BATI TRKES A. DLAAR

Bat Trkesi tabiri, Trk lehelerinin bir blmne verilen ad-dr. Trl Trkologlara gre bunun manas deiir. W. Radloff; F. E. Kor,2 G. J. Ramstedt3 ve baka Trkologlar, daha ziyade

corafyaya dayanan bu tabiri Trkenin Kpak veya Kuzeybat blmne (Kuman, Peenek, Bat Karaim, Dou Karaim [=Krm Trkesi II; buna karlk Krm Trkesi I, Ouz grupundandr], Noay, Karaay, Balkar, Kumuk, Kazan Trkesi, Mier, Tepter,

Bakurt, Karakalpak, Kazak, Krgz [A. N. Samoylovie gre fazla olarak: Oyrot, Telet; L. Ligeti'ye gre de fazla olarak: Tobol Trkesi, Tmen, Kurdak, Tura, zbek I; buna karlk zbek II ve III, Trki veya Orta Asya grupundandr]) tahsis etmilerdir. L. Ligeti~ ayrca bu grupu "Kpak" eklinde adlandrm, M. Rasanen5 de ayn blm iin "Kuzeybat" tabirini kullanmtr. Gy. Nemeth'in6 daha eski bir tasnifinde buna "Volga grupu" den-

mitir Cv blmnn br gruplar: Sibirya, Orta Asya, ve Kara-deniz; br blm: s) A. N. Samoylovi7 bu blm iin "Kpak" ve "Kuzeybat" tabirlerini kullanmakla beraber, bunlara muvazi olarak "kalgan (kalan eklini kullananlara karlk) blmnn tau

(ta ve da ekillerini kullananlara karlk) grupu" eklinde bir adlandrma da yapm ve mmeyyiz vasf tal (talk ve dal ekil-

W. Radloff: Phonetik der nrdlichen Trksprachen, Leipzig 1882. 2 F. E. Kor: Klassijikatsiya turetskil; plemen po yazkam ("Etnografieskoe oboz-

renie", clt 84-85, Moskova 1910). 3 G. J. Ramstedt: Tietosanakirja ansiklopedisi, clt 9, Helsinki 1917. 'i L. Ligeti: G. Barczi'mn Magyar szjejt sztar adl eseri, Pete 1941, nsz. 5 M. Rasanen: Alaterialien zur Lautgeschichte der trkischen Dialekten, Helsinki

1949 6 J. Ncmeth: Trkische Grammatik, Leipzik 1916; A trk nyelvek ("Magyar

Nyelv" dergisi, cilt XII 1916, Pete, s. 115-118). 7 A. N. Samoylovi: Nekotore dopolneniya k klassifikatsii turetskil; yazkov, Pet-

rograd 1922; K voprosu o klassijikatsii turetskil; yazkov ("Byuleten Organizatsionnoy Komissii po sozvu i. Turkologieskogo Sezda" 1926, say 2); Trks. II. Les langues turques ("Encydopedie de l'lslam", cilt IV, Leyden 1934, s. 956-963).

74 A. DLAAR

lerini kullananlara karlk) kelimesi olan "Kpak-Trkmen Mer-kezi Grup" adl karma bir grup da tasavvur etmitir. Ayn tasnife gre, kalgan blmnn bir ksm olan Kpak grupu, fonetik bak

mndan, Trk lehelerinin z grupunun (br grup: r) y alt-grupuna (br alt-grup: d, bunun da blmleri: t, d, z) girer. Biz burada Bat Trkesi tabirinin bu manalar zerinde durmyacaz. Bu tabir bambaka bir manada, bilhassa Macar Trkologlar tarafndan, Trkenin iki ana blmnden birisi iin kullanlmtr.

Birok Trkologlar Trk lehelerini umumiyetle ') Trkesi" ve "s Trkesi" eklinde ikiye ayrrlar. Bu esasa gre, kelime ba

larnda bu iki ses birbirine tekabl eder. Lehelerden uvaa ile Yakuta s, eski ve yeni btn br leheler de y grupuna girerler; mesela Kk-Trke, Uygurca, aatayca, Trkiye Trkesi v.b. yl, fakat Yakuta sl, uvaa sul (eski uvaa cal). Ana Trkede y fonemi ok eski bir devirde, c'ye alan n-damak d'si deerinde idi; mesela 'Yayk rmann ad Yunanca metinlerde Daikh, Trke yabu kelimesi Arapa metinlerde cabgu, ylan kelimesi de Bulgar Trkesinde slav harfleriyle di/om eklinde yazlmtr; bu ses son-radan bir grupta y, br grupta da s (Yakut s, uva s) olmutur. Bu y-: s- tekablnn yanbanda, Trk lehelerinde, kelime or-

tasnda ve sonunda bir de z: r, ve : i (yahut r: z; i: ) tekablleri vardr ki, bunda Yakuta y- grupu ile birleerek (hepsi z ve esasl)

uvaay (r ve i esasl) yalnz brakmakta, bu da baz bakmlardan Moolcaya yaklamaktadr; mesela y- Trkesi kz, Yakuta ogus, fakat uvaa vdGdr, Moolca ker, y- Trkesi ve Yakuta ta, fakat

uvaa lul, Moolca ilagun. Macar Trkologlar, leheler tasnifi iin z> r (=rhotacisme) ve > i (=lambdaisme) deiimlerini daha

esasl saydklarndan, Trk lehelerini bu esasa gre ikiye ayrmlar ve z- esasl leheler grupuna "Dou Trkesi" (A. Zeki Velidi Togan' aL gre: az-Trkesi [Saz-Trkisch]), r-I esasl lehelere de

"Bat Trkesi" (ayn mellife gre: Lir-Trkesi [Lir-Trkisch]) demilerdir. Macarlara ve daha baz Trkologlara gre, bu teka-blde z ve sesleri esas, r ve i sesleri de deimi seslerdir (aaya bk.) .

1 A. Zeki Velidi Togan: bn Farjlan's Reisebericht, Leipzig I939, s. 200-203 ve passim; 'Vlkerschaften des Chazarenreiches in neunten Jahrhundert ("Korsi Csoma-Archivum", cilt III-I, 1940, s. 45-46.

BATI TRKESi 75

Bat Trkesinin yayl : Bu kavrama gre adlandrlan Bat Trkleri, merkezleri Orta Asya olan Dou Trklerinden eski bir devirde ayrlarak batya doru g etmilerdir. Bat. Trklerini umu-miyetle Ogur (in. Ho-kut) ad altnda toplyabiliriz; birok Bat Trk boylar -ogur ile biten adlar tamtr. Bu ad r: z mutabakatna gre, Dou Trklerini vasflandran Oguz adnn karldr.

Bat Trklerine dair ilk malumata V. yzylda Yunan tarih-ilerinden Priskos rhetor'da rastlarz. Bundan anlaldna gre, 461-465 yllar srasnda, Bat Trklerinden aragur (Yun. Sara-gur)lar, Urog (=Ogur)lar ve Onogurlar (Lat. Hunugur, ki Avrupa'da Macarlara verilen Hungar ad bunlardandr), Bat Sibirya'nn im ve rti rmaklar blgesinde, Sa birlerin (Sibirya ad bunlardandr)

gney-batsnda ve Fin-Ugor ailesinden olan Macarlara akraba ve komu olarak yayorlard. Bat Trklerinin ana ve Bat Trk-Macar mnasebetlerinin eski merkezi burasdr. Sabir (Suwar)ler

tarafndan yurtlarndan srlen Bat Trkleri, yani Ogur halk (aragur, Onogur, Kuturgur, Uturgur, v.b.), Macarlarla beraber, nde aragurlar, bunlarn arkasnda da Onogurlar olmak zere, kuzey Kafkasya'ya, hususiyle Azak denizinin dousuna ve Kuban

rma blgesine inmiler, 463 ylnda da Bizans'a eli gndermilerdir. Kafkaslara inen Bat Trkleri hakknda birok tarihi vesika-lar vardr: V. - VII. yzyllar arasnda yaam olduu sanlan Er-meni tarihi Movses 1j:orenatsi, Vund veya Vanand adl birinin

nderliiyle Bulgarlarn Aras rmann kuzeyine yerletiini kay-detmi; Theophylaktos Simokattes (V. yzylortas), kuzey Kaf-kasya' da Barsil ve Sabirlerle birlikte Onogurlar da zikretmi; Za-kharias rhetor (VI. yzyln ikinci yars; Yunanca asl yok, Sryan-ca tercmesi vardr), Kafkasya'nn kuzeyindeki gebe kavimler

arasnda On(u)gurlarla Kutugur (Kortrigar, Kotragoi)lar da gs-termi; Aga thias (VI. yzyl), Kolkhis 'te Onoguris adl bir kalenin bulunduunu ve vaktiyle Onogurlarn burada hezimete uradklarn sylemi; Prokopios (VI. yzylortas), Azak denizinin dousunda Onogur, Uturgur ve Ogur adl kavimlerin bulunduuna

iaret etmi; Menandros Protector (VI. yzyl), 558 yl hadiseleri dolaysiyle kuzey Kafkasya'daki Onogurlardan bahsetmi; ve niha-yet Latince yazan Got tarihi Jordanes (VI. yzylortas), Pontus

civarnda krklkle uraan Hunugur adl bir kavim zikretmitir; 700 sralarnda yaz yazan Ra vennas ( = Ra vennal) Geogra-

A. DLAAR

phus, Azak denizi ile Kuban rmaa civarnda bir Patria Onogoria (=Onogur vatan) gstermi ve bu bilgiyi IV. yzylda yaam olan Libanios'tan aldn ilave etmitir, ki bu iddia ciddi olmasa gerek. Bu Trklerden aragurlarn adna son olarak 558 sralarnda

rastlanr. Kafkasya'ya inmi olan Bat Trkleri, V. yzylortalarnda Hun imparatorluunun dalmasndan sonra Karadeniz'in kuzey sahil-lerine ekilen Hunlarn hakimiyeti altna girmi ve bunlarla kar

arak "melez" (bulgamak=karmak, kartrmak) manasna olan Bulgar 1 adiyle zikredilmee balamlardr. Bunlar hakknda en eski malumat 48r ylndadr. Bu ylda, Bizans imparatoru Zenon,

Dou Gotlarna kar savarken Bulgar Trklerinden yardm iste-mtir; 499 ylnda da Bulgarlar Bizans'n kuzey snr blgelerinde grnmlerdir. Kuturgurlarn adna 547 de Bizans tarihilerinde

rastlanmaktadr: Kotrigoi, Katraguroi, v. b. ekillerde. Kosmas ndikopleustes (547-49), kuzey kavimlerinden skitleri (Sykth), Hyr-

kanlar ve Herulleri zikrederken Bulgarlardan da bahsetmitir. Za-kharias rhetor 569 tarihinde Bulgarlar Kafkaslarn kuzeyinde gste-rirken, daha 48 ylnda bunlar ok daha batda grdmze gre, Bulgar Trkleri V. ve VI. yzyllarda Karadeniz'in kuzey sahille-rine kadar sarkm olsalar gerek (bazlarna, mesela G. Feher'e gre, VI. yzylda Onogurlar ikiye blnm, bir taraftan Kutrigur ile Utigur, bllr ta:aftan da Onogur ile Utigur adlar bir zaman m-teradif olarak kullanlmtr).

Bu topluluk, VI. yzyln ilk yllarnda Sibirya'dan hi olmazsa ksmen inmi olan Sabirlerin hakimiyeti altna girmi, ayn yzyln sonuna doru Bat Kk-Trk imparatorluunun bir eyaletini tekil

etmilerdir. VII. yzylda bunlarn bir ksmn Avarlar beraberle-rinde bugnk Macaristan'a srmlerdir. Ayn yzylda Bizans

imparatorluunun yardmiyle ilk defa olarak tam bir stiklale ka-vumulardr. Kowrat 1 veya Kubrat adnda bir asker, VII. yzyl

balarnda Bulgarlarla Kuturgurlarn hakan olduktan ve Azak de-nznn dousunda Kuban blgesinde Ogonur-Bulgarlarn "Byk

1 J. Nemeth: La provenance du nam "bulgar" ("Symbola Grammatica in hono-rem Ioannis Rozwadowski" adl eserde, cilt II, Krak6w 1927, s. 217-222).

J. Nemeth: Die Herkunjt der Namen Kobrat und Esperch ("Korsi Csoma-Archivum", cilt II, 1932, s. 440-447); A Kobrat es Esperch nevek eredete ("Ma-gyar Nyelv" dergisi, cilt XXVIII, 1932, S. 5-11).

BATI TRKESi 77

Bulgaristan"n kurduktan sonra, 641-668 sralarnda Kk-Trk boylarndan olan tlazarlarn akn yznden, Kubrat'n kurduu devlet paralanarak, Onogurlarla bunlara akraba olan kavimler

dalmtr. Bunlardan bir ksm, Kubrat'n nc olu olan sperih'in kumandasnda, Tuna blgesine gelerek 679 da, imdi Bul-garistan denilen arazinin kuzey ksmna (Moesia) girmiler; baka bir ksm, Kubrat'n byk olu Bayan'n emrinde ana yurtlarnda kalarak tlazarlara tabi olmular (=Onogur-Macarlar); baz ksmlar da yine kuzeye doru, yukar Volga'ya ekilerek "Volga Bulgarcas"n, konuanlarn, yani bugnk uvalarn, Kazan Trklerinin ve o za-man hi olmazsa ksmen Macarca konuan Bakurtlarn da atalar olmulardr (J. Nemeth,2 Bakurt-Bakr adnn etimolojini bakr < be[o ]gur eklinde yapmtr, ki bundan da Bakurtlarn Oguzlara deil, Ogur topluluuna balanmak istenildii anlalyor). Moe-sia'ya giren Bulgarlarn igal ettikleri blgeye, Yunanca yazl ve VII. yzyla ait bir Bizans piskoposlar listesinde "eparkhia Got-thias. .. o Onoguron" denildii gibi, 7 i 3 yl hadiseleri dolaysiyle de Agathon diakonos ayn halk "ton Unnoguron Bulgaron" eklinde adlandrmtr (7 i 2 ylnda hakan Terbel'in emrinde Bulgar Trkleri gneye sarkarak Thrakia'ya girmilerdir), ki her iki kayd-dan da Moesia Bulgarlarnn Onogur asll olduu anlalyor. Byle olmakla beraber, Terbel'in emrindeki halka, daha sonra vakan-vis Theophanos (8o-815 sralar) ile patrik Nikephoros (lm. 829), sadece "Bulgar" demilerdir. Theophanos'ta ayrca, bir arada olarak "Unogundur-Bulgarlar ve Kotraglar" eklinde bir kayt da vardr. IX. yzylortalarnda, Onogur-Macarlar, tlazar devletin-den ayrlarak batya doru g etmiler; ayn yzyln sonuna doru, bugnk yurtlar olan Macaristan'a girmilerdir (bazlarna, mesela J. Markwart'a gre de, Yunan tarihilerinde geen Unnugurlar Trk Onogurlar deil Macarlardr). Volga Bulgarlar hakknda ele gemi olan en eski malumat, Arap tarihilerinden, IX. yz-yln ilk eyreinde yaam olan bn Rusta'ya, sonra 922 tarihinde bir seyahatname yazan bni Fadlan'a borluyuz. Volga Bulgarla-rnn Bulgar-Bolgar adl baehri i 237-38 yllarnda Tatarlar tara-

2 J. Nemeth: H. von Mbk'n kard Magna Hungaria: Beitriige zur histori-schen Geographie, Kulturgeographie, Ethnographie und KartograjJhie vomenlich des Oriets

adl eserde, Leipzig-Viyana 1921, s. 92-98.

A. DLAAR

fndan tahrip edilmitir. Volga Bulgarlar hakknda baz mal uma t da Divan Lugiit'it Trk mellifi Kagarl Mahmud tarafndan kay-

dedilmitir (!O77). Bk. L. Rasonyi: Dnya tariizinde Trkler, Ankara 1942; Moravcsik Gy.: Az onogorok trtenetehez ("Magyar Nyelv"de, 1930); ayn mellif:

BATI TRKES 79

balta; Mac. bator

80 A. DLAAR

adlarndan unlar Bat Trkesinin yadiga.rdr: Geza veya Geisa (St. Istvan'n babas, X. yzyl sonu) < Geucsa sfr, mesela Trkiye Trk. burak ........ Mac. borsa (bor ok.): uva. parz' a.

Bazlarna (mesela Z. Gombocz) gre, eski Bat Trkesinde (Gombocz'a gre: Eski uvaada) c' ve esasl iki lehe vard. Ma-carca her iki leheden de kelime istiare ettii iin, Macarcaya gir-

mi olan Bat Trke kelimelerinde bazen Dou Trke y: Bat Trke c', karlamas ve kelime ikizleri vardr. Her ikisinin de yeni

uvaadaki karl dir. mesela Trkiye Trk. yemi ........ Mac. gvmlcs (=yemi), szemlcs (=zahire) buday,: uva. simiis (yemi); Trkiye Trk. yzk ........ Mac. gvru ( = yzk), sdr (= harman dairesi) :

BATI TRKES 8r

uva. sere (=yzk). Bakalarna gre de, bu c',-s meselesi, bir lehe meselesi deil, bir istihale meselesidir, y

82 A. DLAAR

ve Sabir-Savir boyad) adn, ayrca Kobrat-Kowrat ahs ismini; Mov-ses Jjorenatsi'de Bulgar kumandannn ad olarak geen Vund veya Vanand ile yine ayn yerde kabile ad olarak anlan Basil-Barsula

(=Barsl) , Bulgar-Bulgar ve Vlndur isimlerini de katmak gereklr. Vlndur iin kr. Gardizi'de geen Nndr, Bekd'de geen Vunh- ve Jjazar hkmdarnn Hasday ben apura'ya yazd branice mek-tupta geen Vnntr kabile adlar; Jjazarlar, memleketlerini Vnntr

adnda bir halktan zaptettiklerini sylerler. Kafkaslardaki Bat Trk topluluuna, Jjazarlara karm olan baz Bat Trk unsurlarn (= Jjazar I) yadigarlar da dahildir. Jjazarlar (hazar= "gezer"; kr. kazak= "gezek", krgz=kr+ gez- / giz-, ve Skyth, Eski slav. sktati=gezip dolamak, Wandal, eski Alm. wantal=devir, dolama [S. Mladenov: Gemeinsame Eingentmliehkeiten und Elemente der indogermanisehen, trkischen und mongolisehen Spraehen,. "Spisanie na Bulgar. Akad. na Naukite"de, cilt LV, I937, s. 158]) Bat Trkleri tarafndan tekilatlandnlm Sabirler (

BATI TRKESi

3. Tuna Bat Trkesi vrya Bulgar Trkesi: Bundan, elimizde yadigar grupu vardr: I. Bulgar Trklerinin Kirilik harflerle yazlm hkmdarlar listesi; 2. 860=87 yllarnda Byazntion (stanbul)da toplanan VIII. kmenik konsiline katlm olan Bulgar temsilcile-rinin isim listesi; 3. Bulgar slavcasnda mahfuz bulunan Bat Trke kelimeler.

Hkmdarlar listesindeki Trke unsurlarn hepsi kati olarak Bat Trkesine balanamad iin, Bulgar Trklerinin kark bir dil konutuuna hkmedebiliriz. Buna gre de Bulgar Trkesi I

(Bat Trkesine bal) ve Bulgar Trkesi II (Dou Trkesine bal) eklinde dir tasnif yaplabilir. Bizi ilgilendiren Bulgar Trkesi I dahi, kark olduu iin, tam Bat Trkesi saylamaz. Hkmdarlar listesinden, ou yllar gsteren hayvan adlar olmak zere, u kelimeler dikkati eker: dilom (= ylan) tvir (= tokuz, dokuz) do/js (= donguz, domuz), egor (= sr), ve (= ), veri (= br, kurt), dvan (=taukan, tavan), etIJ (=it, kpek), tut (=trt, drt). Balca has isimler de unlardr: AvitolJol (=Attila?), Jrnik (=Atilla'nn olu lmak), Dulo (kr. eski Macar. Gyula) , JsperiIJ (=Asparuh), Kurt, Tervel, Sevar, Kormisos, Vokil, ViIJtun, Ukil, Ugain, Umor, v.b. Bu cins ve has isimlerden unlar Bat Trkesine balanabilir: dilom, tvir, egor, ve, veri, tut, Dulo. Fonetik karlatrmalar da unlardr: i. Dou Trkesinin z'sine karlk Bulgar Trkesi (= Protobulgar; Bulg. Prabulgarski) nde r vardr, mesela Dou Trk. tokuz -Bulg. Trk. tvr (kr. uva. tdlJIJar=g). 2. Dou Trk. s: Bulg. Trk. ,

~esela Dou Trk. sr ,....,Bulg. Trk. egor. 3. Dou Trk. b: Bulg. Trk. v, mesela Dou Trk. br -Bulg. Trk. veri. 4. Konsondan evvel gelen r, Bulg. Trkesinde dmtr, mesela Dou Trk. trt ,.....,Bulg. Trk. tut (kr. uva. tava Da=4). 5. Kelimebanda bulunan -'den evvel Bulg. Trkesinde bir v protezi gelir, mesela Dou Trk. ,.....,Bulg. Trk. ve (kr. uva. viz'e, visse=3). 6. Kelime ba Dou. Trk. y-: Bulg. Trk. d-, mesela Dou Trk. ylan,....., Bulg. Trk. dilom (kr. Macar. Gyula, Bulg Trk Dulo ve y- d'-c'-

hakknda yukardaki aklamalar). Morfoloji bakmndan da, Bulg. Trkesinde sra saylarnn -m soneki ile yapld grlmektedir, mesela elem (=ilk [inci)] ve-em (= nc), tutom (= drdnc) , altom (=altncn), tvirem (=dokuzuncu). Bulgar Trkesinde, gerek Bat, gerekse Dou Trkesine balanabilen kelimelerin kalplar ve bilhassa vokalizmleri ok bozuktur, mesela ylana karlk dilom;

A. DLAAR

tavana karlk dvan; domuza karlk dol}s, gibi. Bulg. Trkesinde grm, altm, betim, dvan ve dol}s kelimeleri eer Bat Trkesinden

olsalard, srasiyle *erim, *otmal, *bielim, *ta/Jali ve *dol}r ekillerinde bulunmalar icabederdi. Bk. G. Feher: Die Namenliste der ersten bulgarischen Chane (Bulgarca, "Godinik na Narodniye Muzey"de, Sofya 1926), ayn mellif: Die Inschrift des Reiterreliqs von Madara, Sofya 1928; J. Marquart: Altbulgarische Ausdrcke in der bulgarischen Frstenliste ("T'oung Pao"da, 1910); J. Mikkola: Die Chronologie der trkischen Donaubulgaren ("Journal de la Societe Finno-ougrienne"de, 1914); G. Feher: Osfattsi ot ezika na dunavskite prabi1lgari (Alm. zeti: Die Sprachreste der Donauprotobulgaren, "zvestiya na Bulgarskiya Ar-

.eologieski nstitut"ta, 1928-1929); V. BeevIiev: PurvobUlgarski nadpisi ("Godinik na Sofiyskiya Universitet"te, I934).

Ruhani meclisteki Bulgar temsilcilerinin listesinde baz Trke rtbe adlar vardr:iirg byla, bagatur, kantegin veya tarkan, sanc (Yunan hafrleriyle sampses; asl liste Yunanca idi ise de, bu kaybol-mutur, elde Latince tercmesi vardr). Bu kelimelerde Bat Trk-esi hususiyetleri grlmemekle beraber, kati olarak hangi grupa ait bulunduklar da sylenemez. Bk. Gy. Moravcsik: Die Namenliste der bulgarischen Gesandten am Konzil von J. 869-87 ("zvestiya na

storiesk. Drujestvo v Sofiya"da, 1933), ayn mellif: Byzantinotur-cica II. Sprachreste der Trkvolker in den byzantinischen Quellen, Buda-

pete 1943. Bulgarlar, ana dilleri olan Bulgar Trkesini brakp slavcay

kabul ettikten sonra da, Bulgar slavcasna eski dillerinden yadi-garlar almlardr. Yeni Bulgarcanm halk diline girmi olan eski Trke kelimeler unlardr: beleg (= belge, iaret), belug (= bilezik)

bbrek (=bbrek), paenog (=bacanak), foyaga (=tayak, dayak), pag (=epken). Yaz dilinde de unlar mevcuttur: kapite (=kip,

ekil, put), san (=san, rtbe), ertog (=ardak, Fars.), ek olarak da -ii (=-ci/-i), mesela arii (=resimci, slav. Bulg. ar=renk, boya), knigii (=yazc, noter, slav. Bulg. kniga=yaz, kitap); bu ek ikinci defa olarak Osmanl devrinde -i /-iya eklinde Bulgarcaya gemitir, yzlerce Osmanl ca kelimelerle beraber, yle ki eski ve yeni deViirlerde Bulgarcaya girmi olan Trke kelimelerden bazsnn ikiz ekilleri vardr, mesela Eski Bulg. belug, Yeni Bulg. belezik (= bile-zik); Eski Bulg. paenog, Yeni Bulg. badzanak (= bacanak); Eski Bulg. toyag, Yeni Bulg. dayak (=dayak); Eski Bulg. ipag, Yeni Bulg.ep"

BATI TRKET 85

ken (=epken) gibi. Mmeyyiz iaretleri bulunmad n, bu ke-limelerin de Bat Trkesine ait olup olmadklar kati olarak bilin e-memektedir; yalnz paenog: bacanak kelime iftinde, Bat Trke-sinde kronoloji fark m, yoksa lehe fark m olmas bakmndan

kark bir mesele olan : c karlamas vardr (aaya bk.). Bk. S. Mladenov: Ezika na AsparulJovite Biilgari, Sofya 92 ; ayn m-ellif: Vestiges de la langue des Protobulgares touraniens d' Asparuch en bul-gare moderne ("Revue des Etudes Slaves"da, 1921); ayn mellif: Geschichte der bulgarischen Sprache, Berlin-Leipzig, s. 3- 8.

4. Volga Bulgarcas vrya Eski Volga Trkyesi: Eski Volga Trk-lerinin merkezi olup Volga'nn sol kysnda, imdiki Spassk ve Tet-

yui kasabalar arasnda bulunan Bolgar adl ehirde xv. yzyla ait mezar talar ve sikke yazt1ar bulunmutur. Byk bir ksm Arap harfleriyle ve Arap dilinde yazl olan bu kitabelerde Trke adlara ve kelimelere rastlanmtr. Bunlardan bir ksm Dou Trk-esine, dier bir ksm da Bat Trkesi grupuna girer. Bat Trke-sinden olanna Eski uvaa da denilebilirse de, Kazan ve Bakurt Trklerinin ecdad da bu dili konumu olduklar iin, Eski Kazan ve Bakurt Trkesini de bu araya katmak gerekir; Eski Volga Trk-esi tabiri de Dou Trkesinden olan unsurlar iine alr; Volga

Bulgarcas, yalnz Bat Trkesine ait olan unsurlara verilen addr. Bu dilden uzun metinler bulunmyorsa da ufak tefek kalntlardan bu dilin hviyetini anlamak mmkndr. Balca fonetik hususiyet-ler unlardr: i. Dou Trk. z: Volga Bulg. r, mesela Dou Trk. yz'- .. Vol. Bulg. cr, kr. uva. serlMr (==100); Dou Trk. sekiz

~ Vol. Bulg. sekir, kr. uva. saCar i sakkar; Dou Trk. dokuz"'" Vol. Bulg. tolJur, kr. uva. tiilJar ItalJlJar; Dou Trk. kz ,-Vol. Bulg. lJzr, kr. uva. /}er. 2. Dou Trk. : Vol. Bulg. l, mesela Dou Trk. be""'Vol. Bulg. bel, kr. uva. pillEek]. 3. Kelime banda

Dou Trk. y-: Vol. Bulg. c- (uva. S, Macar Bat Trkesi c' ve s; yukarya bk.), mesela Dou Trk. yedi (=7) ,....Vol. Bulg. ciet,

kr. uva. sit''e; Dou Trk. yl,....Vol. Bulg. cal, kr. uva. sul; Dou. Trk. yigirmilyirmi,. .. ,vol. Bulg. cir(e) m, kr. uva. sirem;

Dou Trk. yz ,....Vol. Bulg. cr, kr. uva. sir-Mr. 4. Konsondan evvel gelen e, Volga Bulgarcasnda kaybolmutur, mesela Dou Trk. trt-drt ~.,v ol. Bulg. tete, kr. Tuna Bulg. tut, uva. tavaDa-tdvatta. Volga Bulgarcasnda, kelime balarnda o'dan evvel bir v protezi vardr, mesela Dou Trk. on"""'Vol. Bulg. van, kr. Tuna

86 A. DiLAAR

Bulg. ve (= ), uva. vun-vunnd (= 10). Morfolojide, Tuna Bul-garcasnda da olduu gibi, sra saylar -m soneki ile yaplar, mesela Dou Trk. trtnc/drdnc""",Vol. Bulg. tetem, kr. uva. tdvatdm; Dou Trk. beinci,...., Vol. Bulg. belem, kr. uva. pilleCeme (= be-

inci), visem (=nc). Kltme -lJ sonekiyle yaplr, mesela Vol. Bulg. aylJ (=kk ay, ayck), kr. uva. uydlJ. Volga Bulgarcas ile uvaa arasndaki farklardan unlar gze arpar: i. Kelime

ba Dou Trk. b-: Vol. Bulg. b-: uva. po, mesela Dou Trk. belge,.....,Vol. Bulg. belek/beluk (kr. Tuna Bulg.beleg): uva. palld. 2. Dou Trk. a: Vol. Bulg. a: uva. u, mesela yukardaki Vol. Bulg. cal ve aylJ misalleri. Bk. . N. Berezin: Bolgar na Volge, Kazan 1853; N. . Amarin: Bolgar i uva;, Kazan 1902; Munkacsi B.: A volgai bolgarokrl ("Ethnographia"da, XLV); N. Poppe: uva i ilJ sosedi, eboksar 1927; A. Zeki Velidi Togan: Ibn Fa(f,liin's Rei-sebericht, Leipzig 1939.

Eski Volga Bulgarcas grupuna giren uvaa, bal bana bir konu tekil eder.

Ayn grupun eski ve yeni komular olan Fin-Ugor dillerine de Bat Trkesinden kelimeler girmitir. Bunlarda, nemli bir fonetik tekablolarak, kelime balarnda y: c yerine y: s / s karlamas g-rlr, mesela Kazan. yrek ,.....,uva. sirek: Mordvin. sir' ek (=dbudak

aac); Kazan. yaulek ......,uva. suiiik: V ot yak. sulk (= yalk, bez); Kaza.n. yiken: aatay. yeken (=hasr): Krgz. cigen ,.....,uva. ' aCan ( < *saCan): Votyak. sakan: Macar. gyekeny: Vogul. sii:x:wiin: styak. te Gan ; Altay. yarta: aatay. yartma,...,uva. surDa ( < *sarta): ere-mis. sarta (=mum): Vogul. serii: kr. s ile Yakut. srdk .(=aydn), c'ld' ile Madr.gyerrya; Trkiye Trk. yar-(mak) ,....,uva. surla (= orak): eremi. sarla: Votyak. surlo: Zryen. 'arla. Bk. M. Riisiinen: Die tschuwassischen Lehnwretr im Tscheremissischen, Helsinki 1920; ayn mellif: Trkische Lehnwretr in den permischen Sprachen und im Tschere-missischen ("Finnisch-ugrische Forschungen"de, I935); Y. Wichmann: Tschuwassische Lehnwrter in den permischen Sprachen, Helsinki 1903;. H. Paasonen: Die trkischen Lehnwrter im Mordwinischen ("Journal de la Societe Finno-ougrienne"de, 1897); ayn mellif: ber die trkischen Lehnwrter im Ostjakischen ("Finnisch-ugrische Forschun-gen"de, 1902); Nemeth Gy.: Az urdU es trk nyelvek ffsi kapcsolata ("Nyelvtudomanyi Kzlemenyek" te, 1928); ayn mellif: Probleme der trkischen Urzeit ("Analecta rientalia"da, Pete 1942-1947).

BA Tl TRKESi

5. Avarcada Bat Trkesi yadigarlar: ijazarlar1a Tuna ve Volga Bulgarlarnda da olduu gibi, kk lde de olsa, Avar Trklerinde Dou ve Bat Trkelerinin karm olduunu gr-yoruz, u farkla ki hakim unsur ijazarlarla A varlarda Douya, Tuna ve Volga Bulgarlarnda da Batya bal bulunmaktadr. Avarcada bir sihirbaz ad veya unvan olarak geen b-kolabur (Yunan harf-leriyle bookolabras) , z Avarca deildir. lerine karm olan bir

Bat Trkn ad veya san olsa gerek. Bulgar Trkesinde de kalabur / kolabur eklinde geen Bat Trke bu kelimenin Dou Trkesin-deki karl klavuz (Uygur. kulaguz, Kgad kulabuz, aatay. kolavuz/kolauz) dur; b(

88 A. DLAAR

(mesela, Trk. kir-Igir-: Samoyed. fer-jser-; Trk. kn: Samoyed. stn; Trk. kin: Samoyed. sun), Trk. b-: Soyed. p-If- (mesela, Trk. biti-: Samoyed. fddabo-piidiiu) , kelime ortas Trk. -t- : Samoyed. -d~ (ayn Trk. biti- misali) mutabakat, ayrca da Samoyed dillerinde (Tuna ve Volga Bulgarcalarnda: v protezi) kelime balarnda vo-kalden evvel y- protezi vardr (mesela, Trk. iki: Samoyed. yaka) ; Dou Trk. z: Bat Trk. r: Samoyed. r (mesela, Dou Trk. yz~ Volga Bulg. cr: uva. ser.-Samoyed. yur) ile Dou Trk. lBat Trk. l: Samoyed. 1 (mesela, Dou Trk. ki: Bat Trk. * kil' ,...., Samoyed. fili) iin aaya bk. Bk. K. Donner: Zu den iiltesten Be-rhrungen zwischen Samojeden und Trken ("J oumal de la Societe Finno-ougrienne"de, 1924); Gy. Nemeth: yukarda anlan eseri, "Analeeta Orientalia"da, 1942-1947,' S. 1-42.

Bat Trkesinin eskilii: Dou Trkesinin mmeyyiz vasflar olan -z (Zeki Velidi Togan'a gre: az-Trkesi) esasna kar 'Bat Trkesinde grlen l-r (Z. V. Togan'a gre: Lir- Trkesi) esasnn daha eski olup olmad, Trkologlar arasnda hala mnakaa edil-mektedir. Macar ekolne gre (Z. Gombocz sonra iddiasndan vaz-gemitir, Gy. Nemeth, L. Ligeti, Almanlardan W. Bang ile J. Ben-zing, Ruslardan W. Radloff ile A.N. Samoylovi) -z esas daha eskidir. ne srlen deliller, Trke leheleraras mukayeselerden baka, eskiden Trkeden komu dillere geen veya yine ayn devirde bun-lardan Trkeye giren mstear kelimelere de dayanmaktadr. Mese-sela, bu ekole gre, uvaada muhakkak olarak ve Ana Trke-deki vokaller aras -d- ile ilgili bulunarak, bir z> r deimesi vardr, Ana Trke adak (kr. Mool. adak=uc, son); adhak yoliyle azak (=Trkiye Trk. ayak), Bulgar Trkesi *azak> uva. ura. Bu, -d-'nin karl olmyan z> r deiiminden ayrt edilmelidir, mesela Trkiye Trk. kz ,....,uva. viiGiir: Macar. kiir, kr. Mool. ker. Bu iki misalden anlaldna gre, Ana Trkenin gerek -d-, gerek z fonemleri uvaada rolmutur. Mstear kelimelere gelince, me-sela yine kz misalinde aatay., Krgz. z: Yakut. ogus ,....,uva. viiCiir kelimelerine karlk, Trkeye bu kelimeyi veren TolJarca B'de okso eklini gryoruz. ki r ile deil, s iledir (Trkede kelime sonu vokalinin dmesi iin kr. Trk. tam Idam=at: Sanskrit. tama-, Latin. domus; TolJarcadan daha baz kelimeler de Trkeye gemitir, TolJar. piq,e=o yazd: Trk. biti-=yazmak, fakat bazlarna gre: in. bi < *piet= fra > Mool. biji-, Trk. biti-). Eski

BATI TRKES 89

z'ler, yalnz Bat Trkesinde deil, bazen Dou Trkesinde de r ile temsil edilmitir, mesela Trkiye Trk. bar (=g, cier)

A. DLAAR

palatal l' (=t..)ye benziyordu (Macar ekol, Ana Trkede palatal i ve r bulunmadna kanidir), sonradan r> Z, ve i::> olmutur. Bunu, Fin-U gor ve Samoyed dillerine geen veya bunlara muvazi olarak bulunan r'li ve l'li eski Trke kelimeler de teyideder. Mesela Macar. sly, eremi. segel, Fin. ryyla ,. ... Trk. sigil Isligel Isbel (= si-il, sivilce), yani Fin-Ugor. l' (=palatal l): Trk. l. Ayn ekilde, Trk. ki (=samur), n Trk. *kil'> Kamasin Samoyed. sili *ili) , yani U raL. I: Trk. i demektir. Yine, Trk. yz (= IOO) "" Volga Bulg. cr, uva. ser, n Trk. *yr': Yurak Samoyed. yur, Tavg Samoyed. yir, yani UraL. r : Trk. r. Baz dilciler (W. Bang, mesela), bu istiarelerin eskiliini pheli grmekte, ve Trk. uva. ve MooI dilleri arasnda r: r ile l: L mu tab akatl ar da bulunduu iin, r> Z, ve l> deimelerindeki r ve l'yi baka r ve L addetmek-tedirler (mesela, Genel Trk. karn """,uva. IJriim; Genel Trk.

yele ....... uva. silhe: Mool. del). Fakat mstear kelimelere ba vurul-madan da Fin-U gor ve Trk dilleri arasnda I-r'nin esas olduunu gsterir r : r ve i : i mutabakat grlmektedir, mesela L iin, Genel Trk. kuya (= gne): Yakut. kuyas (= le sca) """,uva. /.}evel: Ana Trk. *kunal' "",Ostyak. kun' iiI, Macar. hajnal (=afak); Kazan. kek: Yakut. ksy (=donmak) ""Mool. kl-del kl-de (=donmak): Tunguz. kel-de (=souk) ""Fin. kylma (=souk); Hakaniye Trk. lns (=amdan) .-.."Mool. denl -Gney Kora. tifi-Ion

BATI TRKES g

de, I9I2]) vurguya iaret etmi, fakat bu meselenin nne bir istif-ham iareti koyarak ("Akzentverhiiltnisse?), etrafl bir izah yapma-

mlardr. Gerektir ki (btn dillere amil "panchronique" kanun-lar yoksa da) Bat Germen dillerinde z> r deiimi (mesela Eski Yk-sek Alm. was: warum, Anglosakosn. waes: waeron=idim, idik) Verner kanununa, yani vurgunun bu sesten hemen nceki heceye gelerne-mesine dayanr. G. J. Ramstedt (Zur Geschichte des labialen Spiranten im Mongolischen ["Fcstschrift fr V. Thomsen" de, Leipzig I9I2]) ile N. Poppe (tlber einen Vokalweehsel im Mongolisehen ["Ungarische Jahrbcher"de, I933]), Moolcada, baz artlar altnda, eskiden vo-kal dmesi yoliyle meydana gelen ve kk ksalmasna dayanan bir vurgu yeri deimesi hadisesi bulunduunu sylemilerdir. (mesela cawa> eab=serbest zaman). Bunlara gre, Bu a-u--i vokalleri kk-ten olmyap. birer ba vokali deil, kelime kknn birer unsuru olan ve mana fark yapan vokallerdir (kr. H. Eren: Beitriige zur trkehen Wor(forsehung ["Korsi Csoma-Archivum"da, I94I]: Trk-ede semantik farkla kaz-mak, kaz-mak; tk-mak, tka-mak, v.b.; J. Deny: "Bulletin de la Societe de Linguistique de Paris"de, I946,

balksz makale). Birok tek heceli Trke kelimelerin Moolca karlklar da bu tip vokalizmde bulunan iki heceli kelimelerdir, mesela Trk. diz-[mek]: Mool. dr-; Trk. yaz-[mak]: Mool. ciru-; Trk. z- [ rnek] : Mool. re-; Trk. sez- [rnek]: Mool. sere-o Btn bu grleri birletirerek, r-z veya z-r deimesinin, vokal

dmesi yoliyle ksalan kelimelerde, vurgunun bir hece ne alnmas sebebiyle meydana geldii hatra gelebilirse de, bu hususta henz kati birey sylenemez. Mesela K. Menges (Einige Bemerkungen zur vergleichenden Grammatik des Trkmenischen ["Archiv Orientalni" de, 1939]), kk meselesi hakknda tam aksi kanaattedir. Ona gre Ana Trke (Urtrkische)deki kkler iki deil, tek heceli idi, uzun vo-kaller de vard. Moolcada bu uzun vokaller ksalm, bunu telafi etmek iin de, bir nevi hece tevazl1 (equilibre syllabique) olarak,

ksa vokalli ikinci bir hece katlmtr; yani uzun vokal ikiye bl-nerek bir paras n hecede kalm, br yars da ikinci bir hece

tekil etmitir. Mesela Ana Trk. *klJk: Mool. yuye *kkii; Mancu. kuku); Ana Trk. *ab (=av): Mool. aba; Ana Trk. *ta: Mool. filaun *tlaun); Ana Trk. *kilf (=g; Yakut. kils): Mool. hc(fi) *kc[fi]); Ana Trk. *kar (Trkmen. gar): Mool. yoro ( < *?wra). Balca Trkmencedeki duruma dayanan bu misaller

92 A. DLAAR

(Hakaniye Trkesinde de bulunmakla beraber), bizi uzun vokal-lerin Ana Trkede ve Ana Altayeada asli olup olmad meselesine gtrr; bk. L. Ligeti: Les v(!)lelles longues en Turc ("Journal Asiati-que"te, I938).

Btn bu mahedelere ve mnakaalara ramen, r ile L ve z ile gruplarndan hangisinin daha eski ve esasl olduu meselesi henz halledilmi saylamaz. Bk. N. Poppe: Die tschuwassische Laut-gesetze ("Asia Major"da, I924), ayn mellif: !rkisch-tschu-wassische vergleichende Studien ("Islamica"da, I924), aYR mellif: u-

vaskiy yazk i ego otnoenie k mongol'skomu i tyurskimyazkam ("zvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk"ta, I924 ve I925), ayn mellif: Die tschuwassische ISprache in ihrem Verhiiltnis zu den Trksprachen ("Ko-rsi Csoma-Archivum"da, I926), ayn mellif: Altaisch und Urtrkisch ("Ungarische Jahrbcher"de, I927); G. J. Ramstedt: Zur Frage nach der Stellung des Tschuwassischen ("Journal de la Societe Finno-ougrienne" de, 1922); J. Markwart: Chronologische Data Jr den bul-garisch-trkischen 'Rhotazismus' ("Ungarische Jahrbcher"de, I929); J. Benzing: Tschuwassische Forschungen ("Zeitschrift der Deutsehen Morgenliindischen Gesellschaft" ta, 194 ve 1941); M. Rasanen: Materialien zur Lautgeschichte der trkischen Sprachen, Helsinki 1949.

___ o ,.a