VIZANTIJSKI KOMONVELT

U srednjem veku, kretanje ljudi, roba i ideja preko balkanskog poluostrva u velikoj je meri zavisilo od osobenosti njegove fizičke geografije. Tri takve odlike imale su trajan uticaj na istoriju balkanskih zemalja. Samo poluostravo, po sebi pretežno brdovito na svom severnom kraju otvara se u jednu široku dolinu, koju preseca Dunav sa svojim pritokama, Savom i Dravom. Bez većih fizičkih prepreka, kominikacije između poluostrva i zemalja srednje i istočne Evrope bile su jednostavne. Pored ostalog, Balkan je bio otvoren nadiranju naroda s druge strane Dunava, naročito sa mađarske ravnice i iz stepe južne Rusije. Njegovi glavni gradovi – Carigrad i Solun – nalaze se na periferiji; Carigrad, glavni grad Vizantijskog carstva, s vremena na vreme je uspevao da nametne svoju vlast gotovo celom Balkanu. To je bilo retko, samo je u tri navrata poluostrvo bilo politički ujedinjeno pod vlašću Carigrada: od 538 i 602, pod Jusinijanom i tri njegova neposredna naslednika; posle osvajanja Vasilija II Makedonca, posle 1018: i poslednji put, između 1172 i 1180 na kraju vlade Manojla I Komnina. U svojoj srednjovekovnoj istoriji Balkan uglavnom nema jedinstven politički centar. Najsredišnjiji položaj od svih većih gradova imalo je Skoplje u Makedoniji i, jednom prilikom, sredinom 14. veka, izgledalo je da će ovaj grad, tada politički centar srpske države, možda postati glavni grad ujedinjenog balkanskog carstva. Međutim, istočne, južne i severne oblasti nisu bile u sastavu srednjovekovne srpske kraljevine, te je ovaj poslednji pokušaj ujedinjenja poluostrva pod jednim hrišćanskim vladarom, okončan smrću cara Stefana Dušana 1355.

Položaj Carigrada na južnom izlazu iz Bosfora, odakle je mogao da nadzirava i kopneni put iz Evrope u Aziju i pomorski iz Crnog mora u Sredozemno, učinio ga je središtem jedne svetske imperije. Blagosloven jednom od najboljih prirodnih luka na svetu – Zlatnim rogom – morao je da postane i međunarodni trgovački centar i luka u koju su dolazili brodovi sa tri kontinenta. Sve do pred kraj 11. veka, sve dok je Vizantija bila gospodarica mora, njena je flota bila sposobna da pruža podršku političkim i vojnim potezima Carstva. Čak i daleko u Mlecima i na Krimu, mogla je da vrši pritisak na neprijateljski raspoložena balkanska plemena održavanjem reda u donjem toku Dunava. Mogla je da održava veze između carske prestonice i luka na obali Egejskog i Jonskog mora, a bila je kadra da Vizantiji obezbedi i stalno prisustvo u Dalmaciji. Taj položaj Carigrada, kao žiže međunarodnih veza, pojačavala je činjenica da je on bio i poslednja postaja i početna stanica nekoliko kopnenih puteva koji su presecali Balkansko poluostrvo. Postoje dve vrste srednjovekovnih puteva Balkanskog poluostrva – uzdužni i poprečni. Najvažniji put bio je drum od Carigrada do Beograda (od kada su ga Rimljani izgradili, verovatno u 1. veku naše ere, pa sve do današnjih dana, kada njim ide železnička pruga Orijent-ekspresa, to je glavni

1

kopneni put koji povezuje srednju Evropu sa Carigradom. On je svoj jedinstveni značaj imao i kao Via militaris rimskih legija i kao carski put balkanskih Slovena prema Vizantiji, i kao osnovni put Otomanskog carstva u Evropu), zatim Via Egnatia, koja je povezivala Carigrad sa Solunom, a preko makedonskih planina i sa jadanskom lukom Dračom (sve do početka 13. veka Via Egnatia je bila najvažniji put).

Stalno prisutni strah od napada sa severa duboko je uticao na sliku istočne Evrope u očima Vizantinaca, i na njihovu politiku prema toj oblasti.

Raspad hunske države 453. godine promenio je ravnotežu moći u zemljama izvan severnih granica Vizantijskog carstva. Na ruševinama jednog kraljevstva koje se prostiralo od Kaspijskog mora do Rajne, pritiskalo i ponegde prelazilo viznatijsku granicu na Dunavu, javila se šarena skupina tek oslobođenih naroda koji se bore za potvrđivanje vlastite, tek osvojene samostalnosti. Pre kraja 5. veka na stepama južne Rusije pojavila se grupa plemena delimično sastavljenih od Huna koji su se premestili na Istok posle raslojavanja Atilinog carstva, a koje su Vizantinci zvali Bugarima. Severna obala Dunava, od Beograda do ušća, petsto godine već je bila zaposednuta od Slovena.

Ovi se Sloveni još odranije kreću iz svoje prvobitne evropske postojbine prema jugu (određivanje tačnog mesta njihove domovine izazvalo je mnogo raspri). U želji da pređu reku i nasele Balkan, počeli su da vrše sve veći pritisak na vizantijske granice posle pada hunske imperije.

Istorija zemalja Sredozemlja u 6. veku obeležena je Justinijanovim osvajanjima. Obnova rimske vlasti u Italiji, južnoj Španiji, severnoj Africi, na Siciliji, Sardiniji i Korzici, Vizantiju je, bar na izvesno vreme, načinila gospodaricom sredozemnog mora.

Prvi provereni upadi Slovena na vizantijsku teritoriju desili su se za vreme Justinijana I (518-527). Međutim, tek su početkom Justinijanove vladavine ovi napadi dobili ogromne razmere.

Pošto Slovene i Bugare ni vojske ni utvrđenja nisu mogli da spreče u osvajanju Balkana, Justinijan je bio primoran da traži drugi način odbrane dunavske granice. Iako se Vizantija grčevito borila protiv avarsko-slovenskih napada početkom 7. veka Sloveni i Avari nahrupili su na Balkan. Prve decenije 7. veka nisu samo doba osvajanja većeg dela poluostrva od strane Slovena, već i doba smrti Rimskog carstva i početak procesa koji je doveo do stvaranja srednjovekovne vizantijske civilizacije. Najezda Slovena u 6. i 7. veku uništila je rimsku i hrišćansku kulturu u većem delu Balkana.

Osim Carigrada i Sloluna, i još nekoliko gradova na obali Jadrana koje su vizantinci držali, gotovo celo Balkansko poluostrvo je bilo izgubljeno. Oslobođeni avarske dominacije posle 626, Sloveni su nastavili da osvajaju zemlje i gradove u unutrašnjosti. Konačni ishod ovih slovenskih osvajanja Balkana predmet je mnogih

2

raspri i različitih tumačenja, delimično i zbog oskudnih podataka, i pisanih i arheoloških, koji se odnose na 7. i 8. vek. To je jedan od najmračnijih perioda istorije poluostrva.

Slovenska osvajanja Balkana imala su mnoge dugoročne posledice na istoriju istočne Evrope. Vizantinci teško da su išta mogli da učine što bi zauzstavilo širenje Slovena na Balkanu i množenje njihovih nezavisnih sklavinija. Samo su glavni obalski gradovi mogli da se odupru avarsko-slovenskim napadima. Od 626. pa sve do početka 9. veka osvajači više nisu opsedali Carigrad, ali je Solun u 7. veku bio pod gotovo stalnim pritiskom Slovena.

Jedino oružje koje je preostalo Vizantiji bila je diplomatija.Posebna odlika Iraklijevih odnosa prema Hrvatima i Srbima bila je njegova

upotreba hrišćanstva kao sredstva kojim kod svojih novih podanika-saveznika suzbija ratoborne nagone i osigurava njihovu odanost Carstvu. Mešanje religioznih i političkih motiva, i tesna povezanost crkve i države na običnom zadatku širenja hegemonije hrišćanskog carstva, stalne su i osobene odlike odnosa Vizantije prema narodima istočne Evrope.

Tokom poslednjih osamdeset godina Sloveni su kolonizovani u novu domovinu Bugara na Balkanu. Ubrzo posle nastanjivanja Bugara na Balkanu, njihova je država dobila značajnu ulogu u vizantijskoj politici.

U 9. veku Vizantija je odlučno nastojala i uglavnom i uspela da povrati vlast i uticaj nad jugoistočnom Evropom i u tom razdoblju Balkansko poluostrvo izranja iz mračnog doba i dobija obrise i odlike čiji će najveći deo zadržati kroz svoju srednjovekovnu istoriju.

9. vek je bio prekretnica u istoriji Balkana. Sloveni su polako dolazili pod vojni i politički nadzor Vizantije. Ovaj ulazak balkanskih Slovena u političku i kulturnu orbitu Carstva, započet u relativno mirnim uslovima druge polovine 9. veka, nastavio se tokom bura koje su prelivale celo poluostrvo u 10. veku, i završio se oko 1000. godine. Do tog vremena, najveći broj balkanskih naroda činio je deo srednjovekovne zajednice istočnoevropskih naroda koji se može nazvati VIZNATISJKOM ZAJEDNICOM NARODA.

Nad Carstvom je pedesetih godina veka svanulo novo doba preporoda i ekspanzije. Četiri događaja su imala u tome ključnu ulogu: kraj opasnosti od Arapa na istočnoj granici, pobeda nad ikonoklazmom, obnova svetovnog obrazovanja i oživljavanje misionarstva u vizantijskoj crkvi.

Više od dva veka Vizantija je protiv Arapa vodila defanzivan rat. U početku sukoba, koji je okončan 718. godine, Carstvo se borilo za vlastiti opstanak.

Pobedu nad ikonoborstvom izvojevali su oni koji su nadahnuće crpli iz otpora jednog dela vizantijske crkve i društva prema pokušajima ikonoklastičkih careva (726-787 i 813-843) da iskorene poštovanje svetih slika. Branitelji ikona, predvođeni Jovanom Damaskinom, a kasnije Studitskim manastirom u Carigradu,

3

branili su svoje poštovanje spisima koji su uživali veliki ugled ne samo u Vizantiji već diljem istočne Evrope.

Kulturni preporod Vizantije nije bio ograničen samo na polje religije. Obnova svetovnog obrazovanja, posebno klasičnih studija, započeta je za vreme cara Teofila (829-42). Organizovan je veći broj scriptoria u kojima se učilo prepisivanje rukopisa. Od svih je najznačajnija bila ona iz Studitskog manastira. Teofilo je obnovio carigradski univerzitet i za glavnog nastavnika postavio čuvenog naučnika Lava Matematičara. Malo se zna o počecima ovog univerziteta – osnovan je za vreme vladavine Konstantina Velikog, proširio ga je i preuredio Teodosije II 425, i opstao je sve do pada Viznatije 1453. U prvoj polovini 9. veka u Carigradu je značajan broj naučnika. Među njima bili su : Lav Matematičar, čovek enciklopedijskog znanja čije je interesovanje bilo usmereno i na prirodne nauke i mehaniku ; Fotije, najveći teolog i filozof svog vremena, koji je imao vodeću ulogu u ovom intelektualnom pokretu, i Konstantin (Ćirilo), budući slovenski apostol. Godine 858. Fotije je postavljen za carigradskog patrijarha i šesdesetih godina organizovao je misije u Moravsku, Bugarsku i Rusiju. Konstantin je sa svojim bratom Metodijem predvodio i misiju u Moravsku (862-63) koja je uticaj vizantijske kulture prenela u zemlje s obe strane srednjeg Dunava. Oni nisu širili samo hrišćansku veru već i ugled vizantijske civilizacije, moć i veličanstvenost cara Istočnog rimskog carstva.

Vizantijski preporod u 9. veku nije samo putem misija uticao na istoriju istočne Evrope. Već početkom veka vizantijske vlasti su bile sposobne da smisle i sprovedu program čiji je cilj bio da povrati carske posede koji su poslednjih dve stotine godina pod slovenskom vlašću, da umanji značaj varvara i da ih asimiluje. Bio je to spor i postepen proces, i manje veličanstven od tadašnjih vizantijskih uspeha izvan granica, a zbog oskudnih podataka, teže ga je razmotriti u pojedinostima. Međutim, za nešto više od stotinu godina, on je preobrazio političku i kulturnu sliku srednjeg i južnog dela Balkanskog poluostrva.

Cilj Vizantije bio je da najpre povrati nizije uz Egejsko, Jadransko i Jonsko more i sve ostale, osim Dalmacije, koje leže južno od četrdeset drugog uporednika, što je i uspela.

Istorija Balkana se postepeno okretala protiv Slovena. Ponovno vojno osvajanje praćeno je pripajanjem sklavinija administrativnom ustrojstvu Carstva. Između 7. i 11. veka osnovne jedinice vizantijske vlasti u provincijama bile su teme. Postepeno uvođenje sistema tema na Balkan obeležava pojedine faze ponovnog ustanovljavanja vizantijskog nadzora i administrativne vlasti na Balkanskom poluostrvu. Uspostavljeno je deset tema.

Uključivanje sklavinija u administrativno ustrojstvo tema pratilo je odlučno nastojanje da se stanovništvo i kulturno asimiluje. Najdelotvorniji način bilo je

4

pokrštavanje Slovena. Preobraćanje ovih slovenskih podanika imalo je dva vida : jedan javan i zvaničan, drugi neposredniji spontaniji.

Javni vid je, prirodno, bolje prikazan u dokumentima. Njegova je glavna odlika bila ustanovljavanje, a ponekad i rekonstrukcija mreže episkopija u neposrednoj zavisnosti od lokalnih mitropolija koje su, sa svoje strane, bile podređene patrijaršiji u Carigradu.

Dok je sprovođena reorganizacija balkanskih dijeceza, odvijala se manje upadljiva, ali mogućno delotvorna borba za pokrštavanje paganskih Slovena u nižim redovima vizantijske crkve. Tokom manje od dva veka hrišćanstvo je preneseno na celo Balkansko poluostrvo, a do 1000. godine gotovo do kraja je sprovedeno pokrštavanje slovenskih podanika Vizantije.

Za uspeh pravoslavnog hrišćanstva u ostvarivanju kulturne asimilacije Slovena u balkanskim provincijama zaslužna je i stalna upotreba grčkog jezika u liturgiji. Dok je među Slovenima, koji su se nalazili izvan granica Carstva, Vizantija jezičkom toleranciojom i taktičnom diplomatijom podržavala širenje hrišćanstva na slovenskom jeziku, njena politika prema slovenskim kolonistima kod kuće bila je – helenizacija preko hrišćanstva. U slovenskim zemljama koje su sada postale sastavni deo viznatijske države u unutrašnjosti, grčki nije bio samo crkveni, već i službeni jezik uprave, vojske i otmenog društva.

Pored niz prepreka, Vizantija je uspela da u 9. veku proširi svoj kulturni uticaj na veliki deo severnog Balkana. Na taj način je, tek nastale, slovenske države zauvek ili samo privremeno uvela u orbitu svoje civilizacije. Predmet interesovanja Vizantije bili su Bugari, Srbi i Hrvati.

Nema sumnje da je u ovom razdoblju ojačao uticaj Vizantije u Bugarskoj. Prvi zabeleženi susret bugarskog paganstva i vizantijskog hrišćanstva, koje se širilo na sever preko Trakije i planina Balkana, obojen je mnogim lokalnim interesima i predstavlja nagoveštaj obrasca koji će se, bar u izvesnom smislu, ponavljati i u drugim zemlajma istočne Evrope. Tokom prve polovine 9. veka bugarsko se paganastvo prvi put pojavljuje kao agresivna sila uperena protiv hrišćanstva. Neprijateljski stav prema hrišćanstvu svakako je u vezi sa strahom od vizantijskog imprerijalizma, prisutnim kod Bugara još od njihovog dolaska na Balkan. Ovaj strah od Vizantije i nepovrenje prema njoj delimično objašnjava odnose između Bugara i istočnofranačkog dela karolinške carevine. Sve dok Boris I nije zavladao Bugarskom (852) njena spoljna politika bila je izrazito pro-franačka, okrenuta Zapadu.

Početkom šezdesetih godina 9. veka Boris je potvrdio savezništvo svoje države sa Ludvigom Nemačkim i, izgleda, obećao da će primiti hrišćanstvo od franačkih sveštenika. Vizatiju je ozbiljno brinula mogućnost da se karolinški uticaj proširi sve do Trakije, odnosno gotovo do Carigrada. Car Mihailo III odlučio se na vojnu demonostraciju. Poslao je vojsku na bugarsku granicu. Zbog nesigurnog

5

vojnog stanja i gladi koja je harala zemljom, Boris se odmah predao. Hitno je poslao izaslanike u Carigrad obećavajući da će primiti hrišćanstvo i odreći saveza sa Franačkom.

Postajući hrišćanima Bugari su priznali suverenitet vizantijskog cara. Borisovom pokrštavanju usledila je opštenarodna pobuna, koju su podstakli vođi starih bugarskih klanova. Cilj je bio pogubljenje Borisa i ponovno uspostavljanje paganstva. I gotovo da je uspelo. Ali, Borisu je pošlo za rukom da sakupi nekolicinu odanih pristalica i da uguši pobunu. Potpunim odstranjivanjem paganskog dela opozicije privremeno je odstranjena i opasnost koja je pretila budućoj vizantijskoj misiji u Bugarskoj.

Borisu je još u vreme pokrštavanja palo na um da traži zaseban patrijarhat za Bugarsku (iako je znao da je po teoriji pentrarhije, koja je prihvaćena širom Vizantije, vrhovna vlada hrišćanske crkve oličena u petorici patrijarha – rimskom, carigradskom, aleksandrijskom, antiohijskom i jerusalimskom). Osujećen u svojim planovima crkvene autonomije i, verovatno razočaran Grcima koji se prema njemu odnose kao prema varvarinu, Boris je odlučio da obnovi ranije veza sa Zapadom. Nadao se da će mu to papa omogućiti. Ali, izgubivši, verovatno, nadu da če imati vlastitog patrijarha, Boris je počeo da gubi strpljenje jer je Rim odbijao da mu dozvoli da onoga koga sam izabere postavi za arhiepiskopa Bugarske. Raspoloženje u Bugarskoj kao da je počelo da se okreće ka grčkoj crkvi.

Posle sabora svih crkava u februaru 870. u Carigradu odlučeno je da teritorija Bugarske pripadne Vizantiji: latinski sveštenici su isterani iz Bugarske, grčki su se popovi vratili, postavljen je arhiepiskop koji je, iako po kanonu vezan za Carigrad, imao izvesnu autonomiju i viši rang nego većina epsikopa vizatijske crkve.

Posle rada slovenskih misionara (Ćirila i Metodija), Boris je shvatio da hrišćanstvo na slovenskom jeziku, koje oni i njihovi učenici stvaraju pod okriljem Vizantije, predstavlja upravo ono što mu je neophodno da bi obezbedio željenu ravnotežu između kulturnog uticaja Vizantije i lokalnih slovensko-bugarskih tradicija.

Godine 889. Boris je abdicirao. Odlučio je da ostatak života provede kao monah.Čim je nestalo Borisove čvrste ruke bugarski aristokratski sloj, koji je privremeno bio zastrašen i ućutkan, ponovo je stupio na scenu. Novi vladar, Vladimir, Borisov najstariji sin, bio je podatno oružje u njihovim rukama. Po ponašanju i politici bio je prava suprotnost svom ocu : vodio je raspusnički život, izašao je iz saveza sa Vizantijom zarad pakta s nemačkim kraljem Arnolfom, podstrekavao je obnovu paganstva i proganjao sveštenike. Četiri godine Bugarska je bila u agoniji zbog njegove paganske i antivizantijske reakcije.

Svestan da ovo predstavlja opasnost po njegovo životno delo, Boris je izašao iz svoje monaške osame i pojavio se u Pliski. Sakupio je odane, preuzeo vlast,

6

Vladimira oslepeo i zatvorio. Borisov treći sin Simeon vladaće zemljom, slovenski će zameniti grčkim kao službenim jezikom, a glavni grad biće Preslav.

Ulazak Bugarske u političku orbitu Vizantije uveliko je bio posledica energične politike cara Vasilija I Makedonca (867-886). Jedan od glavnih ciljeva ove politike bila je obnova vizantijske hegemonije na Balkanu, posebno nad Slovenima u središnjim i zapadnim oblastima poluostrva.

Zapadna granice bugarske države bila je međa sa Srbima. Oni su živeli u raspršenim zajednicama koje su zvali županijama ili župama i koje su se uglavnom nalazile u dolinama planinskih oblasti kroz koje protiču Drina, Piva, Tara, Lim i Ibar, kao i u gornjem toku Zapadne Morave. Predeo njihovih prvobitnih naseobina na Blakanu poznat je u srednjem veku kao Raška.

Početkom vladavine Vasilja I Makedonca, Srbi su odlučili da traže prijem u civilizovani svet hrišćanstva.

Vizantijska vlada je 900. godine najverovatnije sa zadovoljstvom posmatrala situaciju na Blakanu. Ustrojstvo tema, nametnuto tokom prethodna dva veka na priobalnim ivicama poluostrva i u unutrašnjosti Grčke, obezbeđivalo je nadzor Carstva nad većim delom Trakije, nad istočnom i južnom Makedonijom, Tesalijom, Beotijom, Atikom, Peloponezom i obalama Jonskog i Jadranskog mora od Patraskog zaliva do Istre. Izvan granica Carstv, Srbi i srodna plemena iz Crne Gore i južne Dalmacije prihvatili su vizantijsko sizerenstvo, a kao dokaz svoje odanosti poslali su trupe da pomognu Vizantiji da od Arapa povrati južnu Italiju.

Na kraju 9. veka u punom zamahu je bila književna aktivnost koju su započeli Boris i učenici Konstantina i Metodija u Pliski i Makedoniji. Simeon je u celosti podržavao taj posao na prilagođavanju vizantijske kulture potrebama obrazovanja Bugara. Simeon, kome su godine provedene u Carigradu dale osnovu obrazovanja koje je bilo i hrišćansko i klasično, ostao je celog života opčinjen vizantijskom civilizacijom i, slično još mnogim srednjovekovnim vladarima u istočnoj Evropi, nikad nije zaboravio da je po bogatstvu, kulturi i međunarodnom ugledu Carigrad prvi grad hrišćanskog sveta. Otud je, kao i njegov otac Boris, osećao potrebu da u vlastitoj zemlji oponaša dela Vizantije. Želeo je da njegova prestonica Preslav bude drugi Carigrad. U ovome su mu pomogli graditelji i umetnici koje su i Boris i on dovodili iz Vizantije.

U 9. veku, u političkom mišljenju, bar u istočnoj Evropi, preovlađivala je ideja jedinstvenog carstva čiji je centar u Carigradu. Carstvo je, po definicji, bilo jedinstvena i sveobuhvatna institucija. I tako je Simeon, pobuđen nezadrživom ambicijom, ubeđen u urođenu superiornost svega što je vizantijsko, i dobro potkovan istočnorimskom političkom filozofijom, morao da pođe jedinim logičnim putem : pokušao je da sebe učini gospodarom neke uvećane Vizantije u kojoj bi se

7

nalazila i Bugarska. Da bi ovo postigao bilo je neophodno da osvoji Carigrad i ustoliči se na carskom prestolu.

Neposredni uzrok prvog rata između Simeona i Vizantije bio je ekonomski – 894. godine. Posle 924. Simeon više nije upadao u istočnu Trakiju ali je njegova vojska i dalje uznemiravala Carstvo u centralnim oblastima Blakana, gde su Srbi nastojali da održe, ma koliko kolebljivu, odanost Vizantiji.

Proučavanje sukoba između Slimeona i Vizantije navodi na nekoliko zaključaka koji nam mogu pomoći da bolje razumemo prirodu odnosa Vizantije i zemlja istočne Evrope. Oktobra 927. godine potpisano je primirje između Vizantije i Bugarske. Pošto je Bugarska svedena na status poslušnog satelita, Vizantija je brzo povratila vlast nad Srbima. Posle Simeonove smrti, srpski knez Časlav pobegao je iz bugarskog zatočeništva, verovatno uz pomoć Vizantinaca, jer je odmah po povratku kući požurio da se oduži Carstvu odanošću koja je trajala sve dok je on bio na vlasti (odnosno najmanje do 950).

U 10. veku, u Bugarskoj je nikla jeres, otpadnički pokret, najmoćniji u srednjovekovnoj istoriji istočnog hrišćanstva, koji je ime dobio po svom osnivaču, svešteniku Bogumilu (Teofilu), savremeniku cara Petra (927-069). Bogumilstvo nije bilo običan pokušaj obnove pravoverne crkve pozivanjem na hrišćanske ideale.

Pravoverni su uvek Bogumile optuživali za licemerstvo : delom zbog toga što je unutar sekte postojao skriveni tok tajnog učenja, a delom i zbog toga što su Bogumili tvrdili da samo oni imaju pravo da nose ime hrišćana. Zbog hrabrosti i upornosti svojih pristalica, ova sekta je za crkvene i državne vlasti predstavljala još veću opasnost.

U drugoj polovini 10. veka Vizantije je pokušala da putem diplomatije privuče Rusiju. Car je poslao poslanike u Rusiju s ogromnom sumom novca i uputstvom da podmite ruskog vladara Svjatoslava da s leđa napadne Bugarsku. Kijevski knez spremno je prihvatio: na čelu velike vojske on 967. prelazi Dunav – bez pomoći Vizantije, budući da ima odličnu flotu - i zauzima određene krajeve. Imao je pretenzije i prema Carigradu. Vizantijski car Nićifor, shvativši da je njegov diplomatski puč propao i svestan da je svojom diplomatijom stvorio čudovište koje više ne može da obuzda, hitno je sklopio mir s Bugarima. Svjatoslav se vraća kući na vest da je Kijev pod opsadom, ali se pre sledećeg leta vraća u Bugarsku. Sada je već čvrsto bio usmeren na vizantijsku teritoriju.

Za vreme surovog rata između Rusa i Vizantinaca o teritorije bugarske, Bugari su bespomoćno gledali dve najveće vojne sile istočne Evrope kako se bore oko njihove zemlje. Ali pred kraj 10. veka pa do 1018. Bugarska opet ima veliki značaj na severnom horizontu Vizantije

8

Na zapadu, u brdima i izolovanim dolinama Makedonije, gde ni Rusi ni Vizantinci nisu kročili za vreme rata, carska vlast je bila uglavnom nominalna, pa je i dalje živela politička tradicija svrgnute bugarske države. I upravo na tom mestu su posle Cimiskove smrti 976. četvorica sinova jednog lokalnog makedonskog upravitelja podigla pobunjenički barjak. Najmlađi Samuilo, iskoristio je građanski rat u Vizantiji koji je izbio posle smrti Jovana Cimiska, i polako izgradio državu čiji je glavni grad najpre bio na Prespanskom jezeru, a potom u Ohridu. Do kraja veka ova država proširila se na veći deo pređašnje bugarske teritorije između Crnog i Jadranskog mora.

Širenje Samuilove države i vlasti okončao je vizantijski car Vasilije II Makedonac, koji je posle pažljivo isplaniranog pohoda, pokorio severnu Bugarsku odlučujućom bitkom 29. jula 1014. na Belasici kada je izvršen pokolj nad velikim delom Samuilove vojske. Samuilo je pobegao, a Vasilije II je dao da se oslepe svi bugarski vojnici – priča se da ih je bio 14.000 – a svakom stotom je ostavio po jedno oko da bi svoje drugove doveli do Samuila. Kada je ugledao stravičnu procesiju Samuilo se srušio od srčanog udara i umro dva dana kasnije.

Više nije bilo države koja je bila osnovana na Balkanu tri veka ranije i koja je u nekoliko navrata vodila borbu protiv Vizantije za političku prevlast na poluostrvu. Ukinuta je njena autonomna crkva, a teritorija je postala deo carskih provincija i uključena je u njihovo upravno ustrojstvo. Dalje na severozapadu, Srbi, Hrvati i slovenska plemena na Jadranu sada su, iako pod vlastitim kneževima, priznali vrhovnu vlast vizantijskog cara. I tako, prvi put posle varvarskih najezdi krajem 6. veka, celo Balkansko poluostrvo je delom u punopravnom posedu Vizantije, a delom pod njenim suverenitetom.

Severna granica Vizantijskog carstva, ustanovljena 1019. posle osvajanja Vasilija II, išla je uz Dunav sve do ušća Drave.

U 10. veku opasnost za Vizantiju predstavljaju Rusi. Carski državnici su imali razloga da smatraju da oni nisu otporni na uticaje vizantijske civilizacije i da će Carstvo uspeti da ih stavi pod svoje skute.

Ime Rusi potiče od imena naroda koji su u 9. i 10. veku Sloveni nazivali Rus, Grci Ros a Arapi Rus U to vreme Rus je imala tri različita značenja koja su se ponekad preklapala. Bila je to odrednica za švedske Vikinge, ili Varijage, koji su Volgom, a kasnije i Dnjeprom, išli u svoje trgovačke pohode na jug, i do sredine 9. veka pod svojim nadzorom držali veći deo rečnog puta od Baltika do Crnog mora. Povremeno se to ime odnosilo i na Varijage i na njihove podanike, Istočne Slovene koji su boravili u zapadnim i središnim oblastima prostora koji danas nazivamo evropskim delom Rusije.

Ruska država sa Kijevom, određenim da bude glavni grad u drugoj polovini 9. veka, rođena je ex nihilo dolaskom Varijaga. Privredni i društveni temelji

9

postavljeni su u prethodnim vekovima kada su Sloveni u basenu Dnjepra, pod pokroviteljstvom Hazara, imali značajnu ulogu u trgovačkom životu zapadnog dela evroazijske stepe: tamošnji slovenski trgovački sloj, a mogućno i zemljoposednička aristokratija, imali su vitalnu ekonomsku i društvenu ulogu u Kijevskoj Rusiji pod vikinškim gospodarima; s obzirom da su ovi potonji uglavnom bili u manjini, tokom sledeća dva veka utopili su se u svoje slovenske podanike.

Godine 860. Vizantinci sreću svog novog neprijatelja izbliza, na domaćem tlu. Flota sa dve stotine ruskih borodova, 18. juna te godine neprimećeno je ušla u Bosfor, okrenula se protiv Carigrada i napala grad s mora. Ovaj napad, koji Fotije poredi sa gromom iz vedra neba zbog neočekivanosti i brzine, nije dugo trajao. Carigrad je bio spašen. Vizantinci su svoj spas pripisali sili većoj od vojske i utvrđenja. U propovedi posle odbrane, patrijarh objavljuje da je jedna od najstarijih carigradskih svetinja, plašt koji je, navodno, pripadao Bogorodici, svečano pronesen duž gradskih bedema, posle čega se neprijatelj povukao. Ali, prvi ruski napad na Carigrad duboko je potresao Vizantince.

Ubrzo posle 860. izaslanici Rusa kršteni su u Carigradu. Do 900. na baltičko-crnomorskom vodenom putu već je čvrsto ukotvrljena država koju moderni istoričari zovu Kijevskom Rusijom. Pet puta su u 10. veku Rusi započinjali rat s Vizantijom, a bar tri puta su kretali na glavni grad.

Antivizantijska varijačka frakcija, potpomognuta paganskim najamnicima iz Skandinavije, izgleda da je u početku vladavine Svjatoslavljevog sina Vladimira bila vodeća sila u Rusiji. Negde oko 980, ubrzo posle stupanja na vlast u Kijevu, Vladimir je na bregu kraj svoje palate postavio čitavu galaksiju paganskih idola o čijim imenima i funkciji već dugo raspravljaju i lingvisti i istoričari. Na čelu ovog panteona bio je Perun, bog groma i munje (čiji su atributi mogućno kombinacija jednog slovenskog božanstva i skandinavskog Tora), napravljen od drveta, srebrne glave i zlatnih brkova.

O konačnom vizantijskom pokoravanju Rusa ispričana je priča u Ruskom letopisu. U tom izveštaju na čudan način su pomešane činjenice i fikcija.

Kako je knez Vladimir 988. pomogao Vizantiji koja je bila u velikoj opasnosti, za svoje usluge tražio je visoku nagradu. Za uzvrat Vasilije II mu je obećao ruku svoje sestre Ane, uz samo jedan uslov : da njegov budući zet postane hrišćanin. Vladimir je pristao na to, verovatno tokom zime 987-988. Vasilije II je očito bio u očajničkom škripcu (po izmišljenoj, ali pogodnoj tradiciji, koja bi trebalo da potiče još od Konstantina Velikog, bio je zabranjen brak između carske porodice i « varvara »), a Vladimir spreman da primeni najjači diplomatski pritisak da bi vladajuća porodica iz Kijeva dobila tu izvanrednu čast.

Sve do svoje smrti 1015. godine Vladimir je nadzirao izgradnju crkava i uvođenje episkopija u glavnim gradovima zemlje. Ni danas nije dovoljno jasno

10

pod čijom jurisdikcijom je bila Vladimirova crkva : bugarskog patrijarha u Ohridu, pod Rimom ili nezavisna. Ni jedna teorija ne može da izdrži ispit objektivne kritike. Ali, uzimajući u obzr okolnosti može se bez veće sumnje pretpostaviti da je od Vladimirovog pokrštavanja ruska crkva stavljena pod upravu carigradske patrijaršije : Vasilije II je Vladimiru poslao episkope da krste i njega i njegov narod ; uloga sveštenika sa Krima u hristijanizaciji Rusije ; podizanje prve kamene crkve u Kijevu od strane vizantijskih graditelja ; Vladimirova ženidba carevom sestrom ; činjenica da Vladimir na krštenju uzima ime Vasilije, u čast svog kuma.

Drugi problem predstavlja jezik svete službe u ruskoj crkvi, ne samo neposredno posle Vladimirovog pokrštavanja već tokom sto dvadeset pet godina pre toga, koliko u Kijevu, s kratkim prekidima, postoji hrišćanska zajednica. Je li to bio grčki ili staroslovenski ? Počeci ruskog hrišćanstva datiraju iz šezdesetih godina 9. veka, te se vremenski poklapaju s moravskom misijom Konstantina i Metodija i pokrštavanjem u Bugarskoj. U 10. veku Rusija je imala prilično bliske političke odnose sa Češkom i Bugarskom, pa bi prirodno moglo da se pretpostavi da su ove veze i zajedničke jezičke i etničke niti između Istočnih Slovena na jednoj strani, Zapadnih i Južnih Slovena na drugoj, omogućile širenje slovenskih knjiga do Kijeva, ili iz pređašnjih teritorija Velike Moravske, ili iz Bugarske.

Koje je mesto hrišćanska Rusija zauzela u vizantijskoj zajednici naroda ?Pre 989. ruski vladari su sebe smatrali nezavisnim u svakom pogledu:

ugovori sklopljeni sa carstvom u 10. veku ovo potvrđuju. Nisu ni Vizantinci polagali pravo na bilo kakvu jurisdikciju, zamišljenu ili stvarnu, nad paganskom Rusijom. Sredinom 10 veka, u Vizantiji su smatrali da su se njihovi pređašnji « podanici i prijatelji » koji su uoči prvih pokrštavanja 867. bili počastvovani ovakvim nazivom, ponovo vratili neznaboštvu. U najboljem slučaju mogli su ih smatrati potencijalnim članovima zajednice, ali samo dotle dok su postojali izgledi da će se vratiti hrišćanstvu. Vladimirovo primanje vizantijskog hrišćanstva i njegov brak sa carevom sestrom dovode i njega i njegovu zemlju u jedan novi odnos sa Carstvom. Kao što je preko braka postao carev zet, tako je i po krštenju, kada je dobio ime Vasilije, postao njegov duhovni sin. Prema jednoj kasno-srednjovekovnoj ruskoj tradiciji, Vladimiru je vizantijski imperator dodelio titulu cara. Ovaj dokaz nije utemeljen, mada nije neverovatan. Međutim, nema sumnje da je posle 989. Rusiji dodeljeno visoko, ali podređeno mesto unutar istočnoevropske zajednice. Vizantinci su, sa svoje strane, prelazak Rusije u hrišćanstvo mogli da smatraju velikim uspehom. Bilo je potrebno više od jednog veka da se to ostvari, ali su na kraju misionari i diplomati Istočnog Rima pridodali vizantijskom komonveltu i hrišćanskom svetu teritoriju koja je po veličini prevazilazila i samu Vizantiju.

11

Vasilije II završio je s osvajanjem Balkana 1018. godine. Što se istočne Evrope tiče, ova zajednica naroda teritorijalno je najrasprostranjenija bila početkom 11. veka. Do 1000. godine već je osnovana zajednica država i naroda koja se prostirala od Finskog zaliva do južnog Peloponeza, od Jadrana do Kavkaza, i sve su te države i narodi u različitoj meri bili potčinjeni vizantijskoj crkvi i Vizantijskom carstvu. I tada je ova istočnoevropska zajednica dostigla dotad neviđeno kulturno i političko jedinstvo. Iako su u drugoj polovini 12 veka političke veze ozbiljno oslabljene, a krajem 13. veka gotovo prekinute, njeno kulturno jedinstvo ne samo da je preživelo katastrofalne događaje 1180-1204 (krstaški ratovi), već je steklo i jedan novi sadržaj i novu snagu u kasnom srednjem veku.

Vizantijski komonvelt u istočnoj Evropi nastaje početkom 11. veka kao prepoznatljivi kulturni i politički entitet.

Izvan severnih granica Carstva živelo je nekoliko naroda, koji su početkom 11. veka s Vizantijom bili povezani kulturom ili religijom. Česi su sa Vizantijom imali najtanju vezu ove vrste. To su uglavnom bile posredne veze nastale preko ćirilo-metodijevske tradicije koja je u 11. veku u Češkoj još uvek bila živa. Međutim, putevi komuniciranja Češke sa Vizantijom, iako još uvek otvoreni preko Mađarske, polako su se zatvarali, i mada se sredinom 12. veka češki kralj Vladislav proglasio vazalom cara Manojla Komnina, verski i politički život Čeha već je izvesno vreme bio okrenut ka Nemačkoj i Rimu.

Jugoisotčno od Češke, Mađarska kraljevina i dalje je bila pod jakim kulturnim i verskim uticajem vizantijske civilizacije.

Deo rumunskog naroda mogućno da su pokrstili Bugari, verovatno krajem 9. ili početkom 10 veka. Od Bugara su oni uzeli i slovensku liturgiju i ćirilo-metodijevsku književnu tradiciju. Međtuim, izgleda da je ovo obraćanje bilo površno. Tek u 14. veku pojavljuje se organizovan politički život u dvema rumunskim kneževinama, Vlaškoj i Moldaviji, i tek tada carigradska crkv a i kultura preovladavaju na ovim prostorima. Tako Rumuni sa zakašnjenjem ulaze u viznatijsku zajednicu naroda.

Zahvaljujući osvajanjima i pobedama Vasilija II do 1018. godine cela Samuilova bugarska država pripala je Vizantijskom carstvu. Novopripojena teritorija izdeljena je u teme, kao i druge carske oblasti. Srž Samuilovog carstva, Makedonija, postaje bugarska tema sa središtem u Skoplju. Politika nekoliko vizantijskih vlada prema Bugarskoj u 11. veku bila je usko povezana sa političkom, ekonomskom i vojnom situacijom u Carstvu. Vladavina Vasilija II označava visoku tačku viznatijske moći. Do 1025. godine, godine njegove smrti, vizantijske granice bile su neporobojne. Pedeset godina kasnije slika je izmenjena i ne može se prepoznati. Carske odbrambene utvrde u Evropi i Aziji su srušene. Carstvo je na ivici privredne propasti. Budući da je odanost Vizantiji ozbiljno

12

podrivena, podanički narodi Balkana dižu pobune i nalaze se u stanju vrenja. Ovakvu situaciju izazvala je jaka vojna, ekonomska i društvena kriza koja je Vizantiju obuzela između 1025. i 1081.

Izuzetnim diplomatskim i vojnim trudom, Vizantija je uspela da tokom sledećih dvadeset godina popravi situaciju i da narednih sto godina Dunav drži kao koristan limes. Za ovo je uglavnom zaslužan car Aleksije Komnin (1081-1118) koji je veštinom vojskovođe i pronicljivom spoljnom politikom mnogo postigao u obnavljanju rasturene strukture Carstva.

Na političkom planu se pokazalo da uopšte nije uspeo pokušaj apsorbovanja Bugarske u Carstvo. Srazmerna lakoća s kojom su Bugari povratili svoju nezavisnost 1187. dokaz je neuspeha svih nastojanja Viznatije da slovenske države na Balkanu silom drži porobljene. Na kulturnom planu je Viznatija imala više uspeha. Ohridski arhiepiskopi uglavnom su zaslužni što je nekoliko potonjih vekova Makedonija bila vodeći centar vizantijske civilizacije na poluostrvu.

Godine 1185. dva brata, Petar i Asen, verovatno iz vlaške porodice u vizantijskoj službi, dižu bunu u severnoj Bugarskoj. U ratu protiv Viznatije, koji sledi (1186-1187), pobunjenici odnose pobedu i car Isak Anđeo primoran je da prizna nezavisnu bugarsku državu između planina Balkana i donjeg toka Dunava. Okončana je vizantijska vlast nad ovim teritorijama, koja je trajala čitavih 165 godina. Drugo bugarsko carstvo, kako moderni istoričari nazivaju ovu državu, smatra da je zakoniti naslednik Borisovog, Simeonovog i Petrovog carstva. Uprkos duhovnim pravima Ohrida i Carigrada, ustanovljena je nezavisna arhiepiskopija u Trnovu, novoj prestonici, i prvi arhiepiskop krunisao je Asena za cara.

Ubrzo posle Vasilijevog osvajanja Bugarske izvestan broj nezavisnih slovenskih zemalja i kneževina u severozapadnim i središnim delovima Balkana predao se Carstvu: Hrvatska, Bosna, Zahumlje, Duklja i Raška. One nisu formalno pripojene, već im je dozvoljeno da zadrže svoje lokalne kneževe koji su priznali sizerenstvo cara. Ovo sizerenstvo najslabije i najnominalnije bilo je kod Hrvata.

U ovom razdoblju Srbi su bili najznačajniji i najneposlušniji podanici Carstva na zapadnom Blakanu. Tokom prve polovine 11. veka prva srpska država koja dostiže međunarodni status javlja se u priobalnom području oko Skadarskog jezera i Kotorskog zaliva. Najpre je bila poznata kao Duklja, a kasnije kao Zeta. Tri njena uzastopna vladara predstavljala su ozbiljan izazov Vizantiji. I upravo u Zeti, ništa manje nego u Bugarskoj, nastali su slovenski pokreti otpora vladavini Vizantije.

Prvobitno jezgro srpskih staništa na Balkanu, Raška svoje ime, koje se u srednjovekovnim zapadnim izvorima pojavljuje kao Rascia, izvodi iz imena jedne pritoke Ibra na kojoj je, u blizini današnjeg grada Novog Pazara, bio glavni grad ove kneževine, tvrđava Ras. Tu je bilo sedište velikih župana, vladara Raške, koji su postepeno lokalnim poglavarima, odnosno županima nametnuli svoju vlast. Od

13

kraja 11. veka pa sve do 1180. godine uglavnom su bili podanici cara, mada su se svaki čas i sve češće bunili. Tokom 12. veka, iskoristivši ratove Vizantije sa Mađarima, počeli su da šire svoje granice na istok prema Nišu i na jugoistok prema Makedoniji. Ovaj je pokret, čiji će se obim još proširiti tokom sledećih dve stotine godina, doveo srednjvoekovnu srpsku državu u bliži kontakt sa središtima vizantijske uprave i kulture na Balkanu. Vladare Raške u ovom razdoblju postavljala je i smenjivala carska vlada i imali su zadatak da Carstvo snabdevaju pomoćnim trupama. Njihove bune Viznatija je smatrala izdajstvom, pa je tako i postupala. Najpoznatiji događaj bio je 1172. godine, kada se veliki župan Stefan Nemanja, pošto ga je Manojlo Komnin potukao u bici, pred carem pojavio bosonog i nepokrivene glave sa užetom vezanim oko vrata i mačem u levoj ruci. Mač je predao caru, a onda se podno njegovih nogu bacio na tle. Zatim je bio primoran da kao potučeni pobunjenik učestvuje u Manojlovom trijumfalnom ulasku u Carigrad. Po povratku u Rašku srpski vladar je bio poslušan carev vazal.

Ubrzo posle smrti cara Manojla, Srbi su porekli neposrednu vizantijsku vlast (1180). Njihove antivizantijske namere ispoljile su se i u podršci bugarskom ustanku, i u prijateljskom prijemu Fridrihu Barbarosi (u Nišu 1189) koji je sa svojim nemačkim trupama išao u treći krtaški rat.

Veze Raške i Vizantije pomažu episkopija u Rasu, osnovana još u 10 veku, a od 1018. zakonito zavisna od Ohridske arhiepiskopije. Uticaj rimske crkve, koji se širio u unutrašnjosti iz latinskih biskupija na Jadranu, ipak se jako osećao u zemlji tokom celog 12. veka. Jedan od primera ovog crkvenog dualizma je i Nemanjino dvostruko krštenje – prvo ga je pokrstio latinski sveštenik u rodnoj Zeti, a zatim pravoslavni episkop u Rasu. Vizantijsko hrišćantvo sve više je uzimalo maha.

Neposredni kontakt Rusa i Vizantinaca tokom 11. veka održavan je preko ruske kolonije u Carigradu, viznatijskih sveštenika u Kijevu i onih koji su za njih radili, arhitekata, slikara i trgovaca koji su u Rusiju dolazili iz Vizantije. Kao i u 10. veku, trgovina igra veliku ulogu u ovim odnosima. Od robe koja se iz Viznatije izvozi u Rusiju u dokumentima se pominju tkanine, nakit, predmeti od keramike, stakla, biber, maslinovo ulje, vino, voće, ikone i predmeti korišćeni u liturgiji, pre svega stvari koje će zadovoljiti raskošni ukus vladajućih slojeva ili služiti u crkvi. Trgovači izvoz iz Rusije u Viznatniju i dalje se odnosi na robove, krzna, vosak i med.

Nekoliko brakova sklopljeno je između članova vladarskih kuća Viznatije i Rusije, a najveći broj u 12. veku kada je Carstvom vladala dinastija Komnina.

Rusku odanost Carstvu održavali su pre svega mitropoliti kijevski, predstavnici duhovne vlasti carigradskih patrijarha i, ukoliko su bili podanici

14

Viznatnije, radili su za političke interese svojih carskih gospodara. Ruske arhiepiskope uglavnom je postavljao sam carigradski patrijarh.

Navala diplomatskih aktivnosti između Rusije i Carstva sredinom 12. veka ostala je neprevaziđena tokom sledećih dve stotine godina, ukoliko smemo da se oslonimo na šture podatke u izvorima. Posle 1165. pa sve do polovine 14. veka nije se čulo ni za jedan sukob, pa se sa sigurnošću može predpostaviti da su bili u prijateljskim i prilično bliskim odnosima, bar dok vojske četvrtog krstaškog rata nisu zauzele Carigrad.

U prvoj polovini 13. veka dva su događaja uticala na slabljenje veza među narodima vizantijskog komonvelta, koje su ionako bile razlabavljene uspešnom pobunom Bugara i Srba. Prvo su vojske četvrtog krstaškog rata zauzele Carigrad 1204, posle čega su mnoge carske teritorije na Balkanu – Trakija, Makedonija, Tesalija, Beotija, Atika i Peloponez – razdeljene među franačkim baronima. Venecija je uzela važnija grčka ostrva i luke, a Vizantija, lišena svoje prestonice, primorana je da na periferiji grčkog jezičkog područja, u Epiru, severozapadnoj Maloj Aziji i dalekom Trapezuntu, sakupi polomljene deliće svoga carstva.

Vizantijski car i patrijarh su u Nikeji iz koje 1261. Mihailo VIII Paleolog rukovodeći ponovo osvaja Carigrad i tako okončava kratkovekovno i parazitesko Latinsko carstvo. Tokom sledećih dvadeset godina, poslednji put u isotriji, obnovljeno Vizantijsko carstvo vodi u Evropi i na Bliskom istoku politiku “velike sile”, čiji imperijalistički ciljevi podsećaju na program Manojla Komnina. Međutim, Mihailovo nastojanje da oživi univerzalističke težnje Vizantije, bilo je kratkog veka i konačno bezuspešno. Južni deo Balkanskog poluostrva, osim Peloponeza, Carstvo je izgubilo. Na kratko će ga povratiti samo u prvoj polovini 14. veka. Dalje na sever, obnovljene države Srbije i Bugarske bile su neprijateljski raspoložene, a njihovi vladari, koji ni prstom nisu mrdnuli kada su Vizantiju napali krstaši, bili su i više nego spremni da pristupe koaliciji protiv Mihaila VIII. Carstvo je pod Paleolozima ubrzo izgubilo odlike velike sile. Posle smrti Mihaila VIII 1282, Vizantija postaje jedna manje važna balkanska država koja se bori za opstanak pred napadima suseda. Što se tiče politike sile, vizantijska zajednica naroda više nije imala nikakvo delotvorno središte.

Drugi udarac njenoj političkoj povezanosti nanele su mongolske najezde na Rusiju. Pošto je Batu, unuk Đžingis kana, osvojio ruske kneževine između 1237 i 1240. – vrhunac je dosegnut padom Kijeva 1240 – Rusija postaje politički zavisna od tatarskih kanova Zlatne horde. Sledećih 240 godina kneževi srednje i severne Rusije plaćaju danak i vladaju po milosti vrhovnog vladara tursko-mongolske carevine čija je prestonica na donjem toku Volge.

15

Uprkos taktičkim manevrima, izgledi rimske crkve u istočnoj Evropi nisu bili tako dobri kako je izlgedalo. Latinsko carstvo u Carigradu nije moglo da nametne svoju hegemoniju na Balkanu.

Položaj srpske crkve, nominalno potčinjene Rimu od 1217 godine, u suštini pod jurisdikcijom ohridske arhiepiskopije, čije je sedište bilo unutar granica epirske države, bio je, neodrživo dvojak. Ustupci koje je nikejska vlada učinila Srbiji, Bugarskoj i Rusiji, trebalo je da posluži kao protivdejstvo centrifugalnim silama koje su u 13. veku pretile da rastoče vizantijski komonvelt. Značajno je što su svi ti ustupci ckrvene prirode. Ni tada, niti kasnije Vizantija nije bila u mogućnosti da u istočnoj Evropi sprovede hegemonističku politiku ni vojnim, ni političkim, niti diplomatskim sredstvima.

Drugo bugarsko carstvo dostiglo je vrhunac vojne i političke moći za vreme Jovana Asena II (1218-1241). Posle smrti Jovana Asena II, Bugarska naglo gubi vodeću poziciju na Balkanu. Padanje Bugarske pospešile su mongolske najezde, posle čega u drugoj polovini 13. veka Bugarska plaća danak Zlatnoj hordi. Uticaj Vizantije na bugarsku državu i društvo dostigao je vrhunac krajem 13 i u 14. veku

Do početka 14. veka stvarnu moć na Balkanu imaju Srbi, a posle pobede kod Velbužda 1330, oni stiču neporecivu prevlast. Srbija je u 13. veku zadržala svoje mesto između latinskog i grčkog sveta, mesto koje je za uzor imalo Nemanjino dvostruko krštenje i postupak njegovog sina koji je istovremeno primio kraljevsku krunu od Rima i samostalnu crkvu od Nikeje. U 13. veku Vizantija je svoj uticaj na Srbiju širila uglavnom preko crkve.

Šireći srpsku teritoriju ka jugu i premeštajući prestonicu države iz Rasa, kralj Milutin se približio Vizantiji i Srbiju doveo u neposrednu blizinu carskih gradova na obali Egejskog mora. To širenje, koje je dostiglo vrhunac sredinom 14. veka osvajanjem Stefana Dušana, dovelo je zemlju u bliske odnose sa svetom grčkog jezičkog područja. Od tada pa sve do turskih osvajanja, Srbi su ostali unutar vizantijske orbite, iako nisu prekinuli pređašnje veze sa svojim zapadnim susedima.

Vizantijska civilizacija u svom širenju na zemlje istočne Evrope susretala se, u različitim slojevima stanovništva, sa otporom koji je povremeno bio moćan i velikih razmera. Ali istovremeno te su zemlje u tolikoj meri i tako spremno pozjmaljivale od Vizantije. Određene kulturne osobenosti prihvaćene su jer su bile upotrebljive i korisne u rešavanju nekog društvenog problema ili su mogle da zadovolje materijalnu potrebu; tako je hrišćanstvo moglo da pomogne da se prevaziđu unutrašnja razilaženja uslovljena rasnim razlikama unutar zemlje “primaoca”; vizantijsko učenje o božanskom poreklu političke vlasti podupiralo je težnju domaćih vladara da nad podanicima imaju još veću moć, a budući da su mogli da koriste i izvore vizantijskih tehnoloških dostignuća, bili su kadri da

16

izvedu teške graditeljske poduhvate, na primer, da grade mostove i tvrđave. Trgovinske i crkvene veze sa Carstvom zadovoljavale su glad vladajućih slojeva za raskošnim predmetima, divnim građevinama i obrazovanjem. Ta žudnja za lepotom, znanjem i ugledom, koji uz to pripada, bila je najjači motiv za prihvatanje vizantijske književnosti, prava i umetnosti.

U krajnjem slučaju, u prevazilaženju lokalnih otpora vizantijskoj civilizaciji najviše je pomogao jedinstven ugled koji je ona uživala u celoj istočnoj Evropi. Sve do 12. veka nije bilo evropske zemlje koja je mogla da se takmiči s Vizantijskim carstvom, ni u bogatstvu, ni u moći, niti po kulturnim dostignućima. Biti u vezi s Carstvom, predstavljalo je čast kojoj su svi težili. Ugled Carstva počivao je u priličnoj meri na njegovoj vojnoj sili i tehnologiji. Grčka vatra, dobro znano tajno oruđe kojeg su se pomorski neprijatelji plašili, izazivala je sasvim razumljivo divljenje. Vizantijski ugled usko je povezan i sa privlačnošću hrišćanske vere.

Delovanje istočno-rimskih misionara i prateće uspostavljanje teritorijalnih crkava, dovelo je do presađivanja pravoslavno-hrišćanske tradicije Vizantije u zemlje istočne Evrope. Sveukupnost te pozajmice verovatno je najuočljivija u oblasti monaštva.

Počeci bugarskog monaštva prethode vremenu kada Atos dobija svoj međunarodni značaj. Prvi manastiri u toj zemlji, osnovani oko 900. uglavnom u Ohridu i Preslavu i u njihovoj blizini, verovatno duguju svoje postojanje uticaju Soluna i Carigrada.

Prvi ruski manastiri gotovo uvek su osnivani u blizini gradova ; šta više od nekih sedamnaest manastira za koje se zna da su postojali u Rusiji pre 13. veka, oko dve trećine su bile vladarske zadužbine.

Prihvatanje vizantijskog prava u zemljama istočnoevropske zajednice može se posmatrati u kontekstu dve šire istorijske pojave : širenje vizantijske civilizacije u tim zemljama i « prihvatanja » rimskog prava u celoj srednjovekovnoj Evropi.

Literatura :Obolenski, Vizantijski komonvelt, Nolit-SKZ, Beograd 1991.

17