindur në mërgim Leka me

9 prill 1939, ditën e pushtimit italian të Shqipërisë. Po e mbyll parantezen historike dhe po kthehem në

kujtimet e familjes sime.

Më 10 korrik 1931 lindi ne në Tiranë, motra ime Albina qe ne gjuhen shqipe quhet "Shqipëri". Në dy

dhoma të shkatërruara nuk ishte më e mundur për të jetuar;aty flinim pesë persona në një dhomë. Ne

ishim detyruar për të lëvizur dhe per te kaluar ne një shtëpi tjetër Ajo ishte ndërtuar mbi një dysheme të

ngritur, më të gjerë se sa një vit më parë dhe me një oborr të vogël, por të izoluar dhe të largët nga qendra.

Babai im, kurrë nuk e humbi një ditë punë, por paga qe i paguhej ishte vetëm sa për nevojat e familjes

3

Një mëngjes, nëna ime doli për të shkuar në dyqan ushqimore dhe hajdutët gjeten mundësine për të "

pastruar" shtëpinë. Pesë lekë, ishte paga e një muaji, dhe gjëra të tjera janë zhdukur,ato u grabiten.Kusaret

u arrestuan më vonë, por nuk u kthye asgje prej mallrave të vjedhura. Pasojat ekonomike që pasuan u

kapërcyen me veshtiresi. Ky fakt detyroi babain tim për të lëvizur në një shtëpi tjetër së bashku me

bashkëshortët Arduino, një çift simpatik nga Trieste, shume miqësore dhe shoqerues te mire për nënën

time,e cila e kishte provuar dhe ndier izolimin e mëparshëm. Ata jetonin në katin e dytë dhe ne në katin e

parë, rreth shtëpisë është një kopsht i madh me shumë pemë. Motra ime Albina, kur ishte në moshën një

vjeçare, u sëmur me gastroenterit; ilaçe nukgjendeshin, dhe nuk mund të bliheshin, ndersa babai im, edhe

pse ka punuar vazhdimisht, nuk e merrte pagën të rregullt; për rreth gjashtë muaj nuk janë paguar asnje

nga këstet mujore. Disa dyqanxhinj na kreditonin ne dhedisa bashkë-punëtorë, miqtë dhe fqinjët, na

ndihmonin.

Kjo ishte një periudhë tepër kritike dhe të vështirë për familjen time dhe ajo zgjati rreth dy vjet. Ishte rreth

kësaj kohe që unë dhe motra ime Irene vijonim te rriteshim dhe u pagezuam Ceremonia e pagezimit u

zhvillua në kishë e një të murgeshave, dhe nuni im ishte Pietero Boezo, fqinj dhe mik i familjes. Motra ime

ishte me pak fat, si ndrikull per te u zgjodh nga murgeshat: një konteshë e cila u zhduk, pa thënë lamtumirë

në fund të ceremonisë.

Kishin kaluar tashmë katër vite të vështirësive të mëdha dhe sakrifica nga ardhjes jonë në Shqipëri; Në vitin

1934 babai im u largua nga Tirana dhe shkoi në Kuçove.

.Kuçova,ishte një qytet i vogël në brigjet e lumit Devoll, 15 km larg nga qyteti i Beratit. Kompania AIPA

kishte zëvendësuar "(F F S S ) Ministria e hekurudhave italiane" që kishte marrë më parë nga qeveria

shqiptare ne këtë fushë një koncesion për shfrytëzimin e naftës. Pas pushtimit të Shqipërisë në vitin 1940,

AIPA u vu nën kontrollin e AGIP

Që atëherë, puna në industrinë e naftës ka pasur një rritje të konsiderueshme dhe të shpejtë, paralelisht

me te u zhvilluan edhe ndertimet . Babai im ka punuar me kompani të Stella për ndërtimin e shtëpive,

zyrave, magazinave, etj .. Ne do të na duheshin disa muaj për të bashkuar familjen, pasi nuk e ishte e lehtë

për të gjetur një shtëpi, por më në fund në janar 1935 jemi transferuar edhe ne ne Kuçove. Në ultësirën e

luginave madhështore rrjedh lumi Devollit qe Italianet i dhane edhe vendit të njëjtin emër.

Ndërtimi i fshatit Devoll: kisha dhe shkolla

Në fillim të kerkimit të naftës AIPA. (Kompania italiane Petroleum Albania) operonte në zonën e njohur si D4, ku janë shpuar puset e para;aty ishte restoranti ishin ndërtuar, zyra dhe disa shtëpi prej druri. Disa prej tyre, u bëne per tu vene në dispozicion, te një kishe (Don Criseri ishte prifti i parë famullisë) dhe një për të shkollës. Një mësuese e re, Jolanda Silverio, mësonte të gjithë nxënësit e të pese klasave te fillores Ne një klasë te pestë kemi qene tre prej nesh ; Lendaro, dhe unë Truini.

Në mbyllje të vitit tëfundit shkollor unë u prezantova me nota të mira, por unë nuk mund të vazhdoja me tej shkollimin sepse; nuk ka pasur shkolla të tjera! Babai im, si shpërblim për notat e mira të marra në shkollë, më dhuroi një karabine te kalibrit 9 Flobert Shqipëria në atë kohë ishte një vend i egër, me natyrën paprishur,me gjueti bollshme dhe kishte rezervat e pasura peshkut në lumenjtë e saj.

4

Mesuesja Jolanda Silverio

Për të plotesuar mungesën e shkollimit, pastori na na jepte mësime për çështje të caktuara të perdorimit me te gjere. Mua mu besua edhe detyra e klerikut kishtar ; për këtë shërbim më dhane një tarifë të vogël shperblimi. Në kishe kam mbajtur gjithmonë armën gati, edhe gjatë predikimit, kur nga dritarja shikoja te uleshin zogj mbi pemën e mbuluar me dredhkël, kam dale, kam qëlluar dhe jam kthyer në kohë për të thënë "amen." Një mëngjes shkova për të shërbyer ne meshe, pata uri dhe hëngra mëngjes me të gjitha llojeve që prifti mbante në një kuti. Kështu përfundoi karriera time si një nëpunës kishe

Ditët e mia të shkojnë si ato të një mezi te eger: dimrit gjithmonë në gjueti, veres peshkim me pajisje të

improvizuara, kallam me shtize dhe spango për të siguruar goditje. Kam hequr plumbat e fishekëve të

pushkëve dhe kam mbushur me barut, por një ditë, kur mbushja karabinen , pata nje shkrepje qe ishte

aksidenti im i parë gjueti: u godita ne dorë dhe balle, për fat të mirë pa pasoja të rënda

Pushka m'u sekuestrua dy herë: heren e parë nga ing Trisolio, i cili u habit, kur unë kam qenë jashtë

kompleksit te rrethimit te qenve te tij të gjuetisë; por zonja e tij me edukatë i kerkoi te ma riktheje. Herën e

dytë qellova nje zog te vogel dhe saçmat perunduan mbi gazeten e qe po lexonte nje zoteri ne nje kafene i

ulur jashte saj Për të marrë përsëri pushkën, këtë herë ishte e nevojshme ndërhyrja e babait tim.

Një ditë, kur u ktheva nga peshkimi, kisha lënë kallamin e peshkimit mbeshtetur ne murme krimbat e pa

hequra nga grepi Gjeli i preferuari i nënes gëlltiti çdo gjë por nuk kishte ngordhur. Të dielën, me babain tim

5

shkonim per peshkim me pako të vogla dinamiti. Çdo ditë për mua fillonte me një aventurë të re. Pra, pas

më shumë se dy vjet pakokçarje dhe pa pergjegjesi deri ne fund te vitit 1937 ,pa nje lek ne xhep dhe pa

zbavitje te tjera

5-1937 Praktikant në Tiranë

Në atë kohë, filluan punimet për ndërtimin e një shkolle të re, spitalit, kishës, pas punej. Shumë punëtorë

dhe shumë familje të reja kishin ardhur nga Italia, veçanërisht Emilia. Vendi ishte shnderruar një ishull

italian, brenda Shqipërisë, me shumë avantazhe dhe disa të meta: propaganda fashiste ishte shumë e

pranishme, dhe tesera e Partisë ishte e nevojshme për ofrimin e punës. Babai im nuk i përshtatej

nënshtrimit dhe Imponimeve te caktuara, prandaj u kthye perseri në Tiranë. Unë u bashkua me të në

vjeshtën e vitit 1937

Unë kisha gjetur një vend si një nxënës në një ofiçine makinash ku riparoheshin makina dhe motoçikleta; Ka

pasur edhe një torno dhe një fonderi. Ishte e vetmja ofiçine në kryeqytetin Shqiptar Tiranë. Pronarët ishin

te dy italianë, Mario Massarini nga Piacenza dhe nje Poli nga Triestinez. Ne banonim në shtëpinë e z ..

Merli, i cili ishte mysafiri jonë për një periudhë të shkurtër në Devoll. Në shtëpinë e tij në rrugen e Elbasanit

vendosi te na jepte me qira një dhomë që e ndanim me babanë tim; nuk kishte xhame në dritare dhe ne

kishim vënë për gazetë për të na mbrojtur nga të ftohtit.

Çdo mëngjes për të arritur vendin e punës tek rruga e Durrësit, ecja 2 km në këmbë, duke kaluar nëpër

rrugët në qendër të qytetit; unë u ndaloja me gojën qe me leshonte leng para dritareve te dyqaneve

pastave, qeunë nuk kisha parat'i blija! Në sheshin Skanderbej, dëgjoheshini këngë italiane të transmetuara

nga megafonët radio të Tiranës. Më bëri ka mbetur ne kujtese një këngë,qe quhej "Amapola".

Ishte hera e parë që jetoja larg familjes, isha trembëdhjetë vjeç dhe isha ende një fëmijë. Në ofiçine shkoja

me shumë deshire por fillimisht,për të mësuar, dhe gjithmonë beja punët të çirakut. Ishte nje përvoje në

shumë aspekte për t'u konsideruar negative për moshën time, por që ka kontribuar në formimin e

karakterit tim dhe që me përgatiti për provat e mëvonshme që kam pasur për të kapërcyer. Për fat të mirë,

kjo mbetet vetëm një kujtim i zbehtë i kësaj periudhe, dhe unë nuk arrij te mbaj mend as vendet qe kam

përdorur për të ngrene

Me ka mbetur në mënyrë të qartë një episod që më bëri të vuaj Ishte dite karnavalesh, dhe u takuan në

rrugë me një fare Merla qe së bashku kishin vijuar shkollën fillore deri në klase të katërt, dhe më tha se

kishte ardhur në shtëpinë e tij një letër nga nëna ime. I shqetësuar për të lexuar atë leter, kam udhetuar dy

kilometra. me një traste të rëndë që kishte dërguar atë për ne Letra ishte nje shaka e keqe e nje personi te

pa njohur Në traste ishin tre tulla

6-1938 Ne AIPA.

Kisha kaluar gjashtë muaj në Tiranë. Babain tim jeta e detyronte të zgjidhte problemet: ai nuk mund të më

ndiqte nga pas , kështu që ai vendosi të më sjellë përsëri në Devoll tek nëna ime. Nuk ka pasur shkolla mbi

klasën e pestë te fillores ndër kohë drejtimi i kompanisë AIPA kishte kundershti me punonjësit të cilët

kishin fëmijë në moshë të cilet kishin mundesi per të hyrë si nxënës duke u ofruar vende pune në sektore të

ndryshem; disa nga shokët e mi nderkohe ishin punësuar.

Unë sapo kisha kapur moshën katërmbëdhjetë vjeç, mosha minimale për të hyrë në botën e punës. Dr ..

Akilit, shefi i zyra qendrore te personelit , paraqita një kërkesë për punësim. Nuk ishte e lehtë, babai im nuk

ishte një punonjës i drejtpërdrejtë i kompanisë dhe gjithashtu ai konsiderohej antifashist. Duke ldale nga

6

zyra, takova ne hyrje ing. Trisolio, zëvendësdrejtori, i cili ishte një njeri i prerë ne karakter, por nga parime

të shëndosha.Degjoi permbledhtasi kërkesat e mia, dhe ai më çoi nga zyra qendrore dhe më moren.ne

pune Më 30 maj 1938, unë fillova të punoja si një nxënës në punëtori; Unë u bashkova me një nga

punëtorët më të kualifikuar, Silvio Dariol, i cili punonte ne një frezë, axhustator i mire, mekanik gjithashtu

kujdesej edhe për mirëmbajtjen e impjanteve të ndryshme nëpër kantier.I flisnin "mjeshtër" për mësimet e

tij në punë, shembullin e ndershmërisë dhe seriozitetin. Për mua, ky ishte nje fat që e kam takuar atë dhe

ka punuar me të për disa vjet. Në vitin e parë të mësimit të profesionit kisha krijuar një ndjenjë shumë të

mirë me mësuesin tim Dariol, i cili ishte i këndshëm, inteligjent dhe i afrueshem.Me pëlqente puna, ndiqja

me kujdes mësimet dhe përparoja në mësim, por unë nukpaguhesha. Viti i parë i punës së stazhit nuk

kompensohej në asnjë mënyrë nga kompania dhe orari i punës ka qenë i rëndë, dhjetë orë në ditë, por të

paktën për ne te vegjëlit e shtuna ishte konsideruar feste.

Mjeshtri im Silvio Dariol.

Ofiçina zinte një sipërfaqe të madhe të ndarë në reparte, pritjen, zyra, një oborr të madh.Kapanoni në të djathtë, 120 metra i gjatë, ishte e ndarë në reparte te: vogla makinerite qe perdoreshin, axhusteri dhe motorristat. Ne te majte ne menyre identike , në ndarjet ishin marangozë, farkëtarët dhe saldatorët. Midis dy ndërtesave, një koridor i gjerë çonte në një shumëllojshmëri të paisjeve dhe veglave . Në kufi në anën e

7

djathtë, ishin disa kapanona të tjere që përdoreshin si depo. Në anën e kundërt të rrugës që kalonte përgjatë pjesës se përparme të këtyre strukturave, kishte nje stacion i vogël treni me shina që lidhnin repartet e ndryshme dhe lidhnin krahet qe arrinin ne të gjitha puset. Lokomotivat, vagonët dhe binaret ishin më të vogla se në trenat normale

Kucova sot 1994 .Kapanone te AIPA te riparuar, por në praktikë identike me origjinale të vitit1934.

Nga mesi i vitit 1939, menaxhimi i kompanisë, në bazë të meritave të fituara dhe në gjykimin e tij të fundit, më informoi shkallën e pagës time të parë. (5 lekë). Kjo ishte ndoshta një e dhjeta e pagës së një punëtor i kualifikuar, por për mua ishte një kënaqësi e madhe.Paga e babait tim, kur ai erdhi, ajo ishte me e vogel se kjo qe merrja une. Nëna ime, larnte dhe hekuroste, fitonte disa lekë, edhe pse ndihma ime ishte e vogël ajo ka kontribuar në buxhetin modest familjar.

7.- 7 Prill 1939:Pushtimii Shqipërisë

Në natën 8 dhe 9 prillit1939, u zgjuam në oren tre të mëngjesit. Fillluam të marrnim rroba per te veshur dhe të mbledhim disa gjëra në një valixhe, pastaj hipem në kamionë që te mbrrinim në portin e Vlorës 90 km larg nga Devoll.; këtu ishte kryqëzori Pola që na priste në raden e portit. Te imbarkuar mee të gjithë refugjatët, anija u nis në lundrim dhe në vetëm tre orë udhëtim na u zbarkoi në Monopoli Pulia. Në nje mense na shërbyen mëngjesin dhe konstatuam se na trajtonin me dashamirësi. Ushtarët e batalionit S. Marko, qe do te zarkonte pasdite në Shqipëri, kërkonin informacione dhe lajme për situatën lokale.

Kryqëzori Pola ishte binjak i Garibaldit, nje anije luftarake moderne, ndërtuar kohët e fundit: 10.000 ton me1500 detarë ekuipazhi. U mbyt nga britanikët në vitin 1942 në betejën e Kepit te Stilos. Për Italinë kjo ishte një humbje e madhe.

8

Kryqëzori Pola duke lënë portin e Tarantos në vitin 1941.

Pushtimi i Shqipërisë nga ushtria italiane përfundoi në disa ditë; Ka pasur vetëm raste të rralla sporadike të rezistencës, por shpejt, çdo gjë u kthye në normalitet, dhe kështu që dhe ne kishim për t'i dhënë fund shpejt kesaj periudhë të shkurtër të pushimeve. Në Leçe ishim mysafirë te kolegut Telini, nga dritaret e të cilit jshikohej e gjithe fusha e mbushur me armatime. Pas dhjetë ditësh njerëzit u kthyen në Shqipëri dhe rifilluan punën ndërprerë. Për familjaret nuk u lejua kthimi me një herë:prandaj nëna dhe motra ime shkuan për ne Gemona, dhe klluan një muaj në Itali. Kalova ne Devoll një muaj vetëm me babain tim.Per personat qe nuk kishin familje, kishte mensa dhe dhoma teke ngjiturme to , Ata qe kishin shtëpinë e familjes së tyre duhet te sistemoheshin ne to. Por më në fund situata lokale, pas pushtimit italian, u normalizua krejtësisht dhe i dha fund prishjes se rehatise tone , nëna ime u kthye nga Italia. Ditët, javët dhe muajt kalonini me të shpejtë. Orari i punës në ofiçine ishte shumë e rëndë, dhjetë orë në ditë, te nxehtit në muajt e verës kapte 38-40 gradë. Për punëtorët në turnin e natës Ora punës ishte 12 orë. Për nxënësit nën moshën 18 vjeç, të shtunën pasdite u konsiderua pushim.

8 -Adoleshenca ne Devoli

Argëtimet për djemtë adoleshente ishin të pakta, argëtime nuk ekzistonin; nuk ka krahasim mes se djeshmes dhe te sotmes, por ndoshta ajo mund të perkufizohett në dy fjalë " asgjë eshte shumë." Biblioteka e kompanise dispononte tetëqind volume mbi tema të ndryshme, në mbrëmje, dy herë në javë gjatë orëve të hapjes, unë isha i autorizuar për të ndihmuar Angelin, Friulian edhe ai, per shpërndarjen dhe

9

riisistemimin e librave: dhe ne shkembim te kesaj pune unë mund të kisha të gjitha librat që me interesonin Kam lexuar shumë dhe në mënyrë të çrregullt, madje edhe libra që unë nuk duhet t'i lexoja për moshën time të re. Romancat që merreshin me probleme sociale të shkrimtarëve francezë, rusë, hungareze dhe poezi të letërsisë italiane, ishin librat me të preferuara per mua

Në fund të 1939, shumë ndërtesa të shërbimeve publike ju perdorensi , banesa, spitale, ndërtesa të tjera ishin gati të përfundonin, per vende shlodhje pas pune, shkolla, kisha dhe anekse rezidenciale te famullitareve. Rrugët u shtruan dhe infrastruktura lidhese e tyre, vendi u rrit në mënyrë frontale, nga prapa ose i perhapur në kodrat përreth

.

Ura mbi shtratin e lumit Devoll ndërtuar nga AIPA.

Dr. Rumo ishte mjeku i parë qe bëri thirrje për të punuar në spital, dhe i dha nofken "kininë", te

vetëmit ilaç që ishte për të gjitha sëmundjet. Disa murgesha italiane, me kryesoren, Motra

Paskualina, u ndihmuan mjekun. Erdhi edhe një tjetër mësues për shkollën, pasi numri i nxënësve

ishte rritur dhe mësuesja Jolanda Silverio nuk mundte qe më punën esaj te perballonte pesë

klasa.. Me vone erdhi një tjetër prift për të zëvendësuar Don Criseri, me origjinë Piedmontese. Don

Mario Morandi, nga Bergamo, kishte ardhur mes nesh ne Devoll si një pastor dhe mësues. Një

njeri i kulturuar, i urte, i dobishëm, një ish oficer në luftën e 1914-1918, kishte luftuar dhe vuajtur

me ushtarët e tij. Pas kthimit në jetën civile i hidhëruar dhe i zhgënjyer, ai u bë një prift ushtrimit

të apostullimit në burgje dhe azile. Në famullinë tonë, i ndihmuar nga bashkqytetari i vet Panza, i

cili luajnte ne organon e kishës, ai kishte mbledhur shume të rinj dhe të krijuar korin.e kishes

10

"Korale" i Don Mario Morandit.

Përtej atyre që mund të kenë qenë ose janë sot bindjet e mia fetare, unë e konsideroj veten me fat

që e kam takuar atë, qe kisha qenë në gjendje për të folur dhe për të diskutuar me të një njohes i

thellë i shpirtit njerëzor, ai më therriste me dashamiresi "protesta qytetare." Nuk e mbaj mend

nëse ishte në fund të 1940 ose në pranverën e vitit 1941 se togeri mjekësor Antonio Mandolin i

ishte emëruar zëvendës i dr. Rumos, i cili u kthye në Itali për një periudhë pushimi. Në kohën e Dr

Mandolinit u vendos shërbimi për ushtarake italiane në afërsi të spitalit; Ati j i pëlqente mjedisi,

organizioi dhe me ndihmën e motrave pritjen. Shprehu dëshirën për të mundesuar dhe për të

ofruar punën e tij si mjek civil duke qenë një praktikisht e vazhdueshme edhe me një mjek të dytë,

emri i tij u propozua, dhe u pranua nga Ministria e Punëve të Brendshme dhe në fillim të janarit të

vitit 1942 ai ishte punësuar rregullisht në ekipin organik te spitalit. Ai kishte lindur në Rekanati në

Marçe, njeri shumë fetar,me humor të mirë, gjithmonë në dispozicion për të varfërit, të pa

perkrahje dhe të shqiptarëve, i mirë në profesionin e tij,shume shpejt mahniti dhe fitoi simpatinë

e të gjithë italianëve dhe më vonë edhe Gjermaneve.

11

Doktor Antonio Mandolini.

Rridhte nga nje origjine e ulet, babai i tij ishte një këpucar, kishte mbërritur në mjekësi me ane te

burses. Praktikonte profesionin e tij në frymën e misionarit të vërtetë. Ai nuk e donte profesionin e

lire ne mënyrë që të mos kishte rrezikun e rrëshqitjes në dashurinë ndaj parave. Ishte i kënaqur me

një pagë vetëm qe të ishte në gjendje të jetojnte kenaqshem. U be një mik i famullitarit, Fr Morandi,

dhe argëtonin periodikisht të rinjtë në çështjet e shëndetit, mjekësisë,dhe profilaksi. Promovuar nga kompania me kërkesë të prindërve, filloi në atë kohë nje kurs tre-vjeçar profesional. Disa profesorë,

të diplomuar dhe teknikë te "AIPA, treguan te gatishmerine e tyre per mesimin ne çdo mbrëmje

nga tre kurse, për t'ju dhënë punonjësve mundësi për nxënësit e rinj te punesuar, të cilët kishin

ndërprerë studimet e tyre në klasën e pestë fillore, për të vazhduar shkollimin. Për mua kjo ishte një

mundësi që nuk duhesh humbur, edhe pse, duke marrë parasysh orarin e punës, sakrifica ishte e

madhe. Javët dhe muajt kalojnë më i ngadalshëm dhe ne menyre monotone, vetëm ritmi i tingujve te sirenës qe therriste për të pune. Kush vuloste kartelen e prezencesi pesë minuta me vonese në

fund, i hiqej gjysmë ore pune. Në intervalin e pasdites, në rrugë para hyrjes, kaloja disa minuta me

miqtë për të pirë një cigare. Një ditë unë u befasova me babain tim; i cili me dha , një qortim që

unë nuk e kam harruar! "Duke pasur një zakon nuk është mëkat, por mëkati nuk duhet ruajtur."

12

Kam filluar pirjen e duhanit një cigare fshehtazi, herë pas here dikush i jepte nënës Silverio në

këmbim të një shrbimi të vogël.

9.- Lufta

Në vitin 1940, ai u rrit në mënyrë të konsiderueshme fluksi i ushtarëve italianë të të gjitha armëve

në Shqipëri. Retë e mëdha të zeza janë mbledhur në horizont. Katër kilometra nga kantjeri u

ndërtua një aeroport ushtarak. Me10 qershor 1940 Musolini, në një fjalim të paharrueshëm, u tha

italianëve "zari është hedhur" dhe u bashkua me Hitlerin në një luftë që nuk ka italian qe ta

deshironte. Itali, ishte kapur tashmë nga luftërat koloniale në Etiopi, Eritrea, nga ndihma të dërguara

në janar gjeneralit Franco te Spanjës dhe më pas pushtimi i Shqipërisë, nuk kishte mjet edhe burime për të mbështetur një konflikt të ri. mungonin lëndët e para, nuk kishte depozitat e naftës në

territorin italian.Në atë kohë, ne kantirerin e AIPA,ku une punoja prodhohej një e dhjeta e kërkesës

kombëtare italiane për naftë. Për nevojat lokale u rafinua në vend një sasi minimale, pjesa tjetër e

prodhimit, me një tubacioni 90 km të gjatë, arriti në portin e Vlorës. Prej këtu, me depozita, naftë

bruto është transportuar në rafineritë në Bari.

1940 Fusha e naftesne Devoll, rrota qendrore e dhe pompat ne shërbim të 22 pusevene

shfrytezim

13

Me fillimin e luftës, Devolli, hyri në fushen naftembajtese ajo ishte bërë një pikë me rëndësi

strategjike. I gjithë personeli civil i punësuar në "AGIP u militarizua. Ky status i ri nuk shkaktoi,

fillimisht, ndryshime të mëdha e të papritura në jetën tonë, por ne ishim subjekt i kodit ushtarak

dhe ishte e lehtë për të parashikuar rreziku i sulmeve ajrore të armikut. Ende për rreth një vit , jeta

jonë kaloi mjaft e qetë dhe paqësore, luften e përgjakshme me ulje dhe ngritjet e saj e ndiqnim

nëpërmjet buletinevee lajmeve radio. Sendet ushqimore nuk mungonin, vazhdoi teishte rritur

fluksin e ushtarëve të të gjitha armëve, një shenjë të qartë se diçka e madhe pergatitej per te

shpërthyer, por në periudhen e me pasme nuk ndodhi asgjë për tu shqetesuar,asgje nuk ishte

preokupuese qe te mund të prishte enderrat e familjeve tona.

10; Përfitimet (disa) në favor të italianëve jashtë vendit

Regjimi fashist, në qoftë se mund të quhet keshtu ,ishte një diktaturë ne ujë trëndafili dhe nuk

eshte e qarte ne se mund të krahasohen me ato të partive komuniste. Disa ligje të mira në favor

të punëtorëve, ende jane në fuqi edhe sot, dhe ato janë bërë qe në atë periudhë. Italianët qe

punonin jashtë vendit kanë qene te respektuar dhe gëzonin disa privilegje; bijtë e punëtorëve

emigrantë, në verë mund të kalonin në grupe si te ftuar nje kohë të shkurtër në Itali , ne mal ose

në det. Kjo politikë sigurisht nuk ishte e lirë e kishte brenda demagogji dhe propagandë,

megjithatë me dha një mundësi për të parë sërish Italinë te cilen une pata avantazhin t'a perfitoja

për dy vjet rresht.

Vitin e parë e kalova një muaj në Albavilla, në malet pranë Komos. Një kamp i organizuar në stilin

ushtarak, flinim në çadra,hanim racionin me gaveta, ngritjen e flamurit dhe uljen e flamurit, të tilla

si përshëndetja e një e shtënë top 75 mm Skuadra pergjegjese e ngarkuar për ruajtjen kishte

privilegjin për t'a mbushur dhe qelluar . Një nga aspektet interesante të këtyre vizitave ishte

mundësia për të takuar të tjerë rinj nga vende të ndryshme.Nuk duhej nënvlerësuar dhe harruar

klima , pyjet, eskursionet dhe pirja e qumështit qe ishte i sapo mjele ne stalla..

Vitin e me pasem në qoftë se unë nuk jam i gabuar, ishte 1936 kam kaluar një muaj në grupin

paraushtarak te organizatës detare katolike . Në varësi të moshës , fëmijët u ndanë në grupe si

balila, para roja , etj .. Ushqimin e hanim së bashku në një mensë; në ndërtese me murature me

dimensione të mëdha në formën e anijes qe ishin te ndarane dhoma per konvikte dhe dushe.

Banjot në det dhe ushtrimet gjimnastikore zinin pjesën më të madhe të ditës, ose si alternativë,

shkonim per te vizituar zonën përreth. Në një nga këto udhëtime kamvizituar kështjellën e

Gradara, ku jane zhvilluar ngjarjet e tragjedisë së Francesca da Riminit.

11.— Lufta kunder Greqise

Më 28 tetor 1940 ushtria italiane kaloi ne zonen greke të kufirit; në fillim dukej e lehtë , ata

mbrriten deri në Janinë, por pastaj i'u desh te ktheheshin mbrapa. Grekët, të mbeshtetur nga

britanikët, zunë pozicionet dominuese në male dhe treguan një rezistencë të fortë; disa zona

strategjike ishin të humbur dhe rimarre disa herë, me heroizëm të madh dhe sakrificën e ushtarëve

tanë. Për të bërë situatën më të pasigurt, dimri erdhi:me borë të bollshme , trupat tona ishin ende të veshur uniformën verore, shumica e ushqimeve ngrine. Në rrugën nga Berat për nga shkoje ne

vijen e pare te frontit , u vendos artileria e rëndë italiane, topat 149mm , mund te degjohej

14

shperthimi i tyre çdo natë ; distanca që na ndante nga e fronti i luftimeve ishte rreth 30 deri në 40

km. Gjatë ditës, sirenat paralajmëruese te alarmit degjoheshin me nje frekuence te shpeshte, por për

fat të mirë avionet tanë luftatarake gjuajtes G 50 benin ruajtje të mire dhe ne disa dyluftime me

grekët te cilet e kanë pasur gjithmonë keq . Në front ishte krijuar një bllokim që zgjati disa muaj.

Nëna ime ishte e tmerruar, alarmet ishin të shpeshta, dhe nuk ishte e lehtë për të mbrritur ne

strehim. Babai im kishte hapur një grope të madhe në hapësirën qe ndodhej në pjesën e pasme të

shtëpisë, të mbuluar me pllaka të trasha, qe mund të shërbente vetëm për mbrojtje nga ceflat

fluturuese, por me shume edhe për të qetesuar nënën time e cila ishte ne krize te traumatizuar

nervore qe behej shume me e shpeshte . Babai im, e kuptoi se situata ishte duke u përkeqësuar, ai

shfrytëzoi njohuritë qe kishte në gjuhën gjermane për të pyetur oficerin e komandes së kompanisë

qe ishte për furnizmin e aeroportit ushtarak aty pranë, në se ai mund të riatdhesonte familjen me një

nga avionët e transportit që çdo ditë mbërrinin nga Italia , me ngarkesa te materialeve për ushtrinë.

Duke qene se babai im ishte në atë kohë i punësuar prej tyre, ai i dha leje.

Krishtlindja e vitit 1940 ishte një krishtlindje e trishtuar, por e kemi kaluar me të gjithë familjen së

bashku. Për drekë kishim ftuar edhe "mjeshtër" Dariol. Ditën tjetër, 26 dhjetor, nëna ime, motra ime

Irene dhe Albina hipen në një aeroplan Junker,dhe në dy orë fluturim arriten në Foxhia, prej aty ata

shkuan me tren në Gemona. Nëna ime më tha më vonë per tronditjet e fluturimit. Mbeta perseri

herë vetëm me babanë tim; takoheshim ne mbrëmje, kur ai kthehej nga puna, darka sigurisht nuk

ishte si ajo qe pergatiste nena ime Gjatë ditëve të javës qe isha ne pune në drekë unë shkoja për të

ngrënë në mence në pasditen e së shtunës qe nuk ishte orar pune e kisha te caktuar për pastrimin e

shtëpisë, per larje rrobash dhe të brendshmet. Për fat të keq, makina larëse ende nuk ishin shpikur!

Të dielën unë shkoja per t'u takuar e biseduar me zonjen Maria dhe vajzen e saj Ulda , dy friulane

që administronin te vetëmin hotel në vend. Ne katin e parë ka pasur një bar dhe dhomë ngrënie,

ndersa katin e siperm dhoma gjumi që në atë kohë okupoheshin nga pilotet e njesise luftarake te

ushtrise

Ndertesa e stafit te kompanise italiane AIPA ne Devoll. (Kuçove )

15

Në janar ose shkurt të vitit 1941, (nuk mund t'a mbaj mend ekzakt), kur u ktheva në shtëpi në mbrëmje, kam gjetur në tavolinë një shishe verë të bardhë, dy salcice në një copë letër dhe dy fjalë të shkruara me laps: ". Përshëndetje babai" ara disa ditesh unë kisha insistuar shumë për ta bindur atë që të mos e pranonte punën që ishte ofruar në Vlorë nga një mik i tij, por nuk ja kisha arritur ai, kishte gjakun e instinktit nomad. Në pranverë Musolinin ishte për një vizitë në vijen e frontit, "erdha, pashë, fitova", shkruanin fashistët, të tjerët korrigjonin "erdha, pashë, preve litarin" (preva litarin). Për t'i dhënë fund kësaj lufte te panevojshme ishte e nevojshme ndërhyrja e ushtrisë gjermane që zmbrapsi grekët . Fushata grek përfundoi pas gjashtë muajsh, nga maji deri në qershor 1941 All'Italia kishte kushtuar 14.000 të vdekur dhe 38.000 të plagosur. Një histori e vogël që nuk shfaqet në të gjitha tekstet shkollore: anije qe risillnin ne atdhe pjesen e mbetur te divizionit heroik Alpin, Julia, u torpedua nga britanikët. Ndër to, Galileu, i cili riktheu në atdhe batalionin "Gemona."

12. – 1941- Rikthim ne Gemona pas 12 vitesh

Pas perfundimit te fushatës greke, zona ishte serishmi i relativisht i qetë në fillim të korrikut dhe nëna dhe motra ime u kthyen në Shqipëri dhe familja u ribashkua perseri . Në njëmbëdhjetë vjet qe kishim kaluar ne këtë vend kisha ëndërruar gjithmonë, shpresuar dhe dëshiruar të kthehesha në Itali për të takuar njerëzit e mi, të afërmit dhe vendlindjen time.Gemona

Përfundimisht kjo ëndërr u realizua në shtator 1941 Entuziazmi ishte i madh, por unë isha edhe pak 'i shqetësuar, kjo ishte vizita e parë që unë kam për të përballet vetëm, nje frikë e kuptueshme, duke pasur parasysh se unë nuk e kishte mbushur 18 vjeç ende. Në stacionin e pritjes ne Gemona kishin dale për mua dajo Jozefi, vëllai i nënës sime; Unë isha i ftuar në shtëpinë e tyre nëpërmjet Paludo për të gjithë periudhën e qëndrimit tim ne Itali. Kishte ardhur koha efushates se te korrave! Një mëngjes, me shporta dhe kontenierë ngarkuar në nje gomar te vogel, u nisem per fushate ; përveç familjareve, erdhen disa miq për të ndihmuar xhaxhain, në këto raste fermerët shkembejne mirësjellje. Ky ishte nje rast që kam pasur mundësinë të takohen dhe të hyj në marrëdhënie miqësore me disa vajza: Unë nuk isha një kampion i bukurisë, por unë kuptova se kisha një terheqje të caktuar prej tyre; kështu që arrita te heq ndrojtjen dhe unë ndryshova duke u transformuar në një flutur për të kërkuar prehje ne lule me nektar. Erdhi në fund periudha e qëndrimit në Friuli, ditë të lumtura, të paharrueshme, kaluan intensivisht te gëzuara e lumtura duke shijuar frytet që jeta më ofroi, vetëdijshëm pa ditur për atë që do te me priste për të ardhmen. Mendimi per t'u kthyer në Shqipëri e trubullonte mendjen time, por për fat të keq askush nuk e di nëse se fati është një e drejtë,dhe jo shpesh ne kemi mundesi te zgjedhim

13.- Kthimi trishtuar në Shqipëri

Një nga ditët e para të tetorit me shumë trishtim në zemër.kam nisur rrugetimin per ne Shqiperi Udhëtimi me tren zgjati 26 orë; Nga Bari - Brindisi u shkeputen dy vagonat të fundit, por gjithsesi kam ardhur në kohë për të hipur në anije. Në një sintoni me gjendjen time: "Deti, me ritëm të njëjtë dërgoi një ofshamë, pothuajse si një rënkim, në natën e thellë. Lamtumirë, fantazmat Mona Lisa e një ore, ëndrrat e dashurisë, të shpërndara nga era, shpresat më të dashura. qe bien mbi vale".

Arrita në shtëpi,përqafova prindërit e mi dhe u thashe atyre: "Unë dua të rikthehem në Itali" Por fati ishte pandjeshëm.Une rifillova punën timene AIPA dhe jetën time te zakonshme, me shumë nostalgji në zemrën dhe mendjen time, me kujtimet e pashlyeshme te Gemonas. Viti 1941 ishte nga fundi, buçimat e topave nuk dëgjoheshin më, por lufta gjithnjë e përgjakshme vazhdonte diku

16

tjetër. Në fillim të janarit 1942, mora rregull flete thirrje per te kryer shërbimin ushtarak. Unë duhej te paraqitesha personalisht në rrethin e Beratit. Babai im më shoqeroi deri tek stacionin e korieres Kur unë e përshëndeta atë, për herë të parë pashë lotët që rrjedhin nga syte e tij. Ai ishte një njeri i thjeshtë dhe i vrazhdë, ishte në gjendje qete kontrollonte ndjenjat e tij, por në këtë rast ai nuk mundi të fshehe emocionet Distanca për të shkuar në qendrën e rekrutimit, ishte vetëm 15 km. Pas mbërritjes na janë shpërndarë menjëherë paisjet, e nevojshme për rracionet e ushqimit , peshqiret , veshje, armë, etj Në vend të çorapeve na dhane peceta me të cilat kërkohen disa praktika per të rrotulluar per këmbe . Fjetëm në kapanone 50 metra të gjatë, ne dy rreshtat e shtretër marinari në të dyja anët, korridori qendror me dy dyer në ekstreme Në atë kohë u krijuan repartet ushtarake shqiptare ata do të duhet të luftojnë kunder partizanëve, por oficerat qe i komandonin patrullat e natës therrisnin gjithmone ushtrinë italiane për besueshmërinë e tyre të padiskutueshme . Periudha ime zgjati vetëm një muaj Duke qenë një punëtor i kualifikuar, tashmë i militarizuar, me kërkesë të kompanisë ku punoja me, dhanë leje të përkohshme. Prinderit e mi e priten me gëzim të madh faktin qe unë u ktheva në shtëpi. Të liroheshe nga shërbimi ushtarak në kohë lufte ishte nje fat i madh, tashme më lejohej të rifilloja jetën normale në familje. Për fat të keq asnjë alternative nuk kisha që të më lejonte të ndërprisja ritmin e përditshëm , madje as fshehja nuk ishte e mundur. Nuk kishte hekurudha, as mjete te tjera, qe të na lmundesonte të arrinim ne qytetet si Vlora, Durrësi dhe Tirana, edhe pse distanca nuk i kalonte 100 km. Kështu e kam jetuar vitin 1942 edhe ne vijim te tjeret të i burgosur ne një fshat të disa mijëra fryme, me shpresë dhe pritje e një të nesërme më të mirë. Situata në frontet e ndryshme ishte përkeqësuar

14. – 8 Shtator1943

Musolini u rrëzua nga Këshilli Madh, dhe arriti në orën më të errët të notte.L'8 shtator 1943 Italia nënshkruan një armëpushim me aleatët, ai dëgjoi kërcitje e mitralozëve, shtëna gëzimi, ushtarët shpresonte se lufta ishte e gjatë, pas viteve të bandës pritur ansiadi kthehen në familjet e tyre, por ata nuk e dinë se çfarë një fat i keq pritur ato. Përgjithshëm Badoglio, me një shpallje të paqartë, kishte lënë ata në rrezik. Nuk mbrrijne më urdhra, oficeret nuk e dinin se çfarë vendimesh duhet te merrnin. ishin rreth gjashtëdhjetë mijë italianë në Shqipëri, shume me teper në numër se trupat gjermanePër fat të keq, pas një periudhe të shkurtër të sigurisë dhe duke përfituar nga konfuzioni i ushtrisë sonë, gjermanët çarmatosur të gjithë ushtarët italianë. Shumica e tyre nuk pranuan të bashkëpunojnë dhe janë burgosur. Rreth një mijë arritur partizanët shqiptarë dhe luftuan me ta mbledhur në brigadën Gramshi. Oficerët e disa reparteve të cilët ishin rebeluar u vrane.

Në pak ditë, tërë e Shqipëria u vu nën kontrollin e njësive të reparteve gjermane. Fushë jone naftembajtese ishte bërë burimi i vetëm i tyre i furnizimit me lëndë djegëse: Shumë prej të burgosurve tanë u detyruan të gërmojnë tunele të mëdha nën kodrat për të instaluar rafineri të reja te mbrojtura nga bombardimet.Mbeturinat nga rafinimi, të cilat nuk do të mund të përdoreshin në vend, shkarkoheshin ato në një grope të madhe, të thellë te gërmuar në fushen para shtëpisë sime. U krijua një kompani të re, (KompaniaShqiptare e naftes nen drejtimin e austriakeve . Grupe ushtarësh të specializuar kishte detyrën e kontrollit të reparteve të ndryshme të kantierit naftembajtes. Të gjithë punëtorët u militarizuan para armëpushimit nga gjermanët dhe u grupuan në një repart të quajtur " Kompania e peste." Ata ndërtuan kapanone dhe konvikte per fjetje dhe çdo mëngjes ata na çonin në vende të ndryshme pune; Në mbrëmje ushtaret kishin detyren per shoqerim dhe kontroll. Ushqimin e hanim në shtëpi, por fakti se duhej te kaloja netë në kapanone qe ishin larg nga shtëpia ime rreth katër kilometra me krijonte siklet. Pas jo shume kohe u paraqit rasti për t'a zgjidhur këtë problem: kerkoheshin katër vullnetarë te cilet, pas

17

kryerjes se një trajnimi të shkurtër , përveç punës normale, do te benin edhe zjarrfikës Rashe dakord, duke e ditur se zgjedhja nuk ishte pa rreziqe. Ishin dy dhoma në një vilë afër shtëpisë time, ne njeren dhome kam fjetur une , Enriko Divizioni, Bruno LUCCHINI dhe Gambino, një venecian. Në dhomën ngjitur ishte një ushtarak gjerman me origjine polake me profesion zjarrfikës; gjatë gjithë periudhës së gjatë të bashkëjetesës me këtë ushtar, marrëdhëniet nuk ishin shume miqësore. Duke gjykuar me objektivitet, unë duhet të them se, pavarësisht disiplinës se ngurtë e të ftohtë, ai u soll si një baba ne familje , kurrë nuk e praktikoi kërcënimin e ndëshkimit dhe hakmarrjes, në një farë mënyre, qe ndoshta edhe e meritonim arrogancën dhe ligësinë e tij.

Vetem një herë ne u thirrën gjatë natës për të shuar një zjarr në rafineri, të shkaktuar ne një transport të karburanti. Ne hapem shpejt tuborrobat( maniketat), bëme lidhjet, hapem saraqineskat, por nuk kishte një pikë uji: dhe ne nuk mund të bëjnim asgjë, veç nje spektakel veprimesh.

15 - Bombardimi i aleatëve

Pipo "bombarduesi", me avionin e tij zbulues, vinte për të na vizituar pothuajse çdo natë.Zhurma e skuadrilieve te bombardueseve në tranzit dëgjohej shpesh, bateritë kundraajrore gjermane 88 mm hynin në veprim shpesh. Tani erdhi dita e pagëzimit të zjarrit edhe për ne. Më 12 nëntor, 1943, dhjetra aeroplanë bombardues britanike, në grupe të njëpasnjëshme, kane leshuar qindra goditje. Unë dhe kapua im Dariol, për shkak të zhurmës së makinave në ofiçine, ne nuk e degjonim sinjalin e alarmit; dhe vraponim pa arritur ne strehim dhe shtriheshim per toke. Kur u ndalen shpërthimet, shikohej tymi në drejtim të shtëpisë se Dariolit; një pjese predhe i kishte vrarë gruan e tij, një vajzë dhe plagosur nënën e tij. Ky inkursion qe ishte i pari shkaktoi disa të vdekur dhe shumë të plagosur.

Efekti i bombardimit të parë Devoll.

18

Në mes të dhjetorit, grupi i parë i familjeve italiane moren lejen e për t'u kthyer në Itali per.Vitin e ri, 1944,ata u përshëndetën nga ushtria gjermane me breshëri zjarri mitrolozash dhe arme të tjerangjyra. Ne shikonim nga qielli duke shpresuar se do te kapnim fishekzjarret te paqes.Ditet e para të marsit, një grup i dytë i familjeve italiane arriten të marrë leje për t'u kthyer në Itali. Nderkohe vazhduan me të mëdha sulmet ajrore në afersi të aeroportit ;artileria kundra ajrore ishte gjithnjë e detyruar të vepronte; edhe gjatë natës, kundër partizanëve të cilët godisnin nga kodrat përreth. Disa letra, të cilat herë pas here vinin nga Italia, jepnin kurajo dhe ndihmonin për të mbajtur këtë flakë të vogël te ndezur ate qe quhet shpresë.

16. – NO!

Gjermanët, më 12 mars të vitit 1944, urdhëruan të gjithë italianët që ishin të grupuar në kompanine

e pestë të merrnin pjesë në një mbledhje. Ishte një ditë e vranet, era dukej sikur do të kthente një

stuhi, ecnim shpejt nepër rrugën e gjatë të veshur me plepa. Askush nuk fliste! Gjithkush ishte duke

menduar lidhur me kushtet e trishtuara që e kishte shkaktuar lufta. Kur kemi arritur në sheshin ku u

zhvillua mitingu, kemi gjetur shokët tanë rreshtuar në shesh duke pritur kapitenin. Gjashtëdhjetë

ushtarë gjermanë të rreshtuar me paisje luftarakekishin zene nje kuadrat sa nje e katërta e sheshit.

Në fytyrat tona ishte ankth i dukshëm dhe një shqetësim i pafshehur. Mijera mendime shtjelloheshin

në mendjet tona, zemrat punonin te përshpejtuara gjaku rridhte në tru me ritëm gjithnjë e me te

larte: një erresire dhe dobesi na pushtoi te gjitheve.

Nëse një i huaj,do te kishte vrejtur për një moment, do te fiksonte ne sytë tanë plot zemërim dhe

urrejtje në mes të këtyre dy ndjenjave do të lexonte në mënyrë të qartë një deshire te hekurt , nje te

vetme unanime, nje vendim te palëkundur se nuk betohen për besnikëri ndaj të huajit, i cili na

konsideronte si skllevër per punë për 10 lekë në ditë dhe një vakt të vetëm buke, duke shkelur mbi

të drejtat më të shenjta dhe të shenjta të njeriut, duke hedhur qindra qenieve njerëzore në një goditje

te papërshkrueshme morale dhe fizike. Pas disa minutash pritjeje, një makinë e madhe u shfaq me kapitenin: njeri i shkurtër dhe i lidhur, rreth pesëdhjetë vjeçar, me karakteristika dhe shprehje

vulgare. Me hap te ngadaltë, ritmik duke ecur në qendër të sheshit, ku ishte vendosur një tavolinë

të vogël mbuluar nga flamuri me kryqin e thyer. Pas e komandës " gatitu " ei dhënë nga

komandanti i kompanisë, kapiteni filloi leximin e formulës se betimit për besnikëri ndaj gjermanëve

në fund të kësaj, buzët tona u zhvendosen vetëm sa për të lene te kalojë një fjalë njërrokëshe e thatë

dhe e stuhishme: Jo! si nje jehonë shumëzuar dhe shpërndarë nga era e mëngjesit gri.

Me urdhër të kapitenit, ushtarët gjermanë shkarkuan armët, qe me nje siguri qesharake prepotente i

kishte ngarkuar per të përshëndetur vullnetarët e rinj. Të drejtat e shenjta dhe ndjenjat e njeriut

shkeleshin për kaq shumë kohë sa ka pasur dhe do të ketë gjithmone hakmarrje te tyre, edhe me

koston e sakrifica të mëdha. Më vonë, gjermanët u përpoqen të na bindin individualisht për të

aderuar në kërkesën e tyre, por nga 250, persona vetëm katër pranuan dhe ishin me fat, ata u

riatdhesuann tre vjet para nesh. Nuk pati hakmarrje kundër atyre që nuk u bashkuan.

17 - Vazhdojnë inkursionet e bombardueseve

Nga prilli deri në qershor 1944, u vu re një rritje e konsiderueshme në aktivitetin e ajrit. Aleatët

bombardues me katër-motor kalonin vazhdimisht , ndoshta shkon në Rumani. Me23 Korrik erdhi

edhe për ne e terrori nga qielli, dhjetra e avionë në valëve të njëpasnjëshme lëshuan me qindra

bomba nga një ton. Unë dhe Kamoni ishim duke punuar për të rregulluar një kompresor në fabrikën

e akullit; ne u strehuan në nje hapesire të madhe te nje volanti (rrote) prej gize.

Bomba me e afërt ra më pak se njëqind metra dhe shkaterroi një urë që lidhte te dy brigjet e lumit.

Trupi i italianit që ishite strehuar nën urë u zbulua nga nje bari pas disa ditësh. Një tjetër bombë ra

19

në pellgun kuishin shkarkuar mbeturinat e naftës (gropat e dheut) te pa rafinuar,qe mori flakë. Një

grumbull gurësh dhe dheu mbi dsa kuintale, u ngrit dhe, ra mbi shtëpinë time dhe shkaterroi

çatine. Për të shmangur vjedhjen, babai im dhe unë për disa netë u detyruam të flinim në këto

kushte

Kapanonet e AIPA te shkatërruara pjesërisht nga bombardimet

Në mëngjes ngjanim si Afrikane , te mbuluar nga tymi të zi i shkaktuar nga zjarri i mbeturinave te

naftes së gropes se dheut Me një tezge ne dorë , babai im dhe unë i mblidhnim për të shpëtuar

gjërat më të rëndësishme dhe rivendosnim e sistemonim ato ne vendin e duhur. Nëna dhe motra

ime, çdo mëngjes shkonin tre ose katër kilometra larg në fshat dhe kalonin diten në hijen e nje

pemë.Sorra që kishte mësuar motra time Albina, i ndjiqte ato gjithmonë duke fluturuar. Goditja

ajrore nuk e kishte shkaktuar dëme serioze në pikat nevralgjike të kantierit , termocentralit,

rafinerise dhe tek depot e karburantit, ato kishin shpëtuar për disa metra gropa te mëdha, të

shpërndara ne nje gjeresi prej një kilometëri. dhe gjatesi rreth tre km.. Nga rikonicioni ajror,

ndoshta vihesh re se ata nuk kishin caktuar si objektiva parësor! Tre ditë më vonë, më 26 korrik

1944,ata u rishfaqen në qiell për të përfunduar punën. Unë shkova në një strehë të errët, e ndërtuar

në formen e një patkoi kali, me një stol të gjatë për t'u ulur në, ndërsa bombat kanë rënë një distancë

të shkurtër; nga shtrirja e duarve , e kuptova se të gjithë ishin strehuar nën karriget. Një ushtar

gjerman në hyrje të strehimit, kishte nje fytyre te zbehtë dhe e gjitha e bere me bitum të zi.

Perballe rrezikut, unë kam arritur gjithmonë të ruaj qetësine te perballoj friken për ditët e

metjeshme.

20

Efekti i bombardimeve mbi impjantet

Disa ditë para bombardimeve, një grup i tretë i familjeve që kishin fatin e mirë për t'u

riatdhesuar.Ditet e para te shtatorit me është dhënë një shtëpi të mirë në kodër, në afërsi të qendrës

së drejtimit dhe vizitoreve. Pasi kishte mbledhur familjen tonë të varfër, kemi lëvizur në këtë shtëpi

që mua me dukej si një pallat. Unë kurrë nuk kisha pasur fatin e mirë për të jetuar në një shtëpi të

rehatshme dhe komode. Ajo ishte nje shtëpi shumë e bukur dhe të rehatshme per dy familje, të

banuara dikur nga teknik te punesuar ne personel. Në shtëpinë e mëparshme, ku kishte banuar e

Silverio, ishte hapur një lloj taverne: një pasdite, pas punës, unë u ndala për të pirë një raki me

Uilkon, ushtarin gjerman të repartit tim. Papritmas u degjuan shtëna! Ishte vrare një shoku i tij

ushtar. Ai nxorri pistoleten e tij dhe nxitoi jashtë duke ulëritur: (alles kaput), të gjithë të vdekur. Ai

vijoi tei ulërinte duke më thirrur në emër, por unë ika në shtëpi dhe u fsheha nën shtrat

18 Tërheqjae gjermanëve dhe ardhja e partizanëve

Gjatë dy muajve të fundit, ka pasur të shtëna intensifikuar naten dhe prita gjat ditës nga partizanët. Rrethimi i aleatëve në Ballkan po ngushtohej rreth gjermanëve; njëri pas tjetrit u dorëzuan vendet satelitore, edhe tek ne gjithashtu janë vërejtur përgatitjet për arratisje. Një ditë u thirren nga pergjegjesi i zones ne asamblene ne takim e krerët e familjeve te italianëve: ai shpjegoi se trupat gjermane, per t'i shpetuar rrezikut te u rrethimit, do të benin një tërheqje të shkurtër. Ne italianët konsideroheshim si okupatorë dhe fashistë, po shkonim për mall ne brigadat partizane, dhe per ne askush nuk mund të kujdesesh dhe të na mbronte. Kemi vlerësuar situaten që ne konsideronim se per të ndjekur trupat që tërhiqeshin duhesh të përballeshim me të panjohurat e shumë rreziqeve, nëpër të gjithë Shqipërinë dhe Jugosllavisë, pa qenë te qarte dhe sigurte per destinacionin qe ishte Italia. Unë duhet të pranoj se në këtë rrethanë drejtuesit austriake te kompanisë u sollen siç duhet ne menyre korrekte. Shumica e familjeve vendosen të qendronin: pa dyshim, atëherë ajo dukej zgjidhja më e mirë. Askush nuk e dinte ose mund të imagjinonte se cila do të ishte sjellja e partizanëve shqiptarë ndaj nesh.

21

Karvani me gjermane lanë në mëngjezin e 17 tetor 1944; vetëm dy ushtarët ishin në një motorçiklete qe do te shkaterronin gjithe makinerite , duke shperthyer eksplozivet e vendosur më parë. Pa pësuar asnjë rrezik, një ndërhyrje rrufe ne kohë e partizanëve e shmangu këtë shkatërrim të panevojshem. Në orën gjashtë pasdite zbriten nga kodra disa qindra, si karkalecat, këta heronj të guerrilasve. Ata u pritën mirë nga të gjithë popullsia, madje edhe nga ana jonë. U mbyll periudha fashiste, e cila i dha fund pushtimit, u ndërprene luftimet në zonën tonë, ne shpresonim se gjendja do të përmirësohej në përgjithësi. Këta kampionë të rinj të lirisë, verbuar nga ideologjia marksiste, staliniste, ruse, ishin të shqetësuar vetëm për të vendosur një diktaturë të re. Pak prej nesh e di kuptimin e vërtetë të fjalës komunizmit; anti-fashistët si une mendonin se ata do të sjellin reforma në favor të klasës punëtore, lirisë, respektit dhe kushte më të mira jetese për klasat e ulëta.Barazia e tyre ishte për të sjellë më të pasur në të njëjtin nivel të klasës më të varfër. Shpejt ëndrra u zhduk, me kujtohet të titulli i një kënge, atëherë shumë në modë, "iluzioni, fantazia e ëmbël je ti."

19. – Mbijetesa

E mbylllim kete paranteze, puna rifilloi normalisht, të punësuar përkohësisht nga drejtuesit e

mëparshëm të Agip. Morem ne në ofiçine makineri të ndryshme që, kishin humbur dhe të fshehura

nga gjermanët me pretekstin se ata ishin ruajtur nga bombardimet, dhe kjo na lejoi që të riparonim

dhe rregullonim disa paisje.

Nuk ekzistonin koheshenuesa të punës lokale te specializuar ne ate kohe, rindërtimi i Shqipërisë

ishte puna , merita dhe sakrifica e italianëve. Nga ana tjetër, për gjashtë muaj nuk i u është dhënë

një qindarkë pagesë. Nën pretekste të ndryshme filluan bastisjet në shtëpitë tona, që pas një

demonstrate proteste më vonë u pezulluan . Më 1 dhjetor 1944 çliruan Shkodrën, qytetin e fundit të

Veriut qe ishte ende në duart e gjermanëve: Kjo datë përkoi me vdekjen e një ushtari italian qe

zbriti nga malet ku ishte skllavëruar dhe ishte bëra objekt i tregut te disa fshatareve. Trupi i ushtarit

të panjohur ishte vendosur në korridorin e dhomes së izolimit ngjitur me spitalin. Disa orë më vonë

i vdekuri u zhvendos në një dhomë ngjitur për të lënë vend në arke. Të nesërmen kam marrë pjesë

në funeral në emër të punëtorëve, varrezat ishte afër dhe arka u mbart mbi supe. Tre ditë më vonë

vdiq vëllai i mikut tim Neri, i cili ishte plagosur gjatë një kontrolli; Trupi u dërgua në të njëjtin

vend si tre dite më pare dhe kështu që ishte se ata e kuptuan se tri ditë me pare varrimi ishte bërë në

një kuti bosh. Pas tërheqjes së trupave gjermane, makthi i bombardimeve kishte mbaruar, por

preokupimi ishte i madh në lidhje me situatën ekonomike: në fund të muajit rrogat nuk

paguheshin. Për të siguruar ushqimin e nevojshëm të përditshem, ju duhet të mbështetet në atë që

shumë e quajnë arti i të pershtaturit.. Ditet e pushimit une shkoja per te ndihmuar babain tim për të

rinovuar shtëpitë e dëmtuara nga sulmet ajrore. Ato ishin shtëpitë e rrënuara, e ndërtuar me sistemet

mure me themele te nderthurura me degë pemësh dhe të lidhura me baltë.Per kompesim pagese

merrnim, pak para ose pagesa në natyrë me fruta dhe perime.

Unë kam qenë i impresionuar nga një nga këto kasollet, e banuar nga dy të moshuar;Burri i verbër

me një mjekër, gruaja, me një makine rroje, pa sapun, u përpoq ta rruante atë, por në fund të fytyra

e këtij njeriu të varfër u kthye në një masakerim nga gjaku i prerjeve. Një tjetër burim i vogël i të

ardhurave ka ardhur nga shitja e kandileve qe unë i prodhoja ne ofiçine duke iu , shmangur

kontrollit. Unë pperdorja materiale duralumini duke hequr fletet e elikave te avionëve te rrezuar.

Ky ishte një artikull qe kerkohej, pasi nuk kishte kandila në tregti. Një tjetër mashtrim eja duke

shkëmbyer me fshataret shishe me vajguri , e cila përdorej për llambat dhe qellime të tjera, në

shkëmbim te saj merrja pula dhe vezë. Nja 160-litër karburantit, e cila kishte ngelur kur iken

gjermanët, ishte një vjedhje e nevojshme për të plotësuar atë pak ushqim që na jepej i racionuar.

Vitit 1944 po i afrohej fundi dhe gjatë festave të fundvitit na dhanë një paradhënie ngai pagat 14

22

napolona 10 nga AIPA dhe katër nga udhëheqësit e rinj komunistë. Kjo na ka ndihmuar për të

kaluar një Krishtlindje më të qetë dhe natën e Vitit të Ri u organizua balloja e parë në klubin e

paspunes

20. – Te burgosur te regjimit komunist shqiptar

Parashikimi për vitin e ri 1945 nuk paraqitej rozë.Me 14 janar u mbajt një takim i

përbashkët i sindikatave shqiptare dhe italianë për të zgjedhur përfaqësuesit e sindikatave lokale:

për të përfaqësuar italianet ka marrë detyrën Lino Zanni, gjenovez, dhe unë si një njohes i mirë i

gjuhës shqipe. Sindikatat teorikisht ishin menduar për të mbrojtur interesat e punëtorëve, por në

praktikë, në regjimet komuniste ato kane shërbyer vetëm për të kontrolluar punëtorët dhe t'i bëjë ata

të pranojnë në mënyrë pasive ligjet e mire dhe të këqij të imponuara nga qeveria; brenda strukturës

së atehereshme nuk ishin të lejuara doktrina të tjera nga ato të doktrinës marksiste. Nderhyri vetem

shqipetari i sapozgjedhur Llambi Maqina, një ish-këpucar. Toger Bona, së bashku me dy

rreshterëve të ushtrisë italiane te kaluar në brigadat partizane kohet e fundit, foli në mbrojtje të

regjimit të ri.

Veprimi e tyre nuk u prit me shumë simpati nga ne. Më 10 shkurt, shkuam në Tiranë,

nepermjet Elbasanit për të marrë pjesë në kongresin dhe të zgjidhnim përfaqësuesit e sindikatave

kombetare. Midis fjalimeve të ndryshme, foli edhe Zanni, i cili shpjegoi situatën dhe shpresat e

italianëve. Nuk kishte shumë iluzione, e dinim se detyra jonë nuk ishte e lehtë, e vetëmja dëshire

ishte për të marrë lirinë dhe të ktheheshim në Itali. Ne daten 13 janar, pasi u mbyll kongresi , mora

rrugën për në shtëpi. Shumë probleme prisninr për t'i zgjidhur ne dhe nuk shikoja as edhe një rreze

dritë për zgjidhjen e tyre

Nuk mbaj mend kush ishte nisma e organizimit të rinisë anti-fashiste italiane, shumë të rinj ishin të

shpërndara në të gjithë vendin, disa nuk kishin familje, dhe ne u dhame një dhomë në klubin e pas-

punes Inaugurimi u zhvillua më 4 mars, me pjesëmarrje nga disa autoritete të treguar, pijet

freskuese dhe fjalimin e Bona. Në këtë rreth e gjenim veten shpesh për të folur, e diskutuar edhe

per ëndrren e kthimit në shtëpi.Postin e presidentit ja dhanë Mario Truinit dhe unë e pranova atë të

zevendesit. Por shpejt e kuptuam që do të ishim te mbikëqyrur, me kritikat shprehura ndaj regjimit

ishte e papërgjegjshme dhe e rrezikshme. Qellimet dhe, mendimet, e idete e ndryshme, ishin ne

kundershtim me ligjet . Unë besoj se lejtnant Bona dhe dy rreshterë nuk ishin të huaj për ngjarjet e

shumta që kanë ndodhur më pas. Ishin anëtarë të Partisë Komuniste Shqiptare, ne mes të shkurtit

filluan arrestimet të disa italianëve, gjithmonë me arsye të parëndësishme. Askush nuk mund ose do

të donte te bënte te keqe kundër shqiptarëve.

Drejtori i kompanisë Tarasconi dhe zëvendësi Cati ishin burgosur në Berat.me 28 Shkurt. Nën

pretekstin e transferimit në Tiranë për një gjykim të rregullt, ata i hipen në një kamion dhe pas disa

kilometrash i zbriten në rrugë dhe i pushkatuan me akuzen për sabotim (djegien e depos së

karburantit). Pretekst monstruoze u krijuan me qëllim! E vërteta është se ishte rihapur çështja e

gropes se hapur nga gjermanët për të shkarkuar mbetje te naftes; për të eliminuar ate, ishte

planifikuar për të transferuar atë në një gropë me të vogël, për tu gërmuar ne një distancë të vogël

larg, dhe digjesh në sasira me të vogla. Autoritetet shqiptare e krijuan qëllimisht këtë skenim për të

eliminuar ata, ata donin që të drejtonin stafin italian pa drejtuesit e mëparshëm te kompanise AIPA

duke mundesuar ndërhyrjen në vendimet e tyre. Rifillimi i gjuetise se italianeve, denoncimet dhe

ankesat për shumë përbënin një trampolinë per tu futur në parti, ose për të arritur pozita më të mira

në profesion dhe biznes. Ata kryen arrestimin e Belokio, Xani, Profilit e të tjerë, nuk mund të mbaj

mend emrat.

23

Një pllakë perkujtimore brenda kishës së Metanopoli, dedikuar për Santa Barbara, kujton drejtorin

e kompanisë Andrea Tarasconi, Mario Cati dhe Giorgio Saggiotti, torturuar dhe më pas qëlluar

nga komunistët shqiptarë

21 Rinia anti-fashiste Italiane(G.A.I. Gioventu Anti-fashiscta italiana)

Organizata rinore anti-fashiste filloi të japë frytete veta. Anëtarët e saj do të mund të shprehin

kreativitetin e tyre. Disa e përkushtuan veten në teatër;Perezantimi i parë u dha më 1 prill me një

komedit e De Filippo, "Kamilua i varfër". Shumë italianë morën pjesë në këtë çfaqje të parë, e

dhënë në sallën e teatrit te klubit te pas-punës: Unë luajta pjesën e Kamilos; burri i mashtruar në

mënyrë të përsëritur. Duhet të them se unë nuk prisja shume duartrokitje. Ne kete lloj prezantimi

kam ndjekur një tjetër në tre akte;nje subjekt,te shkruar nga Valter Azzali,qe rrëfen një episod të

disa preokupacioneve të kohëve të fundit; Unë isha duke luajtur rolin e një oficeri gjerman. Më 15

maj doli gazeta e pare murale zyrtare e te rinjve anti-fashistë dhe një tjetër gazetë e shkruar nga të

moshuarit të regjistruar në klubin "Garibaldi", kështu që isha riemëruar pas punës. Ne gazeten e

lavdive te vjetra shkruante Giovani Fiori ,nga Viareggio, terheqes, figure karakteristike republikani,

me baseta të gjata në allla Mazini. Të gjithë artikujt e tij fillonin me: ". Dal nga vetmia ime dhe

filloj të perpiqem i palodhur por papritmas unë ndal, perballe bukurisë se natyrës"Kishte polemika

të vogla në shkrime me tema të ndryshme, duke përfshirë lavditë e vjetra dhe shpresat e të rinjve,

por duhet tëishim shumë të kujdesshëm dhe të mos merreshim me polemikat që mund të dëmtoni

dhe të preknin shqiptarët në politikë, apo problemet lokale. Liria e shtypit për ta konsistonte ne

homazhin e vazhdueshëm të regjimit komunist. Ata nuk lejonin mendime kontradiktore. Megjith

keto, jeta vazhdonte edhe pse të detyruar të jetojnë me vuajtje morale dhe frikë, por flaka e

shpresës ishte gjithmonë e ndezur

22 - Riatdhesimi i ushtrisë italiane

Një Ferruccio Parri i Partise se Aksionit, mori detyrën e formimit të qeverisë së parë italiane pas

përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Një nga nismat e para të ekzekutivit ishte interesimi për të

përshpejtuar riatdhesimin e të gjithë ushtrisë së mbetur në vende të ndryshme pas kapitullimit të 8

shtatorit 1943 ,ushtarë të mbetur në Shqipëri ishin rreth 25,000; shumica prej tyre ka punuar në

rrugë, të kequshqyer, dhe jetonin në kushte çnjerëzore.

Deputetit te Palermos, nga Partia Komuniste, i është dhënë detyra e trajtimit me qeverinë shqiptare.

Ju dha leje për t'u kthyer, pothuajse të gjithe ish-ushtarëve që konsideroheshin të burgosur, por

kushtet e diktuara nga autoritetet lokale kanë qenë të rënda. Kerkesa e tyre ishte të mbanin të gjithë

personelin civil të specializuar në degë të ndryshme të industrisë, ish-punonjësit e kompanive të

ndryshme që operonin në vend, të cilat ata i konsideronin thelbësore për rindërtimin e vendit. Per te

justifikuar çdo menyre arbitraritetin e tyre ata siguruan, se do të dërgoheshin për një kohë të

shkurtër nga Italia punëtorë të tjerëper të na zevendesuar, por ky premtim është zbuluar më vonë si

një gënjeshtër . Në fillim të qershorit filloi largimi i ushtrisë ne 29 parti edhe një grup i civilëve të,

vendeve te punës, të cilat edhe do të mund të kryheshin nga personeli shqiptar.

Më 2 gusht, zhvillohet në FA I nxorri një faksimile per gjykimin e XHUZEPE MONALDIT,

kërkuar nga togeri Bona për të detyruar MONALDI N të bente nje autokritikë, sepse konsiderohej

nje veprim subversiv, i survejuar nga policia. Një farsë, një mashtrim i inskenuar ! Nje proces i

qellimshem. Monadi nuk perdori e caktuara në kritiken dhe gjykimet e tij. Karakteri i tij e kishte

krijuar atë qe nuk i pëlqente edhe ne mjedisin e tij klerik te punës, ku Bona kishte bërë disa

doktrina. te Mateut, Andenna dhe Dozi jetonin së bashku në shtëpinë e bashkëshortëve Del Core.

Ata ishin të parët që u futen ne celulën komuniste. Unë nuk pranva; klima e terrorit themeluar

ngakjo doktrinë ishte në kundërshtim me parimet dhe idealet e mia dhe interesat e punëtorëve. . Pas

24

disa muajsh, ne një takim rastesor në Tiranë, me nje ish shok klase Mario Merola më tha se ishte ai

që mbajti marrëdhëniet mes celulave komunistëve shqiptare dhe celulave italiane dhe kishin

kontakte të shpeshta me Mateon, dhe Andennen. dhe Dosin Pra, ishte e qartë arsyeja e udhëtimeve

të tyre të shpeshta në kryeqytet. Më 28 gusht, togeri Bona mbajti një fjalim lamtumire për të gjithë

italianët; të nesërmen ai së bashku me partizanët e batalionit Gramshi u riatdhesuan, ata kishin

luftuar me Brigadën e Parë te Shqiperise dhe çliruan Tiranen nga pushtimi gjerman. Ne Brindizi

dorëzuan armët e tyre tek autoritetet kufitare. Me 20 shtator Valter Azzali, i hetuar nga policia

shqiptare, udërgua në atdhe së bashku me bashkatdhetarët e tjerë

Janari i vitit 1946 filloi me ardhjen nga Tirana te Sekretarit te Përgjithshëm te Sindikatave. Ishte

një takim ku përfituan nga rasti për ti kërkuar që tëi i diskutonim personalisht me ministrin e

industrisë problemet qe i interesonin personelit italian, qe nuk mund te zgjidheshin në nivelin e

sindikatave. Takimi u planifikua për me16 janar. Francesko Teodorjani dhe unë Teodorani i cili

kishte zëvendësuar Zanin per te perfaqesuar italianet, ne shkuam në kryeqytet tek ministri Kristo

Themeko, ish punetor marangoz.Intervista ishte miqësore dhe Themelko premtoi interesimin e tij

ndaj kërkesës sonë për të kërkuar kthimin e t italianeve. Për të gjithë të tjerët, përgjigjja nuk ishte

shumë inkurajuese: kthimi ishte e kushtëzuar me nevojën për të gjetur elemente të kualifikuar e të

përshtatshem për të na zëvendësuar. Kjo ka qenë gjithmonë përgjigjja e tyre për kërkesat tona për

riatdhesim. Por në realitet, shfrytëzimi vazhdoi, italiane te cilet do të mund të zëvendësoheshin nga

një punëtor vendas ishtin lëvizur diku tjetër në kantiere të tjera. Një nga të parët qe la Devollin me 3 mars 1946,ishte Fernando Parmigiani ai u detyrua të largohet për Rubik per te punuar si tornitor në

një minierë bakri, të tjerët paten në disa raste të njëjtin fat. Më 23 shkurt, në përvjetorin e

themelimit të G A I., e festuamt me një ballo dhe një çfaqje. Ishte rast i fundit që na lejohej për tu

gjetur së bashku. Më 28 mars, ne kemi qenë të thirrur nga autoritetet politike, të cilët na imponuan

për shpërndarjen e organizatës dhe të bëheshim pjesë e rinise komunistëve shqiptare. Askush nuk

pranoi! Ne i dorëzuam çelësin e lokalit dhe dolmen në heshtje, pa ndonjë koment në shenjë proteste

lamete rritej mjekëraNuk mund të benim më shumë!

Mbetet nostalgji kujtimi i shumë mbrëmjeve të bukura qe kaloja në shoqërinë e mikut të tij Attilio

Zuliani, qe zavitesh duke perdorur gjuhën shqipe, e parodizuar fjalimet e politikanëve vendore,

ndërsa Antonio Spanjoleto qëndronte roje në korridor; duke qenë i vetmi antialkoolist qe kishte

detyrën e administrimit dozave të mëdha të pijeve që mund te hynin. Ishte e ndaluar për të marrë

pjesë në valle të organizuara nga ana e tyre. Një mbrëmje ne klubin e pas punes kemi qenë në

gjendje per te hyre nga dera e pasme , hyme në dhomë duke u hedhur nga skena. Dyzetë bashkatdhetarët të cilët ishin lejuar të kthehen në atdhe si pasojë e përfshirjes sonë në takimin me

ministrin, e lane Devollin me 3 Prill, por u ndaluan për 25 ditë në Durrës, në pritje të imbarkimit.

Ditet e para te majit erdhi një komisioner i ri për të zëvendësuar drejtorin Koço, i cili kaloi në një

detyrë tjetër. Para se të largohej, ai shkoi për të përshëndetur të gjithë italianet I ardhuri i ri, më

shumë politik se sa teknik, nuk do të ishte shenjë e mirë. Në qershor, erdhi për një vizitë në kantier

ministri Themelko , me të cilët kam pasur biseden e fundit. Unë kam pasur gjithmonë dyshimin se

ajo erdhi nga shtëpia Del Core. Kështu përfundoi pozicionin tim si një përfaqësues i sindikatës.

23 - Transferimi i punëtorëve italianë.

Më 24 korrik hyri në fuqi një ligj i ri që rregullon kursin e monedhës, për çdo 5 lekë vjetër, ata i

dhanë një të ri. Ky ishte sistemi komunist për të luftuar inflacionin.

Më 27 korrik, unë kërkva për të biseduar me drejtorin e ri, babai im kishte marrë urdhrin për tu

transferuar në Peshkopi. Në atë kohë ishte 61 vjeç; I kërkova atij të anullojë urdhrin, por përgjigja e

tij ishte jo! Unë lashe veten të zene nga natyra ime impulsive dhe kam kryer një papërgjegjshmëri

te madhe, unë u përgjigja me pasoja të paparashikueshme,nga replika ne gjuhen shqipe se po

25

vepronte si tregtarët e skllevërve. Më 3 tetor, babai im dhe Primo Pekorari kishin arritur në

destinacionin e ri ne kufiri me Jugosllavinë, ku ishte duke u ndërtuar një rrugë që do të lidhë

qytetin e Kukësit me Peshkopine. Ajo u quajt rruga e rinisë: Shumica e punëtorëve ishin vullnetarë

të rinj të cilët punonin pa pagese, vetëm për të shmangur hakmarrjen nga ana e regjimit, ata

ndiqeshin, dyshoheshin , apo ishin të afërm të personave te përndjekur. Babai im, murator,ndersa

Primo Pekorari, marangoz, ishin të përfshirë në ndërtimin e urave. Kushtet çnjerëzore, zonë malore,

dimri i ftohtë , flinin në një tendë dhe ushqimi i pamjaftueshem qe gatuhej nga kuzhiniere te

improvizuar .

Ditën tjetër unë u thirra nga shefi i zyres qendrore te personelit Dhimiter Laçka, një ish fatorino, i cili më dha një letër që transferohesha per ne Rubik Tre ditë afat per të liruar shtëpinë dhe do të

largohesha nga Devolli, ku kam kaluar dymbëdhjetë vjet të jetës sime. Mu lejua që përkohësisht

nëna ime dhe Albina, motra ime, në shtëpinë e lkunatit Camoni. Pas diskutimit qe pata me

drejtorin, nuk kishte shume kohe për veprim ndaj detyres time . Në mëngjesin e 8 tetorit, tu

ngarkuan mbi një kamion sendet minimale te domosdoshme dhe u nisa drejt se panjohures. Në

fjalorin komunist nuk ekziston fjala njerezillek!

Mbrritem në destinacionin tonë pasdite vonë; shokuim Fernando Parmigiani më ndihmoi për të

shkarkuar dhe sistemuar ne infermieri gjith sa nevojitej për shtëpinë, ne pritje për tu sistemuar ne

nje mjedis. Rubiku nuk mund të konsiderohej një vend i vërtetë, pak shtëpi, një luginë e ngushtë në

mes të dy maleve, një urë mbi lumin Drin bashkonte anët e tij. Rruga vijonte përgjatë bregut të

majtë te lumit, duke vazhduar drejt veriut në Shkodër. Në këtë anë, lart, ishin shpërndarë të gjitha

shtëpitë dhe infrastrukturën që ishin pjesë e minierës. Distanca nga ku unë isha duke punuar në

ofiçine, tek mensa ishte 157 shkalle që duhej t'i hipje e zbrisje disa herë në ditë. Në galeritë

nentokesore punonin dhjetra të punëtorë per nxjerrjen e mineralit kalkopiritit që shkrihej në furrat

e shkrirjes dhe merrej bakër. Lingotat e shkrira vinin dhe përpunuar në Itali.

Aktiviteti minierar u pezullua pas kapitullimit me 8 shtator 1943, dhe është marrë nga shqiptarët me

ndihmën e personelit italian qe mbeti në vend. Ne zyren e personelit takova Andrean, një punonjës

shqiptar i cili kishte punuar për disa vjet në sharrat me Silverion.E kisha njohur në Devoll në

shtëpinë e tyre, por nuk e kisha parë atë për vite me rradhë. Ishte ai që më kujtoi dhe pëshpëriti në

Friulishte të isha i kujdesshem, sepse konsiderohesha subjekt që vrojtohesha nga komisari politik.

Emeruar disa muaj me pare sepse ai e kishte udhëhequr një gjykim kundër një tekniku shqiptar te

akuzuar për sabotim. I dënuar me vdekje, ai u var dhe u la për tre ditë, varur në trekëmbësh, në

rrugë.Litari ishte shkëputur në prani të të gjithë personelit duke krijuar rrethana te tmerrshme

makabre. Popullsia e Veriut të Shqipërisë ishte kryesisht katolike romake; priftërinjtë e fundit te

mbetur u larguan me akuza per furnizim me armëv të kryengritësit te dyshuar. Akuza te para-

fabrikuara dhe të rreme

Edhe pse nuk kshte përfunduar ende gjithë puna me 24 tetor u përurua rruga e rinise,Me 1 nëntor,

babai im erdhi nga Kukësi. ne Rubik nderkohe qe ishte për të shkuar në Tiranë. Ai qëndroi me mua

tri ditë, 8 nëntor vazhdoi udhëtimin në kryeqytet, ku ai mori një telegram per transferim në Krabë;

38 Km larg.ngaTirana , në rrugën e Elbasanit. Në këtë vend u riaktivizua një minierë e qymyrit te

fosilizuar, dhe u bë e nevojshme ndërtimi i një teleferiku për të transportuar mineralin në luginën

në afërsi të rrugës. Për babanë tim situata e pare nga aspekti logjistik ishte përkeqësuar, ai vijonte te

ishte vetëm;Pekorari, me të cilin ai kishte punuar bashke ne Peshkopi, ishte transferuar diku tjetër.

Edhe pse qëndrimi im në minierën e Rubikut po i afrohej fundit , punet më urgjente kishin

përfunduar , furra kishte rifilluar rregullisht dhe unë isha duke pritur komunikimin per

destinacionin e ri. Unë shpresoja se mund të kthehesha në Devoll, ku nëna ime dhe motra ime ishin

duke pritur, por për fat të keq sikleti vetëm sapo ka filluar. Lashe Rubikun 14 dhjetor dhe duhet të

paraqitesha në Tiranë në drejtorine e minierave, mora disa ditë pushim për të shkuar për të vizituar

26

familjen time. Unë u detyrova të bëjë një ndalesë dy ditore në udhëkryqin tek Ura Zezepër të gjetur një vend për të sistemuar tërë orenditë shtëpiake që i kisha sjellë me vehte.Rifillova udhëtimin per

në Devoll ku kam kaluar dy ditë me familjen time. U ri nisa me 18, pernotova per në Durrës dhe

arrita ne Tiranë me dt 20 dhjetor. Ditën tjetër shkova në ministri ku me priti inxhinier Ceka, i cili

më tha se nuk mvaresha me nga ministria e minierave, unë isha i transferuar në ofiçinen në rrugen e

Durrësit ku kryheshin riparimet dhe sherbimet e centraleve elekrike. Kalova Krishtlindjet me babain

tim dhe me daten 26, ditën e Shën Stefanit, fillova të punoja në vend pune të ri.Ditën e fundit të

këtij viti të pakënaqur, dhe dita e parë të vitit 1947, kaloi duke medituar i vetëm në dhomën hoteli

Nacional qe më parë kishte zene me pare babain tim. U mbyll një vit që më krijoi probleme serioze

dhe vuajtje, dhe kjo ishte një detyrim qe të pyes veten se çfarë do të kishin qenë peripecitë dhe

vështirësitë që do te kem për të kapërcyer në të ardhmen e afërt! Pyetje për të cilat nuk ishte e lehtë

për t'iu përgjigjeshe.

24 - Bashkimi i familjes

Gjetja e një mënyrë për t'u bashkuar familja ishte problemi që më shqetesonte mua. Me babanë tim,

i cili erdhi në Tiranë nga Krraba, ne kemi rënë dakord me Sotirin, pronar hoteli, te cilit i kerkoi me

qira një dhomë në katin e parë me hyrje private në një oborr që delte në rrugë. Më 25 janar 1947

babai u kthye dhei shkoi në Devoll per të marr nënën time. Ne menduam përkohësisht te përdorni

dhomën e hotelit në pritje për të gjetur një vend më të mirë. Në fund të janarit unë shkova në Ura

Zeze për të marrë orendite shtëpiake që kisha lënë aty.Me 11 shkurt babai dhe nëna u kthyen nga

Devoll,. Ne menjëherë filluam punën për të siistemuar katër krevatat, tavolinën , sobën qe sherbente

edhe per ngrohje te dhomës, katër karrige dhe dy mobilje. Rrobat per t'u varur ne varëse rrobash

pallto dhe rrobat e tjera në valixhe nën shtretër. Shërbimet, në korridor, pa pajisjet, i kishim të

përbashkëta me familjen e pronarit. Kjo ishte situata, e cila për fat të keq ne kishim për të kaluar

për më shumë se dy vjet, deri në ditën e kthimit. Nga Devoll, unë kam ppasur një keqardhje të

madhe:shtëpine! Në periudhën që parapriu ardhjen e nënës sime, edhe me pas, unë trokita në

shumë dyer për të marrë një shtëpi me të mirë, për pa dobi, kështu që m'u desh të dorezohem tek

nje dhomë e vetme hoteli. Në kompensim te kesaj familja u ribashkua. Babai im vinte ne nje

periudhe me të shpeshte, edhe pse se ai kishte për të bere 38 km. ne kembe, për shkak të mungesës

së mjeteve të komunikacionit. Jetesa në qytet, te ofron disa përparësi ne raport me jetesen në zonat

e vogla urbane, ku vendbanimi bashkohet me kantierini. Pas ditës së punës, unë kam përshtypjen se

mund te marrësh frymë më lirshëm, nuk e ndjeva individualitetin shtypës mbi kokë; Kam ecur

rrugëve dhe kam takuar kaq shumë njerëz që nuk i njihja dhe isha i sigurt se nuk isha i njohur, kam

pasur ndjenjën se isha më i lirë, por ndoshta kjo ishte vetëm një iluzion. Dhoma ime ishte bërë një

pikë referimi për të gjithë miqtë ne Devollit dhe Rubikut të cilët herë pas here vinin në Tiranë.

Takoheshim në një lokal, në bulevardin, të quajtur "Shpella", për të shkëmbyer lajme, kujtime dhe

shpresat. Në mbrëmje, por sidomos të dielave, ky vend u bë një vend takimi për të gjithë

italianët.Pronari na njoftonte , me një fjalë konvencionale, kur ai hynte ndokush i dyshuar, dhe kjo

na lejonte të ndërpresnim bisedat kompromentuese. Situata e ushqimi ishte kritike; ushqimet e

nevojes primare ishin te racionuara, gjysmë litër naftë në muaj për katër persona, sheqeri po ashtu,

makaronat, misht dhe kështu me radhë. Radha jashtë dyqaneve fillonte në katër të mëngjesit, në

08:00 motra ime shkonte zevendesonte ne radhe nënën. Buka është bërë me miell misri, i pa situr, i

gatuar me ujë në forma të rrumbullakta dhe të sheshta. (Babanace). Unë kam parë shumë herë nënën

time të privuar nga supë që bente për mua. Udhëheqësit komunistë dhe teknikë jugosllave dhe

sovjetike, kishin dyqane ekskluzive vetëm për ta, dhe të pajisur me të gjitha ndersa njerëzit

shtrëngon rripin. Rusët ishin eksportuesit e çdo gjëje që bëntei ekonomia shqiptare në këmbim të

armëve. Popullsia atëherë ishte rreth një milion njerëz: 100.000 në ushtri dhe ca më shumë në

burgje të ndryshme

27

25 - Tortura, Gjykimet, Ekzekutimet

Me10 shtator 1947 filloi proçesi i gjykimit te 25 të pandehurve. Kjo farsë tragjike nuk ndodhi në një

sallë gjyqi, por në një salle të Kinemasë Kombëtare, ngjitur me hotelin ku banonim. Gjatë seancave

zona ishte patrulluar nga policia; altoparlantët transmetonin jashtë faza të ndryshme të debatit. Nga

torturat në burg askush nuk mund të rezistonte. Gjithkush kishte për të recituar në këtë tragjedi

pjeset qe u ishin nxjerre. Të gjithe deklaruar vetëfajesine; Vendimi u shpall nga fanatikët prezente

në salle, që kur çdo i pandehur thirrej për të dëshmuar thërrisnin "Vdekje! Me vdekje! "Unë kam

degjuarj fjalët e fundit të shprehura nga inxhinier. Paul Saxhioti. "Unë besoj në drejtësinë tuaj." Në

zërin e tij, me dukej një aluzion e ironi. Ai ishte një njeri i ditur, dhe e dinte se drejtësia nuk mund

të bashkëjetoj me doktrinën komuniste.

Më 22 tetor 1947 është kryer dënimi, gjashtëmbëdhjetë dënime me vdekje nga 25 të pandehurit.

Tre te dënuar me varje, 13 me pushkatim;nje ndër ta edhe Saggiotti. A Monaldi dhe Andena

perfunduan me një dënim prej 15 vjetësh. Unë nuk e di saktësisht se ku është ngritur trekëmbëshi

për të tre të dënuarve me varje ne litar; atë ditë, rastësisht, duke kaluar në Sheshin della Legna me

mbesën Nina, m'u paraqit një skenë e papritur trishtuese! Tre trupa te varurdhe një grup fëmijësh

duke i rrëmbyer ato nga këmbët, ata i rrotullonin, litaret dhe pastaj i leshonin perseri për ti parë se

si vet rrotulloheshin ne sensin e kundert . U largova , duke terhequr fëmijën për dore, në një rrugicë

ngjitur. Një ditë, me motren time Albina, unë shkova për të parë MONALDIN në burg ne rrugen

per ne Shkodër; Unë u lejova për të parë atë për disa minuta dhe shkëmbyen disa fjalë.Salloni

përbëhej nga dy rreshta me shufra hekuri, hapesira qe ndante të burgosurit nga vizitorët. ishte tre

metra Kam lënë një pako me ushqime, por ajo ishte mbajtur nga rojet.

Më 28 tetor 1947 Shqipëria kishte vendosur në Paris ratifikimin e traktatit të paqes me Italinë; por

gjendja jonë ka mbetur e pandryshuar

Unë kam qenë i transferuar nga Devoll, kur dr. Mandolini, Motra Paskuina padre Skalvini u

arrestuan, nuk ishte pra e mundur të specifikoja datën e arrestimit. Mbyllur në burgje të ndryshme

për një kohë të gjatë per ta nuk do të dihesh asgje, por më vonë mora vesh se Mandolini ishte

transferuar në Tiranë. Nuk ishte gjë e lehtë për të gjetur atë! Kryeqyteti më pas ishte nda në 14

njesi, me reparte te veta të policisë, të pajisur me mbajtjen qeli te denuarit ku të burgosurit ishin në

marrje në pyetje fillestare, dhe pastaj transferohen në një nga dy burgjet kryesore. Në birrarine qe e

kisha frekuentuar me mikun tim Batani, unë jam prezantuar me një oficer të ri shqiptar

Gjirokastrit , kam takuar herë pas here dhe kam shkëmbyer me të, në gjuhën shqipe, kater fjalë dhe

mirësjelljeje. Ishte vetëm një simpati e ndërsjellë, por unë rrezikoja dhe kisha frikë, për të pyetur atë

nëse ai mund të me ndihmojnte për kërkim. Unë e pashë atë përsëri një ditë më vonë dhe më dha

disa shenja për seksionet e policise qe kishte më shumë mundësi për të gjetur . Kjo ishte një e diel,e

14 nëntorit te vitit 1947, dhe pas disa përpjekjeve në rajone të ndryshme të policisëarrita te gjej

burgun ku mbahej dr. Mandolini. I prezantova veten rojeve duke kërkuar për të parë atë; Unë kisha

për tju përgjigjur shumë pyetjeve dhe të shpjegoja arsyet për kërkesën time. Në fund më thanë se,

duke qenë në izolim, ata nuk ishin te lejuara bisedimet. Kam lënë një pako me ushqime, e hapen atë

për të kontrolluar dhe ata më siguruan se do të dorëzohet . Prej atëherë e deri në fund të vitit

pasardhes , unë nuk kisha asnje lajm prej tij.

Viti që po i afrohet fundit ishte i vështirë dhe i rëndësishëm. Në horizont unë nuk mund të shihja

edhe një rreze dritë. Babai im u transferua përsëri, së pari për në Korçë, pastaj në Elbasan. Ai

kishte kapur tashmë 63 vjeç dhe unë e pyes veten tani se si mund të tejkalohen kaq shumë

mundime. Puna ishte e rëndë në ofiçine: përtej kohës normale, ishim të detyruar për të bërë një orë

e shtesë të papaguar. Unë isha i vetmi i punëtorëve italianë që nuk i bindesha këtij abuzimi. Nuk me

lejohet për të gjykuar të tjerët: por jetonim në një atmosferë të terrorit, dhe kjo mund te na kushonte

28

shtrenjte. Unë kam qenë i akuzuar për sabotim për një problem që ka ndodhur në makinerië në të

cilën kam punuar, njohja e gjuhës së tyre më ndihmoi për t'i fituar tek ata besimin tim të mirë. Afër

kapanonit tone ishte ndërtuar një tjetër, e përdorur si një shkritore gize, ku punonin teknikë dhe

punëtorë të cilët kishin ardhur nga Jugosllavia. Tito, në bazë të një traktati të ndihmës reciproke,

kishin mandate të ndryshme për të punuar në Shqipëri dhe merrnin rroga katër herë më të larta se e

jona, edhe pse ata nuk ishin deri në lartesine e italianëve. Une për të plotësuar të ardhurate dobeta

që kam patur në mbrëmje kam riparuar makinat në shty[pshkronja të ndryshme. Në atë kohë kam

pasur ndjenjën se diçka po ndryshon

26 - Riatdhesimi i bashkatdhetarëve. Çelen dritat e shpresës

Rreth mesit të janarit 1948, disa bashkatdhetarët ishin paralajmëruar që tëishin gati për tu nisurr.

Pas një pritjeje prej disa ditësh në Durrës, grupi i parë i 205 italianëve filloi më 11 shkurt,te

imbarkohej i ndjekur nga një grup tjetër në daten 24 Kam mësuar më vonë se tri ditë para nisjes,

mbylljen e tyre në një kapanon ku ata kontrolloheshin ehdhe fekalet per të rikuperuar të gjitha