Arş Risalesi (İbn Sînâ'dan çeviri)

8/14/2019 Ar Risalesi (bn Sn'dan eviri)

1/15

T.C.ULUDA NVERSTES

LHYAT FAKLTES

Say: 9, Cilt: 9, 2000

AR RSALES*-Allah'n Birlii ve Sfatlar zerine-

bn Sinaev: Enver UYSAL**

Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla.

Hamd Allah'a mahsustur. Nimetlerinden dolay O'na hamdolsun. Btnhallerimde O'nun keremine muhtacm.

mdi, almalarmn titiz takipilerinden biri, benden, kendisi iin, Allah'a,O'nun sfatlarna ve fiillerine inanmay gerektirecek bir yntemle, taklittenkanarak, salt aratrmaya ynelik, tevhid ilminin hakikatlerini ieren zet bir risalekaleme almam rica etti. Ben de (bu konulara) nem veren bu ahsn ricasn,Rabbimiz Allah'tan yardm dileyerek (bu risale ile) yerine getirdim.

Bu risale temel ilkeyi (esas) ierir:

Birinci ilke: Varl Zorunlu (Vcibu'l-Vcd) olan (Allah)'n ispat,

kinci ilke: O'nun birlii,

nc ilke: O'ndan nedenlerin olumsuzlanmas.

BRNC LKE: VARLII ZORUNLU OLANIN SPATI ZERNE

Bilmelisin ki, var olann varlk alanna kmasnda bir sebebi ya vardr ya dayoktur. Eer bir sebebi varsa, bu mmkn (olurlu) varlktr. Bunu, ister ovarolmadan nce zihinde farzedelim, istersek varlk halinde dnelim, durumayndr. nk varl mmkn olann varlk alanna gelii, kendisinden varlnolurluluunu (imkn) iptal etmez. Eer varolmasnn herhangi bir ekilde bir sebebiyoksa, o Varl Zorunlu olandr. Bu kural gerek olunca, bu varlk alannda,varlnn herhangi bir sebebi olmayan bir Varln delili, ite imdisyleyeceklerimdir:

Bu varlk, varl ya olurlu ya da zorunlu olandr. Eer varl zorunlu ise,bizim kastettiimiz gereklemitir. Eer varl olurlu ise, varl olurlu olan, varlkalanna ancak onun varln yokluuna tercih eden bir sebep sayesinde gelebilir.

Eer sebebinin de varl olurlu ise, o zaman olurlular birbiriyle (fasit bir) ilikiiinde kalrlar ve kesinlikle var (mevcud) olamazlar. nk dndmz buvarlk, sonsuz bir varln, kendisinden nce gel(ip de kendisinin de nedeni

*Bu metin bn Sina'nn "er-Risalet'l-Ariyye f Tevhdih Tel ve Sftih" adl risalesinin ("Mecm'Resili'-eyh er-Res" iinde, Haydarabad 1354 h., Nr: Zeyn'l-Abidn el-Msev) evirisidir. eviridebu nsha esas alnm, brahim Hill, Kahire 1980 neri ile de karlatrlm, iki nsha arasnda sadecebirka yerdeki farka, yeri gelince iaret edilmitir. Parantez iindeki ara balklar tarafmzdan konmutur.** Yard. Do. Dr., U..lhiyat Fakltesi slm Felsefesi Anabilim Dal retim yesi.


2/15

ol)medii srece varlk alanna giremez. Bu imknszdr. O halde olurlular(nvarl, zorunlu olarak) Varl Zorunlu olana dayanr.

KNC LKE: ALLAH'IN BRL ZERNE

Bilesin ki, Varl Zorunlu olan Yce Allah'n, herhangi bir ekilde iki olmascaiz deildir. Bunun delili; eer bir tane daha zorunlu varlk farzetsek, bu ikizorunludan biri dierinden zsel (zt) ya da ilineksel (araz nitelikleri n planakarlarak), ancak "bu" ya da "u" denilerek ayrlabilir.

Aralarndaki farkllk ilineksel ise, bu ilineksel nitelikler zorunlu olarakonlarn ya ikisinde de bulunacaktr ya da birinde. Eer birini dierinden ayrdedecekilineksel niteliklere ikisi sahipse, bunlarn ikisi de nedenli (ma'll)dir. lineksel olan-her ne kadar nceden varl gerekiyor ve o iki varln, dierinde deil de birindebulunuyorsa dabir eye (o eyin) z gerekletikten sonra katlan eydir. O halde,

ilineksel niteliklere sahip olmayan, Varl Zorunlu olur. Dieri ise varl zorunluolamaz.

Eer aralarndaki farkllk zsel ise; zsel olan; -her ne kadar her birininkendine zg, dierinde olmayan zsel nitelikleri olsa da- varln (zt) ancakkendisiyle varln srdrebildii eydir.1 Onlardan her birinin, dierinde olmayan,kendisini farkl klan zsel (nitelikleri) varsa, her ikisi de mrekkeb olur. Mrekkebolan ise nedenli (ma'll)dir. Bu durumda her ikisi de, varl zorunlu olamaz. Eerbu zsel (nitelikler) birisi iin olur, dieri ise her bakmdan bir olur, herhangi birekilde terkibi olmazsa; zt (nitelikleri) olmayan, varl zorunlu olur, dieriolamaz. Bununla, varl zorunlu olann iki tane olmasnn caiz olmad, aksine herhakk'n hakikatini oluturan zsel hakikati asndan bir (ve) ayn olduu, baka birvarln bu noktada ona ortak olamayaca kesinleir. Varl O'na bal olan herhak O'na (O'nun seviyesine) nasl ulaabilir?

NC LKE: O'NDAN NEDENLERN OLUMSUZLANMASIBu, birinci ilkenin sonucudur. Bil ki, Varl Zorunlu olann kesinlikle

herhangi bir nedeni yoktur. (Bilindii zere) nedenler drttr:

a) Bir eyin varlnn kendisinden kaynakland ey; bu fail nedendir.b) Bir eyin varlnn kendisinden dolay olduu ey; bu tamamlayc-gaye

nedendir.

c) Bir eyin varlnn kendisinde olduu ey; ki bu da madd nedendir.d) Bir eyin varlnn kendisiyle olduu ey; bu da sr (formel) nedendir.

Bu nedenlerin byle drt ile snrlandrlmasnn yolu (nedeni udur ki); bireyin sebebi ya o eyin varlnn (kvam) iinde ve onun varlndan bir cz olur yada onun dnda olur. Eer iinde ise; (bu) ya (o) eyin, kendisinde bilfiil deil,

bilkuvve olarak bulunduu cz olmasdr ki, bu maddedir. Ya da eyin kendisinde bilfiil bulunduu cz olmasdr ki, bu da srettir. Eer dnda ise; ya eyinvarlnn kendisinden kaynakland ey -ki bu faildir-, ya da eyin varlnn

1 Kind de zt (zsel) kavramn; "bir eyin kendisini tutan (onu o ey yapan), bir eyin varolmas vevarln srdrmesi onun varlna, bozulup dalmas onun yok olmasna bal olan ey" olaraktanmlar. (Bkz. Kind, lk Felsefe zerine (ev. Mahmut Kaya, Felsef Risaleler iinde), stanbul 1994,s.23.


3/15

kendisinden dolay olduu ey -ki bu da maksat ve gayedir- olmaktan bakaalternatif yoktur.

Bunlarn birer ilke olduu kesinleince, (tekrar) dnp bunlara balproblemleri aklayalm:

Diyoruz ki, O'nun fail nedeni (de) olmamasnn delili aktr. nk eervarolmada O'nun bir sebebi olsayd, O hdis olurdu. Halbuki O, Varl Zorunluolandr. Bu itibarla O'nun fail nedeni (de) olmad kesinleince, O'nun mahiyetiinniyetsiz, yani varlksz (varlndan ayr) olamaz. Yine O cevher ya da araz daolamaz. ki tane olmas da caiz deildir, ki her biri varolmada dierinden istifadeetsin. Bundan dolay da O'nun bir ynyle varl zorunlu, bir ynyle de varlolurlu olmas caiz deildir.

(Varlk-Mahiyet likisi)

O'nun mahiyetinin inniyeti (varl)nden farkl olamayacann, aksinevarlnn hakikati ile bir olduunun aklamas(na gelince): O'nun varlhakikatinin kendisi olmazsa, varl hakikati (mahiyeti)ne sonradan eklenmi (rz)olur. rz olan her ey ise nedenlidir. Nedenli olan her ey de sebebe muhtatr. Busebep ise ya onun mahiyeti dnda bir ey olur ya da mahiyeti (ile ayn) olur. Eerdnda ise o varl zorunlu olamaz ve fail nedenden mnezzeh kalamaz. Sebepmahiyet (ile ayn) ise, (bu) sebebin varl tam bir varlk olmas gerekir ki, ondan,bakasnn varl meydana gelebilsin. Varlktan nce olan mahiyetin herhangi birvarl yoktur. Bundan nce onun varl olsayd, ikincinin varlndan mstagnolurdu. Sonra soru tekrar bu varlk zerine dner; eer o onda araz ise, ona neredenrz olup (sonra da) onun lzm oldu?

Bylece kesinlemi olur ki, Varl Zorunlu olann inniyeti O'nunmahiyetidir. O'nun bir fail nedeni de yoktur. O'nun iin varln zorunluluu, bakasiin mahiyet mesabesindedir. Buradan da ortaya kar ki, Varl Zorunlu olanherhangi bir ekilde bakasna benzemez. nk O'nun dndaki her eyin varl,mahiyetinden farkldr.

O'nun araz olmadnn aklamas(na gelince); araz ancak bir konuda bulunabilir. (Bu nedenle) konu onu (araz) nceler ve arazn varl konusuzmmkn deildir. (Oysa) biz Varl Zorunlu olann, varolmada herhangi birsebebinin olmadn belirtmitik.

kisinin de varlnn zorunlu olmasnn caiz olmadnn aklamas(nagelince); onlarn ikisi de varln dierinden almaktadr. nk varln dierindenalmalar asndan onlarn her biri, dierinden sonradr. Dierine varlk vermesibakmndan ise (varlk veren) dierinden ncedir. Oysa bir ey varlk balamndahem nce, hem sonra olamaz. Ayn ekilde, dierinin yokluunu farzetsek, o

takdirde (beriki) varl zorunlu olabilir mi, olamaz m? Eer varl zorunlu ise(varolmada) dieriyle bir ilikisi olmaz. Varl zorunlu deilse, olurludur ve varlzorunlu olmayana2 ihtiya duyar. O halde Varl Zorunlu olan tektir ve O, varlnherhangi bir varlktan almaz. O her ynden varl zorunludur, O'nun dndakivarlklar varln bakasndan alr.

2 Bu ifade her iki nshada da bu ekilde geiyor. Dorusu; "varl zorunlu olana ihtiya duyar" eklindeolsa gerek.


4/15

O'nun bir ynyle varl zorunlu, bir ynyle de varl olurlu olmasnncaiz olmadnn aklamas(na gelince); varlnn olurlu olmas asndan o, varlbakasna bal olur ve bir sebebi olmu olur. Varl zorunlu olmas asndan ise(dier varlklarla) ilikileri kesilmi olur, varl kendisi iin olmad halde, kendisiiin olmu olur. Bu ise bir elikidir.

(O'nun Madd Nedeni Yoktur)

O'nun madd ve kabul edici nedeninin olmadnn delili(ne gelince); kabuledici neden (el-llet'l-kbile) onu kabul edecek yerin (ortamn) meydana geliininnedeni, yani varl ya da varln yetkinliini kabule hazr olan eydir. VarlZorunlu olan salt bilfiil yetkinliktir. Herhangi bir eksiklik O'na bulamaz. Heryetkinlik O'nun iindir ve O'ndandr, (ancak) O'nun zt ile ncelenmitir. Mecazyoluyla bile olsa, her trl eksiklik O'ndan nefyedilir. Sonra her yetkinlik ve gzellikO'nun varlndandr. Dahas, O'nun varlnn yetkinliinin izlerindendir. (Byle birvarlk,) yetkinlii bakasndan nasl alabilir?

O'nun kabul edici nedeni olmad kesinleince, hibir ey O'nun iin(O'nda) bilkuvve deildir. Ve O'nun henz gereklememi (muntazra) hibir sfatyoktur. Aksine, O'nun yetkinlii bilfiil gereklemitir. Ve O'nun madd nedeni deyoktur. "Bilfiil" szmz ortak bir kavramdr. Yani her yetkinlik, bakas iin(nceden) yok (ma'dm) ve(ya) henz gereklememi olmasna ramen, O'nun iinel'n mevcuttur. O'nun btn varolu tarzlarn (itibrt) nceleyen yetkin zt tektir.Ve bununla da ortaya kyor ki, O'nun sfatlar ztna zid (zne sonradankatlm) deildir. nk onlar ztna zid olsalard, sfatlar ztna nispetle bilkuvveolurdu ve zt bu sfatlarn sebebi olurdu. Ve bu sfatlar (nceden bilkuvveolduklarndan) onu (zt) ncelemi olur; bir ynden fail, bir ynden de kabul ediciolurdu. Fail olmalar, kabul edici olmalarndan farkl bir eydir. Bu durumda

sfatlarn birbirine eit iki yn ortaya kar. Bu her eyde genel (bir kural)dir.nk cisim, hareketli olduu zaman, bir ynden hareket ettirme, bir ynden dehareket etme sz konusudur.

"O'nun sfat ztna (sonradan) katlm deil, aksine O'nun ztnnvarlnda (kvam) mevcuttur. Ztn varl ise, bu sfatlar olmakszn dnlemez"denirse (deriz ki); (o zaman) zt mrekkeb olur, birlik (vahdet) ortadan kalkar.Kabul edici nedenin O'nda olumsuzlanmasndan, deiikliin O'nda imknszolduu aka ortaya kar. nk deiikliin anlam bir sfatn yok olup, dierininvarolmasdr. Bu durumda varolma ve yokolma onda bilkuvve mevcut demektir ki,bu imknszdr. Buradan da anlalr ki, O'nun ei ve benzeri olmad gibi, zdd dayoktur. nk zt iki ey; ayn mahalde birbirinin peinden gelen ve aralarnda tambir eliki bulunan iki varlk (zt)tr. Oysa Yce Allah ztlar bir yana, arazlar bilekabul etmez.

Eer zt "mlkn (bir eyden) ekilip alnmas"ndan ibaret olarak grlrse,O'nun zdd olmad yine ak olarak ortaya kar (O mlkn sahibidir).

Ve yine yokluun (adem) O'nun iin imknsz olduu da aktr. nkO'nun varlnn zorunluluu kesinleince, (zorunlu olarak) yokluu imknsz olur.(Yine) nk bilkuvve olan her ey bilfiil olamaz. Onda iki k olur. Bir eyi kabuletme yeteneinde olup da (bu) kabul gerekleince, kabul eden yok saylamaz. Bu,(sonuta) varln da, yokluun da yok farzedilmesine gtrr. Bu genel bir ilkedir.


5/15

Bu, melekler ve beer ruhlar gibi her varlkta ve her hakikatte tektir. Bunlar cismanarazlardan uzak olularndan dolay asla yokluk kabul etmezler.

(Formel Nedeninin de Olmad)

O'nun formel nedeninin de olmadnn delili(ne gelince); muhakkak ki,cisimsel formel neden ancak kendisi iin bir madde bulunursa (sz konusu) olur vegerekleir. Bundan dolay maddenin varlk alannda tutunmasnda (kvam) ve bilfiilhale gelmesinde sretin bir pay olduu gibi, sretin varla knda da maddeninbir ortakl sz konusudur. (Hem byle bir nedeni olduu takdirde) O nedenlenmiolur. Bu nedenin O'ndan olumsuzlanmasndan; zaman, mekn, yn ve O'nu meknlamukayyed klma trnden cisimsel btn arazlar da O'ndan olumsuzlama (eklindezorunlu bir sonu da) ortaya kar. Ksaca cisimler hakknda caiz olan her ey, O'nuniin imknsz (muhal) olur.

(Gaye Nedeni de Yoktur)O'nun gaye ve yetkinlik nedeninin olmadnn aklamasna gelince; gaye

neden, bir eyin, kendisinden dolay olduu eydir. lk Gerek (el-Hakku'l-Evvel)ise, herhangi bir eyden dolay olmamtr. Aksine, her ey O'nun ztnnyetkinliinden dolay vardr, O'nun varlna tbdir. Ve O'nun varlndan (varlk)almtr. Sonra gaye neden, her ne kadar varolmada (varlk iin) dier nedenlerdensonra ise de, zihinde dier nedenlerden nceliklidir. Gaye neden; gaye nedeniolduu eyde bilfiil fail neden olur.

te bylece O'nun bu nedenden de mnezzeh olduu kesinleince, O'nunsfatnn bir nedeni olmad da akla kavuur. Ve bununla O'nun salt iyi vecmert (cevvd), gerek yetkinlik (sahibi) olduu ortaya kar. Yine bununla O'nungan oluunun anlam belirginleir.

(Hsn-Kubh ve Salah-Aslah Problemi)O hibir eyi gzel de grmez, irkin de. nk eer O bir eyi gzel(veya irkin) grse,3 o zaman (her yerde sadece) gzel olan bulunur ve srekli o varolur. irkin (kt) olan hi bulamayz. Bu ise doru deildir. te var olanlarn byle farkllamas (hem gzelin, hem de irkinin mevcudiyeti) ile bu hkm debatl olur. nk her ynden bir olan, herhangi bir eyi gzel grmez. Bunun terside dorudur.

Sftiyyeden bir gurubun samalad gibi, salah (iyi) ve aslah (en iyi) olangzetmek de O'na vacib deildir. nk "salah" olarak yapt O'na vacib olsayd, bu fiili ne kr, ne de hamd gerektirirdi. nk (bu durumda) O, zerine vacibolan yerine getirmitir. Grnrde de borcunu deyen kimse gibi olmutur. Bundandolay O hibir eyi kendisine vacib klmaz. Aksine, O'nun fiilleri -daha sonraaklayacamz gibi- kendinden ve kendisi iindir.

3 Metinde "irkin grme" ifadesi de yer alr. Ancak konunun doru anlalabilmesi iin bu ifadeyigrmezlikten gelmek bize daha makul geliyor. Bu nedenle onu parantez iine aldk.


6/15

DLE GETRDMZ BU ESASLARDAN ALDIIMIZ YNTEMLESIFATLAR ZERNE BRKA SZ

O'nun; varl zorunlu, her ynden tek, btn nedenlerden mnezzeholduu, herhangi bir ekilde bir sebebinin bulunmad sabit olunca, yine sfatlarnnzt zerine zid olmad, vg ve yetkinlik sfatlaryla sfatlanm olduukesinleince, (imdi artk) O'nun lim, hayy, mrd, kdir, mtekellim, sem (iiten),basr (gren) ve benzeri gzel sfatlara sahip olduu zerine konumak gerekir.

(ncelikle) bilinmesi gerekir ki, O'nun sfatlar; a) selb, b) izaf, c) hemselb, hem izaf eklinde gurupta kategorize edilir. Sfatlarn durumu byleolunca, (say bakmndan) arttrlsalar da birlii bozmaz ve varln zorunluluuylaelimez.

Selb sfatlara gelince, (bunlar, rnein) kdem gibidir. Bu, ncelikle

O'ndan adem (yokluk)in, ikinci olarak da nedenselliin ve (dolaysyla O'nun nedeniolmas akla gelebilecek ) ilk nedenin iptaline racdir.

Yine bir (vhid) sfat gibidir ki, bu da ne szl, ne de fiil olarak herhangi bir ekilde blnmeyenden ibarettir. "Varl zorunlu" dendiinde bunun anlam;O'nun var olduu, hibir nedeninin olmad, kendi dndaki dier varlklarnnedeni olduudur. O selb ile zt (sfatlar) arasnda bir terkip (cem)tir.

zaf olanlar; O'nun hlik, br, musavvir olmas ve (dier) btn fiilsfatlar gibidir. Bu ikisinden mrekkeb (hem selb, hem izaf) olanlara gelince;bunlar da mrd ve kdir gibi sfatlardr ki, bu ikisi ilim ile halk (yaratma) arasndakiilikiden mrekkeptir.

Eer bunu anladysan, imdi biz O'nun -anlatmadklarmz (da) anlamandasana rehberlik edecek- baz sfatlarn zikrediyoruz.

BRNC SIFAT : (lim olmas)(O z gerei bilendir)

Bilesin ki O, z gerei (biztih) limdir. O'nun ilmi, bilinmesi(malmiyet) ve bilginlii (limiyet) tek (ayn) eydir. O bakasn ve bilinebilir olanher eyi bilendir. O her eyi bir (ayn) ilmiyle bilir. stelik O, onu bilgisinin,bilinenin varl ve yokluuyla deimedii bir tarzda bilir.

(Biraz nce) ifade etmi olduumuz "O'nun z gerei bilen, her trlnedenlerden mnezzeh ve bir olduu"nun aklamas(na gelince); ilmin anlam,cisman perdelerden soyutlanm hakikatin elde edilmesidir. O'nun bir ve cisimdenve cismin niteliklerinden soyutlanm olduu sabit olunca, bu hakikat bu anlamdaO'nun iin hasl olur. Bu soyut hakikat kendisine hasl olan her kimse, limdir.Bunun, onun z ya da znn dnda bir ey olmas gerekmez. z kendisinden

ayr bulunmadndan, O z gerei bilendir.

(O ilim, lim ve malmdur)

O'nun bilgi, bilen ve bilinen (ilim, lim ve malm) olduununaklamas(na gelince); ilim soyut hakikatten ibarettir. Bu hakikat soyut olunca, ilimolur. Bu soyut hakikat O'nun iin ve O'nun nnde hazr olursa ve O'ndan


7/15

gizlenmemise, o limdir. Bu soyut hakikatin, ancak kendisiyle elde edilebildii eyise, muhtelif ifadelerle bilinebilir. Aksi halde bilgi, bilen ve bilinen, O'nun znenispetle birdir.

Senin nefsin (bu sylenenin) tersidir. Nefsin (bir eyi) bildiinde, bilinen(ey) ya sensin ya da senden bakasdr. Eer bilinen senden bakas ise, senin nefsinbilinmiyordur. Bilinen, nefsin (sen) ise, bilen de, bilinen de nefstir. Nefsinin sretinefsinde ekillenmi olsa, nefs ilim olurdu. Dnerek nefsine bavurduunda onunmahiyetini ve hakikatini bir defa daha bulamazsn. Meer ki birka defa tekrardandolay bir bilin hasl olsun. O'nun zn aklettii ve aklnn da z(nden ibaret)olduu, znde ise bir artma olmad sabit olunca, O herhangi bir oalmaolmakszn, bilen, bilgi ve bilinen olur. Bu nitelikler (bu anlamda) O'na katlr. Bilenve akleden (lim ve kl) arasnda herhangi bir fark yoktur. nk onlar mutlakanlamda maddeyi olumsuzlamaktan ibarettir.

(O bakasn da bilir)

O'nun bakasn (kendi dndaki) varlklar da bildiinin aklamas(nagelince); kendini bilen herkes, bundan sonra eer bakasn bilmiyorsa bir engel vardemektir. Eer bu engel zsel (zt) ise, onun kendini de bilmemesi gerekir. Haricise bunun kaldrlmas mmkndr. O halde O'nun, bakasn da bilmesi caizdir.Nitekim senin bu balamda (bakalarn) bildiin gibi, O'nun da bakasn bilmesigerekir.

O'nun, bilinebilir olan eylerin tamamn bildiinin aklamas ise (udur):O'nun, varl zorunlu, bir olduu, her eyin O'ndan varolduu ve O'nun varlndanmeydana geldii, O'nun z gerei bildii, z gerei bilince de, bildii gibi yaptkesinleince, O btn varlklarn ve hakikatlerin ilkesi olur. O halde, yerde ve gktehibir ey O'nun bilgisi dnda kalmaz. Aksine, varlk alannda meydana gelen

eylerin hepsi, O'ndan dolay meydana gelir. O, sebeplerin msebbibidir, sebebiolduu, varettii ve yaratt eyi de bilir.

(O'nun ilminde deiiklik olmaz)

O'nun eyay tek bir ilimle; bilinenin deimesiyle deimeyen bir tarzda bildiinin aklamas(na gelince); O'nun ilminin, z zerine eklenmi (zid)olmad, O'nun zn bildii, btn varlklarn ilkesi olduu, araz vedeiikliklerden mnezzeh olduu kesinlemiti. yleyse O, eyay (ilmi)deimeksizin bilir. Bilinenler O'nun ilmine tbdir. O'nun ilmi bilinenlere tb deilki, onlarn deimesiyle deisin. nk O'nun eyay bilmesi, onlarn varlnnsebebidir. Buradan ortaya kar ki, ilmin kendisi bir gtr ve O her ne kadar bizbilmesek de, varlklar bildii gibi, olurlular da bilir. nk bize gre olurlu olannvarl da, yokluu da caizdir. Oysa O'na gre iki ktan biri O'nun malmu olur.

O'nun cinsleri, nev'ileri, varlklar, olurlular, a ve gizliyi bilmesi bir (ve ayn)dir.KNC SIFAT : O'nun hayy olmas

O'nun bir olduu ve ztnn herhangi bir nedeni olmad kesinlemiti.O'nun hayat sahibi oluu, O'nun zne sonradan katlan (rz) bir nitelik deildir.Aksine, "hayy"n anlam, "kendisini bulunduu hal zere bilen" demektir. O'nun birolduunu, znn znden gizli kalmadn ifade etmitik. O halde O hayy'dir.nk O znden dolay zn bilendir. O'nun dndaki her ey O'nu biliyorsa da,onlarn bilgisi, n yce olan Allah'n , zn bilmesi vastasyladr.


8/15

Keza, hayy (kavram) ile, "idrak eden" ve "fail" (anlamlar) de ifade edilir.lmi, idraki ve fiili olan kimse "hayy" demektir. (Bu nedenle) bilinebilir ve idrakedilebilir olan eylerin tamamna ve btn fiillere sahip olan (her fiile gc yeten)kimse hayy olmaya en layk olandr.

NC SIFAT : O'nun mrd (irade sahibi) olmas

O'nun, varl zorunlu ve bir olduu, ini ve k zincirinde varlklarn O'nayneldii, btn varlklarn varlnn O'ndan olduu ve O'na dnd, varlklarnancak O'nunla srdrebildii ak olarak ortaya knca; o halde (ak bir dille unuifade edelim ki;) kendisi dnda olup-biten her ey O'nun eseridir, faili ve varedicisi(mcid) O'dur. Fail, ya kendisinden bilfiil sdr olan bir bilin sahibidir ya dadeildir. Eer bilinci yoksa fiili ayn (mttefik) da olabilir, farkl (muhtelif) da. Aynise, bu(nun altndaki) ilke ve sebep ise bitkisel nefstir. Eer fiilinin bilincinde ise,dnme (taakkul) ve bilgi de ona ya elik etmektedir ya da etmemektedir.Etmiyorsa, bu kendisinden hayvan fiillerin sdr olduu ilkedir. Dnme ve bilgielik ediyorsa, fiilinin ayn ya da farkl olmas kanlmazdr. Eer farkl ise, buinsan nefs olarak adlandrlan ilkedir. Bilgisi farkllk arzetmediinden dolay fiiliayn ise (kendisinden -rnein dnme gibi-srekli ayn fiil sdr oluyorsa) o feleknefstir.

Bunu anladysan, Yce Allah'n fiil(ler)inin, herhangi bir deiiklik vebilgisizlik karmam ilminden sdr olduunu da anlarsn. Her fiil eyann dzenive yetkinliklerine gre olabilecei en gzel haliyle O'nun ilminden sdr olur. Bu dabir irade ile olur. O halde, O kendisinden en gzel dzen ve yetkinlikte sdr olaneyann varln znden (min ztih) bilendir. Onlarda (eyada)ki bu farkllk,onlarn zlerinin ayrlmaz zellii (lzm)dir. nk tabiat ayn tabiat olmasnaramen (eyada) farkllk ortaya karsa, bu artk onun zt tabiat deildir.

Gnesel form kendisinin zsel nitelii olduu srece gne, gnedeildir. Bitkisel, hayvan, insan ve felek nefsteki kelm da byledir. Bunlardameydana gelen farkllk ve deiiklik, onlarn maddelerinin farkllna rcdir.Halbuki o (kelm) onlarn zsel niteliidir. zsel olann kaldrlmas ise muhaldir.

O halde eyann (varlklarn) Evveli (olan Allah), btn varln en gzeldzende; mkemmel, muhkem, devaml ve srekli olmasnn tam ve yetkin sebebiolan ilmiyle eyadan ayrlr. Ki bu (ilim), irade olarak adlandrlr. nk bu fiillerinsudru, O'nun varlnn yetkinliinin izlerindendir. Onlarn bir irade edicisininolmas gerekir. Buradan, gaye4nin anlam da bilinir. Ki o; yaratklardan sadece birine zg olan hayra ynelik eilime indirgenemez.5 (Bu eilim yaratklarnhepsinde mevcuttur.) O'nun gaye nedenden mnezzeh olduunu ifade etmitik. Ohalde inayet her eyde hayr dzenini ekillendirir. Bilinebildii lde varlkalanna nfz eder. (Her tr) deiikliin stnde olan bu tasavvur "inayet"tir. Buyetkinlikler O'nun inayetinin ve iradesinin izlerindendir.

DRDNC SIFAT : (O'nun kdir olmas)

O'nun lim olduunu, O'ndan sdr olan fiilin ilmine uygun (sdr)olduunu, hayr dzenini bilmenin O'nun varlnn yetkinliinin izlerindenolduunu, bunun da irade olduunu akladk.

4 Bu kelime dier nshada "inayet" olarak geer.5 Dier nshada; "ihtiya hissetmez".


9/15

Bunu anladnda, "kdir"in; kendisinden iradesine uygun fiil sdr olan,diledii zaman (dilediini) yapan, dilemedii zaman yapmayan kimse olduunu da bilirsin. Ancak buradan, O'nun iradesi ve meetinin farkl olmas gerektii, (bireyi) bazen isteyip, bazen istemedii sonucu kmaz. radelerin farkll,maksatlarn farkllndan dolaydr. O'nun, fiilinde herhangi bir maksadnnolmadn ifade etmitik. O halde, O'nun iradesi ve meeti ayndr. nk buhkm artl bir hkmdr. "Dilerse yapar, dilemezse yapmaz" szmzden"dilemesi ve yapmas, dilememesi ve yapmamas" eklinde bir zorunluluk gerekmez.nk O, hayr dzenini en belg ve en yetkin bir tarzda bilir. Bundan dolay O'nuniradesinde ve meetinde herhangi bir deiiklik olmaz.

BENC VE ALTINCI SIFAT : (Sem ve Basr olmas)

Varlklar muhteliftir: Bazlar iitilir, bazlar grlr. itilir olanlar bilenolmas, O'nun "sem (iiten)"; grlr olanlar bilen olmas da, "gren" olmasdr.lim (bilme) tektir; ancak taalluk ettii eylerin deimesiyle farkl adlar alr.Eyann btnna taalluk ettiinde "habr"; zhirine taalluk ettiinde "ehd";grlebilir olanlara taalluk ettiinde "basr"; eyann inceliklerine -koruma vegzetme (anlam)yla beraber- taalluk ettiinde "ltf" olarak adlandrlr. (Buanlamlarn) hepsi topluca (kastedildiinde) "gayb ve ehadeti (grnmeyen vegrnen her eyi) bilen" denir. Ne yerde, ne de gkte zerre miktarnca bir ey bileO'nun ilminden gizli kalmaz.

YEDNC SIFAT : (Mtekellim olmas)

O'nun bir olduunu ve drt nedenden mnezzeh olduunu belirtmitik.O'nun "mtekellim" olmakla nitelendirilmesi, ifadelerin tekrarna, i geirmelere(ehdsu'n-nefs) ve ifadelerin dellet ettii, hayal gcnn rn olan muhtelifdncelere rc deildir. Aksine, (O'nun mtekellim olmas demek;) O'ndan Faal

Akl ve Mukarreb Melek olarak (da) adlandrlan el-Kalemu'n-Nakk araclylaPeygamber (Neb S.A.V)'in kalbine bilgilerin akmas (feyezan)dr, ki bu O'nunkelmdr. Kelm Peygamber (S.A.V)'e zg bilgilerden ibarettir. (Bu) ilimdetaaddd (eitlilik, farkllk) ve kesret (okluk) yoktur. "Bizim buyruumuz, biranlk bak gibi, bir tek szden baka bir ey deildir."6 Aksine taaddd, ya igeirmesi (ya da) hayal ve hisse kaplmaktr. Peygamber (S.A.V) gayb bilgisiniHakk'tan melek araclyla alr. Hayal gc de bunu alp, harfler ve muhtelifekiller biiminde tasavvur eder. Nefs levhasn bo olarak bulur ve ona bu ifadelerive biimleri nakeder. Ondan manzum bir sz (kelm) iitir, insan biiminde birahs grr. te bu vahiydir. nk Peygambere bir eyin ilka edilmesi herhangi birzaman diliminde olmaz. Peygamber tertemiz nefsinde, ilka edilen eyin sretinitasavvur eder. lka edilen (bilgi)ler ise, -parlak bir aynada, aynaya bakann sretiningrnmesi gibi- (bunlarn) sretinin kendisine nakedildii kii (Peygamber)

tarafndan bazen brance, bazen da Arapa ifadelerle dile getirilir. Kaynak tektir,ama bu bilgilerin ortaya kt yer(ler) farkldr. te bu meleklerin kelmndinlemek ve onlar grmektir. Ondan bir ifade kullanldnda, tasavvurun kendisi deonunla beraber gelir. te bu, Kitabn ayetleridir. Ona nakedilmi ifadelerden birikullanldnda, o nbvvet haberlerindendir. Bu, duyulur - grlr zihinle (yaplan)

6 Kamer 54/50.


10/15

hayale indirgenemez. nk duyu, duyulurlar bazen d duyulardan7

, bazen da iidraklerden8 alr. imdi biz eyay d gler (be duyu) araclyla grrz.Peygamber (S.A.V) ise i gler araclyla grr. Biz grr, sonra biliriz.Peygamber (S.A.V) ise bilir, sonra grr.

(Dier Sfatlar)

Bu sfatlar anlayp, O'nun "varl zorunlu" olduunu, i ve d nedeniolmadn rendiysen, eyann kalann ve O'nun hakknda kullanlan sfatlaranlaman kolaylar. "Hakk" dendiinde, bunun anlam O'nun varlnnzorunluluuna rcdir. nk her ey; a) ya varl zorunlu, b) ya varl imknsz(mmten), c) ya da varl olurlu olur.

Varl zorunlu olan mutlak Hakk, varl imknsz olan mutlak batldr.Varl olurlu olan ise, kendisi itibariyle batl, varln gerekli klana bakarak

zorunludur. Sebebinin kaldrld dnldnde, imknszdr. O zaman varlimknsz olur ve yok olur. Bu nedenle o, sebebin varlna ve yokluuna itibarlaolurludur.

"O cmerttir" dendiinde, bunun anlam; O herhangi bir karlkbeklemeksizin, ktlenmekten kurtulma ve vlme gibi bir gaye de gzetmeksizinvarlk verir ve bununla bakasnn (kimsenin) menfaatini gzetmez, demektir.

"Melik" dendiinde (bunun anlam); O her eyden mstagndir (hibir eyeihtiya duymaz, demektir). Fakat bir eyde hibir ey O'ndan mstagn olamaz.stign (kavramn)da ey itibara alnr ki, bunlar baka hibir eyde aslabulunmaz:

Birincisi; O'nun z bakas(nn varl) zerine dayanmaz.

kincisi; O'nun izafetten arnm sfatlar bakasna dayanmaz.

ncs; Birtakm izafetlerin rz olduu sfatlar da bakasnadayanmaz. nk O'nun z izafe edilenlerin de ilkesi (mebdei)dir. Bundan dolay,O'nun z onlar (izafe edilenleri) ncelemitir. Onlar nceleyince de, o zaman O(n yce Allah) mstagn olduu eye muhta deildir. O halde O'nun mstagnoluu znden dolaydr, bakasndan dolay deil.

"Evvel" dendiinde (bunun anlam); O z itibariyle kendisinde herhangibir terkib olmayan, nedenlerden mnezzeh olandr. Varolanlarla ilikisine gre, eya(varlklar) kendisinden sudr eder (demektir).

zet olarak, O var olandr, ama kesinlikle herhangi bir eyden dolayvarolan deildir. Her ne ki vardr, O ondan da nce vardr. te bundan dolay OEvvel'dir. Tpk hir (sonuncu) olmas gibi. O halde, Hakk'tan bakas iinolabilecek her yetkinlik, gzellik ve varlk, lk Hakk iin nceliklidir ve O'ndan

kaynaklanmtr, bakasndan dolay deildir."hir" dendiinde ise (anlam); bir yola koyulanlarn gidiatnda, ini ve

k zincirinde (btn) varlklar (daima) O'na dner (demektir). znn

7 Bildiimiz be duyu. Bkz. bn Sn, e-if, Tabiyyat II, Kitbu'n-Nefs, (Nr: C. Anawati, Said Zayed),Kahire 1975, s.34 vd.; en-Nect (Nr: Muhyiddin Sabri Krd), Kahire 1938, s.159-160.8 bn Sn bunlar; ortak duyum, musavvira (hayal gc), murakkibe (terkib gc), el-vhime (vehimgc) ve hfza/zkira (bilgileri koruma ve hatrlama gc) olarak aklar. Bkz. e-if, Tabiiyyat II,Kitbu'n-Nefs, s.35 vd. ; en-Nect, s.163.


11/15

oal(tl)mamas, birliinin bozulmamas ve nedenlerden herhangi birinin nispetedilmemesi artyla, btn sfatlar O'nun hakknda kullanlabilir. O'nun, varlzorunlu ve bir olduu, herhangi bir nedeni bulunmad, varlnn tam olduu sabitolunca, yetkinlik (hibir zaman) O'ndan zil olmaz.

Bunu anladnda, O'nun dndaki her eyin O'nun fiili olduunu ve zgerei O'ndan sudr ettiini, yokluun ve zamann O'ndan nce bulunmasnn artolmadn da bilirsin. nk zaman hareketlere tbdir, onlarn fiili (sonucu)dir.Evet, zsel yokluun (zt adem) nceden varln art koar. nk her ey O'ndayok olup son bulmaktadr. Varl da zaten O'ndandr. Ve O z gerei, varl,varln bakasndan alandan nce olandr. O halde yce Allah'tan baka her eyinvarlndan nce bir yokluk vardr. Bu yokluk zsel ve o eyin varlnn lzm olanbir yokluktur, zamansal deildir. Bir eyi z gerei yapan fail, onu deiken veyarz olan bir sebepten dolay yapandan ok daha stn ve ycedir.

Konuyu yle deerlendirebiliriz: Bir z ki ondan hibir ey sudretmemi, olduu hal zere kalmtr, yleyse ondan bir ey meydana gelmemi(sudr etmemi)tir. Eer bir ey sudr etmise, iradesinin, tabiatnn veya bunabenzer trden bir eyin meydana gelmesinden dolay znde bir deiiklik gerekir.Bu ise muhaldir. O znde yetkindir, fiiller O'ndan sdr olur. O zamanla kaytlolmadn ve fiilini gerekletirecei en uygun vakti bilmek arzusunda olmadnda bilir.

zden hibir ey sudr etmemi, ama sudr etmesi rz oluyorsa, o failliikonusunda "fiili olurlu olan (mmkinu'l-fiil)dr. Olurlu olan ise, iki taraftan birineancak bir sebepten dolay ynelir. O halde, nceden fail olmad halde, sonra failolan kimse, bir sebebe binaen olmutur. Bu sebep ise, ya bir d sebep olabilir ya dai. D sebep olmas caiz deildir; nk (henz) O'ndan baka varlk yoktur ki,

bakasnn O'na etki etmesi caiz olsun. Eer i sebep ise, o zaman da znde birdeiiklik ve etkilenme olur. Oysa O ayn trden varlklarn birbirini neshedereksilindiine (mahv) ve varlklar srekli (ebed) olmadndan bakalarnn onlarnyerine geirildiine iaret ederek; "Allah dilediini siler, (dilediini de) sabit brakr.Btn kitaplarn asl (mm'l-kitab) O'nun yanndadr"9 buyururken deiiklik veetkilenmeyi nasl kabul edebilir? Burada "btn kitaplarn asl" ifadesiyle ise, kllbir yntemle O'nun deiiklik ve zevalden mnezzeh olan ilmine atf vardr.

O, gaybn anahtarlar kendi elinde olan ezel, ebed ve kdir Sanatkrdr.Varln temel ilkesi O'ndandr.

O halde (ite btn bu aklamalarla) sabit olmutur ki, ezel (bir) varlkzarurdir. Ve O'nun ilmi varlnn, fiili de ilminin lzmdr. Bu O'na nispetleittihad10 yoluyla olur ki, bu aktr. Varlklara nispetle ise, dnme (itibar) yoluyla(olur). Ancak onlardaki deiiklikle O'nun deiikliine ve onlarn yokluuylaO'nun da yokluuna istidll edilemez. O zaman bu, olu ve bozulua tb olanlavarl srekli (dim) ve bk olana istidll etmek olur. Aksine, o ncelikle O'nadelil, ikinci olarak da yine O'na klavuzluk etmektedir. Allah zalimlerin veinkrclarn sylediklerinden tamamen mnezzehtir.

9 Ra'd 13/39.10 Dier nshada "cad".


12/15

O halde, yok olanlarn bir varediciye ihtiya hissetmeleri gibi, varolanlarnda kadm bir varla muhta olmalar nedeniyle, kadm olan (yegane varlk) yceAllah'tr. Duyularla alglanabilir deiikliklere gelince, onlar rneksiz yaratlanlardadeil, madd varlklardadr. O, gerekte (btn) varlklarda, onlarn hemvarolmalarnn, hem de varlklarn srdrmelerinin faili olunca, bu gerek faillikten(dolay), O'nun varlnn ebed olmas ve kendinden baka her eyin muhdisi olmasgerekir. nk onlarn (dier varlklarn) varl z gerei deil, an yce olanEvvel iledir.

Szn z; "Allah Tal kadmdir" demek yeterlidir. nk O, ncesindeyokluk bulunmayan ve varl bakasndan olmayandr. O'nun dndaki her ey ise,hdistir. nk (hdis varlklarn) ncesinde yokluk vardr ve onlarn varl anyce olan Evvel iledir.

FLLERN O'NDAN SUDRU ZERNE BRKA SZ

O'nun, varl zorunlu ve Bir olduunu, zne sonradan katlm -muhteliffiilleri gerektiren- sfatlar olmadn, aksine fiil(ler)inin O'nun znnyetkinliinin eserleri (sr) olduunu (artk) biliyorsun. Durum byle olunca, O'nunilk fiili de tektir. nk eer O'ndan iki ey sudr etseydi, bu sudr farkl iki yndeolurdu. nk fiilde ikilik, failde ikilii de gerektirir. Bir fiili z gerei yapandan-eer z (zt) tek ise- ancak bir (fiil) sudr eder. Eer (znde) ikilik olursa,mrekkeb (bir varlk) olur. Oysa biz bunun imknszln aklamtk.

O'ndan ilk sudr eden eyin cisim de olmamas gerekir. nk her cisimmadde ve sretten mrekkeptir. Madde ve sret ise iki nedene ya da iki yn olan bir nedene ihtiya duyar. Durum byle olunca o ikisinin (madde ve sretin,dolaysyla cismin) de, -kendisinde asla bir terkip bulunmad sabit olduundan-Yce Allah'tan sudru imknsz olur. O halde O'ndan ilk sudr eden ey cisim deil,

soyut bir cevherdir ki, o da ilk Akldr. Hak din de bunu takrir ederek gelmitir.Peygamber (a.s.);

"Allah'n yaratt ilk ey akldr" ve yine;

"Allah'n yaratt ilk ey kalemdir" buyurmutur.

"Allah'n kanununda asla bir deime bulamazsn. Allah'n kanunundakesinlikle bir sapma da bulamazsn."11 (Ayetin) birinci ksm yaratmannsrekliliine, ikinci ksm ise emrin srekliliine iarettir.

Evet! Her ey O'ndan belli bir dzende ve araclar zinciriyle sdrolmaktadr. Biz "bu fiil O'ndan bir sebep (aracl) ile (sudr etmi), ayn ekildesebep de O'ndan sdr olmutur" dediimizde, O'nun failliinde herhangi bir eksiklikolmaz. Aksine (bu), her ey O'ndan sdr olmu, O'nunladr ve O'na ynelmitir,demektir. O halde, varlklar bilinen dzende ve araclarla O'ndan sudr etmitir.

(Varl) daha sonra olann ne gemesi, nce olann da sona kalmas caiz deildir.O hem nce, hem de sonra olandr. Evet! O'ndan sudr eden ilk varlk en stndr.En stn olandan en aa olanna doru inilir de, nihayet en deersiz olana ulalr.(O'ndan sudr eden) ilk varlk Akldr, sonra Nefs, sonra gk cismi, sonra daformlaryla beraber drt unsurun maddeleri. (Bu) drt unsurun, maddeleri ortak,formlar farkldr. Sonra en deersiz olanndan daha stn, en stn varla doru

11 Ftr 35/43.


13/15

klr. Nihayet akln derecesine denk olan seviyeye ulalr. te bu (aaya inii) balatmak ve yeniden k salamakla O Mbdi' (Balatan) ve Mud (adeEden)dir.

KAZA VE KADER ZERNE BRKA SZ

zet olarak, O'nun bir olduunu ve deimediini rendin. (Artk)sfatlarn da biliyorsun. imdi btn bu rendiklerinden O'nun kazasnn; "yoktanyaratlm ve(ya) sonradan olan (btn) bilinebilirleri kuatan ilmi"; kaderinin ise;"varl bir sebebe bal olan varlklar iin sebeplerin zorunluluu" olduunu, O'nuntayc gaye nedeninin olmadn, sebep bulunduunda bu sebepten etkilenen birvarln (msebbeb) da bulunduunu anlaman gerekir. Sebebin ve bu sebeptenetkilenen varln zikredilip aklanmasyla da, bu varlklarn meydana gelilerindeve olabilecekleri en yetkin durumda bulunmalarnda ilh hikmetin ispat ortayakar. Baka bir durumda da bulunabileceinden, en yetkin konumda olmas imkndahilinde olsa da, hadd-i ztnda mmkn yetkinliinden baka durumda bulunmaz.Baz durumlarda bulunabilen ktlkler, -meydana gelileri bir gereklilik vezorunluluk yoluyla (zorunlulua binaen) olsa dahi- tam bir hikmetten hl deildir.Ki, alemin varlnn devam bu hikmetle olur. Eer bu hikmet olmasa, buktlkler de bulunmazd. nk iyilikler ktlklerin ilkeleridir. yiliklertamamlanp son aamaya ulatnda ktlkler bazen ortaya kar, bazen de gizlikalr. Bu, tek bir eyde de, -birbirleri arasndaki uzaklk ve olumsuzluklardan dolay- birbirine zt eylerde de kt bir durumdur. Fakat bunlarn varla izafe edilmesigerekten ok nadirdir. nk o btnyle iyi (hayr) ya da iyilii baskn (glib)olandr.

Ktlk (er)lere gelince, onlarn ahslara, zamana ve tabiatlara nispetedilmesi gerekir. Bu konudaki daha fazla aklama ileride gelecektir. (Bu ktlkler)

meydana geldiinde, nev'in birilerinde bir eksiklik var (demektir). Bu eksiklik, o(ktl) kabul edendeki zafiyet ve onu kabule yatkn kiideki kusurla ilgilidir.Aksi halde feyz, cimrilik gsterilmeksizin ve kstlanmakszn geneldir. Cahil ve aklkt kimseler, bu aklamann Allahu Tel'nn fiillerine rc olduunu zannetmesin.nk O'nun fiilleri sfatlarnn neticeleridir. Sfatlar ise z gerei (sahip olduunitelikler)dir. z ise ebed olarak zorunlu (mcib)dur. Eer O'nun fiillerinin birnedeni olsayd, sfatlarnn da nedeni olurdu. nk sfatlar fiillerinin kaynaklardr.Ve yine eer yle olsayd, O'nun z mrekkeb olurdu. Bunun imknsz olduu ise,nce de gemiti. O halde varlk alanndaki her ey, olmas gerektii gibidir. O'nunadaleti fazlet, fazleti de adalettir.

Bilinmelidir ki, O'nun hkmn bozacak kimse yoktur ve yine O'nuntakdirini ters evirecek hi kimse yoktur. yilik ve ktln O'na izafetinin dikkatli(ve doru) yaplmas gerekir. Bu konu, ancak snrlar belli bir taksim yapldktan

sonra anlalabilir.Diyoruz ki, bilinebilir olan, salt iyi ya da salt kt olmaktan veya bir

ynyle kt, bir ynyle iyi olmaktan uzak kalamaz. Bir ynyle iyi, bir ynylekt olanda ise ya iyilik baskndr ya da iyilik ve ktlk eittir. Mutlak iyiyegelince, o (gerekten) vardr. Ve o Cenab- Hakk'tr. Etkin akllar ve onlara yaklaankimseler de byledir. (Akllara yaknlklar lsnde iyilikten pay alrlar.) nkonlar (etkin akllar) iyiliklerin ve bereketlerin sebepleridir.


14/15

Mutlak ktle, ktlk kendisinde baskn ya da iyilikle eit olanagelince; (varlk alannda byle bir ey) olmaz. nk ktln okluu; iyiliin az,ktln ok olmas ihtimalindendir. Bu, ktlk kendisinde baskn ya da iyilikleeit olanda (oran farkl olsa) da byledir. Mutlak ktle gelince, bu, varlkesinlikle imknsz olandr. Hikmet onun varedilmesini gerektirmez. yiliin basknolmasna gelince, onun varedilmesi hikmete binen gerekli olur. Bunu ihmal etmekcmert kimseye yakk almaz. nk o, btnn dzenine tam bir ekilde, ncedentaalluk eden ilmin neticesi ve varln ayrlmaz zelliidir. nk az ktlkihtimali, ok iyilik elde etme (ihtimalin)den dolaydr. Bu ksm ncesine tersgibidir. Ona ktlk izafe edildiinde, Cenab- Hakk'n;

"Allah her eyin yaratcsdr"12 ve

"Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr"13 sznde olduu gibi, onugenele hamlet.

O'na iyilik izafe edildiinde ise;

"Her trl iyilik senin elindedir. Gerekten sen her eye kdirsin"14 ve

"Allah sizin iin kolaylk ister, zorluk istemez"15 ayetlerinde olduu gibihuss anlam ifade eder. nk lk Gerek (c.c.) btn iyilikleri feyezan ettiren vebereketleri indirendir. yilik, O'nun znn ve ilk maksadnn gereidir. Ktlk isearz ve ikinci maksadn gereidir. Burada "maksat" ile, yetkinlik gerektiren vezaman tahsis eden seme (ihtiyar) ve ynelme (kasd)yi kastetmiyorum. Bu, lkGerek hakknda muhaldir. nk iyiliin O'ndan bir gereklilik (O'nun ayrlmaz birnitelii) olarak feyezan ettii nce de gemiti. Durum byle olunca, onun bugereklilikten daha farkl bir ey olmas gerekir ki o, bu feyezann eseridir. Bununduyulur alemden rnei, gne-k ve cisim-glge ilikisidir.

O mutlak var olandr. Varl aracsz olan da O'ndandr. Ki bu varlaracsz olan; esiz ve benzersiz olarak varedilen ilk akldr. Onu etkin akllar takipeder. Bu akl seyir lk lkeden kaynaklanmaktadr. lk nedenli olan bu etki (eser), ilkmaksad (kasd) olarak adlandrlr. Bu, aracsz olarak oluan dzenin zaruretinden, bu seyir ve akl dzenin mahiyetini ifade etmenin glnden byle(adlandrlm)dir. Bu ktln kesinlikle bulamad salt hayrdr. Din dilinde"kaza" ile kastedilen de budur. nk o, belirli bir yasa erevesinde devamedegelen, deimeyen hkmdr. Daha sonraki akllar bu dzen zere tedric olarakmeydana gelirler.

(Bu) feyezandan ve emrin kabulnden sonrasna gelince; (bu feyz ve emir)varlk alanna indirgenmesinden dolay orada hayr baskndr. Fakat (varlktaki) bu baskn hayr, onun ilkelerinin okluundan ve sebeplerinin farkllndandr. Bufarkllk ve okluktan zorunlu olarak bir tr ktlk ortaya kar. Bu zorunluluktan

dolay da sanki o ama gibi grnr. Halbuki o, Evvel'den ayrt edilebilmesi iinikinci (derecede) bir amatr. Bu da lk Akldan ve bazen belirtilen, bazen de

12 Zmer 39/62.13 Sfft 37/96.14 l-i Imran 3/26.15 Bakara 2/185.


15/15

belirtilmeyen dier benzer nedenlerden sdr olan dier nedenlilerdir. Kaderkelimesiyle kastedilen de budur.

Yce Allah buyurmutur: "Biz l topraa can vermek, yarattmzhayvanlara ve nice insanlara su vermek iin gkten tertemiz su indirdik."16 Fakatevrenin ve evrende hayr adna mevcut her eyin aratrlmas su dlanarak olmaz.Lkin u kesin olarak bilinmektedir ki, bir zahid (bile) suya dse boulur.Kendisine yaklaan yakmakla beraber, salad yararlar ve alemin dzeni(ne olankatks) ile ate de byledir. Alemdeki her ey bu ekilde (dnlebilir).

O halde, her ne kadar her ey bir takdir ile olsa da, hayrn bizzat ve ilk gayeolduu, errin ise araz olarak ona katld ve tl bir maksat olduu kesinlemioldu.

Hamd, (insanlara) akl lutfeden ve doruyu ilham eden Allah'a mahsustur.

Salt da, iyilerin efendisi olan Muhammed'e ve onun temiz ailesine, hayrlashabna.

16 Furkan 25/48-49.

Documents

Arş Risalesi (İbn Sînâ'dan çeviri)