1

PERMBLEDHJE PER MATUREN

TEKSTI JOLETRAR

TEKSTI LETRAR

2

Nr Tema Faqe

Teksti Joletrar

1 Eseja paraqitese shkak-Pasoje 4

2 Eseja paraqitese Krahasim-Kontrastit 4

2 Eseja Pershkruese 5

3 Eseja Narrative Pershkruese 5

4 Eseja Pershkruese-Bindese 6

5 Eseja Argumentuese 6

Teksti Letrar

6 Eposi –Epi I Gilgameshit 7

7 Iliada –Homeri 10

8 Tragjedia Antike 11

9 Prometeu I lidhur -Eskili 12

10 Humanizmi 13

11 Don Kishoti –Servantes 13

12 Romeo dhe Zhuljeta –Shekspir 15

13 Hamleti –Shekspir 16

14 Mbreti Lir –Shekspir 17

15 Historia e Skenderbeut –Marin Barleti 18

16 Romantizmi 19

17 Katedralja e Parisit –Viktor Hygo 19

18 Udhetimet e Carl Haroldit –Lord Bajron 21

19 Lulet e Veres-Naim Frasheri 23

20 Bardha e Temalit-Pashko Vasa 26

20 Romantizmi Arberesh 27

21 Kenget e Milosaos 28

3

22 Realizmi 29

23 Evgjeni Grande –Honore D.Balzak 30

24 Xha Gorio –Honore D.Balzak 31

Letersi Moderne

25 Izraelite dhe Filistine –Fan Noli 32

26 Pamje nga Ura –Artur Miller 34

27 Gof&Sinkopa –Anton Pashku 36

28 14 vjec dhender –Andon Zako Cajupi 39

29 Hija e Maleve –Ernest Koliqi 42

30 Tregtar Flamujsh –Ernest Koliqi 43

31 Mrizi I Zanave 44

32 Lasgush Poradeci 46

33 Vargjet e Lira 48

4

Eseja paraqitese Shkak-Pasoje

Qellimi : Te shpjegoje shkaqet (arsyet) dhe pasojat qe rrjedhin nga nje veprim,ngjarje apo situate.

Struktura:

Pjesa e struktures PermbajtjaHyrja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.Te

krijon idene e tezes dhe te argumentit qe silletZhvillimi Informacioni mund te vije

Sipas rrjedhes kronologjike duke iparaqitur shkaqet dhe pasojat sipas renditte kohes qe kane ndodhur .

Duke trajtuar ne fillim shkakun kryesor dheme pas shkaqet e tjera dytesore

Duke trajtuar ne fillim shkaqet dytesoredhe me pas shkakun kryesor

Mbyllja Nje rikapitullim i tere pjeses qe eshte trajtuar.Permbledhje.

Eseja paraqitese e krahasim kontrastit

Qellimi : Te krahasoje dy ose me shume dy persona,dy ngjarje ose dy dukuri duke bere te mundur nxjerrjen e tipareve te tyrete perbashketa dhe te vecanta.(Krijohet nje kontrast midis ketyre dy dukurive,ngjarjeve apo personave)

Pjesa e struktures PermbajtjaHyrja Prezantohen subjektet qe do te krahasohen(Duhet te

kujdesemi qe shkalla e vleresimit te karakteristikave te ketyredy subjekteve te jete afersisht e ngjarshme)Pra dy dukuriteose objektet te kene ngjashmeri midis tyre.Sqarohet lexuesi secili eshte qellimi i trajtimit te dallimeve dhe te perbashketave

Zhvillimi Mund te ndertohet ne disa menyraVarianti 1 : Pershkruhet dukurite ose objektet dhe pas kesajjepen dallimet apo ngjashmerite midis tyre.Varianti 2:Trajtohen tiparet e perbashketa te te dyja ceshtjeveapo dukurive dhe pastaj dallimet midis tyreVarianti 3:Trajtohet vetem dallimi i elementeve ne brendesi tekesaj eseje.Varianti 4:Vetem duke nxjerre ne dukje elementet e vecantete dy dukurive .

Mbyllja Japim nje perfundim te pergjithshem dhe permbledhim dhenje here ate qe eshte thene .

Shenim : Ne esene e krahasim kontrastit ne Letersi,trajtohen ndryshimet midis dy ose me shume veprave,autoreve,teknikave tete shkruarit dhe ideve te autorit.Menyra e organizimit te kesaj eseje mund te behet ne dy menyra:-Duke iu referuar ne te njejten kohe dy a me shume veprave-Ne fillim trajtohet njera veper dhe me pas vepra tjeter .

5

Eseja Peshkruese

Qellimi : Synimi i kesaj eseje eshte te evokoje tek lexuesi emocinon dhe pershtypjen e objektit osengjarjes qe pershkruhet.

Pjesa e struktures PermbajtjaHyrja Japim informacione te pergjithshme per objektin

personin apo per vendin qe do te pershkruhet.Zhvillimi Menyrat e ndertimit te esese pershkruese:

Pershkrimi behet duke dhene te gjithadetajet per nje person a nje vend a njeobjekt dhe keshtu krijohet dhe pershtypjaper objektin .

Mund te pershkruani ne menyre hierarkike,nga gjerat me te rendesishme tek ato mepak te rendesishme.

Duke i vendosur faktet ne menyrekronologjike.

Duke vene ne qender nje emocion a njendjesi te krijuar.

Mbyllja Permblidhet mesazhi qe del nga ngjarja epershkruar.Shpjegohet morali qe rrjedh nga teksti.

Eseja Narrative- pershkruese

Qellimi :Te tregoje sesi personazhet zgjidhin nje problem a shohin nje ceshtje nga nje kendveshtrim i ri.(Pershkrimi ne funksion te narracionit)

Struktura:

Pjesa e struktures PermbajtjaHyrja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne

ese.Tregon ngjarjen,ku ka ndodhur,pershkruhetvendi dhe koha e ngjarjes.Pershkruhenpersonazhet.Mund te jene 1 ose me shumeparagrafe.Inkuadrohet skena ku ndodh ngjarja .

Zhvillimi Jepet pershkrimi i zhvillimit te ngjarjes se paraqiturne fillim te esese e cili e con pershkrimin ne pikenkulmore dhe shoqerohet me intensitetemocional.Tegohet ngjarje dhe pershkruhenemocionet me te cilat shoqerohet ky perjetim.

Mbyllja Permblidhet mesazhi qe del nga ngjarja epershkruar.Shpjegohet morali qe rrjedh nga teksti.

6

Eseja pershkruese- bindese

Qellimi : Me ane te pershkrimit autori bind lexuesin per nje ceshtje te caktuar.

Pjesa e struktures PermbajtjaHyrja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.Te

krijon pershtypjen se cfare mbeshtet autori.Telejon te krijosh mundesine perte.

Zhvillimi Informacioni mund te vije Fakteve dhe detajeve lehtesisht te

vertetueshme. Me ane te detajeve pershkruese qe

krijojne shije artistike brenda lexuesit . Me ane te fjalive bindese

Mbyllja Nje rikapitullim i tere pjeses qe eshtetrajtuar.Permbledhje.Dhe ndonjehere dhe thirrjeper te ngacmuar vendosmerine e lexuesit perdicka.

Eseja Argumentuese

Eseja Argumentuese Permbajtja

a) Qellimi : perdoret per t’I treguar lexuesit se pikepamja e autorit per njeceshtje te caktuar eshte me e sakte dhe me e besueshme se ajo eautoreve te tjere.

b) Tema duhet te plotesoje keto kritere : te jete e vecante dhe e ngushte,duhet te permbaje nje argument te caktuar , duhet te jete nje teme perte cilen mund te gjenden statistika dhe material qe ta mbeshtesin.

c) Organizimi I esese1. Duke dhene ne fillim argumentet pro temes , per te kaluar tekargumentet kunder.2. Mund te filloje me trajtimin e argumenteve kunder dhe me pas tekargumentet pro.3. Trajtohen nje per nje argumentet kunder.Struktura = Hyrje(teza) + zhvillim(argumentet) + mbyllje (konkluzioni)

7

Autori-Folklori

Vepra: Epi I Gilgameshit

Veper qe I kushtohet tmerrit te vdekjes dhe qendreses se njeriut.Subjekti : Gilgameshi ishte mbreti I Urukut. Ai ishte shume e fuqishem sepse dy te tretat e tij ishin hyjnore

dhe nje e treta ishte njerezore. Perpos trimerise, ai shpesh ishte dhe mizor me popullin e vet.Ato iu luten perendise se qiellit te krijonte nje qenie po aq te fuqishme sa Gilgameshi, nemenyre qe ata ate dy te perlesheshin, dhe Gilgameshi te kuptonte cdo te thoshte te mundej.Nderkohe Gilgameshi pa dy endrra qe e ema ai shpjegoi dhe I tha qe ishin ato paralajmeruese tenje fuqie a njeriu kercenues.

Perendia e e Qiellit ia degjoi lutjet popullit dhe krijoi Enkidujin, I cili sillej porsi kafshe dhejetonte ne pyll. Nje dite nje gjahtar e pa ate dhe me ane te nje vajze arriten ta terhiqninEnkidujin deri ne Uruk. Aty Enkideji nisi te mesohej me jeten. Nderkohe, Gilgameshi po bentenje deklarate per fuqine e tij mbi grate dhe Enkiduji I zemreuar iu hodh ne sulm sepse iu duk epadrejte.Gilgameshi fitoi raundin e pare te dyluftimit dhe burrat vendosen paqe mes tyre, dheme vone u bene shoke.

I merzitur nga monotonia e jetes, Gilgameshi vendosi te shkonte ne pyllin qe ruante Humbaba,nje bishe e frikshme dhe te priste pemet. Humbaba kishte nje nam te keq dhe ishte Ipameshirshem. Nena e Gilgameshit iu lut perendise se Diellit ta mbronte birin e saj, ndersaEnkidujit I tha te perballej ai I pari me bishen Humbaba.

Gilgameshi perseri pa enderra, qe ia conte perendia e Diellit. Enderrat I thoshin se ato do tekorrnin sukses me Humbaben, dhe ashtu bene.Emri I Gilgameshit mori nam aq shume saPerendia e Dashurise I kerkoi te behej I dashuri I saj.Gilgameshi nuk pranoi pasi ajo kishte njemije te zeza mbi supe.E zemeruar, ajo iu lut babait te vet ne qiell te leshonin demin e Qiellit qete shkatarronte Urukun dhe Gilgameshin, perndryshe do hapte portat e ferrit dhe te vdekurit dodilnin ne toke. I ati pranoi. Gilgameshi dhe shoku I tij Enkiduji e vrane dhe demin, dhe I hodhenne fytyre nje cope te tij perendeshes se Dashurise.

Perendite u mblodhen per te biseduar mbi ngjarjet e fundit: vrasja e Humbabes dhe Demit teqiellit.Ato caktuan se dikush duhet te paguante per te dhe vendosen qe Enkiduji te vdiste.Keshtu Enkiduji u semur rende dhe vdqi.Gilgameshi u merzit pa mase.Ai vendosi te largohej e teudhetonte neper toka te largeta, pasi trishtimi dhe tmerri I vdekjes po e mundin. Me vonemendoi te kerkonte perjetesine. Ai njihte dy njerez qe perendite ia kishin falur dhe shkoi t’Ikerkoje ato qe te zbuloje se si e kishin arritur,

Ai merr udhen per tek Untrapishtimi. Ruga ishte e gjate dhe e mundimshme. Kaloi nje mal ku epriten dy njerez akrepe. Me pas ndali ne nje bujtine, kaloi me barke ujerat e vdekjes dhe me nefund arriti tek Untrapishitmi. Untrapishtimi I tregoi se ai ishte bere I pavdekshem pasi kishteshpetuar gjallesat nga permbytja e madhe qe caktuan perendite. Ai I dha Gilgameshit njemundesi te fitonte perjetesine : te rrinte gjashte dite dhe nete zgjuar.Gilgameshi pranoi, pormenjehere e zuri gjumi. Untrapimeshti I dha dhe nje mundesi per te gjetur bimen e rinise nefund te nje oqeani. Gilgameshi u fut dhe e gjeti, por mendoi ta provonte nje here tek ndonje ngafshataret,pastaj ta hante vete. Mirepo rruges nje gjarper ia rremben bimen, dhe nderronmenjehere lekuren duke u rinuar.

Gilgameshit I vdiqen te gjitha shpresat dhe u kthye ne qytetin e tij me idene se te pavdekshemdo ta benin veprat e tij, ndaj ndertoi nje mur rreth Urukut ku ishin shkruar bemat e tij.

8

Heroi kryesor , Gilgameshi si njeri I gezimeve dhe hareve, mbret I Urukut, nuk kishte menduarme pare rreth vdekjes dhe kuptimesise se jetes se njeriut deri ne castin kur miku I tij I ngushteEnkiduji vdes.

Gilgameshi ndryshon qendrim ndaj jetes dhe vihet ne kerkim te jetes se amshuar, duke u bere Ivetedisjem per jeten dhe , fatin e tij.

1.Qenesia dhe aktualiteti i Epit Objekti kryesor artistik eshte raporti I jetes dhe vdekjes. Edhe pse eshte shkruar 4000 vjet me

pare, eshte aktual sepse dhe sot vejme re deshiren e njeriut per t’I shpetuar vdekjes, tmerrinnga vdekja dhe fatin tragjik tonin. Vlera e saj qendron dhe ne faktin se shume ide e mendime teshqiptimit te botes se njeriut, te krijimit te tablove poetike e te perhskrimeve te natyres u beneobjekt trajtimi edhe ne vepra te mevonshme letrare.

2.Bote-realitet I vecante Ne kete veper ballafaqohen tre bote: ajo tokesore, hyjnore dhe e kafsheve, qe deshmojne per

stadin e hershem te vepres.Ato jane ne marredhenie vepruese, por kufiri mes tyre shkrihet, ndajketo bote jane ne marredhenie te nderthurur.

Gilgameshi eshte edhe njeri edhe hyjni. Enkiduji ne fillim ngjasonte me shume me nje kafshe.Njerezit- akrep jane dhe njerez dhe kafshe. Humbaba pershkruhet si njeri me koke kafshe.Perendite kane ndjenja njerezore.Utnapishimi me jete te pambarimte hyjnore jeton si njeriizakonshem.

Veprimet ne ep zhvillohen ne tri rrafshe hapesinore : kozmos (perendite), toke( perendite,njerezit dhe kafshet), dhe ne boten nentokesore (perendite dhe te vdekurit).

Epi ndertohet mbi bazen e botes se perralles. Eshte ajo bote qe deshirojne personazhet dhestrategjia e veprimit te kalimit te pengesave eshte e njejte. Gjithashtu kemi pranine eenderrave. Nga ana tjeter kemi nje fund tragjik, ndryshe nga perralla.

3.Lufta kunder se keqes. Te keqijat per njerezit jane te panumerta, por e keqja me e madhe shte vdekja. E keqja paraqitet

qe ne kengen e pare ku Gilgameshi ushtonte nje sundim tiranik. Se dyti dy miqte vendosin tevrasin Humbabes, I cili I kall daten njerezve dhe ka mekatuar perkundrejt Shamashit. Gjatebemave te tyre, miqte kane patur dhe ndihmen e hyjit te Diellit dhe te Luftes, duke dhenekeshtu mesazhin e bashkimit te forcave per te arritur nje qellim te vetem : te ngadhenjehetkunder se keqes.

4.Tmerri I vdekjes. Gilgameshi misheron bukurine, mencurine dhe trimerine dhe anjehere nuk kishte menduar per

vdekjen.Kjo ndoshta sepse gezonte te mira si mbret, dhe mendonte se ishte I pavdekshem ngapjesa e tij hyjnore. Vetem vdekja e Enkidujit e beri te kuptoje se vdekja eshte e pameshirshmendaj cdo qenieje pa marre parasysh forcen. Vdekja I behet nje obsesion qe merr permasa me temedha dhe shkatarruese.Vdekja shfaqet tek enderra e Enkidujit mbi shtepine e territ, tek skenae vdekjes se Hunbabes, tek fjalet e perendeshes se dashurise,vdekja e Enkidujit.

Friken nga vdekja Gilgameshi e shfaq kudo; tek bujtina etj. Ai fle pak pasi gjumi I ngjan megjumin e vdekjes. Ai takohet me shpirtin e Enkudujit dhe meson per voten e te Vdekurve.Pasatyre qe degjon nga hija e Enkiujit, ai bindet per tmerrin e vdekjes dhe per domosdodhmerine evdekjes, per fatin tragjik te njeriut dhe te atij vete.

9

5.C’prej se u linden ditet s’ka gje te amshuar. Nje prej ideve qe pershkon epin eshte shnderrimi, ndryshueshmeria e qenies. Kete e shohin tek

veprimet e personazheve, flijimet dhe pesimet e tyre. Gilgameshi mbret hidhet ne lufte kunderse keqes, Enkiduji nga nje qenie si kafshe kthehet ne nje njeri te forte, e perfundimisht balte qee hane krimbat. Untrapimishti ne njeri qe fitoi perjtesine, ndersa Ur Shabani lundertar u kthyepas permbytjes te jetonte me njerezit.

Del se ekziston nje rregull te cilit i nenshtrohet cdo qenie. A ekzsiton vertete ndryshimi midisjetes dhe vdekjes? C’ka I largon e c’ka I bashkon ato? “A nuk perngjajne valle njeri n’tjerin,femija I porsalindur dhe vdekja?Me njolla t’vdekjes njejte a s’jane te shenuar?”

Duke e pare jeten e njeriut ne menyre te tille, ne nje kohe te kufizuar sugjerohetdomosdoshmeria e pertjetimit te cdo casti ne menyre sa me te plote. Kjo duket te fjalet qe Ithote gruaja e bujtines.Megjithate Gilgameshi nuk ia vuri veshin asaj. Ai nuk ishte I kenaqur mejeten, edhe pse mbret.

6.Funksioni I veprimit dhe teresia e tablove poetike Kjo veper eshte artistikisht e larte pasi krijon tablo, personazhe, tipizem te situatave, detajeve

etj. Eshte nje rrefim per trimat sipas stilit te udhetimit te Odisese. Epi nuk ka nje rrefim te njetrajtshem. Ka futje te episodeve te ndryshme, retardime, enderra,

monologje, dialoge etj. Veprimi ne kete veper ka funskione te shumefishte. Ai realizohet brendanje kohe e nje bote me vete. Personazhet ashtu si ne perralla, parandiejne fatin e tyre.Kjo mundte arrihet nepermjet enderres ose percaktimit te fatit nga hyjte.

Koment : Ne pjesen e pare ndodhin ngjarje me natyre kalorsiake. Dy miqte ndermarrin veprime qe I bejne

emrat e tyre te famshem. Ato ngjajne si dy kalores qe synojne te behen te famshem dukengadhenjyer kunder te tjereve. Ne castin kur vdes Enkiduji, rrjedha ndryshon. Edhe me tutje,veprimi eshte element kryesor, por ai merr karakter tjeter.Forcen dhe guximin e Gilgameshit ezevendeson frika ndaj vdekjes dhe deshira per te gjetur pavdekshmerine dhe forcen epashtrshme rinore. Aksionet e tij jane te varura prej perendive dhe qenieve mitike.

Rendesi kane detajet stilistikore pasi qellimi I krijuesit te epit ka qene dhe te krijoje nje veperqe le nje pershtypje te thelle.Kemi perdorimin e metaforave dhe krahasimeve.

Rendesi te vecante kane pershkrimet . Ato jane te shumta. Pershkrimi I pare qe po marrim pershembull ka te beje me endrren para ndeshjes me Humbaben. Krijohet nje tablo me elementete natyres, gjemime, levizje etj. Ne pershkrimin e malit te hyjnive kemi perseri pamje te natyres.Ne pershkrimin e trete kemi castin e permbytjes se madhe ku nuk mungon se krahasimi I hyjniveme qente.

Struktura dhe sistemi shprehes I kesaj vepre jane ngritur mbi bazen e stilit te krijimtarise gojore.Se pari kemi dukurine e formulesimeve dhe perseritjeve si ne kategorine e kohes,ashtu dhedhe te hapesires. Ato perdoren ne rastet e tipizmit te vepres, pershkrimin e situatave, gjendjevete personazhit etj. Edhe vajtimi mbi trupin e Enkidujit eshte I llojit te krijimtarise gojore.

Mesazhet : Te gjthe njerezit, pavaresisht forces, menucire apo bukurise jane te destinuar te vdesin. Ajo c’ka nuk vdes eshte madheshtia e krijimit dhe ajo c’ka leme pas. E keqja luftohet me ane te bashkimit te fuqise.

10

VEPRA : ILIADA

AUTORI :HOMERI

TIPARE TE KRIJIMTARISE

Vepra e Homerit daton ndërmjet shek VII – VIII(Ngjarja ka ndodhur 1-2 shek me parë ) Vepra në brëndesi ka edhe shtresëzime kohore(Ka përshtatje dhe ndërfutje te elementeve të

heronjve të epokave te ndryshme.) Titullohet si një pasqyrë e epokës përsa I përket : -Mënyres se jetesës (Jeta mes bujqësise ,blegtorise,zejtari ) -Marredheniet midis njerëzve (Nderi ,Fisnikeria,regjimi skllavopronar) -Tablosë se rendit fisnor ne periudhën e shperbërjes se tij. -Luftrat e vazhdueshme për pasuri dhe zgjerim te mberterve

- Shihet rruga drejt së ciles shoqeria . -Shpaloset ideali I epokës (Ideali më I lartë për njeriun ështe lavdia dhe trimëria

në fushën e luftës për të mbrojtur atdheun,familjen,nderin.) -Në mënyrë indirekte nxjerr fuqinë shprehëse dhe artistike te kohes(Përshkrimi I fuqishem, duke

u kthyer keshtu në tregues te nje kulture te gjare te kohes.) Veprat kane aksion .Quhen poema epike. Personazhet me ane te zgjedhjeve të tyre paracaktojnë fatin e tyre .Fundi eshte tragjik .Kjo I jep

vepres frymë epiko –dramatike. Homeri ëhte poeti më I madh dhe I pari që thuri një tragjedi.(Platoni)

ILIADA Vepra ka frymë thellesisht epike.(Ka ndërhyrje të përshkrimit ,por ky përshkrim behet nga

personazhet duke e shmangur frymën e brendshme.) Subjekti merret nga cikli I legjendave heroike mbi luften e Trojës ,ndërmjet grekëve dhe

trojanëve. Nga kjo legjende merren vetem 51 ditët e fundit. Në qendër ngrihet ,zemerimi I Akilit ,që ështe terhequr nga lufta dhe qëndron I vecuar ,sepse

Agamemnoni ka rrëmbyer atij skllaven e bukur Brisedë që heroi e donte aq shumë. Këndo ,hyjneshë,mërine e Akil Pelidit, që shume hidhërime e kobe akejve u solli. Luftën e përgjakshme që bëne grekët për të plackitur Trojën aty nga fundi I shek XII , fantazia e

poetit e ka shndërruar në një lufte për te rivëne ne vend nderin e cënuar nga Paridi I cili “grabiti”Helenën e bukur .

Përdoret “vonesa” .Ngjarjet rrjedhin perpara dhe drejt(Sipas arsyes dhe pa thyerje kohore.) (Vecori e stilit epik).Disa herë përshpejtohet në të rrëfyer disa herë ngadalësohet (Ngadalësohet

në momentet ku ka ngjarje dytësore ) Krijohet një shkrirje midis botes njerëzore dhe botës hyjnore.(Perëndite levizin nga lart poshtë

ndonjehere edhe duke bere cudira .Aferdita) Rrëfimi bëhet I besueshëm (Art I fuqishëm estetik dhe realist ) (Përshkrimi bëhet nga

personazhet ,rrëfyesi shmanget ) Personazhet dhe heronjte duhet te bëhen sa më monumnetale (Epikë) dhe sa më të afërt

.(Prandaj Perdoren epitet e fuqishme si psh :

11

Akil Hyjnori,kembeshpejti;Atena sykaltra;Odise mendtaku;Menela zëmadhi;Hektor lavdimadhi,Indritëshmi,Paridi mashtrues grash, Helenë krarëbardhe;Hëere mendjezeza;Prijam gojëmbli;Ares gjykatari;Eos(Agimi) gishtatrëndafili.

Zeusi (Kryeperendia qe ka ne dorë fatin e njerëzve dhe të përendive ka epitete si :rrufehedhes,mizor etj..(Obskurantizmi –paralajmerohet)

ANALIZE E PERSONAZHEVE

Karakteret e tyre jane te fuqishem dhe te derdhur ne bronx” Akili – Ngrihet ne majën e piramidës dhe dallohet nga te tjerët.Gjysmëperendi dhe gjysmënjeri

ai perfaqëson idealin e epokes homerike (Qenie e cila deshmon aftesi te trimerise ,I sherbenatdheut dhe I patrembshëm).Ai nuk trembet nga asgjë.Përkundrazi ne momentet kur vdekja Iqëndron ne krye ai sulet mbi te (armikun).I rreptë ,gjakatar por me një zemër te butë dhe tendjeshme.Ai derdh lotë kur Priami I lutet për trupin e Hektorit.

Hektori-Ai qe I përngjan më shumë Akilit për nga guximi dhe trimëria.Ai udhëhiqet nga dashuriae tij per atdheun.Hektori eshte me I plote se Akili ne raport me respektin qe ai gezon per njerëzitdhe per familjen e tij.I martuar ,I matur ,I dhembshur I baba, bashkëshort besnik ,I ndjeshëmndaj problemeve qe kanë te tjerët.Por perseri Akili eshte ideali I epokes homerike …. Pse ?

Agamemnoni ,Menelau,Diomedi,Ajaksi– Sundimtari kryeneç dhe despot po edhe trim . Helena-Simbol I bukurise se persosur hyjnore .Ndryshon gjendje nga fillimi ne fund.Pasioni I

dashurisë për Paridin shndërrohet ne neveritje për të pas largimit te turpshëm nga fusha ebetejës te Paridit.Pendohet per veprimin e bere (Largimin nga Menelau.) Përshkruhet nga pleqtëtrojanë si :

Panë Helenën që po vinte për s’larguSa shpejt nën zë mes tyre zun’ te thoshin:

Nuk duhen sharë për besë Trojanë e Akej –Që për këte grua hoqën aq mundime

Vite me rradhë;me te vërtetë perqasetPër bukuri me zonjat përendesha.

Andromaka – është mishërim I besnikërise bashkëshortore .Shpalos virtytet morale te larta si : Nëne,grua,bijë .Skenat qe e tregojnë këtë jane skenat e ndarjes nga I shoqi ,Hektori dhe vajtimi I

saj mbi trupin e Hektorit te vdekur .

Tragjedia antike Pak per tragjedine: Eshte lloj i gjinise dramatike (+komedia; + drama). Ndryshe nga gjinia epike dhe lirike, eshte organizuar qe nga forma e jashtme ne replika te

personazheve dhe aksioni qe ne gjinine epike rrjedh perpes narratorit, ketu vjen permes fjales sevete personazhit.

Sikurse gjinia epike ka aksion, fabul e subject, por mungon narracioni. Ndryshe nga ajo, mungon narrator (zeri i brendshem) dhe eshte present autori (kryesisht ne

fjalet mes kllapave,per te orientuar regjisorin e skenaristin ne venien ne skene te saj). Narracioni (pershkrimi i personazheve, i situates dhe ambientit etj), sillet nga vete personazhet

perms dialogut dhe monologut. Aksioni eshte i shpejte dhe konflikti eshte i ashper , ndryshe nga konflikti e aksioni ne gjinine

epike qe vijne me te shtruar, pasi emocionin e lexuesit e ushqen edhe narracioni.Dallimet brenda llojit Tragjedia ka specifiken e vet;

12

Konfliktet jane tragjike , d.m th te pazgjidhshme (ndryshe nga komedia – komike / luftohet vesi ,jo mbartesi i tij, si dhe nga drama –dramatike /jane konflikte shoqerore, qe kryesisht gjejnezgjidhje)

Eshte lloji me i hershem dhe subjekti lidhet me probleme te medha universale (ceshtje te virytitdhe vesit; sacrifices ne emer te njerezimit, luftes per ideale te medha)

Heroi kryesor eshte tragjik (perfundon me vdekje / pasi ai ndeshet me forca numerikisht tepabarabarta dhe shpesh vetsakrifikohet. (ndryshe nga komedia - konflikt komik, apo nga drama– dramatic / heroi kryesor i drames edhe mund te vdese, por kjo eshte zgjidhje e autorit, pasigjithe linja e aksionit ne drame nuk te con detyrimisht ne vdekjen e heroit)

Gjuha e tragjedise eshte e stilit te larte, madje ne tragjedine e antikitetit stili ndryshon nga Eskili,tek Sofokliu e me pas te Euripidi. Kjo perkon edhe me subjektet e tyre.

Sikurse tek poezia epike edhe tragjedia heronjte dhe figurat e personazheve i merr ngamitologjia, por ndryshe nga epika , nuk i kendon bemave te heronjvelegjendare ne lufte; porpasqyroi ndeshjet psikologjike dhe vuajtjet e tyre ne nje rrafsh njerezor dhe lidhur ngushte meproblemet e medha politike, shoqerore dhe filozofike te kohes.

Poeti epic ngrihej mbi ngjarjet dhe heronjte , duke i veshtruar ata nga lart si sodites i paanshem,kurse poeti tragjik shkrihej dhe behej nje me shqetesimet dhe gezimet e heronjve, dukeshprehur qendrimin e tij here permmes korit, here perms fjaleve te vete personazhit.

Prometeu i mberthyer Eshte pjese perberese e nje trilogjie (pjeset e tjera: “Prometeu zjarrsjelles “; “Prometeu i

cliruar”-kane humbur) Miti thote (jo tragjedia): Prometeu krijoi me vbalte njeriun e pare qe me kohe u shumua; vodhi

nga qerrja e Diellit (Helios) nje shkendije dhe ua solli njerezve. Per kete, Zeusi terbohet ngameria dhe urdheron Pushtetin , Dhunen dhe Hefestin ta mberthejne Prometeun ne nje shkembne mallet e Skthines (Kaukaz). Ketu fillon veprimi i tragjedise qe zhvillohet ne ate vis ku nuk kashkelur kembe njeriu.

Tragjedia eshte mbushur me patosin e luftes per liri, me bukurine e vetflijimit. “M’u dhimb gjithcka , vec vetja nuk m’u dhimb” Figura e heroit qe pranon me mire te vuaje e te duroje dhembjet me te tmerrshme se sa t’i

nenshtrohet Zeusit e t’i sherbeje si skllav, eshte dhene ne tere madheshtine e heroit kryengrites. Konflikti mes Prometeut dhe Zeusit ka nje kuptim te thelle filozofik ne te gjitha rrafshet e

mendimit njerezor. Permes tij goditet per vdekje obsurantizmi dhe tirania. Eskili sheh mundesine njerezore per te sfiduar qiellin (mendimi filozofik i kohes con drejt

lekundjes se besimit tek perendia) Prometeu i Eskilit ka zbritur ne toke, ai eshte humanizuar, per te simbolizuar drejtesine, arsyen

njerezore kunder arbitraritetit dhe pushtetit absolute te hyjnive (por edhe kunder despotizmitte mbreterve – ne rrafsh njerezor)

Prometeu eshte filozof illuminist (zjarri qe ai u jep njerezve simbolizon arsyen , diturine,zhvillimin)

(parashikimi i Prometeut se nje dite do te clirohen nga vargonjte e Zeusit, qendron ne besiminne forcen emancipuese te perparimit)

Prometeu eshte edhe romantic, ai enderron per dite me te mira, per fisnikerine e dashurine Fifgura eshte ndertuar ne contrast me figurat e tjera. Ai eshte madheshtor ne sfondin e hyjnive

te tjera servile qe i sherbejne Zeusit qorrazi. Te tille jane Pushteti, Dhuna dhe Hermesi. Poeti perms personazheve te tjera hyjni ,ka mundur te zbuloje gjendje te ndryshme psikologjike

ne marredhenie me heroin. (Hefesti i bindet Zeusit, por i dhimbset heroi; edhe Oqeanit , po

13

ashtu; nderkaq dhimbje te thelle per Prometeun ndiejne nimfat Oqeanide, qe jane plotesisht tendergjegjshme per karakterin despotic te Zeusit, por edhe ato mundohen ta pajtojne me Zeusin.

Tragjedia ka nje ndertim te thjeshte; veprimi eshte i brendshem, me kontraste qe zbulohenperms debatit te ndezur, te pasur me ngjarje tragjike.

Humanizmi Djepi i humanizmit ka qen eItalia, por rryma u shtri dhe ne vende te Evropes Rreth viteve 1500 u hodhen hapat e par ate Rilindjes q ene fazen perfundimtar ete saj rreth

1400 u perfaqesua nga humanizmi. Eshte levizje e madhe kulturore, ideologjike, shkencore, artistike, letrare etj qe propozon nje

perfytyrim te ri per njeriun qe bazohet te autonomia e dinjiteti i tij; njeriu konsiderohet i afteper te dominuar realitetin; nje qenie qe qendron mes tokes e qiellit dhe qe madje eshte pjese enatyres hyjnore

Teocentrizmi ( qe e sheh njeriun teresisht te realizuar ne jeten e amshuar, zevendesohet ngaantropocentrizmi ( ne qender te university eshte personi dhe personaliteti njerezor, i afte per tekontrolluar forcat e natyres dhe per te ndertuar vete fatin e tij.) Kjo hap shtegun e nje laicizmifundamental

Humanizmi favorizon nje raport te ri te njeriut me natyren, kontribut ka dhene filologjia, qepropozoi rizbulimin e teksteve antike dhe risjelljen ne forme origjinale (pra ringjallet antikiteti)

Propozohet nje kuptim me konkret i histories, historia nuk eshte me krijim hyjnor, por product injeriut, kjo nxjerr ne pah individualitetin. Tshme historia nuk eshte histori e bibles (zotit), porhistori njerezore.

Humanistet karakterizohen nga njohja e thelle e botes dhe gjithanesi dijesh Ideali i humanizmit eshte individi i gjithedijshem me culture artistike dhe me virtyte morale e

shoqerore (ketu e shohim Don Kishotin humanist)

Autori: Servantes

Vepra: Don Kishoti

Eshte roman i ndergjegjes (metaroman) Ne prolog, autori sqaron se e shkroi vepren si parodi per te vene ne loje romanet kalorsiake, por

vepra e kalon ate permase , duke u shnderruar ne pasqyre e ideve te reja qe shqetesoninmendjet perparimtare te shoqerise spanjolle te kohes, madje kumbimi perparimtar i saj ruhetedhe ne shekuj.

Interpretimet: Romantiket : pane kundervenien e idealizmit (endrres, altruizmit)me prakticizmin brutal Rrymat psikologjike: personazhet i shohin si natyra te ndryshme njerezish (i pari – enderrimtar,

ekzaltues ekspresiv/ i dyti praktik dhe perllogarites. Rrymat sociologjike: vene re te Don Kishoti vetedijen komike te klasave te vjetra qe s’tunden

nga tradita konservatore, duke kthyer pas rroten e histories/ te Sanco Panca – vetedijen emendjes se kthjellet, por te ndrydhur nga sistemet dhunuese.

Turgeniev : e sheh si figure tragjike , si dhe Hamleti A.Franc : palco komok me te cilin qeshin femijet. Noli: Don Kishoti eshte tragjik subjektivisht (per veten)/ komik objektivisht (per te tjeret); sipas

tij Servantesi goditi idene dhe prirjen kaloresiake si dukuri shoqerore dhe historike eparpambetur qe ndal ecjen e shoqerise perpara. Pra problem qe ngre Servantes eshte mekarakter te pergjithshem njerezor.

14

Thelbi i figures mund te marred he kuptime te tjera si : liber mbi magjepsjen e pavend ne njebote te pamagjepsur si dhe per absurditetin e magjepsjes ne teresi

Vepra eshte shkruar ne kohen e Kunderreformes, dhe autori eshte perpjekur te shkrije idealin eunitetit universal me imazhet qe lidhen me romanin kalorsiak. (kemi ketu identifikimin e trupitmistik te Krishtit, me trupin e kaloresit shtegtar.) E percjelle kjo utopi me gjuhen e veprimevekarnavaleske ne sheshe, siguron qe e qeshura te mos jete fyese, por e qeshur rituale festive.

Ne realizimin e vepres autori ka shfrytezuar pervojen e teatrove te shesheve ( ringjallje eantikitetit)

Figura e Don Kishotit – figure komplekse: ne plani te dukshem, te drejtperdrejte Servantes tregon per bema te kota, pjella te fantazise se

heroit, te cilat et ballafaquara me realitetin, shnderrohen ne veprime absurd personale , por terrezikshme per shoqerine .

ne plan te dyte, Don Kishoti priret nga deshira fisnike per t’i bere mire njerezve, kerkon t’idetyroje shoqerise idealin e tij te dashurise, te nderit, te virtytit njerezor. Per te liria eshte gjejame e shtrenjte (ideali i humanisteve). Rrjedhimisht komizmi merr shijen e pikellimit. Don Kishotishnderrohet keshtu ne nje figure artistike tragjikomike.

Edhe pse ne fillim te romanit, Don Kishoti endet brenda parodise letrare, dalengadale figura e tijperfton permasa te tjera:

Teksa rrefen historine magjike te Kaloresit te Liqenit, ai pershkruan me frymezim te thelle poeticdhe fjala e tij eshte apel per boten e privuar nga bukuria e frymezimi.

Don Kishotit i pelqen te degjoje kenge e poezi, duke ditur permendsh shume prej tyre ;shkruante edhe vete vargje, pra ai ka shpirt poetic.

Ai eshte edhe mendimtar fisnik, njeri i mendimeve te medha. Prandaj e degjojme fjalen e tij perartin e luftes dhe te dijes. Ai vete nuk kerkon prehje passive dhe kete kerkon nga te tjeret. Sakohe qe mendja e tij eshte e kthjellet, e qeruar nga percartjet , fjalet qe thote jane plot urtesi earsye. (shembull- porosite per Sancon). Arsyeja e tij erresohet nga fantasia e kaloresit endacak(endrrat me syhapur per perbinsha etj) dhe qe perbejne bazen parodike te romanit.

Sikurse gjithe humanistet Don Kishoti kerkon qe njerezit ta rigjejne harmonine e tyre tenatyrshme (a ii referohet epokes se antikitetit , shekullit te arte – duke e quajtur shekullin e tijshekull te hekurt “ku bota pershkohet gjithnje nga e keqja.

Ai vete eshte luftetar ne emer te se mires, nu kkerkon asgje per vete, ka marre barren e rende teluftetarit vetemohues qe lufton per idealin e miresise. Dhe ne kete pla ai eshte perparimtar ivertete.

Ai arsyeton sic arsyetonin humanistet e epokes se Rilindjes ( ai eshte panegjerist; shpall virtytinsi vleren me te larte, si dhe Petrarka; zbulon se vesi sundon virtytin ne kohen e tij , si dheShekspiri – por nuk mediton mbi vdekjen si heroi i Shekspirit; ai vete eshte nje njeri universal siheronjte e Rilindjes ). Ne fund ai ne mesimet qe i jep Sancos, nenvizon mendimin se madheshtiae vertete e nje udheheqesi matet me njohjen dhe dhe respektimin e parise, jo me perpjekje pert’u ngritur mbi njerezit, por me punet e mira e te virtytshme.

Don Kishotet u shfaqen ne jeten ne shekuj te ndryshem tek popuj te ndryshem dhe vazhdojne teshfaqen edhe sot, njerez qe realizojne ate c’kane grumbulluar ne imagjinate Donkishtizmi eshtene fakt nje dukuri shterpe , e kote dhe e panevojshme.Ne kete figure Servantesi ka arritur tetipizoje te gjithe ata njerez qe nuk dine te orientohen ne zhvillimet e shoqerise, qe nuk nisennga njohja e realitetit dhe mundesive qe ai na jep per te vepruar, por merren me fantazimeboshe, te parealizueshme.

Sanco Panca eshte menduar ne roman si shtojce e Don Kishotit:

15

me prejardhjen e tij, ai shkon deri ne mesjete, armembajtesi qe di te qeshe , haje e pije , njeriu ithjeshte ei parendesishem i eposit heroic francez , te cilin Servantes e shnderroi ne personazhte gjalle e konpleks, thellesisht njerezor.

ne fillim duket sikur ai s’ka asgje te perbashket me ustane e tij, i pelqen te haje (panca -plendes) dhe jot e punoje, rron me iluzionin se do te behet guvernator (i ngjashem me te zotinper nag iluzioni)

ai gjithashtu me natyren e vet i kundervihet Don Kishotit, duke e plotesuar ate. (eshte shpirtipraktik , prane atij enderrtar/ njeriut qe niset nga interesi , kundrejt atij qe niset nag detyra.

nen ndikimin e te zotit ai behet me zemergjere (ne fillim te romanit ai shkon pas te zotit meqellimin per t’u pasuruar/ ne mbyllja , ai flet per dashurine per drejtesine, per marredhenie tenjerezishme me te tjeret.

Perfaqesuesi i ideve te larta humaniste Don Kishoti, plotesohet nga perfaqesuesi i urtesisepopullore.

Vecoria me dalluese e vepres eshte :fryma thellesisht popullore e saj. Ne veper autori derdhigjithe mllefin kunder botekuptimit te Spanjes zyrtare dhe perpjekjeve te saj per te ringjalluridete, zakonet dhe menyren e jeteses kalorsiake mesjetare.

Gjuha e vepres eshte e rrjedhshme, e pasur me figuracion funksional (sherben per te tipizuar ekarakterizuar)

Vlera me e madhe eshte harmonizimi i seriozes me humoristiken, fantastikes me realen, dukesiguruar nje sinteze te gjere te jetes.

Vepra :Romeo dhe Zhuljeta

Autori : Shekspir

Trajtohet tema e dashurise; ndjenja e lire e dashurise, vullneti i lire per t’u lidhur me tezgjedhurin e zemres, duke kapercyer paragjykimet patriarkale e hasmerite feudale, por duke utrajtuar ne nje rrafsh tragjik (ndryshe nga pararendesit).

Ideja:dashurine e ndaluar qe lind mes dy perfaqesuesve te familjeve armike, eshte ne gjendje tanderprese vetem vdekja.

Konflikti mes ndjenjes dhe paragjykimeve perfundon me triumfin moral te ndjenjes se paster,pork y paguhet shtrenjte: Romeo dhe Zhuljeta bien viktima, duke u bere fli per kete idealhuman.

Ngjarja zhvillohet ne Verona dhe shtjellohet rreth dy familjeve ne armiqesi:Montageve dheKapuleteve. (familje te barabarta nga rangu shoqeror dhe rivaliteti aristokratik.)

Fillimi itragjedise e sjell Romeon te dashuruar me Rozalinen, gje qe i apohon edhe Benvolit(kusheririt te tij); per te ai shkon dhe ne darken e organizuar nga Kapuletet. Nga ana tjeterZhuljeta ka lindur “diten e shen Pjetrit” (fasta e grurit – 1 gusht) dhe ate e kerkon per grua Parisi,kusheri i princit veronez Eskali. Ne kete mbremje Zhuljeta duhet t’i kushtonte vemendje atij; porfati i bashkon Romeon dhe Zhuljeten.Ata vuajne faktin qe vijne nga familje armike. Ne mbremjenen ballkonin e saj ata i japin besen njeri-tjetrit. Permes mendeshes Romeo e therret Zhuljetentek frat Laurensi per t’u kurorezuar. Gjate kthimit per ne shtepi , Romeo perfshihet ne zenken neqender te Verones, mes Benvolit, Merkutit dhe Tibaldit, nipit te zonjes Kapulet. Pas vrasjes seMerkutit, Romeo hyn ne dyluftim dhe vret Tibaldin; princi Eskal e denon me internim.FratiLaurens e keshillon Romeon te largohet ne Montoje. Pasi e kalon naten ne shtepine e Zhuljetes,a ii ken ne Montoje. Nderkaq familja e ngut Zhuljeten te martohet me Parisin; Ne bisede mefratin, a ii jep Zhuljetes barin qe e ve ne gjume per 42 ore dhe do te vinte ne dijeni Romeon, i cilido te vinte ta merrte Zhuljeten ne varreza. Zhuljeta pranon martesen, pi ilacin dhe varroset ;

16

nderkaq Romeo nuk e merr letren, frati kur merr vesh kete fakt rend ne varreza. Po keshtu edheParisi shkon te vendose lule ne varrin e Zhuljetes; aty ai ndeshet me Romeon dhe ne dyluftimvritet. Romeo helmohet mbi varrin e se dashures dhe , edhe ajo , teksa kupton te verteten,vritet me kame. Familjet vendosin paqe mes tyre pas kesaj tragjedie.

Eshte dashuri me shikim te pare; te rinjte shkojne perkunder fatit. Keto dy personazhe janesimbole te medha te pasionit qe shkon deri ne sacrifice per dashurine.

Takimi i tyre dhe dashuria me shikim te pare percakton fatin tragjik te tyre. E gjithe situatajashte dy te dashuruarve eshte artificial, falsitet e arbitraritet.

Thelbi i tragjedise eshte se ne marrosjen romantike te dy te dashuruarve, hyjne te tjere dhe endryshojne marredhenien, duke shpejtuar fundin tragjik.Pengesat e perforcojne deshiren,

Vepra :Hamleti

Autori : Shekspir

Trajton temen eluftes per fitoren e dinjitetit dhe personalitetit njerezor, kunder krimit perpushtet dhe veseve poshteruese. (5 akte; pjeserisht ne varg te bardhe, pjeserisht ne proze)

Subjekti ndertohet rreth princit Hamlet, bir i mbretit Hamlet te Danimarkes, student filozofie neGjermani.I shoqeruar nga Horaci , mik i tij, ai kthehet ne keshtjelle per te varrosur babain qe kavdekur papritur. Pa kaluar 2 muaj e ema martohet me xhaxhane, Klaudin, tashmembret.Hamletin e kap dyshimi per vdekjen e tea tit, gje qe perforcohet nga fantazma e te atit(mjet kompozicional), qe kerkon hakmarrje ndaj xhaxhait qe e ka helmuar. Ketu fillojne proat eveshtira te Hamletit, te cilat duhet t’i kaperceje vetem. Duhet te provoje te verteten per te berehakmarrjen; shtiret s ii cmendur dhe sillet vrazhde me Ofeline, ndonese e dashuron. Kerkon tedetyroje mbretin te vetedemaskohet ndaj organizon nje shfaqje ne pallat ku inskenon historinee treguar nga fantazma. Gjate shfaqjes, Klaudi e tradheton veten dhe Hamleti bindet perfajesine e tij. Vret Pollonin dhe Klaudi gjen rast ta largoje ne Angli ; leshon nje urdher te fshehteper ta vrare; Ofelia cmednet dhe mbytet. Vellai i saj, i sapokthyer nga Franca ben fajtor Klaudinpor ky e shtyn kunder Hamletit, i cili , pas ii ka shpetuar kurthit te ngritur nga Klaudi rikthehet neDanimarke.Ne duelin e organizuar me dinakeri nga Klaudi, Hamleti plagoset pabesisht por edheLaerti plagoset per vdekje dhe pohon tradhetine e mbretit. Nderkohe Gertruda pi kupen mevere te helmuar dhe vdes; Hamleti godet me shpate Klaudin dhe vdes edhe vete , duke i leneporosi Horacit te tregoje kudo historine e tij tragjike.

Tragjedine e pershkon ideja e larte humaniste se njeriu eshte vepra me e mrekullueshme enatyres me aftesi e dhunti te pakufishme dhe se krimi, veset , padrejtesite njerezore kane neradhe te pare baze shoqerore.

Nga pikepamja politike, tragjedia tregon se si lind dhe si funksionon despotizmi, qe e con vendinne kalbezim e shkaterrim.

Idealin rilindes per njeriun , Shekspiri e shpreh ne menyre te plote permes Hamletit. Ai eshtezedhenesi me i drejtperdrejte i tij.

Hamleti eshte karakter shume kompleks; njeri me dhunti intelektuale te jashtezakonshme, i aftete veshtroje Brenda vetes por dhe te njohe boten shpirterore te te tjereve; njeri me moral telarte, i paepur, i mecur, trim e praktik , ushtar i zoti, besnik ne dashuri e miqesi, por udhehiqet jonga pasioni, por nga arsyeja. Ai lufton Klaudin jo ne emer te gjakut te babait, por per te shkulurnje te keqe shoqerore.

17

Ai merr persiper te ndreqe boten, por ndodhet i vetem perballe forcash te pabarabarta me te.Prandaj bie ne deshperim (Te rrosh a te mos rrosh). Ai vdes me endrren humaniste se shoket etij do ta vazhdojne luften per triumfin e drejtesise.

Konflikti i tragjedise zhvillohet ndermjet Hamletit, heroit rilindes me dhunti te shumanshme,dhe Klaudit, antagonistit qe misheron ligesite e prapesite e ohes, tiran, dinak, ambicioz, ipaskrupullt.

Laerti , edhe pse i ri, mbeshtet te vjetren; ai eshte kunder Hamletit; eshte i rrembyer, gjaknxehtedhe lufton nisur nga motive vetjake patriarkale, ndaj behet vegele Klaudit.

Ofelia eshte nder figurat femerore me te persosura e fatkeqe qe ka krijuar Shekspiri; engjellore ,e dlire, delicate, naïve ; eshte figure thellesisht tragjike, e paracaktuar per t’ u bashkuar meengjejt, pasi bota e vesit nuk ishte bote per te.

Gertruda, eshte mendjelehte dhe me karakter te dobet. Ajo ne fund pendohet dhevetendeshkohet (edhe pse rastesisht)

Nga ana kompozicionale, konflikti i tragjedise mbeshtetet ne 4 motive kryesore: Komplotet, vrasja, hakmarrja Shfaqja e fantazmes Luajtja e nje drame Brenda drames Cmenduria e shtirur dhe e vertete e dy heronjve kryesore. Monologet kane peshe; here filozofike, here patetike, ata zbulojne boten e brendshme te

Hamletit dhe analizojne psikologjine e personazheve te tjera dhe vleresojne dukurite eshoqerise.

Vepra : Mbreti Lir

Autori : Shekspir Burimi i tragjedise eshte “ Historia e Holinshedit” , permbledhje e kronikave angleze, skoceze e

irlandeze; por Shekspiri (ndryshe nga kronika ku babe e bije pajtohen me realitetin)i shnedrronata ne heronj tragjike qe jane te destinuar te zhduken nga bota e keqe qe u solli vuajtjen dhevdekjen. Keshtu nen masken e nje legjende te vjeter, ai krijoi nje tragjedi ku praqiti fytyren ekohes se tij. Kjo arrihet duke i shtuar temes kryesore, historine e Glosterit e te dy bijve.

Me e rendesishmja ne drame eshte ndryshimi i karaktereve: Keshtu Liri fillimisht sillet sin jetiran ambicioz, te cilit i pelqen vetem mendja e tij, lar halleve te popullit, larg jetes e se vertetes,gjithmone i ndihmuar prej fatit, i mungon urtesia e jetes; kaq shume eshte mesuar meledhatime e lajka sa humbet arsyen kur Kordelia nuk flet ashtu sic do ai. Vetem me dinakerimund t’ia fitosh zemren ketij autokrati te mbushur me krenari.

Gonerila e Regana ia njohin kete dobesi dhe luajne me te; Shekspiri jep shkakun e sjelljeskundrejt tij te te bijave , duke shpjeguar se ato jane prej brumi te t’et; jane impulsive dhe ibinden mbretit sa per sy e faqe.

Karakteri i dyfishte e kontradiktor i Lirit shfaqet qe ne fillim (ai eshte despot mizor / humanist ithelle; cinizmit / pastertise shpirterore.

Gjate jetes se tij, ai arrin te rigjenerohet per shkak te anes se mire te natyres se tij, por keterigjenrim e fiton pas tronditjeve te medha dhe teper vone; ketej rrjedh dhe fundi tragjik i tij.

Ne skenen e pare shohim shkaqet psikologjike qe paralajmerojne pasoja te renda. ( Mbreti Lirkur permbyset, kupton se sa pak vlere kane patur ato gjera qe ai vleresonte ne jete; dhe keteduhet ta mesoje nga te bijat; nga mjerimi arrin te mallkoje natyren)

Ne folklore moment tragjik perzihet me ate komik (edhe Liri jepet ne kete tragjedi parallel meLolon ; Loloja ka qene present ne skenen angleze dhe me pare , por ne rolin e nje bufoni.Shekspiri vuri nen petkun e lolos nje zemer te madhe, po aq sad he nje mendje te madhe.

18

nLoloja shfaqet derisa Liri arrin kulmin e drames, me pas zhduket. Ai misheron urtesinepopullore; eshte vezhgues satiric; ai demaskon realitetin dhe enderron ndryshimin)

Fati i Lirit shkon parallel gjithashtu edhe me ate te Glosterit, viktime e edmundit. Edhe Glosterisheh me mire ne momentet kur eshte i verber realitetin ku jeton.

Ne veper bie ne sy kontrasti mes botes se jashtme dhe essences se njeriut (Kordelia : e ftohte nepamje/ e dhimsur se brendshmi; Edmundi : i pashem se jashtmi / i zi se brendshmi; Glosteri :plak llafazan ne fillim /krejt tjeter ne fund)

Edgari eshte i ngjashem me Kordelien (nuk e braktis babane e verber dhe ne mbyllje merr hakper te ne duel me vellane tradhetar, duke vene drejtesine ne vend)

Tiparet e humanizmit dallojne ne shtruarjen e problemit: Liri, ne shkelqimin e tij ne fronishteshume larg realitetit te jashtem. I verbuar nga nderimet servile, e ka pranuar sit e vertete keteshkelqim. Ne momentin kur i rane pushtetet e shkelqimi, ai pa realitetin e pazbukuruar; ushnderrua ne njeri pa strehe, me mik te vetem kukuvajken; skena e stuhise eshte moment irenies se plote te Lirit, i cili e ndjen veten te debuar nga shoqeria. Ne kuader te humanizmitskena sjell kontrastin mes luksit e varferise; skena eshte gjithashtu dhe fitorja me e madhe eLirit, pasi per here te pare ndjen dhembje per te varferit dhe urrejtje per hipokrizine

Tema kryesore eshte : tragjedia e njohjes se realitetit.

Vepra : Histori e Skenderbeut

Autori : Marin Barleti Vepra me e rendesishme e jetes dhe vepres se Skenderbeut. Ka 13 krere (ndahet ne dy pjese:

pjesa I (6 libra)nga lindja e Skenderbeut deri ne vitet 1450, periudha pas rrethimit te par eteKrujes); pjesa II (7 libra , perfundon me vdekjen e Skenderbeut ne Kruje)

Vlera kryesore e vepres eshte ajo Historike. Koncepti i Barletit per historine si shkence nga kendveshtrimi humanist, bazohet ne radh ete

pare te vertetesia. ( ai mbeshtetet ne shkrimin e vepres ne burime gojore e te shkruara); aitregon kujdes ne shoshitjen e ngjarjeve, per te qene sa me prane se vertetes.

Si humanist mbeshtet idene se njohja e histories eshte hallke e domosdoshme e zhvillimit teshoqerise. Historia per te eshte jo vetem shkence e njohjes por edhe art i fjales.

Me keto tipare te humanizmit eshte dhene figura e Skenderbeut ne veper. Ktu e ka bazen tiparipanegjerist i figures: ne kuptimin qe ai sillet perms veprimtarise luftarake, bshkuese,diplomatike, dhe cilesite morale e fizike

Kjo i mvesh petkun patriotic vepres. Ideja e krijimit ten je vepre patriotike permbushet perms karakterit humanist te kohes qe lidhej

me konsolidimin e ndergjegjes se nje kombi si njesi me vete, mbi baze te origjines gjenetike tenjejte, gjuhes se perbashket, territori .(ky i fundit rrezikohej nga asimilimi turk)

Vepra ka karakter epic, jo vetem per ngjarjet qe pershkruhen, por edhe per heroizmin e tyre. Strumbullari i bemave eshte Skenderbeu, dhe rrjedhimisht perms tij, autori jep mendimin

humanist mbi individin si zot te fateve te tij dhe te kombit te tij Tipar i vepres eshte dashuria per atdheun, e cila vjen perms karakterit historiko-epik te vepres,

perforcohet nepermjet tipareve humaniste dhe perjetesojne figuren e Skenderbeut Skenderbeu ngrihet ne madheshtine e heronjve mitologjike ( ne modelin e autoreve antike

greko-romake) Barleti ishte personalitet fetar dhe nuk e shmang besimin te zoti, madje perms Skenderbeut, i

drejtohet perendise per ndihme, sidomos ne raste te veshtire..kjo nuk duhet pare si devijim ngakarakteri humanist , por thjesht si nevoje e shkrimtarit per te kerkuar drejtesi historike, diku melarg se c’mund te ofroje fuqia njerezore.

19

RomantizmiNe periudhen romantike ne shohim shperthimin e nje realiteti artistik ne te cilin edukohet ndjenja,deshira per te bukuren dhe idealizimi I saj . Imagjinate , Emocion, dhe intuite . Ekzaltimi I ndjenjes Kulti I heroit te brendshem tek njeriu ,tek idealizimi I veprimit te brendshem tek ai Liria ne te shprehur. Revolte kunder dhunes , kunder regjimit , qofte ky politik ,fetar ,dogmatik etj Rebelimi : Kulti I rinise ,energjise se perjetshme Idealizimi I natyres Njohja me te pacivilizuaren ,njohja me natyren e eger Prania e folklorit ,perrallave dhe legjendave te kohes Kujtojme liqenin e Mjellmave e kthyer ne opera por realisht me nje prejardhje nga nje legjene e

kohes Pamja e pare e natures sugjeron nje natyre te mbushur me paqe, nje vend qetesie ,nje kontakt

qe ben te mundur frymezimin . Ndonjehere tregon jeten e pafajshme,gezimin epafundem,momentin brenda te cilit shuhet ekzistenca e te tjera objekteve perrethPor natyramund te shihej edhe si nje burim frike te pashtershme , dhe nje menyre e te lindurit teshqetesimit brenda qenies

Autori : Viktor Hygo

Vepra : Katedralja e Parisit

Roman historik , sipas mbresave të Revolucionit të 1930 që përmbysi monarkinë. Ngjarjavendoset në shek.XV por shtron probleme morale e filozofike të kohës.

Si romantik (në dallim nga klasicistët që iu drejtuan antikitetit), autori u drejtohet periudhave tëlavdishme historike, por në këtë vepër synimi i tij ka qenë të shpallë epërsinë e sistemitdemokratik republikan mbi atë monarkik autokratik.

Romantikët francezë trajtuan subjekte të marra nga Revolucioni i Francës i 1789 që shënuankthesë në historinë e vendit dhe pranuan rolin e popullit në të. Edhe Hygo trajton epërsinëmorale të përfaqësuesve te popullit , të cilët qëndruan më lart se feudalët e klerikët.

Në themel të konflikteve dramatikë në roman qëndrojnë kategoritë morale te së mirës e sëkeqes.

Ideja e dashurisë për njeriun e mirë përshkon tërë romanin dhe lëviz ngjarjet. Fitorja e Hygoit romantik qëndron në realizimin në vepër të triumfit të së mirës mbi të keqen

(por jo duke u nisur nga dukja por nga thelbi- triumfi i Kuazimodos mbi Klod Frolin) Me këtë vepër Hygo vjen si demokrat e përparimtar, i cili ngrihet kundër gjithckaje cnjerëzore,

që sipas romantikëve përfaqësohej nga feudalizmi e autokratizmi i shek XV. Autori paraqet përmes shek X papajtueshmërinë me moralin e kohës kur jeton vetë. Ai shtron idenë se: arbitrariteti autokratik mbretëror dhe klerikal bie ndesh me logjikën dhe

ndjenjën njerëzore. (Esmeralda dënohet nga autoritetet feudale- kishtarë; Kuazimodo i pafaj -nga nga gjyqi mbretëror )

20

Pavarësisht fundit tragjik, fitorja u takon vlerave njerëzore, pasi shoqëria përparon në saje tësakrificës së këtyre njerëzve.

Ideja për romanin i lindi, sipas vetë autorit, nga një mbishkrim në qoshen e errrët të Katedrales,të fjalës “ananke” (fat-greq.vj). Nga kjo buron fakti që vepra përshkohet nga ideja e varësisë sënjeriut të Mesjetës nga dogmat e bestytnitë fetare.

E jashtëzakonshmja, rastësorja, befasuesja dhe tronditësja përbëjnë elementët bazë të rrëfimitromantik, që përbëjnë indin e romanit.

Në përputhje me këtë element përmbajtësor, romani mbushet me hiperbola,suspanse e tëparpritura të habitshme e fantastike (takimi rastësor i Esmeraldës me të ëmën, papucet eruajtura, shpëtimi i Esmeraldës në mënyrë të habitshme nga trikëmbëshi, fundi i llahtarshëm iFrolit, dënimi i Kuazimodos, skeleti i Esmeraldës , skeleti i Kuzimodos rreth saj)

Situatat e jashtëzakonshme janë realizim parësor i veprës, sikurse ndeshjet befasuese meheronj të shumtë, euforia e turmës dhe pushteti i saj.

Pjesë përbërëse e subjektit janë edhe përshkrimet e mrekullueshme të arkitekturës gotike tëKatedrales se Parisit.

Theksohet ideja se mrekullitë janë produkt i duarve të mjeshtërve popullorë, kurse klerikët dhefeudalët vetëm shijojnë bukuritë e tyre.

Katedralja vjen si vepër madhështore, sikurse është edhe vend tragjedish të llahtarshme,rrjedhojë e veprimeve të padrejta, është selia e Klod Frolit, sikurse vendqendrimi i Kuazimodosdhe vendstrehimi i Esmeraldës.

Vendin kryesor mes figurae të krijuara nga Hygoi , e ze Esmeralda, e cila është mishërim ibukurisë morale e fizike të jetës popullore. Ka disa artificialitete të tipit romantik.

Esmeralda jaton për të bërë të lumtur të tjerët, këtu e gjen edhe lumturinë e vet. (vallëzimi përtë tjerët, lojrat zbavitëse me kecin )

Bukuria harmonike e saj e transformon Kuazimodon e shëmtuar (i shton fisnikërinë) Esmeralda dhe Katedralja janë simbole të së mirës dhe të së bukurës së ekzaltuar romantike. Ajo vendoset në kontrast me pasionin demoniak të kryepriftit, që shkakton fundin tragjik të saj. Kuazimodo mbetet gjithashtu në kujtesë me specifikën e fatit dhe të karakterit. Eshte fatkeq për

shëmtimin fizik, por kjo nuk e pengon të jetë i bukur shpirtërisht. Gadishmëria për të sakrifikuar i vjen në emër të së mirës dhe së bukurës. Ai cmon bukurinë

njerëzorë sikurse përcmon krimin njerëzor. Figura e kryepriftit vjen si pasqyrë e idesë se ndjenjat më të natyrshme njerëzore

(dashuria/pasioni për Esmeraldën) shformohen nga influenca e fanatizmit dhe obskurantizmitfetar mesjetar.

Ndjen keqardhje për Kuazimodon, por kjo keqardhje shtypet nga kryelartësia e klerikut tëfeudalizmit.

Dashuria për Esmeraldën nuk e fisnikëron , por e bën më hipokrit e shpirtkazmë. Eshtë model ikrimit mesjetar.

Ka rëndësi për mesazhet që transmeton Për realizimin e portreteve njerëzorë në formën më të mirë , përmes përshkrimit të detajuar të

tiparve fizike e shpirtërore , përmes analizës psikologjike të tyre. Për përmbushjen e tipareve të romantizmit evropian Për humanizmin që përshkon veprën Për kontrastet e forta tronditëse që përbëjnë indin e romanit. Romani shquhet për skena masive plot me gaz,hare e bujë. Madhështia e Katedrales simbolike është forcë që tërheq, të jep besim , e cila vjen në kontrast

me djallëzinë e klerikëve.

21

Zemërimi i turmës në mbyllje të romanit dhe përmbytja e tyre drejt dyerve të Katedrales për tëshpëtuar Esmeraldën, është shpërthimi i poetit kundër dhunës mesjetare.

Hygo e respekton popullin ,të cilit nuk ia fsheh paragjykimet , frikën apo problemet e injektuaranga klerikët e feudalët. Ai nuk idealizon por pohon se: bukuria e mirëfilltë gjendet në popull.

Moralisht populli qëndron shumë më lart se aristokratët e klerikët.

Vepra : Udhetimet e Carl-Haroldit

Autori : Lord Bajron

Pikepamja estetike

Në krijimet e para duken simpatitë e tij politike demokratike, përbuzja për botën e lartë. Dukemos gjetur kënaqësi as nga titujt, as nga pasuria, i riu fisnik digjet nga dëshira për lavdi, përveprimtari burrërore patriotike. I krijohet bindja se dhoma e Lordëve ishte kuvend llafazanëshreaksionarë, kurse luftërat që zhvillonte Anglia kishin karakter grabitqar. Poezia e tij reflektongjendjen e njeriut që kërkon lirinë, përmes kundrimit elegjiak të botës, përballë së cilës poetivendos idealin romantik të jetës së thjeshtë e të lirë të maleve skoceze.

Spikasin motivet e konfliktit mes ëndrrës dhe jetës, i deziluzionit dhe pakënaqësisë. Nga pikëpamja e formës lirikat lidhen me traditat e iluminizmit dhe estetikën e klasicizmit. Sikurse iluministët Bajroni kërkon nga arti vërtetësi dhe jetë dhe e sheh poezinë si mjet

transformues dhe edukues. Ai i kundërvihet idesë së largimit nga temat shoqërore dhe dobësimit të rolit aktiv të poetit,

përmes veprës së tij. Ushqen urrejtje për tiraninë dhe simpati për popujt e shtypur dhe,pas pelegrinazhit nëpër

Evropë, ai shndërrohet në luftëtar për lirinë kombëtare të popujve.Udhetimet e Carl Haroldit

U botuan më 1812. dhe përmbajnë përshtypjet e udhëtimit të Bajronit, të cilat përfshiheshin nëditarin e udhëtimit të autorit. Eshtë model klasik i poemës romantike, ku lirika gërshetohet meepikën dhe linja tregimtare mplekset me meditimet e poetit. Lirizmi shpaloset në përshkrimin enatyrës mesdhetare, në meditimet.

Me ndjenjë të thellë përshkruhen peizazhet romantike të Spanjës, bukuria e ashpër eShqipërisë ( zakonet e traditat shqiptare), si dhe e kaluara e shkëlqyer e Greqisë.

Poema zien nga urrejtja, përmes së cilës godet politikën reaksionare të monarkive evropiane. (aingrihet kundër ndërhyrjes franceze në Spanjë dhe kundër pushtuesve osmanë. Flet mekeqardhje për Greqinë që po i shuhej shkëlqimi i dikurshëm, përmes një sarkazme therëse ,madje dhe përmes kushtrimit të hapur.)

Vihet re një melankolizëm dhe pesimizëm i thellë si dhe neveri kundër despotizmit. Por ai nukve përballë këtij realiteti mesjetën, të cilën e urren dhe e sheh si kapitullin më të errët tëhistorisë. Ai i fton njerëzit të ngrihen, i frymëzuar nga dashuria për ta.

Bajroni flet me simpati jo për luftërat në përgjithësi, por vetëm për luftërat për çlirim. Strofat më të forta të këngës i kushtohen luftës së vendosur të popullit spanjoll kundër

pushtuesve të huaj. Përshkruhen vendet piktoreske të Spanjës, lumenjtë si drita margaritarësh .Dhe kjo bukuri vendoset përballë shtypjes dhe imoralitetit, duke realizuar kështu (nën frymën eRusoit) kontrastin mes bukurisë së natyrës dhe ndotjes njerëzore. Kontrasti shpesh kthehet nëtrishtim.

22

Mes figurave heroike të luftës popullore spikat figura e “vajzës së Saragozës” (i vluari bie…nuk ka nge të qajë/ vdes kryetari , del ajo në krye/ të sajët sprapsen, ajo i shtyn në

sulm/ armiku thyhet… e ndjek këmba këmbës”) Vargjet tingëllojnë dramatike kur poeti mendon se rezultatet e luftës do t’i shfrytëzojnë për të

rivendosur monarkinë feudale. Ai flet me respekt për luftëtarët e thjeshtë. (ç’fat i cuditshëm i Spanjës, si i të bijve!/ luftojnë për liri, liri nuk panë…e mbrojnë vendin që s’u

jep as bukën/ e jetën japin për zotërinjtë mizorë) Kënga u shkrua kur Napoleoni ishte në kulmin e fuqisë së vet. Kjo është baza historike mbi të

cilën ngrihet pesimizmi bajronian, gjë që është shprehje e humanizmit të poetit. Në këngën II ndihet fryma e trishtimit që kap poetin kur mediton për fatin e Greqisë, ushqyer

nga kushtet historike, kur poeti nuk shihte perspektivë për çlirimin e popujve. Poeti u bën thirrjegrekëve të ngrihen për të fituar lirinë me gjakune vet, përndryshe, edhe po shpëtuan ngazgjedha turke, do të bien në zgjedhën e ndonjë shteti evropian.

Lajtmotivin e këngës e përbën kontrasti mes së kaluarës heroike të Greqisë dhe së tashmes. Nëfakt objekt i meditimit është e tashmja.

Por , ndryshe nga ideologjia zyrtare, ai nuk e konsideron luftën greke si “luftë e kryqit kundërgjysmëhënës”, duke hyrë në problemet reale të asaj kohe.

Vend më vete në vepër zënë Shqipëria dhe shqiptarët.. Ai ndeshi në ta rastësisht, gjatështegtimit për t’u larguar nga jeta e zbrazët, drejt vendeve “të prapambetura”, ku mund tëjetonte i lirë.

Për shqiptarët ai shkruan me admirim , gjë që plotësohet edhe nga korrespondencat, nga fototme veshje shqiptare, nga ndikimi i shqiptarëve në krijimtarinë e tij të mëvonshme.

Vargjet e këtyre strofave kanë shpesh tingull gjëmimtar dhe duket se poeti e harronpesimizmin.

Shqipëria i imponohet poetit me figurat e mëdha (“O Shqipëri, ku lindi Iskanderi/ këngë e rinisë,fanar i të urtëve”)

Shqipëria i sjell ndërmend betejat e zhvilluara në këto anë, që e bëjnë të meditojë për fatet enjerëzimit.

Shqipëria e tërheq me zakonet e jetën piktoreske. Ngjyrat e natyrës shqiptare vijnë përmesfrymës romantike. Pasi përshkruan Rivierën tonë, ai pohon: “Parnasi i dashur/ megjithëse vendklasik i shenjtëruar/s’krahasohet dot me vise që fsheh ky bregdet”

Në këtë sfond natyror dhe historik ngrihet shqiptari i rreptë e fisnik, i përzemërt, krenar, armikpër vdekje e mik besnik.

Në bazën e dy këngëve popullore shqiptare, poeti harton këngën“Tamburxhi,tamburxhi!”, himn i vetive luftarake dhe shpirtit të lirë shqiptar. Bajroni vë re dhe të metat e jetës patriarkale, mbylljen e gruas brenda mureve të shtëpisë,

despotizmin e Ali Pashës, por këto nuk e errësojnë tablonë. Heroi i këngëve është hero kolektiv, populli në luftë për liri. Këngët e fundit poeti i vazhdon në Zvicër, ku shfaqen mendimet e përpunuara për fatet e

Evropës. Figura e heroit (Haroldit) këtu zbehet fare, ose përshkohet fund e krye nga pesimizmi. Këtu poeti kthehet tek Revolucioni Francez, duke e parë si përmbysje të ëndrrave iluministe. Ai

kërkon të gjejë arsyen e përmbysjes së shpresave të njerëzimit, arsyen e zëvendësimit të njërobërie me një formë të re. Ai flet me entuziazëm për ditët e para të Revolucionit, por, dukemos e kuptuar se revolucioni , me vendosjen e marrëdhënieve kapitaliste e realizoi qëllimin e tij,dënon vendosjen e diktaturës së Napoleonit dhe del me mendimin se historia zhvillohet sipasnjë rrethi të mbyllur.

Sundon tema e dashurisë për njerëzit.

23

Kënga IV, shkruar në Itali, përshkohet nga shpresa për fitoren e popullit italian kundërdespotizmit. Ai të kaluarën e Rilindjes italiane e sjell si shembull për brezat e ardhshëm. Kamomente kur ai himnizon lirinë. (“Liri, flamuri yt i çjerrë, po i shpalosur/ valon porsi furtunëkundër erës”)

Këtu mbizotëron elementi lirik mbi atë epik. Janë të pandarë zemërimi dhe patosi, si dheforcohen elementët realistë.

Eshtë tipi i heroit romantik, i kryengritësit individualist, i heroit të deziluzionuar, me mllefinkundër realitetit, por me dobësinë e protestës.

Eshte heroi që, pasi ka provuar gëzimet e jetës së shthurur, zhgënjimin më të thellë dhepërndjekjen e spleenit, ai është mbërthyer nga një trishtim i zymtë, i lodhur dhe i velur nga jeta.

Eshte heroi i vetmuar që shpëtimin e gjen në largimin nga atdheu, në harresë dhe vdekje. Eshte heroi në konflikt me realitetin, të cilin nuk ka forcë ta zbusë. Karakteristikat e heroit jepen në vargjet e fillimit të poemës, por figura e tij vjen e zbehet dhe

Bajroni fillon të komunikojë vetë më lexuesin, pesimizmi vjen e tretet, merr formë besimi dhetipari kryesor i veprës bëhet ideja e çlirimit të popujve.

Kjo është një poemë liriko-epike. Në bazë të saj qëndron ditari i vetë poetit. Ai ruan formën e lirë të poemës; shpesh autori e lë mënjanë heroin dhe jepet pas përshkrimeve

të natyrës. Kjo i jep veprës natyrë fragmentare. Uniteti sigurohet përmes idesë themelore tëveprës.

Në vargjet e tij ndihet ndikimi i iluministëve, por krijoi një stil të ri që mbështetej në traditënletrare dhe në mundësitë shprehëse të gjuhës së popullit.

Poema është shkruar në strofa nëntëvargëshe (strofa e Spenserit-për anglezët) Gjuha është e mbushur me figura stilistike: personifikimi i jep vargjeve forcë përgjithësuese,

shpesh mbi personifikimin ngre edhe alegorinë. Përdoren dhe krahasimet e mataforat. Natyra eka frymëzuar për këtë.

Sikurse klasicistët, përdor emra mitologjikë, por i mvesh ata me dinamizmin e ngjarjeve reale.Ndihet edhe ndikimi i frazeologjisë elegjiake të poetëve sentimentalistë (ndjenja)

Shquhet për lakonizëm dhe fjali të thjeshta mungesore.

VEPRA : LULET E VERES

AUTORI : NAIM FRASHERI

TIPARET E VEPRES:

Vellimi permban 16 poezi lirike , si dhe poemthin erotik “Bukuria”, vleresuar s i vellimi me i mirei Naimit.

Eshte cilesuar si poeti kombetar shqiptar, per shkak te ndikimit qe pati tek populli. Eshte poet lirik (edhe ne dy poemat e gjata me karakter epike, pjeset me te frymezuara mbeten

ato lirike. Tematika e vepres se tij mund te ndahet sipas motiveve: Motivi meditativ-filozofik Motivi erotik Motivi atdhetar. Prirjen meditative – filozofike do ta gjeme edhe ne poezite me motivet e tjera.

POEZIA MEDITATIVO-FILOZOFIKE

24

Eshte i pari qe krijoi ne letersine shqiptare poezine e mirefillte filozofike. Botekuptimi i Naimit mendimtar eshte mbrujtur nga literatura fetare dhe shkencore, pa gjetur

kundervenie mes te dyjave., brenda thenies “Shkenca dhe filozofia zbulojne te verteten dhe eerteta eshte fytyra e perendise.

Pranon teorine e Darvinit(prejardhjen e njeriut) dhe La Plasit (origjina diellore e tokes),pranonelementet e krijimit te materies (zjarrin,ujin, ajrin) dhe ndikohet nga filozofet e lashte greke nebotekuptimin e tij. Krijimtaria e tij artistike perqendrohet ne keto drejtime:

ZOTI; Perendia eshte e pranishme ne gjithe poezite e ciklit. Zoti eshte krijues i gjithe universitdhe botes tokesore. (“Enderrimet”). Zoti eshte i shkrire kudo ne univers (“Perendia dhe lulet”).Ketu ze fill panteizmi naimjan dhe njeriu eshte shfaqja me e persosur e Zotit ne toke. Ngapikepamja atdhetare ai e sheh Zotin si shprehje e vellazerimit dhe bashkimit mesbashkeatdhetareve.

NATYRA DHE LIGJET E SAJ . Kjo jepet ne te dy rastet si natyre kozmike dhe tokesore dhe ne tedy realitetet Naimin e mahnit bukuria e perjetesia e saj. I tere universi jepet ne levizje permesnje cikli rrethor (“Dite e re”) . Kjo e ndihmon autorin te mbeshtese idene se edhe periudha eSkenderbeut do te perseritet. Dukuria e perseritjes shoqerohet me dukurine e metempsikozes (cdo gje qe ekziston, nuk humbet por shnderrohet nga nje forme, ne nje tjeter. (“Perendia”)

MARREDHENIET E NJERIUT ME NATYREN . Si filozof ndien fuqine dhe pafuqine e njeriut per terrokur gjithe natyren. Ai pohon se sa me shume te dije njeriu, aq me shume ka nevoje te dije.Por nga ana tjeter pohon se njeriu mund te depertoje ne te fshehtat e natyres dhe te njoheZotin.

Gjejme qendrimin e poetit ndaj: Jetes , e cila eshte burim gazi, dashurie , lulezimi. Simbol i saj eshte pranvera, e cila pershkruhet

me ngjyra te gjalla. (“Pranvera”). Shpesh gjejme te pasqyruar dhimbjen nga lumturia. (Kjondeshet edhe ne motivin erotik)

Vdekjes, qe shfaqet ne kuptimin e humbjes se njerezve te dashur , si dhe ne kuptimin filozofik.Ne rastin e pare ndeshim dhimbje e trishtim te pangushelluar. Por ne konceptin filozofik ai hedhidene se shpirti jeton pas vdekjes. Simbol i vdekjes eshte dimri.

Vend te rendesishem ze meditimi mbi kohen e shkuar. Vuajtjet per kohen e djalesrise jane tedukshme Nderkohe ne kete tip poezie gjejme shfaqje te hedonizmit, si menyre per te perballuarhallet e jetes.

Nga ana stilistike dialektika e meditimit ne keto poezi vjen permes kundervenieve:lulezim/vyshkje; e zeza/e bardha; e verteta/genjeshtra…

Kulmi i filozofise aktive te Naimi vjen te “Fjalet e qiririt” dhe “Fyelli”, ku sillet dhe simboli i poetitne sherbim te njerezimit. Ketu shkrihet uni filozofik, me unin lirik, me ate fetar dhe naimian.

Disa prej figurave: qiriri, flutura, bilbili jane te pranishme dhe ne poezine e Lindjes, por menyrase si e sjell ate Naimi e afron me prane poezise popullore shqiptare.

POEZIA EROTIKE Si dhe ne poezite e grupit te pare ndihet spontaneiteti. Ne kete tip poezie ndjeshmeria e tij zberthehet permes kendveshtrimit meditativ-filozofik. Tipari kryesor i kesaj poezie eshte karakteri sodites, mahnitja prej bukurise femerore dhe vuajtja

nga dashuria. Bukuria e vashes eshte hyjnore dhe tokesore. Te gjitha krahasimet per vashen ai i kerkon ne

bukurine qiellore; sy –yje, balli-henefloket-drite qiejsh. Sipas Naimit Bukuria dhe Dashuria jane ne lidhje te pandashme dhe te perjetshme me njera-

tjetren. E bukura shfaqet ne dy plane: filozofik dhe njerezor, si bukuri hyjnore dhe tokesore.

25

Edhe ketu vjen pikepamja panteiste e Naimit: bukuria eshte kudo ne univers, aty ku gjendetPerendia dhe formen me te persosur e ka te vete njeriu.

Kulmi i ndjeshmerise naimjane arrihet kur ai pohon se eshte e kote ta shpjegosh dashurine dhebukurine; ato mund te zoterohen vetem me ane te ndjenjes.

Ne pershkrimin e dashurise Naimi mbetet idealist. Dashuria per te eshte ndjenje platonike. Perte ka rendesi ekzistenca e objektit te dashurise, i cili qendron larg.

Kenaqesia e vuajtjes se tij , si tipar i romantizmit arrin deri ne veteflijim. Te dashures se Naimit i mungojne tiparet fizike; ato mbeten abstrakte. Ajo ka vetem nje cilesi:

eshte e bukur. Te dashures se Naimit gjithashtu i mungojne cilesite e karakterit; ka vetem nje cilesi: nuk i

akthen dashurine atij qe e do, por e ben ate te vuaje. Te dashures se Naimit i mungon mosha. Pra Naimi e sheh gruan si simbol te vete dashurise. Nje pjese poezish fitojne nota sensualiteti. Ne figuren e vashes se Naimit kritika sheh Beatricen e Dantes. Mbeshtetet ne krijimtarine popullore, sidomos ne zgjedhjen e figuracionit.

POEZIA ATDHETARE Poezia atdhetare e Naimit u be ushqimi kryesor i atdhetarise. Gjejme ne te te shkrira ide iluministe, humaniste e filozofike. Kjo tematike gjen shprehjen e vet ne keto forma: Dashuria dhe malli per vendlindjen Lidhja e pashmangshme me token ku ke lindur Pershkrimi i bukurive te natyres Lartesimi i jehones qe u behet ngjarjeve te ndryshme historike Deshires per ndryshimin e gjendjes. Humanizmit per popullin e thjeshte. Krenarise kombetare. Atdheu sillet ne kuptim universal, duke theksuar sa i rendesishem eshte ai ne jeten e njerezve. Dashuria per atdheun njejtesohet me dashurine per familjen; ne kuptim filozofik eshte dheu qe

ha bijte e vet , duke nenvizuar perjetesine e tij. (“Atdheu”) Nje pjese e poezive u drejtohet ngjarjeve te kohes .1. Trajtohet keshtu fati i atdheut ne ngjarjet historike-politike pas Kongresit te Berlinit. Dhe jane

program i vertete per kohen, ku poeti kerkon te ndricoje ndergjegjen e bashkatdhetareve(“Shqiperia”)

2. Ne disa poezi denohet ashper politika e shovinisteve te Ballkanit dhe hedh mesazhin erespektimit te fqinjesise ndermjet popujve ballkanike.

3. Vlereson ngjarje te tilla si hapja e shkolles se pare shqipe ne Korce, ku i thur himn gjuhes shqipe,si shenja e pare dalluese e kombit. Ai e shpirtezon gjuhen shqipe. (“Gjuha jone”) Ketu shprehpikepamje iluministe per nevojen e diturise per ndricimine mendjes njerezore.

4. Disa poezi sjellin deshiren per ndryshim te gjendjes (“Shpreh”; “Perse”) si dhe te (“Shkendia edieliit ndaj manushaqes”) Ndihet toni solemn permes te cilit shpreh besimin dhe shpresen per teardhmen.

5. Denon tradhetine si mekatin me te madh ndaj vendit. (“Tradhetaret”).6. Ne asnje rast nuk predikohet perqafimi i filozofise fetare ne dem te asaj atdhetare. (“Besa dhe

perendia”)7. Disa poezi sjellin simpatine per njerezit e thjeshte, hedh pikepamje te barazise shoqerore dhe

meshires krisitiane.

26

Evokimi i se kaluares vjen jo vetem permes figures se Skenderbeut, por edhe te Pirros,Aleksandrit te Madh, Marko Bocarit etj

Nderkaq figura e Skenderbeut himnizohet nen driten e humanizmit evropian, duke e sjalle ate tepersosur dhe me prejardhje hyjnore.

Historia rrefehet nga pozicioni i patriotit, brenda idese filozofike se historia do te perseritet.

Vepra : Bardha e TemalitAutori : Pashko Vasa

“Bardha e Temalit” eshte botuar ne frengjisht me 1890, ne kushtet kur shkrimtaret ishin tedetyruar t’I botonin veprat e tyre ne gjuhet e huaj, me qellimin qe t’ I benin te njohur botesekzistencen e kombit tone.

Eshte nje roman dashurie , teme e vjeter sa vete njeriu, poreshte njeheresh edhe nje pasqyre eshoqerise shqiptare tes hekullit te kaluar, te asaj pjese te Shqiperise veriore ku kishte vazhduarte ruhej rregulli fisnor dhe traditat e lashta primitive.

Ne roman, ashtusi ne shumicen e vepra vete medha,kuzbulohet passion I vertete I dashurise ,duke depertuar deri ne thellesite shpirtit te njeriut, dashuria qe zhurit zemrat dhe le gjurmet epashlyeshme, eshte e destinuar qe ne fillim te mbaroje me tragjedi, e paradestinuar ngavula enje fatite cuditshem. Protagonistet e romanit jane qenie me te gjith avirtytet ,por te pafat. Bienne dashuri pa pandehur, heqin vuajtjet me te tmerr shme te ketij pasioni, I cili I terheq nemenyre te pashmangshme drejt nje humnere te thelle, pa qene ne gjendje t’I bejne asrezistencen me te vogel. Autori shpreh haptaz bote kuptimin e tij idealist per dashurine:dashuria ideale lind dhe ushqehet me enderrime dhe shpresa, ajo e magjeps njeriun, fisnikeronshpirtin duke pastruar zemren. Ne kushtet e nje dashurie te tille njeriu nuk eshte zoti fatit tevet, zeri I arsyes eshte nje klithme ne shkretetiren e paane.

Dashuria e Bardhes dhe Aradit del me shume ne pah ne nje shoqeri sic eshte ajo e Shqiperisenga mesi I shekullit te kaluar, kur njerezit e regjur ne lufterat e pareshtura kane humbugr cdondjenje dhe kur zemrat e tyre jane bere me teforta se guri. Eshte shoqeria e gjakmarrjes.Dashuria e protagonist vete romanit eshte nje ngjarje e pazakonte ne keto rrethana, por eshtedeshmi se natyra e njeriut ne essence mbetet e pandryshueshme ( Romeo dheZhulieta)

Bardha, vajze e nje familjeje “borgjeze” shkodrane, I nenshtrohet vullnetit te prinderve per t’umartuar me Lulin e Temalit, nga nje familje bajraktaresh te Malesise. Por kjo vajze e bukur qytetidetyrohet te ballafaqohet me karakterin teper barbar te Lulit dhe se emes se tij. Rebelimin e sajndaj kesaj situate e ndihmon vetem fati. Rastesisht njihet me Aradin, bashkemoshatar 18 vjecar,dhe ne cast, si ne letersine romantike lind dashuria perrallore. Por gjerat nderlikohen, pasi AradiI takon nje familjeje qe ka helmuar te bijen per nje flirt dhe vete ai ka vrare ne prite ate qe guxoite flirtonte me te motren.

Portreti I Bardhes eshte paraqitur me ngjyrat me tekendshme: eshte e re, e padjallezuarderi nenaivitet, pa asnjete mete apoves, gjeqe e ben personazhinmjafttethjeshtedhejokompleks,pasiautori, ndoshta per shkaktedigresioneveteshumtaqeshtjellojneproblemetqeiflene ne zemer,nukkaarriturte jape njepersonazhqe ben njejete intensive, e cila do tevazhdonte tashqetesontelexuesindhepasitembaronteromanin. Bardhajeton ne nje ambient specific, ajonuk eka ne dorefatin e vet. Perveclinjes se dashurise me Aradin ne jeten e sajnukndodhasgje. Ne keteplan autoriperpiqettepasqyrojefatin e gruasshqiptare ne pergjithesi. PermeskesajlinjePashkoVasa angazhohetdrejt per drejt ne njeqendrim me njerezorndajgruas, per reformimin eshoqeriseshqiptaretezhytur ne pellgun e injorancesdheprapambetjes.Bardhaeshte eparadenuarngaautoriqekuremertohet “e Temalit”. Ajonukmerrpjese ne menyretedrejtperdrejtene aksionin e vepres, eshtepasuese e aksionit; gjithckaqendodh, perjetohetbrendasaj.

27

Bardhanenjekuptimsimbolizonfillimin e njeshoqerietecivilizuar,civilizimqe dopershkojerrugeteveshtire. (Bardhavritetnegjumengavjehrra)

Nderkaq pas Araditfshihetautori. SikursePaskoVasha, Aradieshteietur per dituri, per gjuhet ehuaja, njohesivepraveteTasosdheAriostosdheenderrontetendiqtegjurmet eheronjvetetyre.Aradieshteromantik e sentimental, teicilindodhinndryshimetemedha;nganjeiriqevret per teruajturnderin e se motres, aikthehet ne njenjeriqe dit’ikuptojendrysheketollojmarredheniesh.Heronjte e ketijromanijaneqenieideale,simboletevirtytitdhetemiresise; pasioniiAraditishtenjedashuri e paster e pafund.

Subjektiiromanitnderthuret ne linjatendryshme; rendesikanedhedisalinjatedores sedytedhetetrete, ne tecilatzbulohenmjaftpersonazheepisodike. KeshtupermendimJakKolen,icilizhduketshpejtngaskena, porngjarjet me pas lidhen me te. Ne gershetimin eketyrelinjaveshpalosenidete e autorit. Autori e paraqetshoqerineshqiptare me tegjithaanet evetapozitivedhe negative:burratrimaqenukdininc’eshtefrikaparavdekjesporedhebarbareqenukngurojnengavrasja,mercenareqeluftojne per interesat e tehuajit. Sipasautoritshqiptariluftonsepseeshteibindur seluftaeshtevokacioniitijdheperballesajainuk e degjonzerin e arsyes. Per keteautorirenditnje serefaktoreshsi: kushtet e veshtiratejetes, injoranca, ndasitedheantagonizmat.

Figure interesantembetetAte Leonardo,icilidenonvellavrasjenporikujtonshqiptareveqekane perdetyretevdesin per sulltaninkurjane ne rrezikinteresat e perandoriseturke.Gjithsesi dukeshperndaremeshirendhezemerbardhesine, aimbetetidashur per lexuesindhefunksional persubjektin e romanit.

Ne roman katedhena per botenshqiptare: gjeografine, etnografine, kulturen ementalitetinshqiptar. Romani nxjerr ne pahraportinmesindividitdheshoqerise sepacivilizuar, ecila me normat e sajtengurtashtyp me tegjithamjetetlirine e individit.

Romantizmi arberesh Letersia arbereshe ne shek XIX shfaqet si nje letersi qe lind ne nje toke te huaj nga fara e nje

kombi tjeter dhe ruan me force origjinalitetitn e vet etnik. Edhe pse e rritur ne truall tjeter, ne atmosferen e letersise italiane, ajo mbetei ne thelb

shqiptare per nga mesazhi dhe bota shpirterore e heronjve. Ajo ishte pra nje dege e letersiseromantike te Rilindjes, qe u ushqye nga po ato ideale qe ushqyen letersine e zhvilluar ne tokenmeme.

Por kjo letersi pati specifikat e saj: se pari nga pikepamja historike ajo jetoi shtypjen dyfishe teshtypjes qe provonte populli Italian nga burbonet , si dhe shtypjen qe i behej minoritetitkombetar ne Italine e Jugut. Ajo u ndikua nga zhvillimet e letersise italiane.

Romantizmi arberesh ishte i ndryshem nga ai Italian (ngjante vetem nga fryma patriotike edemokratike); nderkaq ngjason me romantizmin shqiptar.

Dallimet mes romantizmit shqiptar e atij arberesh shihen ne keto drejtime: Ky romantizem shkrin ne vetvete shqetesime te trefishta: shqetesimin per roberine e atdheut te

te pareve; shqetesimin per shtypjen politike te popullit Italian qe rendonte edhe mbi ta;shqetesimin per gjendjen e veshtire te arberesheve si pakice kombetare.

Kjo letersi synoi format e poemes, per te krijuar historine e lavdishme te Skenderbeut Tipari i saj kryesor ishte patriotizmi dhe fryma demokratike Prirja filozofike ishte me e ndjeshme se ne letersine tone te romantizmit.

28

Kenget e Milosaos Fabula e poemes sjell Milosaon, djalin e despotit te Shkodres qe dashurohet me Rinen, vajzen

fhatare te kallogrese, dhe per kete arsye eshte i detyruar te ndeshet me paragjykimetpatriarkale dhe klasore. Ngjarjet zhvillohen ne shek XV, kur atdheu rrezikohet nga turqit dheheroi mposht ndjenjen e dashurise dhe nist per lufte. Pas kthimit nga lufta, nje termet rrafshonShkodren (dues ex machina) dhe duket sikur zhduket hendeku klasor mes te rinjve ; atamartohen, kane nje femije por nderkohe lumturia zgjat fare pak se u vdes femija, pastaj edheRina. Hero i vetmuar vajton lumturine e humbur dhe niset serish ne lufte , ku bie dukembrojtur qytetin etij. Heroi kryesor eshte edhe rrefimtar , edhe hero lirik.

Vepra hapet me nje kenge qe perben himn per natyren e rilindur ne pranvere, ku shkrihet idejae ringjalljes se poezise shqipe me ate te rilindjes shpirterore te njeriut, permes dashurise. Ajoparalajmeron lindjen e dashurise mes Milosaos e Rines. Natyra rizbulohet para syve te lexuesitpermes lisave dhe detit , dy elemente te njohura te natyres arbereshe, qe mbartin nje kuptim tethelle filozofik (simbolizojne perteritjen e pafund te natyres). Po ashtu ne kete rilindje marrinpjese dhe dashuria e poezia. (lumbardha e Anakreontit- Anakreonti poet i dashurise nga lirikagreke e antikitetit). Ne kengen e dyte hyhet ne teme : dy te dashuruarit takohen ( ne nje sfondvjeshte – vjeshta simbolizon pjekurine dhe ndjenja , ndonese e brishte, eshte e pjekur qe nefillimet e saj). Me pas lexuesi ndjek perplasjen e protagonisteve me mjedisin patriarkal, lindjene ndjenjes se xhelozise here-here, ndjenjen e gezimit nga dashuria, si dhe ndjenjen e dashuriseper atdheun. Poeti beson ne te drejten e njeriut per liri e lumturi; te drejten e individit per tevendosur vete per fatin e tij; prandaj ai e ben te triumfoje ndjenjen e heronjve mbiparagjykimet, thashethemet e kontradiktat qe lindin ne thellesi te ndergjegjes se tyre.

Por dashurine per atdheun ai e vendos ne plan te pare gjithashtu. Qe ketu ze fill ideja e gabimittragjik, me interpretimin se : nuk mund te kete lumturi personale, per sa kohe atdheu eshte nerrezik. Sipas ketij interpretimi dy te rinjte gabojne duke u dhene vetem pas lumturise se tyre;pas vdekjes se Rines, milosao kupton sa e brishte kishte qene lumturia e tyre. Ai vuan lumturinee humbur, por prova e hidhur nuk e thyen; vdekja e tij ne lufte eshte tragjike, por perben njefitore morale. Ai vdes me menimin se jeta s’ka fund dhe te tjere do ta vazhdojne vepren e tij.

Poema sundohet nga kulti i gezimit (trasheguar nga poezia antike) si dhe nga dyshimet emelankolia e romantikut ( ndikuar dhe nga poezia italiane). Vepra eshte shkruar ne veten e pare,pra ngjarja vjen me syrin e heroit lirik; por tabloja zgjerohet me monologet e vajzes dhe kengetekorit qe shprehin mendimin popullor, te gjindjes shqiptare (arbereshe) qe merr pjese active nejeten e individit. Poeti deperton ne boten shpirterore te personazhit dhe e pasqyron ate melarmi nuancash. Me fuqi shprehese ai pershkruan dashurine e djalit (vec me sy te shihemi/ botate permbyset), ashtu edhe ndjenjen e ndrojtur te vajzes . Jepet qarte mjedisi patriarkal i fshatit, ku vajzat nuk guxojne te dalin nga dera.

Milosao eshte edhe hero lirik , edhe personazh veprues; misheron heroin romantic me bote tegjere shpirterore qe ngrihet me lart se mjedisi; njeriun qe kryen nje gabim tragjik si dhe ngafundi, disi heroin luftetar. Nderkohe Rina misheron idealin romantic te vajzes se dashuruar,bashkeshortes dhe nenes ideale, por ka dhe tipare te vajzes fshatare arbereshe: e ndrojtur, embyllur, mendon vetem per lumturine e saj dhe e pafuqishme per t’i bere balle provae te jetes.Nena dhe motra jane me shume silueta, por qe mbeten ne mendje: nena misheron aristokracinepatriote, prandaj dallohet nga atdhetarizmi dhe konservatorizmi; motra misheron vetmohimin elarte e te heshtur te motres per vellane.

Ne poeme perdoret forma e veterrefimit , e parapelqyer per romantiket. Poema eshte shembull tipik i “parregullsise lirike”. Kalimi nga nje kapitull ne tjetrin eshte i

befasishem ; kenget mund te duken si vjersha te vecanta. Uniteti i poemes nuk vjen ngabashkerendimi logjik i ngjarjeve permes subjektit, por ideja poetike. Subjekti zhvillohet ne

29

ndergjegjen e personazheve, jo ne konkretesine e vet (castet kur dashuria shperthen, martesa,lindja e femijes, vdekja nuk vijne ne menyre te drejtperdrejte.) Copezimi i vepres perkon meparimet krijuese te De Rades, qe poezia duhet te jape kulmet e jetes dhe te shfrytezojenentekstin.

Poema eshte ushqyer nga poezia popullore me frymen patriotike dhe optimizmin permes tecilit e kupton vete populli jeten, vdekjen, dashurine; ne te zoteron vargu i bardhe.

Vendosja e ngjarjeve ne sh XV eshte simbolike e konvencionale, pasi karakteret i pershtetnjetes arbereshe te kohes se autorit, por eshte dhene fryma kombetare permes filozofise,vecorie te karaktereve dhe zakoneve shqiptare.

Nga pikepamja e llojit, kjo eshte kryqezim i poemes lirike te kulluar dhe romanit ne vargje. Element i rendesishem eshte natyra, gjithmone e shkrire me ndjenjat e personazheve; keshtu

shqetesimi idjalit gjate grindjes me te dashuren jepet permes levizjes se deleve ne vathe, kursedhimbjen per vdekjen e gruas e jep permes kontrastit me perteritjen e natyres.

Autori punon shume me tingellimin artistic, per te dhene gjendje shpirterore te caktuara.

Realizmi

Tiparet e Realizmit

Realizmi u be prirje mbizoteruese e shume shkrimtareve rreth gjysmes se pare te shek.XIX.Tipari kryesor i veprave te realizmit ishte perpjekja per te sjelle nje imazh sa me besnik terealitetit.

Letersia e realizmit nuk i drejtohej nje lexuesi aristokrat, por shtresave te mesme te shoqerise,shija e te cilave kerkonte tipa jetesore dhe njerez te zakonshem e reale larg heronjve imagjinarete rilindjes apo romantizmit.

Objekt i vepres se artit behet realiteti; gjithcka merret nga jeta reale dhe i shembellen asaj.Realistet e trajtojne realitetin me saktesine dhe objektivitetin e shkencave pozitive dhe neshume raste ata ilustrojne ideologjite dhe filozofine e epokes. Realistet nuk e riprodhojnerealitetin ne menyre besnike, ata nuk e fotografojne realitetin, por marrin nga realiteti hollesime vlere pergjithesuese, duke krijuar tek lexuesi iluzionin e vertetesise se plote.

Ata u japin rendesi te posacme temave dhe problematikes se vepres, te cilat i lidhin ngushte mejeten reale dhe me aktualitetin e drejtperdrejte. Ata dallohen per qendrimin opozitar ndajshoqerise bashkekohese. Forcohet kritika ndaj humbjes se vlerave morale dhe ndaj vesitnjerezor ne pergjithesi.

E vecanta e ketij drejtimi letrar eshte se ketu nuk behet fjale per elemente realiste por per njelloj letersie qe synon te jete realiste ne te gjithe perberesit e saj: subjekt, rrefim, personazhe,deri ne parashtrim dhe interpretim te fakteve te hollesishme.

Duke e pare artin si pasqyrim estetik te realitetit dhe jo si imitim, apo riprodhim, autoret me temire te kesaj rryme perpunojne parimet e tyre estetike. [Keshtu Balzaku krijon teorine e tipitletrar me te cilin ka parasysh qe si heroi ashtu dhe mjedisi e ngjarja perfaqesojne nje shumesivetish te perbashketa per shume individe e situata reale; Flober sjell teorine e objektivizmit dheimpersonalizmit; Stendall teorine e shpetimit estetik te personazheve (s’ka personazhe te miree te keqinj por qenie njerezor me me pak ose me shume virtyte ose vese)

Realistet kane si parim te shprehen me nje gjuhe te kuptueshme nga te gjithe dhe figurenletrare nuk e shohin si qellim ne vetvete por si veshje e domosdoshme e materialit letrar.Parapelqehet menyra epike e rrefimit dhe vepra shoqerohet me perfundime didaktike.

30

Vecanerisht Balzaku trajton tema qe lidhen me rolin e parase qe sjell ndryshime thelbesore nezakonet e psikologjine e njerezve; tema qe lidhen me fatin e te riut ne shoqerine bashkekohore;tama te dashurise ne te gjitha format e saj.

Personazhet e Balzakut shnderrohen ne tipa letrare, te cilet shpesh ecin te sunduar nga teoria epasionit mbizoterues, duke u kthyer ne maniake te cuditshem qe nuk kane jete jashte pasionit.Ata nuk jane monotone, por individe ne levizje te perhershme. Shpesh personazhet dytesoresigurojne dinamiken e brendshme te vepres, duke krijuar sfondin e natyrshem mbi te cilinngrihen e bien kryeheronjte.

Balzaku dallon per stilin proliks te vepres (pershkrime te hollesishme ne funksion te tipizimit)

Autori :Honore D.Balzak

Vepra : Evgjeni Grande

Evgjeni GrandeSubjekt

Ngjarja lidhet me familjen Grande në Somyrë të Francës. Plaku Grande ka qene nje vozaxhi Irendomte, por gjate revolucionit, ai fitoi shume pasuri nepermjet korrupsionit dhe metodave tetjera te paligjshme. Megjithate, familja e tij jeton ne varferi te plote, sepse ai eshte teperkoprac, dhe s’mund te lejoje shpenzime. Ai, gruaja e tij dhe vajza, Evgjeni Grande, jetojne ne njeshtepi bashke me sherbyesen.Dy te rinj duan te martohen me Evgjenine, pse jo per te perfituar nga trashegimia e te atit,zotiKrysho dhe de Grasen. Nderkohe, Karli, nje kushuri I Grandes vjen papritur per ditelindjen eEvgjenise. Babai I tij, pra vellai I plakut Grande ka falimentuar dhe vret veten.Xha Grande eprezanton Karlin me disa linja tregtie në Europe, ndersa dy të rinjtë kanë renë ne dashuri.Evgjenia ndihmon Sharlin me para nga I ati, nderkohe qe Sharli niset per Indi.Kur plaku Grande merr vesh per kete gje, zemerohet. Gruaja e tij semuret, ndersaEvgjenia mbyllet ne dhome. Me ne fund ai lejon qe te rinjte te fejohen. Shume kohe me voneSharli kthehet, ndersa pleqte Grande kane vdekur. karli eshte pasuruar shume , e ka harruarEvgjenine dhe madje nje pjese te madhe te shpirtit te tij. E zhgenjyer Evgjenia ben pakt menjerin nga djemte qe e donin qysh te re qe te martohej , por me kusht qe te mbese e virgjer. Aivdes, dhe Evgjenia mbetet nje vejushe qe bente bamiresi.Vecori te vepres :

Problemi kryesor: Roli I parasë në shkatërrimin e ndjenjave njerëzore. Tipizimi I personazheve. Personazhet I merr nga jeta e perditshme. Tema nga aktualiteti. Mjedisi merr tiparet e personazheve. Evgjenia perfaqëson cdo gjë të pastër dhe të bukur por tragjedia e saj qëndron ne

shndërrimin e saj në fund si I ati.(viktimë e shoqërisë) Grande I verbuar nga pasioni mbizotërues, pasioni për paranë

31

Vepra : Xha GorioAutori : Honore D.Balzak

Vepra ze vend kyc ne “Komedine njerezore” pasi fatet e Rastinjakut, Votrenit, Bjanshonit,Nysengeneve, Restoveve, Boseaneve plotesohen ne romanet e mepastajme.

Ka nje kompozicion shumeplanesh, numer te madh personazhesh dhe mjedisesh. Romani ze fill nepensionin Voker , shtepi per te varferit, ku takohen njerez te kategorive te ndryshme, qe familjarizohenme njeri-tjetrin. Ketu njihemi me Gorione, dikur tregtar shume i pasur por qe e shkriu pasurine e tij perte martuar te bijat (Anastasi dhe Delfine) me aristokrate, por qe ato tani e kane per turp te quhen bijat etij. Ato vijne ta takojne fshehurazi te atin, jo nga malli per te por per ta zhvatur deri ne piken e fundit.Per te kuptuar shikimin e Balzakut kerkohet nje shikim i dyfishte i personazheve dhe mjedisit ku ataveprojne. Fillimisht pershkruhet ne menyre te detajuar pension i zonjes Voker; kjo ndihmon per tesaktesuar mjedisin ku veprojne personazhet , gje qe ndihmon ne zbulimin e psikologjise dhe fateve tetyre. Keshtu zonja Voker eshte koprace qe vjedh qindarkat e te varferve- mjediset e pensionit jane po aqte zymta e te pista sa ajo, te ftohta e mosperfillese si ajo ( kujtojme skenen e fundit kur thote se s’kacarcafe per te mbeshtjelle kufomen e Gorioit, por i nxjerr menjehere ato kur studentet duan ta paguajne“Pensioni nenkupton zonjen Voker, ashtu si zonja Voker shpjegon mjedisin”- thote Balzaku.E njeja situate me Gorioin: ai lidhet me mjedisin ne menyre te tille qe per sa kohe qe kishte para,banonte ne katin e pare (tek dhomat e mira), gradualisht , pas zhatjes sistematike nga t ebijat ngjitej nekatet me siper (dhoma te pista). Ngjitja e Gorioit nder kate shkon ne kah te kundert me renien e tij sinjeri. Gorioi lartesohet si njeri vetem ne dashurine per te bijat , kur kjo dashuri i refuzohet, pasi ne tegjitha rastet ai eshte product i shoqerise. (kujtojme si u pasurua – ne rruge te dyshimte: si i edukoi tebijat).Po keshtu Rastinjaku, sa me shume ngjit shkallet e shoqerise se larte, aq me shume humb nga dliresia etij. Ai arrin piken me te larte si njeri, kur zbret fare poshte, mbi krye te Gorioit te braktisur nga te bijat.Zonja de Bosean ngrihet lart si bjeri (ne vlere) ne castin qe rrezohet nga shoqeria e lerte (e braktis ate),ne te cilen dikur zinte vendin e dames se nderit. Pra tek Balzaku karakteret dhe mjedisi nderveprojne eshpjegojne njeri-tjetrin. Vajzat e Gorioit jane ato qe jane se te tilla i ben mjedisi aristocrat, ashtu edheato e bejne te tille mjedisin. Per Balzakun elementi baze i shoqerise eshte familja. Duke i vendosur romanit si titull emrin e

Gorioit, prindit qe sakrifikohet nga te bijat, ai ka percaktuar njekohesisht temen dhe idene evepres. Rreziku i shkaterrimit te familjes eshte nje dukuri tronditese me te cilen ballafaqohetshoqeria e kohes. Kjo ve ne pikepyetje themelet e vete shoqerise. Asnje familje nuk eshte erregullt: Gorioi e ka te ndaluar tee je tek te bijat; keto kane problem Brenda familjeve te tyredhe bejne jete te shthurur. Zonjusha Tajefer, e perzene nga i ati, qe i le trashegimine te birit,detyrohet te jetoje ne pension. Votreni nuk mendon te ngreje familje, mendon vetem per punete mbrapshta. Shoqeria ka marre nje krisje dhe ben perjashtim vetem Rastinjaku, student izbritur ne Paris per studime. Por edhe ky gradualisht shfrytezon punen e nenes dhe motres, perte jetuar jeten pariziane. Fillon te mendoje gjithnje e me pak per familjen, edhe pse deri ne fundte romanit mbetet i vetmi personazh qe i reziston shketerrimit. Eshte ai qe e varros Gorioin ebraktisur nga te bijat, gje qe e larteson si personazh.

Ne kete veper cdo personazh e pasuron kuadrin e romanit me nje teme te re: zonja Voker sjelltemen e jetes pariziane te mjediseve popullore mikroborgjeze, duke u bere tipi i njeriutshpirtngushte te lidhur fort pas prones; bijat e Gorioit percjellin temen e jetes mondane dhebehen prototype te vanitetit e mendjelehtesise; zonja de Bosean, personazh i afert perBalzakun, sjell temen e aristokracise shpirterore, te fisnikerise morale e intelektuale, teperjashtuar nga sallonet e kohes; Votreni perfaqeson moralin dhe inteligjencen e gjeniut te se

32

keqes, gjeni qe i duhej Balzakut per te zbuluar anen e mbrapshte te realitetit. Te gjitha ketotema fitojne shtrirje permes Rastinjakut, qe hyn ne gjithe mjediset dhe krijon lidhje me gjithepersonazhet. Njohja me gjithcka perben Parisin, do jete celesi i suksesit te Rastinjakut neromanet e mepasme. Per te dhene nje tablo sa me te plote Balzaku preferon kryqezimin etemave dhe ideve.

Romani shihet si nje roman i edukimit te te riut nga provinca qe kalon neper shkollen e jetespariziane, duke nxjerre mesime nga pervoja e trefishte: e Votrenit, zonjes de Bosean dhe Gorioit.

Eshte roman i perplasjes se interesave e pasioneve. Interesi nuk e le pasionin te zhvillohetplotesisht. Votreni i ka thene Rastinjakut se , nese kerkon me cdo kusht suksesin, kur ka 50 mijete rinj qe enden si ai, duhet te perballoje nje lufte te ashper per te dale mbi ta. Vete otreni kakaluar kete sprove,d uke u bere kryetar in je shoqerie te fshehte qe kontrollon trafikun e krimit ekorrupsionit ne qytet. Pasionet e zemres nuk kane vend ne kete shoqeri. Keshtu Gorioi kadashurine e te bijave per aq kohe sa ato kane interes per te, pasi pasioni i tyre nuk eshtedashuria per prindin por pasioniper vesin (interesat). Rastinjaku ngutet te fitoje dashurine ezonjes de Nysingen dhe shperfill zonjushen Tajefer, qe mund t’i fale dashuri, por s’e ndihmonper karrieren.

Romani dallon per structure shumefunksionale . Ndertohet ne tri linja paralele, te cilat kane neqender nje nga figurat: Gorio, Rastinjak, Votren.

Linja e Gorioit plotesohet me ate te Anastasise e Delfines. (Delfina sherben si lidhje ndermjetRastinjakut e Gorioit- e dashur e Rastinjakut)

Linja e Rastinjakut plotesohet me linjen e zonjes de Bosean. (ketu nderhyjne linjat e mesipermete vajzave te Gorioit). Nga na tjeter zonja de Bosean ploteson linje e Rastinjakut me Votrenin .Permes zonjes de Bosean ai e njeh shoqerine nga lart, kurse permes Votrenit e njeh ate ngaposhte.

Linja e Votrenit (paralelisht me Rastinjakun) zbulohen permes linjes se zonjushes Tajefer; kjo efundit krijon kontrast me Gorioin ( gorioi braktiset nga te bijat- kjo esht ebraktisur nga i ati)

Romani konceptohet sin je skene e jetes pariziane dhe vete Parisi shnderrohet ne personazhgjitheperfshires. Pikerisht me Parisin perplaset ne fund Rastinjaku. (“Tani do te shohim kush dote fitoje: une apo ti”- i thote ai Parisit) dhe historia vazhdon ne romanet e tjera.

Autori : Fan NoliVepra : Izraelite dhe filistineTipare te krijimtarise Fan Noli e shkroi dramen me 1902. ‘Per andaj u a heth vellezerve t’im si nje enigme , shohem kush do t’a zgjidhe.’ Temen e merr nga Bibla. Vlera e drames se Nolit nuk qendron ne ndodhite intriguese dhe as ne strukturimet dramatike. Fuqia e kesaj drame qendron ne idete e saj , dhe per me teper ne pyetjet qe shtron autori

perpara lexuesit me ‘enigmen’ e tij.Vecori te vepres : Ka 3 akte. Akti i I – zhvillohet ne Sinagogen e Judejve , ku paresi eshte mbledhur t’i jape bekimin Samsonit ,

i cili merr persiper ta sjelle ne udhe te drejte boten e filistineve.Samsoni , misionar i te vertetesizrailite, eshte idealist.Madje ka Bindjen se do ta kryeje detyren duke u mbeshtetur ne fuqine efjales dhe te se vertetes, si dhe ne fuqine e tij mbinjerezore.Ai merr pelqimin e se emes e tedashnores , Rahiles.Perkrahjes se pergjithshme qe i behet Samsonit , i kundervihet Rabini.Ai

33

mendon se filistinet duhet te nenshtrohen me force .Po miku i tij ishte mundur nga pabesia ejetes filistine , parate e femrat e bukura. Kundershtimi i Rabinit merr formen : “ E verteta s’eshtepervec nje dobeti kur s’i vjen pas nje force e realte.’’

Akti i II – Samsoni eshte ne boten filistine.Mbreti filistin e lut Dalilen e bukur qe ta beje per veteSamsonin qe te shpetoje populli nga kjo bese e kalbur.Dalia enderron se duke u bere gruaja e tij, do ta mbante Samsonin te filistinet.Ky eshte akti i dashurise dhe i mashtrimit te Daliles.Asnjefuqi filistine s’ia del dot Samsonit.Po , kur bie ne gjirin e dashurise , harron misionin , dashurine epare per Rahilen dhe i zbulon bukuroshes filistine sekretin , se fuqine e ka ne floket e gjate.Njedite , i dehur nga vera e dashuria , bie ne duart e filistineve , qe e qethin dhe ia humbin fuqine ,elidhin dhe e verbojne.Vetem tani i mundur Samsoni kujtohet dhe e therret ne ndihmeRahilen,por nuk mund te clirohet nga dashuria per Dalilen,me te cilen e ka lidhur fatipergjithmone.

Akti i III – zhvillohet ne tempullin e Baallit e te Malohut , te dy perendive filistine , te pasurise ete dashurise.Aty njerezit presin me padurim te shohin Samsonin e mundur e te verbuar,njeri tepafuqishem qe te argetohen me te.Ata duan te gezojne jeten e tyre pa te Verteten e huaj,izraelite , qe e shohin te mundur ne figuren e Samsonit.Samsonit i vjen pak nga pak fuqia , ai utherret Daliles e Rahiles te largohen nga tempulli qe te shpetojne.Atehere me fuqine e rigjetur errezon tempullin dhe vdes bashke me filistinet qe jane brenda.Duke vdekur u therret atyre tevdesin se bashku , pasi eshte i vetedijshem se eshte bere si ata.Fjalet e tij te fundit : Jam edheune si ata genjeshtar.Filistine , shoke , bejuni gati te vdesim qafe per qafe.

Analize personazhesh : Samsoni i Nolit personifikon nje ide qe duhet t’iu imponohet te tjereve , qofte kjo e pagezuar si e

verteta e zotit. Kjo ide duhet te tregoje epersine e saj mbi kerkesat jetesore te kesaj bote. Kete ide e percon njeriu me veti jo te zakonshme fizike e mendore,qe nuk joshet nga argetimi

dhe pasuria. Ky hero mundet nga disa faktore. Casti kur vdes , ai kerkon te mbeten gjalle dy dashurite e tij : dashuria e pare ideale per Rahilen

,si dhe dashuria e tij reale per Dalilen. Vetevritet ideja perpara jetes e dashurise. Dalila e bukur eshte grua apo misionare ne dramen e Nolit ? Kryen veprime atdhetare (per te jetuar te plote jeten) Eshte naïve kundrejt intrigave. Ajo e dashuron Samsonin si burre mbi burrat. Drama shpreh idete e kunderta per jeten e dy popujve.(Samsoni dhe Dalila) Tema e vepres : A mund te jetojne se bashku dy kultura te ndryshme duke ruajtur vecantite e

tyre apo njera duhet ta zoteroje tjetren duke e asimiluar ngadale ? ( cila prej tyre fiton ?Enigme)

Mesazhin e kesaj drame e gjejme tek figura e Samsonit. Ne te vertete , sado e fuqishme te jete nje kulture , ajo nuk duhet t’i mbivihet nje kulture tjeter (

me te varfer) me qellim qe ta asimiloje ate , e bashke me te dhe popullin e saj.Pra , ne kete rastkultura imponohet me dhune.

34

Autori : Artur Miller

Vepra : Pamje nga Ura

Tipare te krijimtarise

Jetoi pergjate viteve 1915-2005(90 vjet) Studioi per dramaturgji dhe gazetari Dramat e njohura : “Gjithe bij te mij” “Vdekja e komisarit” “Shtrigat e Salemit”-mbron te drejtat

e lirite politike dhe lirine e ndergjegjes .Denon politiken kundrejt komunizmit ,qe filloi ne Shba ,sipasoje e luftes se ftohte .Dhe u denua per kete .

Stili I Milerit Dramaturg Social C’mitiozohet endrra Amerikane (Frika me e madhe e amerikaneve eshte frika e rrenimit dhe renies benda nje ore te krejt

shkalles sociale ) Corientimi moral e etik I shoqeron personazhet ne situatat me veshtira per ta . Huazon konfliktet e tragjedise greke Nderfut elemente moderne si psh ,zerin e rrefimtarit ( I cili ne rastin e “Pamje nga Ura” eshte

Avokat ) ,rrefimtar qe behet pjese e subjektit. I permbahet me shume stilit realist .E paraqet realitetin me dramen e brendshme te

personazheve te zakonshem . Nderfut element moderne (Dilemat e brendeshme dhe psikologjike te personazheve ,instiktet

tek ata)Subjekti :Edi Karbonare eshte nje doker porti ,I cili jeton ne Ameriken e viteve ’50 ne Bruklin ,ne nje zone ku ishin telokalizuar te gjithe italo-amerikanet.Ai jeton me gruan e tij Beatricen , dhe vajzen e motres se sajKaterinen.Edi dhe Beatricja e kane marre Katerinen shume te vogel qe pas vdekjes se motres seBeatrices.Ajo rritet me ta ,rritet brenda nje fryme te hekurt ,Edi qe se le te dale ,qe e konsideron perheresi femije etj.Por gjerat ndryshojne kur Katerina rritet .Ajo fillon te shihet ne syte e Edit si grua.Dhe kjo eperkeqeson situaten.Duhet ardhja e dy kusherinjve te Beatrices ,Rudolfit dhe Markos,te cilet vijne siemigrante per shkak te pamundesise per te jetuar ne kushtet e veshtira te Italise qe kjo te vihet re.Marko eshte I martuar dhe njerin prej femijeve e ka te semure prandaj eshte detyruar te vije ne Amerike.Marko do te punoje ne port derisa te shlyeje udhetimin deri atje.Rudolfi eshte nje djale I pashem, I cili kashume talente.Di te kendoje ,te kerceje etj.Edi pranon qe ata te rrine te familja e tij derisa ata te gjejnenje vend per te ndenjur .Nderkohe Katerina bie ne dashuri me Rodolfon dhe ketu Edi ne rolin e “babait”te saj prish qetesine familjare teksa e kundershton me force kete vendim te te dy te rinjve.Katerina fillonte ndergjegjesohet per menyren sesi Edi e sheh.Ajo nuk e puth me ne faqe.Ajo nuk shkon me te vaska perta lajmeruar per ceshtje te ndryshme .Zhduket babi ne sy te saj.Gjendja nxehet deri ne momentin ,kur EdiI thote Rudolfos te largohet, I nxehur dhe I paafte te shkaterroje instiktin brenda tij e puth Katerinen.Metej denoncon ne zyren e emigracionit Markon dhe Rudolfon.Marko nuk ia fal dhe sapo del nga burgushkon te bisedoje me te ,pasi e kishte ofenduar ne publik .Edi merr thiken dhe ne nje perleshje te nxiturnga ai goditet dhe vdes ne krahet e Katerines dhe Beatrices

35

Analize : Paraqiten vuajtjet dhe mundimet e emigranteve per te fituar mbijetesen ne nje varg kofliktesh

dhe armiqesish te shumta.(C’amerikanizimi!) Ky lloj realiteti vazhdon .(Edi I mirepret vellezerit Marko dhe Rodolfo sepse empatizmi atij e

justifikon kerkesen e tyre.)Kjo do te prodhoje konflikt Drame e familjes Transformimi I raporteve .(Edi e trajton Katerinen si vajze te veten.Por kur ajo rritet gjerat

ndryshojne.Instikti I tij tundohet .Presioni social e kufizon kete te fundit dhe pasojat jane tepashmangshme )

Ardhja e Rodolfos shihet si katalizator I situates ,pra pretekst per te siguruar shperthimin endjenjave te Edit,per t’I nxjerre ato ne pah.

Edi ka konflikt te dyfishte : 1) Te jashtem Kur Edi mban nje qendrim te ashper ndaj Rodolfos dhe

me pastaj edhe ndaj Markos pasi ai njihet me faktin qeRodolfo pelqen Katerinen.Ai denoncon ne menyreanonime dy vellezerit per hyrjen ilegale ne Amerike .Kyveprim shkaterron raportet e tij me Katerinen ,e cilashkon pas Rodolfos (Martesa me te do ta shpetontekete te fundit).

2) Te brendshem Konflikti I brendshem zhvillohet ne mendjen e tij .Ai nuk

pranon qe Katerina te jete ne krahet e nje mashkullitjeter.Sadizmi I Edit ushqehet nga alternativa e tij per tacuar deri ne fund ceshtjen.Fundi eshte tragjik.

Dallohet perpjekja e zerit ateror brenda fjaleve te Edit (Kjo eshte tregues I nje lufte te madhepsikologjike brenda tij ) “…. po behesh vajze e rritur tani ,duhet te jesh me e permbajtur ,jo kaq eafruar.”

Katerina e ushqen kete konflikt me ane te sjelljeve te saj . “Beatrice kusherinjte e tu ….”dhegezimi I mbulon shprehine e saj.(Ky eshte tregues I nje sjelljeje feminore.

Si vjen rreziku ne drame : Rrezik nga policia e emigracionit (Nese dikush spiunon ) Rrezik nga shperthimi I instiktit .Ky rrezik konstatohet nga Beatricja e cila mundohet ta shuaje

.Por rreziku ekziston edhe per te sepse mund veprimi I asaj mund te vishet brenda mantelit texhelozise duke qene se Edi eshte I shoqi.

Rrezik nga shoqeria.Mospranimi dhe mosmbeshtetja gjykohen rende .Sepse kuptohet dhimbja eemigrantit.

Personazhet e tjere Beatricja –Zeri I arsyes per Edin.Zeri I shoqes /nenes per Katerinen.Perpiqet te ndertoje uren e

komunikimit midis Edit dhe Katerines por edhe grua e mire.Do pranine e kusherinjve.Nuk ebraktis bashkeshortin kur ai denohet me fjale te renda prej Marko-s.

Katerina – Mbetet ne rolin e femijes.Sillet si e tille.Kerkesa e saj per te pasur lirine e nevojshmenuk motivohet me qendrim.E do Rodolfon dhe e mbeshtet ate.Respekton Edin dhe cdo fjale,qofte dhe e gabuar qe del prej gojes se Edit kalon shume here ne trurin e saj.Ajo e vleresonshume.

Rudolfo- I ri , I pasionuar ,njeri I ndryshimit ,I vetmi qe nuk mendon per kufinjte e ekzistences, eshtron pyetjen ndryshe nga te tjeret,me humor ,I afte per te transformuar realitetin ne dicka tekendshme.(Keto cilesi e frikesojne pavetedijen e Edit.)Dashuron Katerinen dhe eshte I sigurteper kete.

36

Marko- Do gruan e tij.Njeriu I realitetit te kohes.Lufton per familjen e tij ,permbush kerkesat etyre.Harron te vetat.Nuk behet kritik I vellait.Eshte perfaqesues I vizionit popullor.

Elementet Moderne : Nderfutja e rrefyesit Alfieri eshte ai qe e tregon ngjarjen.Shpeshhere ai eshte I perfshire dhe teksa ndalet te tregoje

vjen rradha e skenes se tij.Ky element modern nuk eshte I tille vetem per shkak te nderhyjes setij si rrefimtar.Pas Alfierit mund te fshihet edhe nje simbolike tjeter…

Ai eshte avokat.Perfaqeson ligjin ,drejtesine,kerkimin e te drejtes tek te tjeret.Drama e ardhurnga goja e Alfierit tregon padrejtesine morale qe I ndodh emigranteve ne nje Amerike te madhe.

Shpalosja e se pandergjshmes Parashikimi nuk e ndalon tragjedine(Alfieri e di cfare do te ndodhe dhe perseri nuk ben gje ? Pse

? ) Alfieri mundet ta parashikoje ate qe do te ndodhe ndoshta nisur nga rasti qe ka pasur edhe me

perpara histori te tilla .Pra kjo nuk eshte e vetmja histori.Te tilla histori kane ndodhur meshumice(Shpirti kritik I Milerit).Ai nuk reagon sepse eshte I vetedijshem se askush nuk do tibesonte pasojat tragjike te rasteve te tilla ,madje nese ai do t’ia kishte prezantuar Edit ngjarjenpara se te ndodhte me siguri Edi do te kishte qeshur edhe pse ky e vuante me shume nga tegjithe kete drame.

Vepra : Gof &Sinkopa

Autori : Anton Pashku

Tipare te krijimtarise :

Drama Gof

Pashku është vlerësuar si një nga krijuesiit e prozës moderne shqipe, po aq sa si dramaturg qëtheu kufijtë e shkrimit tradicional, duke u perballur me moskuptimin nga lexuesi i kohës dhe meakuzat e kritikës socrealiste.

Drama paraqet një situatë tragjike, por nuk ruan strukturën e tragjedisë. Njësitë e dramëslexohen si pjesë dhe jo si akte klasike (metodë kjo strukturaliste). Kjo bën të cilësohet siantidramë (sillet më parë gjendja, se sa fabula, apo veprimi i personazhit)

Drama nuk ka strukturë të vecantë: Një epilog; Mbas një epilogu; Para një prologu; Një prolog.Ngjarja ndodhet mes prologut e epilogut si gjendje e pazakontë (zjarrmi)

Realiteti shënjohet në mënyrë simbolike. Miti i Prometeut ka shërbyer si paratekst për dramën “Gof”. Lulashi, nën zjarrmi pas rënies nga Bjeshkët e Namuna (kërkon të prekë lartësinë-lirinë), përkon

më arketipin e Prometeut që u dha zjarrin njerëzve dhe, i përndjekur nga Zeusi, ndëshkohet mevuajtjen (zjarrminë) e përjetshme, me shqiponjën që i bren melcinë. Lulashi digjet zjarrmie nënhijen e shqiponjës zeusiane (pushtimi ) Kodet e Lulashit janë kodet e Prometeut.

Tre personazhet janë përbërës të një etniteti të caktuar. Ata kanë një përbërës në temë (kalk ieponimit kombëtar Lekë= Lekët). Ndërkaq Zogu simbolizon pushtuesin, që ndjell zi (Zeusin), qëishte “Shqiponja romake” (meqë jemi konvencionalisht në 1939).

37

E përbashkëta mes Lulashit e Prometeut qëndron edhe në vetitë profetike të dy personazheve;sikurse Prometeu parathotë rrëzimin e Zeusit, Lulashi parathotë rënien e “heqamës”. Stuhiashndërrohet në zurkajë.

Portreti i Lulashit (monologu) Lulashi, i rrëzuar, mbartet nga alpinistët (Lulo, Lulan) në kasolle, nëpër heqamë (stuhi dëbore-

kuptojme: lufte), ku është dhe skena e dramës. Ai dialogon me kuptimet e kohës. Koha përkonme 1939, por sillen elementë të civilizimit pas 1939, bëhen analogji me pushtimin e Kosovës ngaSerbia.

Mesazhet e Lulashit përbëhen nga fragmente, që lidhen me nocione të periudhës së Luftës IIBotërore, por nuk mbeten aty dhe vijnë në mënyrë të rrëmujshme duke krijuar monologunabsurd, i cili justifikohet me gjendjen e zjarrmisë.

Lulashi është konsideruar si medium i kohës, pasi shndërrohet në medium që prodhon një rrjetkuptimesh, përmes fjalës së tij.

Lulani dhe Lulua dialogojnë për shpëtimin e shokut; ankthet janë ekzistenciale. Përmessimbolikës së ulërimës së ujqve ata presin pushtimin të mbyllur në shtëpi. Këto janë dialogëmjaft domethënës për aktualizimin politik (po të shohim Lulashin si simbol të ndërgjegjeskombëtare të dergjur në shtratin e pushtuesit në mesvitet ’70).

A. Pashku aplikon elemente të psikanalizës, me anë të nënvetëdijes (e folura përcart) përcjellmesazhe të periudhës historike, por sidomos imazhin ndaj së huajës. Pushtimi italianshoqërohet me reklamat,civilizimin, artin ….etj. Ky imazh për të huajën (zhvillim në të gjithafushta) krijon një kundërvënie të sistemit kapitalist ndaj atij socialist.

Kodi i tre vëllezërve. Në dramë gjejmë dhe arketipin e tre vëllezërve, që funksionojnë vetëm tëtre sëbashku. Përralla sjell vëllanë e vogël që zgjidh situatat në favor të tij, në këtë rast ështëLulani, ndërkohë që Lulua i pirë nuk i nënshtrohet provës dhe Lulashi ka humbur aftësinë ekontrollit për shkak të plagosjes.

Të tre personazhet parathonë të ardhmen vetëm kur janë bashkë (sensacion i trinisë), porvetëm njëri merr atributet e heroit (Lulani, që lufton me “heqamë”). Drama ekzistencialepërputhet në veprimet e Luluas (në interpretim linguistik , kodifikohet me një subjekt tëShqipërisë së Jugut – sipas diftongut ua). Lulua pret t’i shuhet shpresa, nuk i kundërvihetsituatës, duron privimet e lirisë, duke qenë kështu personazh ekzistencialist.

Karakteret krahasimisht: Lulashi/ Prometeu; Lulani/ Hermesi (lajmës i kohës); Lulua/ Bahti(Dionisi); shpendi i madh/ Zeusi; ujqit (miti romak)/ Pushteti;

Heqama / Vullkani (por edhe Forca- lufta); Bjeshkët e Namuna/ Mali Tartar; Oxhaku/ zjarri prometean. Dramë pa konvencione: nga pikëpamja formale drama konsiderohet antidramë, por nga

pikëpamja përmbajtësore, ajo është tragjike. Drama i zotëron elementët dramatikë bazalë: a) nisjen e dramës në një pikë të avancuar, kur ka

ndodhur katastrofa; b) zhvillimi i aksionit. Kjo shoqërohet me mistikën e krijuar nga rrethanatplotësuese. Drama përkon me modelin e dramës së absurdit , por edhe me dramën antike, teksaplotësohet me elementë të jashtëzakonshëm (shpendi; mulliri)

Edhe nga pikëpamja e organizimit të akteve me titujt përkatës, drama përmbys tradicionalen nëstrukturën e vet.

Vecoritë: është dramë që përmbush të gjitha parametrat për t’u emërtuar hermetike, për shkaktë teknikave të kësaj rryme si:

Analogjia Sinkopimi (ndërprerja) e fjalive, fjalëve, kuptimeve Përdorimi i fjalëve të përzgjedhura deri në mani (që nga titulli- gof) Fryma e tensionit

38

Repertori me disa shtresa perceptimi (nga fabulat, tek mitet…) Vendosja në një kohë të caktuar, por që fabula nuk lidhet vetëm me atë kohë. Lëvizja e kohës (ndryshon drita në oxhak dhe natyra – kujto Beketin); Në fund jemi në një stinë

të re, shpresëdhënëse. Simbolikisht ka mbetur zjarri prometean, simbol i mospërkuljes, si dhe simboli i mullirit që

bluan. Janë gjetur pika takimi mes Lulanit dhe mitit të Odiseut (në filozofinë e kthimit). Filozofia e mbijetesës nga lufta, ose në përpjekje me natyrën, pohon se filli i jetës nuk mund të

këputet. Nisur nga titulli shpjegohet: 1) në fushën mjekësore- mosfunksionimi i trurit nga mungesa e

furnizimit me gjak, prej dobësisë së zemrës; 2) figurë gjuhësore e këputjes së një rrokjeje apozanoreje në trup të fjalës. Ka një skenë të etme të ndarë në dy njësi dramatike me titujt: 1)Mbarimi i fillimit të sinkopës; 2) Fillimi i mbarimit të sinkopës.

është dramë binare (kaleidoskop = e dyfishtë, sipas modelit të pantonimës): Drama kryesoreështë ajo cfarë i ndodh Xhexheut, por vetëm vizualisht kësaj linje i mbivendoset drama e njëcifti, që shfaqen në dy dritaret përtej dhomës së Xhexheut. Poshtë përfytyrohet të jetë rruga.Por ajo nuk shihet.

Ndihen sirena, bubullima, trena, artileri, pastaj brohoritje fitoreje. Pra, përmes zërit sillet figurae sinekdokës për luftën të përcjella publikut; ndricimi i skenës lëviz nga e kaltra në të kuqe.Personazhi kryesor hyn i deheroizuar, duke gogësirë. Ai i përcjell mesazhe SHPRESëS, njëkategorie filozofike (jo personazh) Cifti është në plan të dytë, duke marrë fillimisht rolin epublikut pasiv, por në fund ata kalojnë në aksion , me vrasjen e femrës dhe rënien e mashkullitposhtë dritares.

Në pj.I Xhexheu paraqet krizën individuale deri në tentativë për vetvrasje; zhvillon një diskursfilozofik mbi arritjen e kategorive të LUMNISë dhe LUMTURISë (e para kategori idealistike dhe edyta realistike) Ndeshen në fushën e moralit hyjnorja me tokësoren (morali i lartë / morali iulët). Kriza e Xhexheutshoqërohet nga pantonimat e ciftit në dritaret e planit të dytë të skenës.Pamja e parë mbyllet me monolog përcartës (11 zero dhe një 1 përpara, apo pas zerove- parodie teorisë leniniste për liderin dhe masën)

Në pj.II, hyn në skenë Gjegjeu, i brengosur që merr përsipër akuzatorin publik ndaj Xhexheut. Ipërmend atij kundravajtjet dhe sidomos thyerjen e tri xhamave. Në këtë relacion njëri sulmon,tjetri mbrohet (tipologjia biblike Kain/Abel), dhe zgjidhja nuk është krimi por kallëzimi legal iGjegjeut. Pra nga meditimi i vetëvrasjes në pj. I kalojmë në filozofinë e ekzistencializmit(vetmbrojtje dhe sulm ndaj opinionit kolektiv të “qetësisë” mashtruese).

Nga pikëpamja regjisoriale drama është krahasuar me “Procesin” ku në vend të gjykatores ështëskena (dhomë e bardhë me dy shtretër); në vend të llozhave të gjyqit, vijnë dy dritaret.

Mashkulli dhe femra simbolizojnë publikun, por edhe ai në raportet me femrën kalon nga raportintim në krim (raporti mes të dobëtit dhe të fortit). Ata janë të denatyruar nga kriza që shohinjashtë skenës. Rënia edhe e mashkullit poshtë sjell kuptimin e vetvrasjes kolektive.

Gjegjeu e quan Xhexheun mëkatues - indiferent, kurse akuzuesin Xhexheu e quan grifon(përbindësh mitologjik), ndonëse e paraqet si spiun që kërkon marrëveshje për “mosprishjen eqetësisë” në qytet.

Xhexheu akuzohet: 1) për pikëpamjet e “kuvendeve” (katolicizmi) Opinionet publike si anarko-individualist Rrëmujën e shkaktuar në “Rrugën Trimat e kosmosit” (supozohet që ka lidhje me termin

gjeopolitik jugosllav “kosmet” (Kosovë- Metohi ); parodizëm Regjistri komik i dramës:

39

Në dramë sinekdoka e xhamit të thyer dhe virgjinitetit përthyhen si analogji. Akuza për xhamin ethyer trajtohet si anekdotë, në analogji me virgjinitetin, pasi xhami i dritares së inxhinierit, bënqë ky të braktisë vendin e shërbimit në stacionin elektrik të qytetit për të kërkuar dacin e tij.Xhexheu pranon se e ka thyer xhamin për t’u hakmarrë ndaj “cirkut intelektual”

Në këtë drejtim nga komikja në tragjike, autori përmes Xhexheut, ngre në dramë aksionin ndajofiqarëve të shtetit, si pergjegjës të rënies morale.

Pas deponimit para Gjegjeut, shtohen efektet tek cifti; ndërhyn kitaristi mes ciftit, i cili i fitonvëmendjen e femrës dhe ngjall xhelozinë e mashkullit. Me vrasjen e femrës dhe rënien emashkullit mbyllet edhe linja e dytë e dramës.

Në mbyllje Xhexheu kërkon t’i shpëtojë daljes para kolektivit, duke u nisur për në Atlantidë,kontinenti mitik i zhdukur përgjithmonë, bashkë me SHPRESëN e tij, me të cilën do të takohej te“Kozmodromi”. Mbetet enigmë dënimi i Xhexheut; ai ndjek mitin e arratisjes (sic ndodhte nëKosovë)

Në skenë theksohen edhe një thikë e ndryshkur dhe një telefon (pa anë tjetër- është dilemë nëvargun e problemeve ekzistenciale) Telefoni është medium dhe Xhexheu dialogon me botën e tijimagjinare.

Gjegjeu shihet edhe si alter egoja e Xhexheut dhe dialogu imagjinar me të mund tëshihetsimptomë e krizës morale- intelektualepërballë zbërthimit të vetvetes.

Në dramë, Pashku përpiqet të shkundë nga apatia brezin e intelektualëve të konformuar, mepersonalitet të tjetërsuar.

Vepra : “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër”-Autori :Andon Zako Çajupi Në komedinë “14 vjeç dhëndër” autori trajton temën e gruas së shoqrisë sëviteve ’30,pikërisht

gjatë kohës që ka jetuarpoeti. Gruaja shfaqet si një forcë e madhe, e cila merret me çdoveprimtari jetike të familjes, ndërsa burri si një figurë dembele, indiferente. Të dy janë të aftëpër të punuar, por femra, duke u parë si seksi i dobët, nëpërkëmbet, nënvlerësohet dhe inënshtrohet shoqërisë patriarkale. Këto karakteristika të shoqërisë shqiptare të viteve ’30 biennë kundërshtim me idealet demokratike të Çajupit (për barazinë midis sekseve), prandaj ai edënon mendësinë e kohës.

Pra, tema merret nga realiteti i viteve ’30. Çajupi, që tashmë vjen për lexuesin si dramaturg,trajton mentalitetin e shoqërisë shqiptare, veçanërisht të asaj në fshat, në këtë periudhëkohore;rolin e femrës dhe të mashkullit në të. Duke gjykuar, dramaturgu del në përfundimin semendësia e kësaj shoqërie duhet të ndryshojë e shoqëria duhet të pranojë ndryshimin nëmënyrë që të zhvillohet, të demokratizohet.

Autori transmeton idetë e tij tek lexuesi nëpërmjet ilustrimit me një familje në fshatin e njëkrahine jugore.Nëna e familjes, Tana, kërkon të martojë të birin,Gjinon, 14-vjeçar meMarigonë20-vjeçare. Në këtë pikëna del një nëntemë e trajtuar në vepër, martesa me diferencëmoshe jo normale,madje në moshë të palejuar në legjislacion, gjë që tregon mosfunksionimin epushtetit legjislativ e për rrjedhojë mosfunksionimin e shtetit (të cilit Çajupi i kundërvihej përshkak të mosushtrimit të forcës në mënyrën e duhur). Kjo martesë, sipas Tans, duhet të bëhejpër shkak se ajo vetë nuk mund të përballontepunët e shtëpisë e vetme. Pra, martesa nuktrajtohet si zyrtarizim i dashurisë, por si një ushtrim i autoritetit të familjes së mashkullit.Përpasojë, humb koncepti i familjes, i dashurisë dhe shoqëria mbetet e varfër shpirtërisht e përrrjedhojë injorante.

Injoranca shfaqet edhe në raste të tjera përgjatë veprës, p.sh. në dhunën që Vangjeli, burri ishtëpisë, ushtron ndaj Tanës. Ai i thotë: “Mos më bën të të godit, se zakonin s’e harrova, sonteshumë të durova”. Duke qenë i paaftë të arsyetojë apo indiferent, ai gjen zgjidhjen më të

40

thjeshtë, forcën fizike, me të cilën mund ta mposhtë një femër. Një tjetër pikë ku Vangjelitregohet injorant ështëkrahasimi që ai bën me beun, pa gjykuar nëse ai duhet marrë si modelapo jo. Pra, individi i kësaj shoqërie i beson verbërisht atij që ka më tepër pushtet se ai vetë.Ndërkaq, Tana, megjithëse shihet si e pavlerë nga shoqëria maskiliste, ka aftësinë tëngrejëçështjen e degjenerimit moral të anëtarëve të shtresave të larta.Beu kishte braktisur tëshoqen, duke emigruar.Ishte kthyer vetëm në pleqëri.Gruaja, e cila kishte vuajtur gjatë gjithëjetës kthimin e tij, vdiq pas pak kohësh e ai mori gra të tjera.Del në pah një tjetër problem ikohës, emigrimi.Megjithatë, Çajupi nuk ndalet në asnjërin prej problemeve. Ai i përmend ato,duke marrë parasysh se lexuesi do të lexojë mes rreshtave të tij; i jep variacion aksionit tëngjarjes, duke e bërë atë më dinamike.

Autori hyn në temë (ekspozicioni) nëpërmjet një konflikti midis Vangjelit dhe Tanës. Ai nukështë një konflikt i drejtpërdrejtë apo i mprehtë.Ky konflikt lind nga mbingarkesa e Tanës nëpunët e shtëpisë dhe moskuptimit të kësaj çështjeje nga bashkëshorti, të cilat shërbejnë siekspozicion. Për të zgjidhur situatën, Tana propozon martesën e Gjinos me Mrigonë. Kjo dëshirëe nënës për dasmën shërben si pikë lidhje me zhvillimin e ngjarjes së trajtuar. Përgjatëzhvillimit,njihemi me lindjen e një fëmije, një gëzim në jetën e njërës prej fshatareve (zonja Briri) dhe melindjen e një konflikti (midis zonjës Kote dhe Tanës), vrer në jetën e dy grave. Të dyja këtongjarje bien në kontrast me dasmën, pikën kulmore të veprës. Në dasmë secili kënaqet nëmënyrën e tij. Çajupi nuk i jep zgjidhje problemit të trajtuar përgjatë gjithë veprës. Kjo sepse aitrajton një temë sociale e cila ende nuk kishte gjetur zgjidhje në shoqërinë shqiptare t kohs.

Tana nuk është një kopje e gruas fshatare te viteve ’30, por është vetë gruaja, prandaj edhebëhet përfaqësuese universale e figurës së femrës së nënshtruar. E njëjta gjë ka ndodhur meVangjelin si përfaqësues i burrit të kësaj shoqërie, me Marigonë, Gjinon e kështu me radhë. Tanaështë figura qendrore e ngjarjes. Çdo aksion kryhet për të vënë në pah një tipar të Tanës, apo sipasojë e një ndjenje apo veprimi të gruas. Për shembull zonja Briri bëhet me fëmijë, në mënyrëqë të kryhet dialogu midis kësaj zonje dhe Tanës, me qëllim që lexuesit t’i transmetohet gruajaqë përmbush të gjitha zakonet e traditat (takon lehonën për t’i uruar gjithë të mirat fëmijës-përdor urime), pavarësisht angazhimit të plotë në familje, apo të shfaqet si një grua sanguine,humori i së cilës ndryshon menjëherë pa i analizuar ngjarjet fillimisht individualisht,e gatshmepër të paragjykuar; një grua paranoiake, e cila mendon se kushdo kërkon t’ia hedhë (grindja mezonjën Briri për shkak të emrit Hënë që i ishte vënë vajzës së zonjës, i njëjtë me atë të bijës sëvdekur të Tanës).

Por, Tana nuk zbulohet vetem nga aksioni i veprës, por edhe nga fjalët apo reagimet epersonazheve të tjera. Pra, këto personazhe përdoren nga autori për të hedhur dritë mbi figurënkryesore. Që në ekspozicion, kuptojmë se Tana është një grua punëtore, energjike dhe e zonjapër të mbajtur familjen. Ajo merret me gjithçka e vetme, pa pasur ndihmën e të shoqit apo tëbirit. Megjithatë, ajo nuk shprehet kundër kësaj metode të familjes, sepse e ndien si detyrë epërgjegjësi të sajën atë që bën. Por, vjen një moment kur këmbëngulja e vullneti i Tanës përpunë fiket. Ajo shprehet se ndjehet e lodhur nga puna fizike, por ajo që e lodh në të vërtetë,megjithëse as vetë nuk e ka kuptuar, është nënvlerësimi e shtypja që ushtrohet mbi të ngakomuniteti e nga vetë i shoqi. Për të shpëtuar Tana gjen zgjidhjen më të lehtë e më tëzakonshme për kohën. Ajo nuk ngrihet të kundërshtojë këtë presion të shoqërisë, por vazhdontraditën, duke ia “dhuruar” atë lodhje një tjetër femre. Gjen zgjidhjen më të lehtë, sepse është epaaftë të mendojë diçka jashtë kornizave të asaj që shoqëria patriarkale ku është edukuar, i kamësuar, diçka jashtë kornizave të zakoneve të prapambetura. Tana thotë: “Tani për djalin tonëdo të ndërrojmë zakonë?”. Në fakt, ajo e ka aftësinë të gjykojë, por nuk e përdor këtë aftësi enuk e kupton se e zotëron atë. Kjo ndodh për shkak të frustrimit që shoqëria i ka bërë. Tana kahumbur besimin në vetvete e ndihet e pafuqishme, pas nënvlerësimit të shoqërisë. Në të njëjtën

41

mënyrë sheh edhe Marigonë (“Nukë marrë nuse për sisë, por për punët e shtëpisë.”). Pra, Tanana shfaqet si një personalitet kontradiktor. Nga njëra pikëpamje, ajo kundërshton lodhjen që ishkaktojnë zakonet e nga pikëpamja tjetër zgjat jetëgjatësinë e veprimit të tyre duke ia tejçuarbrezit pasardhës.

Megjithëse vendimi që merret për martesën e Gjinos do të ndryshonte tërësisht jetën e djalit, ainuk pyetet, pra nuk merren në konsideratë nevojat e dëshirat e djalit. Tana shfaqet egoiste nëkëtë aspekt. Për të shpëtuar vetveten, nëna shkatërron jetën e të birit, duke mos e lënë atë tëjetë i pavarur e të shijojë çdo pjesë të jetës me benefitet e saj.Në këtë pikë shfaqet gjithashtu autoriteti, jo vetëm i Tanës, por i prindit përgjithësisht. Biriduhet të zbatonte vendimet e marra nga prindërit. Duke qenë se Gjinoja nuk reagon, shohim seai është rritur e edukuar me idenë e përuljes ndaj prindit. Pra, për plotësimin e kërkesës,pengesa e vetme për Tanën ishte Vangjeli.

Një tjetër femër e veprës ështëMarigoja, « viktima e Tanës ». Marigoja shfaqet si një vajzë ebindur ndaj asaj çka vendos familja për të, megjithëse ky vendim është plotësisht kundërdëshirës e vullnetit të saj. Edhe pse më e varfër, pra me një pozitë më të ulët shoqërorekrahasuar me Gjinon, ajo nuk ndjehet inferiore (për shkak të moshës më të vogël të Gjinos) ndajtij. Përkundrazi, i flet plot përbuzje, e fyen. Pra, Marigoja, ndryshe nga Tana është një femërkrenare, ndonëse e rritur në të njëjtin mjedis me tjetrën. Unë mendoj se kjo ndodh, sepse ështëmë e lehtë për Marigonë të kuptojë padrejtësinë që po i bëhet, duke qenë se po e martojnë menjë fëmijë. Kjo është diçka vështirësisht e pranueshme edhe për atë shoqëri të prapambeturkrahinore. Në fjalët e Marigosë mund të shquhet zemërimi, revolta, shprehi këto të dëshpërimitdhe mungesës së shpresës. ( « Ç’motër më ke mua o lum e përrua? Ti më more grua!»).Nëpamundësi për të kundërshtuar shoqërinë, ajo sulmon Gjinon, një fëmijë.

Ndërkaq, Vangjeli na shfaqet si një figurë egoiste, e karakterizuar nga mungesa e dhembshurisëpër të birin të cilit po i shndërron jetën në varësi të interesave të tij. Megjithatë ai nuk ështëplotësisht i tillë. Fillimisht Vangjeli mundohet ta kundërshtojë kërkesën e Tanës për martesën eGjinos, për shkak të moshës së vogël të djalit. Pra, ai tregohet i ndjeshëm e i përgjegjshëm. Passhpalosjes së dinakërisë së gruas, Vangjeli, i bezdisur nga shqetësimet të cilave duhet t’u gjentezgjidhje pranoi zgjidhjen më të thjeshtë, pa u menduar, pranoi martesën. Pra, Vangjeli ështëburri tipik i viteve ’30, indiferent, dembel, mospërfillës. Ai kërkonte të jetonte një jetë të qetë, tëcilën ia siguronte Tana. Ai kërkonte të pushonte gjatë gjithë kohës, gjë që përsëri ia sigurontepuna e palodhur e së shoqes.

o Të tjerë personazhe që kanë shkaktuar transformimin e një jete,por që nuk e ndjejnëveten fajtorë për revoltën e personit në fjalë, ishin krushqit: Brodani dhe Abazi.Sipërfaqësues të familjes së varfër të nuses, ata kanë kthyer martesën në një marrëveshjeekonomike, pra kanë shitur Marigonë, çka i bën ata njerëz pa ideale, pa dinjitet, tëdhënë pas privilegjeve.Në dasëm ata shfaqen të lumtur, për shkak të bollëkut të pijeve,të alkoolit.Këtë gjë e pasqyron ngritja e vazhdueshme e dollive.Ato ngrihen gjithnjë përshëndetin e dhëndërit, shenjë servilizmi.

Nuni gjithashtu ngre dolli gjatë gjithë dasmës. Ai është i gëzuar, si edhe çdo kush tjetër në festë.Nuni është ironik ndaj priftit. “Të di se je prift”-i thotë,teksa e shtyn këtë të fundit të pijë raki(priftërinjtë duhet të pinë vetëm verë), pra e fton priftin në “mëkat”. Prifti edhe pse njeri i fesënuk i reziston alkoolit.

Pra, shohim se secili personazh ka një personalitet të veçantë.Secili përfaqëson diçka më tëmadhe se një njeri, një pjesëtar i një shoqërie.

Drama është ndarë në 4 akte, të cilat autori i quan pamje. Është shkruar në vargje kryesisht 8-rrokësh. Vargjet janë të shkurtra pasi mendimi nuk shtrihet, por jepet konciz. Personazhetshprehen nëpërmjet stilit bisedimor. Figurat letrare mungojnë por mbizotërojnë mallkimet,

42

urimet dhe shprehjet frazeologjike. Shembuj të tyre janë:Mallkim:Ujku të të hajë;U ardhtë mandata;Mos e trashëgofshi;Më t’u thaftë gjuha . Urim : Tëkeshë jetënë gjatë; Të gëzonet e të shtonet;Nga e liga të mërgohet.Shprehje frazeologjike:s’kishte shoqe;më mori gjumi; më mori lumi; jap fjalën.Përdorimi i këtyre shprehjeve shfaq ndikimin e krijimtarisë popullore te vepra e Çajupit.

Ai gjithashtu i jep ligjërimit nuancat e përditshmërisë. Dialekti tosk i përdorur ka të njëjtin efekt.Dialekti e shprehjet shtojnë e shpeshherë bëhen shkak i humorit në këtë komedi. Ligjërimibisedimor mes personazheve e nxit komiken. Kjo e fundit shkaktohet edhe nga aksioni ipersonazheve, tiparet e personalitetit të tyre, situatat ku gjenden në mënyrë të herpashershme.Për shembull personazhi i Tanës mbart në vetvete tragjedinë e shprehjes së revoltës për pozitëne pabarabartë me burrin, krahas ëndrrës për të gjetur një nuse që ta zëvendësoj. Megjithatë,Cajupi krijon komizmin nëpërmjet energjisë së saj. Ajo vrapon nga të gjitha anët për të plotësuardëshirat e saj. Kurse, Vangjeli duket qesharak brenda dembelizmit, fodullëkut, parazitizmit të tij.Qesharake bëhet edhe pika kulmore e veprës, kur gjithë ajo ceremoni i dedikohet një çifti aq tëpapërshtatshëm. Humori arrin pikën më të lartë në dialogun e fundit tënuses e dhëndërit, kundërgjegja e revoltuar e Marigosë vihet përballë pavetëdijes së pafajshme të Gjinos.

Autori : Ernest Koliqi

Vepra : Hija e Maleve

Hija e Maleve

Vellimi i I , botuar ne 1929 ne Zare te Dalmacise ; zgjoi interes te kritika; sundojne tonettragjike.

U ndikua nga: njohja e jetes se malesise, visarit shpirteror e mitologjise e zakoneve te veriut. sidhe kontakti me letersine italiane gjate viteve te shkolles.

Me Koliqin nis se pari nje periudhe e re, ku shkrimtari eshte mjeshter i perdorimit te gjuhes. Eshte autori qe nderthur modernen me tradicionalen, duke zene nje vend te veçante mes

autoreve pararendes. Nje grup tregimesh te ketij vellimi kane ne qender figurat mitologjike shqiptare , Zanat e oret, te

cilat lidhin realitetin me mitin; krijojne idene e nje kohe pa cak qe rrjedh brenda tokes shqiptare.Si krijesa gjysmehyjnore ato:

dhurojne kenaqesi (“Nusja e mrekullueshme”) i vetedijesojne shqiptaret per mrekullite e natyres ku jetojne (“Kercimtarja e Dukagjinit”) paralajmerojne te pashmangshmen/ vdekjen (“Kur oret lajmojne”) tregojne ku duhen kerkuar rrenjet e qenies shqiptare -kenga e humbur e Zanes (“Zana e

fundme”) Nje grup tjeter tregimesh kane qene ato qe sjellin qendrimin e autorit ndaj kanunit , siç jane

tregimi “Miku” e novela “Gjaku”, qe sjellin dy ane te ketij realiteti: besen dhe gjakmarrjen Ne tregimin e pare sillet admirimi per gjestin e malesorit –toger, i cili nderon si mik gjakesin e te

vellait dhe armikun e qeverise; mposht dhimbjen dhe harron detyren ne emer te beses. E dyta sjell fatin e Dodes, mesues qe, nga njera ane edukon brezin e ri per t’u shkeputur nga

hakmarrja, nga ana tjeter shnderrohet vete ne autor te gjakmarrjes. Trajtohen dy ngaproblemet me te rendesishme me te cilat ballafaqohet intelektuali i viteve 30:

domosdoshmeria e shkeputjes nga norma te caktuara primitive zakonore.

43

2 roli mbytes i mjedisit ndaj individit (sidomos intelektualit), i cili eshte i detyruar t’inenshtrohet atij.

Qendrimi i Koliqit eshte i dyanshem: vlereson nje pjese te mire te ligjeve kanunore; ngre zerinper menjanimin e ligjeve antihumane.

Autori perqendrohet ne te pavetedijshmen njerezore ( ai ndalet gjate ne ate ç’ndodh ne shpirtine Dodes dhe, per here te pare, perdoren cilesime si “fundet e errta te pandergjegjes”, “thellesie pandergjegjes”.

Me Koliqin nis eksplorimi i individit jo vetem me shoqerine , po dhe me vetveten. Qendrimi ndaj kanunit zbulohet edhe tek “ Ke tre lisat” dhe “Diloca”: Gjakmarrja hyn mes

dashurise, duke ndryshuar rrjedhen e jetes se te rinjve dhe duke lene tek ata plage tepariparueshme.

Te “Ke tre lisa”, vajza heq dore nga vullnetarisht nga dashuria, pasi familjet jane ne gjak, por meshume se me dashurine e te rinjve, autori merret me pershkrimin piktoresk te jetes semalesoreve.

te ”Diloca” zbulohet me intensitet nje prej viktimave me te gjalla te hakmarrjes.Vdekja tragjikee malesorit te ri perj familjareve te atij qe duhet te ishte burri i vajzes me te cilin ai qe larguar,nuk eshte thjesht fundi i pafat i nje dashurie, por krim i shoqerise patriarkale mbi bazelegjitimiteti. Ndersa Marku (malesori i ri) vdes ne shpelle, Diloca ( kjo diten e marteses arratisete shtyre nga dashuria) varros dashurine e saj dhe arrin te shkoje ne qytet, duke zgjedhur te çojejeten ne manastir. Ideja: aty ku shkelen normat zakonore, nderhyhet duke eliminuar ata qeguxojne te ngrihen kunder ligjeve te shenjta kanunore. Novela ka formen e nje ditari dhe kjoeshte menyra me e mire per te percjelle nje atmosfere teper emocionale.

te “Hane gjaku” , gjithe atmosfera shoqerohet nga nje hene me njolla gjaku, rreth se cilesrealizohen persiatjet e autorit. Ne kete rast hena epifanizohet (pra hena ve ne dukje nje sekretqe fshihet pas pamjes).

Edhe ne keto tregime personazhet i nenshtrohen nje analize te thelle psikologjike, deri nekufijte e se pavetedijshmes.

Ne keto tipare autori afron me Xhojsin dhe Prustin (“Ne kerkim te kohes se humbur”)

Autori : Ernest Koliqi

Vepra : Tregtar Flamujsh

Ne kete vellim kapercehen aspektet e paraqitura ne vellimin “Hija e maleve” Veshtrimi idealizues i jetes se malesoreve, normat fisnike zakonore (besa,burreria, fryma

kalorsiake), i lene vendin veshtrimit kritik. Vendin e maleve shekullore (me simboliken e vet), eze nje figure – produkt i kohes, ajo e tregtarit qe kthen ne mall (qe shitet e blihet) edhe vetesimbolin (“Tregtar flamujsh”); ose fantazite e endrrat (“Djepi i arit”). Ne te dy rastet realizohetkontrasti mes intelektualit idealist dhe hipokrizise se tregtareve e materialistee qe ishin produkti kohes.

“Bylbylat e Plepishtit” ngre çeshtjen e paragjykimit qe e ka burimin te mosnjohja, si dheturbullimen qe sjell kultura e huaj, pa u njohur mire ajo vendase. Dashuria e pelqimi e ndrithorizontin e te menduarit, por gjithmone kjo vjen vone. Ne thelb autori ve ne loje nje mentalitette shartuar, per te ngritur kultin e bukurise, dashurise e mençurise vendase. Fillimisht Hilushi,Lora e Ciljeta nuk arrijne te behen protagoniste te dashurise, vetem shqiptojne mentalitete tendryshme dhe paragjykime per dashurine.

44

Ne kete vellim autori shton dozen e analizave te thella psikologjike. Shembulli me tipik eshte“Kumbulla pertej murit”, ku ky veshtrim psikologjik realizohet permes nje simbolike te fuqishme.Nepermjet kumbulles, limoneve, grykes se pusit, aludohet deshira per trupin femeror. Po ashtufemijeria shihet si skena e pershtypjeve e mbresave te para emocionale,

Koliqi arriti te krijoje lidhje mes letersise se Rilindjes dhe asaj te zhvilluar pas viteve 30. Gjuha eshte e zgjedhur dhe spikat nje ligjerim emocional, qe deshmon mundesite e shqipes per

te transmetuar kenaqesi estetike.

VEPRA :MRIZI I ZANAVEAUTORI : GJERGJ FISHTA

Tipare te vepres poetike Vepra e tij poetike përfaqëson botëkuptimin e poetit që, pa rënë ndesh me fenë së cilës i

shërbente, dëshmon se mbi çdo gjë është liria dhe përparimi i atdheut. Te Fishta asnjeherë nukndahen prifti nga poeti, atdhetari nga moralisti.

Vepra është pasqyrë e ideve të Rilindjes dhe vazhdim i qëllimeve të saj në kohë më të reja. Vepra është pasqyrë e patriotizmit të tij dhe raportit të tij me atdheun dhe popullin. Fishta shkruan poezi që në pamje të parë duket sikur nuk kanë lidhje me teknikat poetike të

shekullit të ri. (është akuzuar për arkaizëm e krahinorizëm). Por në mënyrë të qëllimshmerealiteti shqiptar u vu në bashkëjetesë me mitologjinë. Ai i vuri vetes qëllim të krijojë e shprehënjë imazh të plotë të botës shqiptare, imazhin shpirtëror dhe mistik (edhe pse flet për ngjarje endodhi konkrete, ai, në thelb, vajton artistikisht materien nacionale).

Fishtës i mungon jo vetëm shtrirja kohore, por edhe ajo hapësinore. Në pamje të parëgjeografia e veprimit në veprën e tij është e ngushtë: ngjarjet zhvilohen në Malësinë e Veriut,me qendër simbolike Shkodrën. Por poezia e Fishtës nuk njeh caqe të ngushta, sepse konceptiregjional krahinor është superuar me anë të njësisë kombëtare.

Tek “Mrizi i Zanave” poeti ka përdorur rreth 20.000 fjalë (i ngjashëm me Shekspirin dhe mePushkinin).

Mrizi I Zanave Nga opusi madhor i Fishtës, tre janë librat më përfaqësues: “Lahuta” (që prezanton dimensionin më të fuqishëm të poetit) “Mrizi i Zanave” (që përfshin lirikat e tij) “Anzat e Parnasit” (ku autori shfaqet satirist e polemist nga më të hidhurit) “Mrizi i Zanave”, botuar në 1913, një vit pas shpalljes së Pavarësisë në një kohë me fillimin e

tragjedive të reja të Kombit. Lirika e Fishtës merr tonalitete tronditëse politonike. Dashuria për Atdheun mbulohet nga droja

tragjike për fatet e kombit; entuziazmi rilindas bashkohet me sarkazmën dhe urrejtjenkëlthitëse ndaj synimeve të shovenëve. E gjitha kjo shprehur përmes një pasurie gjuhësore tëmahnitshme.

Gjuha e veprës u mor nga fjala e vrazhdë, e egër dhe burrërore e malësorit, duke mbledhur eaktivizuar fjalë të rralla e të veçanta krahinore.

Vëllimi është botuar disa herë dhe, pas çdo ribotimi, Fishta e pasuronte dhe e plotësonteveprën, tregues ky për shqetësimin për fatin e kombit, por edhe për nivelin e lartë artistik tëveprës.

Tema patriotike mbizotëron në tërësinë e vëllimt. Aty shkrihen idealet patriotike me atofetare. Në thellësi trajtohet tema e Atdheut.

“Shqypnija” është poezia që hap veprën. Duke qenë i dallueshëm nga autorët e tjerë, Fishta;

45

bën pasqyrën e bukurive të atdheut, duke nxitur atdhedashurinë dhe krenarinë kombëtare; sjell detaje emocionuese dhe frymëzuese për popullin në luftën për liri ( motivi i vdekjes për

Atdheun); sjell elementë mitologjikë, e zbulon figurën e shqiptarit madhështore; pohon se feja nuk i pengon shqiptarët në bashkimin e tyre. realizon njw poezi brenda ritmit marcial. “Shqypnisë”, tingëllimë monokolonë atdhedashuria vjen si ndjenja më e bukur e shqiptarit shpaloset malli për Shqipërinë. “Gjuha shqype” ka në qendër gjithashtu motivin patriotik: përgjigje kundër propagandës antishqiptare të fqinjëve tanë . tema – e njohur, por nuk synohet vetëm paraqitja e bukurisë së gjuhës, por edhe e ashpërsisë,

forcës, për ta bërë atë njësh më shqiptarin. mëkatin më të madh moral, fetar e patriotik ai konsideron harrimin e gjuhës shqipe. harron misionin e tij si prift dhe mallkon. shkallëzimet ngjitëse në tërësi të poezisë e shndërrojnë atë në himn të gjuhës. me këtë motiv janë dhe “Atdheut” dhe “Shqypnija e lirë” (ndihen tonet nxitëse për të

mbrojtur trojet e të parëve). “Hymni i flamurit kombëtar” paraqet fakte historike: hyrja e forcave malazeze në Shkodër më

1913, ndjekja dhe dëbimi i tyre nga Fuqitë e Mëdha dhe pengesa nga Fuqitë e Mëdha për tëngritur flamurin kombëtar si shenjë e qytetit të lirë. Populli e kishte organizuar vetë çlirimin eqytetit; në qendër të lëvizjes ishte Fishta.

Këtij motivi i takojnë edhe poezitë kushtuar patriotit Luigj Gurakuqi, “Për paqë të Evropës”, (gërshetohet ashpërsia e njeriut të zemëruar nga sjellja e Fuqive të

Mëdha me ëmbëlsinë e poetit që i dhimbset vendi i tij ) “Gjeniu” (shprehet mendimi se fuqia mendore e njeriut dhe aftësitë e tij duhet të vihen në

shërbim të një arti të madh, që gjina njerëzore të bëjë mrekullira). “Ditën e të shuemvet” (dita e atyre që janë shuar)- vjen: respekti për të rënët; përballja mes portretit të të rënëve , pa varr (ata janë rrafshuar me dheun dhe po harrohen)/

me varrin madhështor të djalit të një tregtari të pasur (vdekur nga sëmundje veneriane). trajtimi –shekspirian (atmosferë e rëndë, e zymtë). vargu 11- rrokësh, i bardhë Temën patriotike trajtojnë edhe poezitë: “Për paqe të Evropës” ( vjen zemërimi i poetit që nuk duron dot asnjë padrejtësi në kurriz të

popullit) “28 Nanduer 1913” ( ironia e autorit ; ngritja e flamurit nuk do të thotë liri, për sa kohë që fati i

popullit është në duar të Fuqive të Mëdha; nxit ndërgjegjen kombëtare) “Nji gjamë desprimit!” (akuzë ndaj agresionit të Malit të Zi -1914 në viset veriore. Humbja vjen

me përmasa tragjike. Paraqitet e gjithë historia e shqiptarëve; flitet në emër të gjakut të tëparëve; stili vjen i ashpër, përbuzës; tonet janë sarkastike)

“Surgite mortui” [Çohi, të dekun!] (gjithashtu akuzë Evropës për tragjeditë e Shqipërisë; u bënapel të gjallëve , duke i ironizuar ata, si dhe të vdekurve të ngrihen për kombin. Vajton e uronnjëkohësisht)

Motivi fetar gjithashtu është i pranishëm në këtë vepër në poezitë: “Gurrave t’ Jordanit” “Një misionari franceskan”

46

“Kataklizmi i rruzullit” (ka thelb filozofik- nxit forcat e së mirës që të rivendosin harmoninë mespërbërësve të rruzullit)

si dhe poezitë ku vizatohen figura misionarësh (“Meshtari i Malcis”) Fishta e sheh fenë si një hapësirë të re hyjnore, ku njeriu shfaqet me gjithë bukurinë e shpirtit

të tij. “Nji lule vjeshtet” vjen si lirikë personale, ku autori ankohet për vdekjen përmes një monologu

të vetmisë e dhimbjes; trajtohen raportet mes jetës dhe vdekjes dhe shpëtimit të përjetësisëartstike.

Mungon motivi i dashurisë, por bukuria femërore sillet përmes përshkrimit lirik që u bën aizanave, shtojzavalleve.

Vepra është e shkruar në dialektin verior Përveç poezive lirike, Fishta shkroi dhe satira të fuqishme, të cilat kthehen në sulm kundër

dobësive njerëzore, duke synuar edukimin e njeriut. (“Metamorfozis”, “Nakdomonicipedia” ) Hulumtoi në “fjalorin pasiv” (duke zbuluar fjalë që nuk duheshin varrosur). Ai arriti të shkrinte

në një të vetme fjalë të shtresës së lashtë me fjalë të të shprehurit të kohës. Duke qenë ndërlidhës aktiv i letërsisë së Rilindjes me atë të shek XX arriti të gërshetonte

romantizmin me realizmin e shekullit të ri. (mori figuracionin dhe gjallërinë e peizazhit ngaromantizmi dhe zbriti në objektivitetin e realizmin në gjykimet e veta.)

Në stilistikën e tij mbizotërojnë figurat e përdorura në epikën popullore (personifikim, hiperbolë,krahasim, paralelizëm)

Shfrytëzon lloje të ndryshme vargjesh dhe strofash, por sundon përdorimi i 8-rrokëshit

Autori : Lasgush Poradeci

Vepra : Vellimi poetik(Vallja e Yjeve &Ylli I Zemres)

TIPARET E POEZISE:Permes vepres se tij sjell :ndjeshmeri te larte; vetedije estetike; rivleresim te shprehjes poetike

E ndjente veten poet dhe poezine si lloj i cliruar nga detyrime te natyrave te tjera pol/shoq(kredoja e tij politike vjen tek”Zog i qiejve”)

Ai shpall se modeli krijues i persosmerise se gjuhes dhe moralit eshte Naimi (shenjteron poezinee Naimit si atdhetar dhe poet)

Ndihet raporti me simbolizmin (ne poezi vihen re perkujdesjet per efektet tingullore, apoperdorim i simboleve sikurse simbolistet )

Ndikohet nga krijimtaria popullore (ajo i sherben si objekt frymezimi; burim mjetesh stilistike;burim fjalesh te rralla; burim motivesh si motivi i mallit)

Poezia e tij konsiderohet shpesh si poezi e romantizmit te vone Riaktivizoi fjale te vjetra si dhe ngjizi fjale te reja sipas modeleve qe ofron shqipja Ndryshoi raportet mes tematikave; (motivi atdhetar shmanget ne paraqitjen e vet tradicionale

dhe temat e tij renditen: 1.lirika e dashurise, 2.lirika filozofike, 3. natyra) Poezia lexohet ne njesi te vogla dhe si nje e tere sipas struktures se meposhtme: Emertimet e cikleve: Vallja e yjeve dhe Ylli i zemres; ato kane kete strukture ciklore: “Zog i

qiejve”; “Vallja e qiellit”; “Vallja e dherit”; “Vallja e yjeve”; “Vallja e perjetesise”; “Vallja evdekjes”; Kur nuk ndjehesh fare mire” / “Zemra e qiellit”; “Zemra e dherit”; “Zemra e jetes”;“Zemra e perjetesise”; “Zemra e vdekjes”; “Kush ma njohu dhembshurine”

Ne te gjitha poezite, shfaqjet e jashtme jane trazime te brendshme shpirterore.

47

POEZIA FILOZOFIKE DHE E NATYRES:

E tere poezia e Lasgushit ka nuanca filozofike , por me tipiket jane ciklet: “Vallja eperjetesise”/“Zemra e perjetesise “ dhe “Vallja e vdekjes”/ “Zemra e vdekjes”

Cikli I: qe nga titujt e poezive dallohen nocionet baze te filozofise lasgushiane. Poeti paraqitet idealist i bindur; sillet ne keto poezi rruga e mundimshme drejt njohjes se

natyres; zotit; njeriut Vjen koncepti panteist / metempsikoza (“Perjetesia”) Sillet pamundesia e njohjes se krijuesit (“Njeriu dhe zoti”) Cikli II: “Gjeniu i anijes”; “Lundra dhe flamuri”; “Vdekja e Nositit” (kane elemente te perbashket

vdekjen) Paraqesin rrugen e veshtire te jetes qe fiton kuptim nga ideali Vdekja humbet pushtetin e saj nese eshte fisnike; vetedija e triumfit e ka bazen ne qellimet e

permbushura dhe tek bilancet e jetes. “Vdekja e Nositit” shtrihet ne dy pamje: Nositi/ te vegjelit e tij dhe Liqeni e Nositi. Nositi eshte

vete poeti qe ushqen trashegimine kulturore e poetike Secila nga vjershat ngrihet mbi nje simbol (anija , lundra, nositi) dhe mes tyre lidhen degezimet

tematike. Motivi eshte ndeshja e shpirtit krijues me vdekjen ne udhen e idealit. Veteflijimi, qe mbetet i

bukur se synon perjetesine.

Poezia e peizazhit: Lirika e Poradecit ndertohet mbi kater figurat elementare : qielli; dheu; uji; zjarri. Lirika e tij ka nje levizje nga poshte-lart e anasjelltas. Dashuria eshte per poetin energji jetesore dhe levizjet dhe-qiell / vdekje-perjetesi nxiten

pikerisht nga ajo. Ndjenja ne poezi zhvillohet ne trajte piramidale, shkallezim qe percillet permes shkallezimit te

formes poetike. (ilustrimi me “Kenge pleqerishte” ose “Gjuhe e zjarrte”) Ne themel te poezise se natyres eshte liqeni ( “Dremit liqeri”; “Zemra e liqerit”; “Mengjes”) Jane poezi qe permbajne levizje dhe dinamika e levizjeve percillet me qendrim filozofik. Shfaqjet e jashtme te natyres jane shprehje e trazimeve te brendshme shpirterore Shpesh perceptohen poetikisht pamje te permasave te medha (“Poradeci”) [Tere fisi…tere

jeta…ra …u dergj…e zuri gjumi] Ne keto poezi shkallet e pershkrimit jane shkalle te njohjes e vetenjohjes se poetit. Njohja me e thelle eshte ajo qe mbeshtetet ne kulture. (poezite per Naimin, te cilat jane

himnizim per poetin apostull te shqiptarizmes, sikurse dhe kritike ndaj aktualitetit shqiptar) “Gjuha e zjarrte” u ngrit mbi modelin e “Fjalet e qiririt” (edhe “Vdekja e Nositit”) Permes poezive te ketij lloji (“Gjuha e zjarrte”) shfaqet ne nje forme te re atdhedashuria e

Lasgushit, i cili ben thirrje per zgjimin e kombit per gjuhen, zakonet e traditat, ne kete rast airuan edhe 16 rrokeshin naimian.

48

POEZIA E DASHURISE: Ishte dhe mbetet poet i dashurise; ky motiv mbizoteron ne te dy vellimet (tek vellimi i pare:

“Vallja e yjeve”/ motivi sillet qe ne titull) E para gje qe bie ne sy, eshte koncepti i poetit per kete ndjenje: magjia e dashurise dhe

fshehtesia jane atribute te pandara ne krejt liriken e tij (“Ku shtrohet vala”) Per Lasgushin dashuria eshte force universale dhe e fshehte qe komandon dy te dashuruarit

dhe i vervit ne gjeratoren e emocioneve e ndjesive qe ajo vete i provokon. (“Vallja e yjeve”- kudashuria fiton karakter kozmogonik)

Tjeter ide eshte perjetimi idashurise si nje ndjenje bipolare (me dy karakteristika te kunderta –liri/roberi; dashuri/ kenge e durimit) [ketu : pohimi i poetit - me shume me ka tronditur ne jetedashuria; me shume me ka gezuar dashuria]

Ne liriken e dashurise se Lasgushit ka nje distance te madhe kohore dhe fizike nga objekti idashurise dhe kjo….

se pari: e percjell figuren femerore mjaft te papercaktuar si portret (si Naimi, por , nese Naimiduket ne pozicion inferior perballe figures femerore, Lasgushi vjen me egocentrik/ atij iintereson vetem ndjenja e dashurise qe e ekzalton fund e krye. (“Gremina”)

Se dyti , distancimi ka sjelle ne kete poezi mallin, i cili mund te percillet dhe si motiv me vete.Malli eshte fryme; e pandare nga dhimbja e nostalgjia, gje qe sillet edhe ne tituj.

Se treti , kjo distance ka sjelle nje fryme vajtimtare e pesimiste qe shoqeron poezite. Pesimizmi i kesaj pjese te lirikes kapercehet nga fryma qe mbizoteron ne nje pjese tjeter te saj:

tek poezite e ndikuara nga krijimtaria popullore me kete motiv (heronjte jane vasha e trimi,figura qe percjellin bukurine e jetes; mjedisi eshte gjithashtu tipik shqiptar- kroi, mali etj. Edhevargu ndjek modelin popullor.), nuk ka nota te pesimizmit; atje buron nje optimizem gjallerues.

Autori : Migjeni

Vepra : Vargjet e Lira

Paraqitja realiste e jetës mbetet thelbesore . Heronjt e Migjenit nuk hyjnizohen, përkundrazi,ata janë njerës të thjeshtë.

Tema e mjerimit të skajshëm është mbizotëruese. Në themel shihet fati i njeriut si qenie ekzistenciale, njeriu i shqetësuar për fatin e tij në raportet

me shtetin e shoqërinë. Ai sintetizon e njëjtëson sëmundjen e tij me sëmundjen shoqërore gjë që do të lidhej dhe me

planin e shprehjes. Temat e poezive trashëgohen dhe në prozën e shkurtër dhe në novelat e tij. VARGJET E LIRA : përbëhet nga ciklet: Kangët e ringjalljes, Kangët e mjerimit, Kangët e përndimit, Kangë në vete, Kangët e rinis Kangët e fundit Emërtimi “Vargje të lira” – simbolik: Janë të lira nga pikëpamja e tematikës (psh: tek “Poema e mjerimit”, tematika dhe motivet

përbëjnë risi . Për të parën herë shikimi shtrihet tek shtresat e varfëra , të cilat më parëpërbënin tabu.)

49

Janë të lira nga pikëpamja e formës (vargu i organizuar nga forma të rregullta metrike, do tëshkojë drejt formës së lirë)

Kangë është emërtim tradicional ( dëshmon vlerësimin e traditës) Gjithë vëllimi është ndërtuar sipas një grupimi logjik dhe kronologjik që duket si nga renditja e

titujve të cikleve, ashtu dhe nga renditja e poezive brenda ciklit. Mungon tërësisht tema atdhetare – përbën risi E shkuara e lavdishme plot ngjyra, i ka lënë vendin së sotmes me mjerimin dhe varfërinë e

tejskajshme. Temat janë shoqërore si dhe dhimbjet personale të autorit. Në krye të vëllimit paraprin “Parathënia e parathënieve”, që e fton lexuesin në një kohë të re

dhe i sqaron atij cila është karakteristika e kësaj kohe (perëndimi i zotave) Ideja e zgjimit kalon në 5 shkallë:

“Kangët e ringjalljes” nis me “Të birt e shekullit të ri” (të cilët duan luftëra të reja për ngadhnjim dhe nuk e duan humbjen) Kjo kërkon “Të lindet njeriu” (një njeri që do të mëkëmbë një botë të re) Ky njeri do të zgjojë ndërgjegjet e fjetura njerëzore për njohjen e vetes, jetës, lirisë ( poezia

“Zgjimi”) Vullnetet e ndrydhura do të simbolizohen përmes shkëndijës, që është shpirti i rebeluar që

shkon drejt hapësirës (poezia “Shkëndija”) Dhe bota i përket rinisë. (“Kanga e rinisë”)[ kjo e fundit është : 1. ide poetike dhe 2. iluzion për

t’i i kur gjendjes aktuale, mjerimit] Në mbyllje jen “Kangët e pakëndueme” . Poeti i bën potretin vetes , duke dhënë iluzionin dhe

deziluzionin për fatin e këngëve të tij (unë –djepi juej/ ndoshta vorri juej)“Kangët e mjerimit”, është ndërtuar mbi shprehësitë poetike: Të revoltës Të tërheqjes (abstenimit) Zotëron pesimizmi dhe thirrja për kapërcimin e tij Tenton përshkrimin e gjendjes reale dhe reagimin e poetit ndaj kësaj gjendjeje. Fillon me “Poemën e mjerimit”, ku bëhet një paradë e shfaqjeve të mjerimit dhe pasojave që

vijnë prej tij. Fatet e njerëzve përshkruhen me vërtetësi lakuriqe (natyraliste)/ përmbajnë dhe ndjeshmërinë e

autorit bashkëvuajtës. Këngët në vijim të ciklit sjellin motivat e “Poemës së Mjerimit “, si motive të vecanta. “Baladë qytetse”- fati i prostitutës si tragjedi e dyfishtë shpirtërore dhe ekzistenciale. “Recital i malsorit”- rebelim poetik ndaj pamjeve të tmerrshme të jetës; poezi e kundërshtimit “Blasfemi” dhe “Kanga skandaloze” – sjellin dëshirën për veprim dhe vetëdijën për

pamundësinë e veprimit. Janë përplasje të dramatizmit dhe tragjizmit . “Trajtat e mbinjeriut”- shtrojnë nevojën e një qenieje pa zemër (sfinks), një njeri që lufton e

fiton, që hap shtegun e jetës së re. “Shpirt’ i ri” – autori e cilëson “shqionjë me krah t’thyem” dhe dallon frika se ky shpirt nuk do

të ketë fuqinë të përballojë e të luftojë për idealin e ri. Si rezultat i të gjithave sa më sipër autori mbyllet në vetvet sëbashku me motivet e tij:

fëmijërinë, djalërinë, revoltën, vdekjen (poezia“Motivet”)“Kangët e përndimit”. Në këto këngë rindërtohet besimi i rigjetur “Kanga e përndimit”- sjell ëndrrën e kapërcimit të pengesave drejt një lirie që nxjerr në pah

vlerat njerëzore. “Shpirtnët shtegtarë” – është profeci për jetën e re që lind në Perëndim Kritika: “Migjeni është bir jo i shekullit të ri , por i mbrami bir rebel i shekullit të vjetër.”

50

“Kangë në vete” është një cikël dhe një poezi. Sillet raporti i autorit me traditën. Ai shkëputet ngathirrja e së shkuarës se do të ruajë shpirtin e tij që mos joshet nga e jetra dhe prangat e saj.‘Kangët e rinisë”. Këtu shpaloset malli migjenian i shpalosur përmes thirrjeve, shpresës, iluzionit. Atovijnë : në trajtë ekstaze (“Ekstazë pranverore”) në trajtën e mallit për vashën (“Dy buzë”) në trajtën e mungesës, brengae, dhimbjes për dashurinë e parealizuar (“Ndeshja”- vjen

alternativa se gruaja është :hyjni/ kob) “Kangët e fundit”- janë vjershat më të fuqishme. Janë përshkrim i ngadalshëm i vdekjes. Titujt

japin shkallët e rënies së poetit. “Një natë pagjumë” – vjen një monolog i brendshëm, dilemat e mëdha shpirtërore; uni lirik

është në krizë totale. ( ai lutet, kërkon mëshirë, klith; simboli i natës vjen në funksion tëvetmisë dhe vdekjes.

“Vuejtja” – ka trajtë vetërrëfimi ; jepet gjendja shpirtërore që shfaqet dhe në pamjen e jashtme.Poezia shpaloset në nivel tragjik (bashkohet dhimbja fizike me atë shpirtërore). Figura eflamurit që te Poradeci vjen si simbol i triumfit, këtu vjen si simbol i humbjes së luftës së tij mejetën. Para vdekjes nuk ka vlerë himnizimi.

“Nën flamujt e melankolisë”- që në titull jepet tema . (simbolika e përmbysur e flamurit) Vihen re nota ironie drejt realitetit të zbrazët e të mjerë. Poeti identifikohet me popullin e

varfër. Madje kotësia e jetës sillet përmes një të qeshuri sarkastik plot maraz “Kanga e fundit” – përmban vetëm dy Vargje: “Përditë shoh qartë e ma qartë/ dhe vuej thellë e

ma thellë”