Behiştî Divan

8/19/2019 Behiştî Divan

1/116

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................................KISALTMALAR ....................................................................................................................................ÖNSÖZ ..................................................................................................................................................I.BÖLÜM: BEHİŞTÎ, HAYATI, ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ ............................................................. I1.BEHİŞTÎ‟NİN HAYATI:........................................................................................................................I

a.Adı ve Mahlası ............................................................................................................................ I b.Doğum Tarihi .............................................................................................................................. Ic.Doğum Yeri ................................................................................................................................. Id.Öğrenimi ..................................................................................................................................... Ie.ġairin Çorlu‟daki Hayatı.............................................................................................................. IVf.Tarikatı ........................................................................................................................................ Vg.Mesleği ve ġeyhliği ..................................................................................................................... Vh.Ailesi ...........................................................................................................................................ı.ġairin Fizîkî Özellikleri ................................................................................................................ Xi.ġairin Hayatına Ait Diğer Bilgiler ............................................................................................... XIk.Ölümü ........................................................................................................................................

2.ŞAHSİYETİ ............................................................................................................................................. A.ġahsiyeti ..................................................................................................................................... XB.Edebî ġahsiyeti ........................................................................................................................... X

ġiir ve ġair Hakkındaki GörüĢleri ....................................................................................... XVBehiĢtî‟de Dil ve Üslup ....................................................................................................... XXDivandaki Atasözleri ve Deyimler ......................................................................................

1.Atasözleri ................................................................................................................... X2.Deyimler .................................................................................................................... XBehiĢtî‟nin Etkilendiği ve Etkilediği ġairler ....................................................................... XLI

3.BEHİŞTÎ‟NİN ESERLERİ ......................................................................................................................LA.İlm î Eserleri: ............................................................................................................................. L

1.HaĢiyetü‟l-HâĢiye „alâ Ģerh-i „Aúâ„idi‟n- Nesefiyye li‟l-Hayâlî ........................................ L2.HâĢiye Âdâb-ı Mes‟ûdî .................................................................................................... LI3.Ta‟lîkât „Alâ ġerhi‟l-Miftâh ............................................................................................. LI4.Ta„lîkât „ala‟l-Câmî ......................................................................................................... L5.Hindî‟nin Kafiye ġerhine Ta„lîka ..................................................................................... LII6.AĢeretü‟l-Kâmile ve Tefsîru âyeti “yevme ye‟tî ba„øu âyâtı Rabbike”: ........................... LII

B.Edebî Eserleri ........................................................................................................................... L1.Divan ............................................................................................................................... 2.CemĢâh u AlemĢâh........................................................................................................... L3.HeĢt BehiĢt ....................................................................................................................... L4.ġehrengiz ......................................................................................................................... L5.ġerh-i Manzûme-i Mu„ammâ ........................................................................................... LX6.Mevlid ..............................................................................................................................

II.BÖLÜM: BEHİŞTÎ DİVANI’NIN ŞEKİL VE MUHTEVA ÖZELLİKLERİ ................................... LXV A.DİVANIN ŞEKİL ÖZELLİKLERİ ...........................................................................................................LXV

1.Nazım ġekilleri ........................................................................................................................... La.Kaside .............................................................................................................................. b.Terkîb Bend ..................................................................................................................... c.Gazel ................................................................................................................................ d.Nazm ................................................................................................................................ e.Kıta .................................................................................................................................. Lf.Murabba ...........................................................................................................................


2/116

ii

g.Muhammes ....................................................................................................................... h.Tahmis ............................................................................................................................. ı.Matla ................................................................................................................................. Li.Müfred .............................................................................................................................. j.Mısra ................................................................................................................................. L

2.Vezin ...........................................................................................................................................3.Kafiye ve Redif ...........................................................................................................................

B.DİVANIN MUHTEVASINDA DİKKAT ÇEKEN ÖZELLİKLER ............................................................LXXIII1.Rintlik ........................................................................................................................................2.Rumeli ġâirlerine Has Özellikler ................................................................................................ L

a.Muhteva Bakımından ....................................................................................................... LXI.Rintlik ......................................................................................................................... LII.ġehrengiz Türü .......................................................................................................... LXIII.ÂĢık - sevgili, âĢık - rakib iliĢkileri ............................................................................ LXIV.GüreĢ ........................................................................................................................ LV.Abdal/Kalenderî ........................................................................................................ LVI.Hristiyanlık Kültürünün Etkileri .............................................................................. LX

b.SöyleyiĢ Tarzı Bakımından .............................................................................................. LX3-Divanda Cemiyet ........................................................................................................................

I.ġahıslar ............................................................................................................................. LA.Tarihîġahsiyetler ...................................................................................................... LX

1.Hükümdarlar ......................................................................................................... L2.ġairler ................................................................................................................... L

B.Tarihî-Efsanevî ġahsiyetler ....................................................................................... LXC.Masal Kahramanları .................................................................................................. LX

D.Diğer ġahıslar ............................................................................................................ XII.Ülkeler ve ġehirler .......................................................................................................... XIII.Nehirler, Dağlar, Denizler ............................................................................................. XCIV.Kavimler ........................................................................................................................ XV.Ġçtimâî Hayat ................................................................................................................... X

1.Giyim-KuĢam ............................................................................................................. X2.Yiyecek-Ġçecek ........................................................................................................... X3.EĢya ............................................................................................................................ X4.Spor ............................................................................................................................ X5.Tıp-Hastalık ............................................................................................................... X6.Bayram ....................................................................................................................... X7.AlıĢ veriĢ .................................................................................................................... X8.Tarihî Vesika Niteliğindeki Örnekler ......................................................................... C9.Mektup ....................................................................................................................... C10.Diğer Hususiyetler.................................................................................................... CI

SONUÇ ..................................................................................................................................................CVI KAYNAKÇA .........................................................................................................................................CVIII METNİN TEŞKİLİNDE TAKİP EDİLEN YOL.................................................................................. CXIII.BÖLÜM: DİVAN’IN TENKİDLİ METNİ .............................................................. .......................... 1

Kasideler ........................................................................................................................................Terkîb Bend ...................................................................................................................................Murabba„lar ................................................................................................................................... 2Muhammesler .................................................................................................................................Tahmisler .......................................................................................................................................Gazeliyyât ......................................................................................................................................Kıt„alar ........................................................................................................................................... Nazmlar .........................................................................................................................................


3/116

iii

Matla„lar ......................................................................................................................................... Müfredler .......................................................................................................................................Mısra„ .............................................................................................................................................

DİZİN ............................................................ ................................................................. .......................... 314


4/116

KISALTMALAR

A.g.e. :Adı geçen eser A.g.m. :Adı geçen makale/Adı geçen madde A.Ü. :Ankara ÜniversitesiAE.M. :Ali Emirî, ManzumAKM. :Atatürk Kültür MerkeziAnk. :AnkaraAns. :AnsiklopediBa. :BayezidBak. :Bakanlığı bkz. :bakınız Böl. :BölümüC. :CiltCA. :CemĢah u AlemĢah DTCF :Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ed. :EdebiyatFak. :FakülteFen-Ed. :Fen-EdebiyatGÜSBE :Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüHaz. :Hazırlayan HB. :HeĢt BehiĢt HME. :Hacı Mahmud Efendi ĠA. :Ġslam Ansiklopedisi

ĠS. :Ġsmail Saib Ġst. :Ġstanbul Ġzm. :Ġzmir K. :KasideKtp. :Kütüphane/Kitaplık M. :MatlaMEB. :Milli Eğitim Bakanlığı Mev. :MevlidMh. :MuhammesMK. :Milli KütüphaneMO. :Muzaffer OzakMr. :MurabbaMs. :Mısra Mü. :Müfred N. :Nazmöl. :ölümüs. :SayfaS. :Sayı Sad. :SadeleĢtiren SK. :Süleymaniye Kütüphanesiġh. :ġehrengiz T. :TahmisTA. :Türk AnsiklopedisiTy. :Yayın tarihi yok Tb. :Terkib BendTDK :Türk Dil KurumuTDV :Türkiye Diyanet Vakfı


5/116

v

Ter. :TercümeTTK. :Türk Tarih KurumuÜni. :Üniversitevd. :Ve diğerleri vr. :varakvs. :vesaireYy. :Yayın yeri yok Yay. :Yayını Yz. :Yazma


6/116

ÖNSÖZ

Divan Edebiyatı, kültür hayatımızda yedi yüzyıl gibi bir zaman dilimini içine alır. Toplumlarındünya görüĢleri, hayata bakıĢları, sevinçleri, kavgaları, üzüntüleri, kısaca yaĢantıları belli ölçüede biyata yansır. Bu yüzden hakkıyla bir tarih yazımı, toplumun sosyolojik ve psikolojik tahlillerininyapılması, etnografyasının ortaya konması, edebî eserlerin yararlanılabilir hale gelmesiylemümkündür. Bunun yolu, binlerle ifade edilen eserlerin, sağlıklı neĢirlerinin yapılmasından geçer.

Bu düĢüncelerle biz bu çalıĢmada, XVI. yy.da yaĢamıĢ, yüzyılın ikinci yarısında hayata veetmiĢ olan Ramazan BehiĢtî‟nin hayatı ve eserlerini tanıtarak, eserlerinden Divan‟ının tenkidli metninikonu aldık.

Öncelikle Ģairin divanının biri Kayseri RaĢid Efendi Kütüphanesi‟nde, diğeri de Ankara MiKütüphane‟de bulunan iki nüshasını tesbit ettik. Bu nüshaların yanında TÜYATOK katalogları vemüstakil katalogları gözden geçirdik. BaĢta Ankara Milli Kütüphane‟de bulunan yazmalar vmikrofilm arĢivi olmak üzere, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, TürkTarih Kurumu, Türk Dil Kurumu kütüphaneleri, Ġstanbul‟da Süleymaniye Kütüphanesi‟nin hizmeaçık bulunan koleksiyonları ve mikrofilm arĢivi, Millet Kütüphanesi, Bayezid Devlet Kütüphanes Nurosmaniye Kütüphanesi, Köprülü Yazmaları Kütüphanesi, Üsküdar Selimağa Kütüphanesi,Belediye Kütüphanesi, Ġstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Topkapı Sarayı Müzesi KütüphanesiKayseri RaĢid Efendi Kütüphanesi, Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi, Koyunoğlu ve YusufağKütüphaneleri, Antalya Elmalı Kütüphanesi, Amasya Bayezid Kütüphanesi ve bir özel kütüphanede bulunan 1500 civarında mecmuayı taradık. Yerli katalogların yanında E.Blockhet, Cataloque DesManuscrits Turcs, Gal, Gas, Berlin Kraliyet Kütüphanesi Türkçe el yazmaları kataloğu, Kütüphane-iAyetullah MaraĢî (Ġran) Kataloğu, Musul Awqaf Library Kataloğu, Mısır Hıdiv Kütüphanesi Kataloğu,Afganistan Yazmaları Kataloğu, Kütüphane-i Meclis-i ġu„ar â-yı Millî (Ġran), Bankipor (Hindistan

HudabahĢî Oriantal) Kataloğu, Kütüphane-i Asitâne-i Kuds, Begara Biblioteka U-Sarajevu Kataloğu,Verzcichnis Der Orientalischen Handscriften in Deutschland Kataloğu, British Museum Kataloğu gibiyabancı kataloglara da baktık. Buralarda tespit ettiğimiz BehiĢtî‟ler ve Ģiirlerini, Metin TeĢkilindeTakip Edilen Yol baĢlığı altında detaylıca verdiğimiz usulle, değerlendirerek bizimle alakalı olanlardivan metnine dahil ettik. Die Arabischen, Persicchen und Turkıschen Hadscriften Der Kaiserlich-Königlichen Hafbibliotheck zu Wien (Berlin Kraliyet Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları Kataloğu)‟dde BehiĢtî ismi tesbit ettik, ancak bunlara ulaĢamadık. Dolayısıyla hangi BehiĢtî‟ye ait olduğunu daanlayamadık. Bunların haricinde, baĢta tezkireler olmak üzere temel kaynakları taradık ve buralardaverilen Ģiir örneklerini, varsa diğer nüshalarla karĢılaĢtırarak, yoksa kaynak göstererek, aldık. ġaiCemĢâh u AlemĢâh Mesnevisi‟nde yer alan gazellerden bazılarının, divan nüshalarında da olmasındanhareketle, buradaki gazel ve kaside nazım Ģekliyle yazılan kasideleri de divana dahil ettik. Böylecetoplam matla ve müfredler dahil, 334 parça daha yeni Ģiir ekleyerek, manzume sayısını, divannüshalarının iki katına çıkardık. Bu arada baĢta ġehrengiz olmak üzere, Mevlid ve ilmî eserlerindenHindî‟nin Kafiye ġerhi‟ne Ta„likası‟nın varlığını ortaya koyduk. Bu Ģekilde malzemesini hazırladığımız divan metnini oluĢtururken, klasik divan tertibine uyukaside nazım Ģekliyle yazılmıĢ Ģiirleri, tevhid, nat, methiye, diğer nazım Ģekillerindeki Ģiirleri de karalarında arap alfabesine göre sıraladık.

ġairin hayatı, eserleri ve Ģiir anlayıĢına dair, baĢta tezkireler olmak üzere, hakkında bil bulunan kaynak eserlere ve Ģairin Ģiirlerine baktık. Vakıflar Genel Müdürlüğü ve OsmanlArĢivleri‟nden de, gerek Çorlu‟da bulunan camiler ve gerekse mensubu bulunduğu Halvetîlikle ilgilivakfiye ve kayıtları araĢtırdık. Ancak buralarda Ģairle ilgili bir kayda rastlayamadık.

Transkribeli olarak hazırladığımız divan metninden, incelememize esas olan verileri tek tekfiĢleyerek gruplandırdık.

Birinci bölümde ġairin Hayatı, ġahsiyeti ve Eserleri üzerinde durduk. 1.BehiĢtî‟nin Hayatı;Adıve Mahlası, Doğum Tarihi, Doğum Yeri, vs. Ģeklinde, 2.ġahsiyeti: ġahsiyeti, Edebî ġahsiyeti, ġiir -ġair Hakkındaki GörüĢleri, Dil ve Üslup; Divan‟daki Atasözleri ve Deyimler, Etkilendiği ve Etkilediğiġairler, Eserleri; Ġlmî Eserleri, EdebîEserleri baĢlıklarıyla incelenmeye tabi tuttuk. Dil ve Üslup


7/116

vii

bahsinde, BehiĢtî‟nin kelime dünyasını çıkartıp, kullandığı kelimelerin menĢei ve isim, sıfat, zamirvs.sini tablo ve grafiklerle ortaya koyarak, bundan sonraki çalıĢmalara mukayese imkanı sağlamayçalıĢtık.

Ġkinci bölümü de Divan‟ın ġekil ve Muhteva Özellikleri‟ne ayırdık. ġekil yönündenincelemede, divandaki her nazım Ģeklini önce kendi arasında, sonra da bir bütün olarak kafiye, redif, beyit sayısı ve vezin açılarından inceleyip, varsa ilgili baĢka eserlerle de karĢılaĢtırarak tablolarla izaçalıĢtık.

Divanın Muhtevasında Dikkat Çeken Özellikler baĢlığı altında; 1.Rintlik, 2.Rumeli Ģairlerinhas özellikler; muhteva bakımından ve söyleyiĢ tarzı açısından, 3.Divanda Cemiyet; I.ġahıslarII.Ülkeler ve ġehirler, III.Nehirler, Dağlar, Denizler, IV.Kavimler, V.Ġçtimaî Hayat‟la, kısmî bir tahlilegirdik.

Ġnceleme kısmında, metinden aldığımız örnekler veya yaptığımız göndermelerde nazım Ģeklininkısaltması, Ģiir numarası ve beyit numarasını kullandık. Dizinde de aynı Ģekilde kullandığımız nazıĢekillerinde kaside için K., terkib bend için Tb., murabba için Mr., muhammes için Mh., tahmis içinT., gazel için G., kıt„a için Kt., nazm için N., matla için M., müfred için Mü., mısra için de Ms.kısaltmalarını kullandık. Bu kısaltmaları, Kısaltmalar baĢlığı ile de verdik. Ancak tenkidli metin vedizin için kullandığımız kısaltmaları, doğrudan metinle alakalı oluĢu ve sayısının çokluğu sebebiylMetnin TeĢkilinde Takip Edilen Yol‟da verdiğimiz için, kısaltmalara almadık.

Sonuç ve kaynakçadan sonra, Metnin TeĢkilinde Takip Edilen Yol ve yine bu baĢlık altındmetinde geçen kısaltmalara yer verdik. Daha sonra da tenkidli metin ve divanda geçen bütünkelimelerin çekimleriyle birlikte dahil edildiği bir dizin oluĢturduk. Böylece Ģairin kelime dünyasınkelime tercihlerini vekullandığı tamlamaları, kullanım Ģekilleri ve sıklıklarıyla birlikte ortaya koymuĢolduk. Ancak, kelimelerin transkripsiyonlu halleriyle sıralanmasının zorluğu gözönüne alınarak, À, íÿ, kelime içinde “ ‟ ”, “ „ ” gibi iĢaretler hariç, transkripsiyonlarını kaldırdık.

ÇalıĢmalarım sırasında metnin yazımı baĢta olmak üzere, her türlü desteğini gördüğüm eĢ

Birnur Aydemir‟e, Farsça kasîdenin okunması ve anlamlandırılmasında yardımlarını esirgemeyen Nusratullah Ziyaiy Bey‟e, eserin okuyucu karĢısına çıkmasına kadar her safhada, karĢılaĢtığımızmüĢkillerde yardımlarını esirgemeyen, Divan metnini tek tek kontrol etme lütfunda bulunan hocamProf. Dr. Cemâl Kurnaz Bey‟e teĢekkürlerimi bir borç biliyorum.


8/116


9/116

I.BÖLÜM

BEHİŞTÎ, HAYATI, ŞAHSİYETİ VE ESERLERİ

1. BEHİŞTÎ‟NİN HAYATI:

a. Adı ve Mahlası: BehiĢtî‟nin adı Ramazandır 1. Babası, Vize‟li Abdülmuhsin adında bir zat olup, hayatı hakkında

baĢka bilgimiz yoktur 2. Kaynaklar, BehiĢtî‟yi, kendisinden önce yaĢamıĢ olan KarıĢtıranlı SüleymBey oğlu Sinan BehiĢtî ile karıĢtırmamak için, “Vizeli BehiĢtî”3, “BehiĢtî-i Sânî”4, “Vâiz BehiĢtî”5,

“BehiĢtî Ramazan bin Abdulmuhsin”6

, “Ramazan bin Abdulmuhsin er -Rûmî”7

ve “Mevlana BehiĢtî”8

,gibi adlarla anmıĢlardır.

ġâirin Ģiirde kullandığı ismi olan mahlası “BehiĢtî”dir. BehiĢtî, Farsça “behiĢt” kelimesArapça nisbet “î”si eklenerek oluĢturulmuĢ bir kelime olup, “cennetlik” demektir. ġâirin mahlası ileilgili bilgiye, onun HeĢt BehiĢt adlı mesnevîsinde rastlıyoruz:

ĠlÀhí yarlıàa yarın günÀhum Sefìd it afv ile rÿy-ı siyÀhum

Baña maòlaã didi bir pÀk-meĢreb Yalan itme anı maóĢerde yÀ Rab

Anuñ yüzi ãuyına ber -murÀd it

Mutaóóar rÿóını faøluñla ĢÀd it9

ġâir, Ey Rabbim! Yarın mahĢer gününde günahımı bağıĢla, afvınla kara yüzümü ağart! Temi

yaradılıĢlı birisi bana (BehiĢtî) mahlas verdi, onu mahĢer gününde yalan çıkarma! Onun yüzü suhürmetine beni arzuma ulaĢtır, onun da temiz ruhunu lutfunla sevindir! diyerek adını vermedenkendisine pak-meĢreb birinin mahlas verdiğinden söz etmektedir. Genç yaĢta Ģiirleriyle Ģöhret bulBehiĢtî‟ye10 mahlası kimin verdiği belli değildir. Mahlas kelimesini ihâm-ı tenasüblü kullandığı:

NÀr-ı àamdan ùal„atuñ gülzÀr -ı maòlaãdur baña Bil ki anuñ çün BehiĢtí didiler adum benüm

G.359/5

1 Atâî, Zeyl-i Şakâik , C.I, s.156-157; Bağdatlı Ġsmail PaĢa,Hediyetü‟l-Esmâü‟l-Müellifîn ve Âsâru‟l-

Musannifîn (Haz. Kilisli Rıfat Bilge ve Ġbnül‟-emin Mahmud Kemal Ġnal), MEB Yay., Ġst. 1951, C.I, s.370. 2 Ġsmail PaĢa,a.g.e. s.370; Kâtip Çelebi,Keşfü‟z-Zünûn (Haz. ġerafettin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge), MaarifVekilliği, Maarif Matbaası, 1941, C.I, s.780; Mehmet Süreyya,Sicill-i Osmanî (Haz. Nuri Akbayır), TarihVakfı Yay., Ġst. 1996, s.36;Türk Ansiklopedisi, “ Behişt î ”, MEB. Yay., Ank. 1953, C.6, s.20; Nâil Tuman,Tuhfe-i Nâilî , MEB. Yayımlar Dairesi BaĢkanlığı Kütüphanesi, B.870 Yy., 31 Mart 1949, C.I, s.112.

3 Ġsmail PaĢa,a.g.e., C.I. s.370;Riyâzü‟ş-Şu„arâ (Haz. Namık Açıkgöz) Metin-Dizin, YayınlanmamıĢ YüksekLisans tezi, AÜ. DTCF. Eski Türk Edebiyatı Birimi, Ank. 1982, s.57; Atâî,a.g.e., s.156.

4 ÂĢık Çelebi,Meşâirü‟ş-Şu„arâ, (Haz. Filiz Kılıç) Ġnceleme-Tenkidli Metin, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi,GÜSBE Ank. 1994, C.I, s.207;Beyânî Tezkiresi (Haz. Aysun Sungurhan) Ġnceleme-Tenkidli Metin,YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, GÜSBE, Ank. 1994, s.28.

5 Latîfî,Tezkire-i Latîfî , Kütüphane-i Ġkdâm, Dersaadet 1314, s.1056 Ġsmail PaĢa,a.g.e., s.370.7 Müstakimzâde Süleyman Sadeddin,Mecelletü‟n-Nisâb(Arapça), Süleymaniye Ktp., Halet Efendi 628, vr.151a8 Âlî,Künhü‟l-Ahbar‟ın Tezkire Kısmı (Haz. Mustafa Ġsen), AKM Yay., Tezkireler Dizisi 2, Ank. 1994, s.200. 9

Heşt Behişt, Millet Ktp. Ali Emiri Manzum, 861, vr.12a.10 Faik ReĢad Unat,Eslâf (Haz. ġemseddin Kutlu), Tercüman 1001 Temel Eser, Yy., Ty., s.121.


10/116

II

“Senin güzelliğin, bana gam ateĢinden kurtuluĢ bahçesidir. Benim adıma bunun için behiĢtî/cennetdediklerini bilesin”, veya “senin güzelliğin gam ateĢinden bana mahlasın gül bahçesidir. Onun için benim adıma BehiĢtî dediler bilesin” beyti de mahlasının birisi tarafından verildiğinidüĢündürmektedir.

Sonuç olarak, adı Ramazan olan Ģâirin mahlası, kendisinin de takdir ettiği birisi tarafındanverilmiĢtir.

b. Doğum Tarihi:

Kaynaklarda veya BehiĢtî‟nin eserlerinde Ģâirin doğum tarihine dair doğrudan bir bilgiyerastlamıyoruz. Sadece Hasan Çelebi, Ģâirin 70 yaĢlarında öldüğünü belirtiyor 11. Bundan sonra verdiği“ Eyleye Óaú behişti menzil aña/ Diye luùfiyle „abd -i muúbil aña” beytinden hareketle ölüm tarihini977/1570‟i gösteren Gönül Tekin, doğum tarihinin de yaklaĢık 906-907‟ye karĢılık gediğini söyler 12.

DâniĢmendi iken öldüğünü bildiğimiz Sa‟dî Çelebinin 945/1538 tarinde öldüğü dikkate alınırsa,BehiĢtî bu dönemde 38 yaĢlarında olur ki, bu yaĢ da daniĢmentlik için imkansız değilse de oldukça bir süredir. Diğer kaynakların da, Ģâirin yaĢı veya doğum tarihi hakkında bilgi vermemeleri, HasanÇelebinin verdiği bu bilgiye ihtiyatla yaklaĢmak gerektiğini düĢündürmektedir.

c. Doğum Yeri:

BehiĢtî Ramazan Efendi, her ne kadar Ahdî Tezkiresi‟nde “ Edirne ile İstanbul mÀbeynindeolan úaãaba-i Çorlu‟dandur ”13 Ģeklinde gösteriliyorsa da, Âlî, ÂĢık Çelebi ve Mecelle yazarı OnunVize‟de doğup Çorlu‟da yerleĢtiğine14, Beyânî, Çorlu‟da ikamet ettiğine15, diğer kaynaklar da benzerifadelerle onun Vize‟de doğduğuna iĢaret ederler.

ġâirin, “Ġnsana felekde hiçbir zaman vatandan özge yer olmaz, ey BehiĢtî! Vize benim içicennet bahçesinden bir alamettir”, dediği Ģu beyti ile:

Felekde Àdeme hergiz vaùandan özge yer olmazBehiĢtí bÀà-ı cennetden „alÀmetdür baña Vize G.458/5

“Madem ki Vize‟nin baharıdır, düĢmanlarım Çorlu‟da otursunlar”, dediği aĢağıdaki beyti Onun asVizeli olduğunu göstermektedir.

Çün bahÀrıdur BehiĢtí Vize‟nüñ Çorlu‟da düĢmenlerüm itsün úarÀr

G.180/5

Yine BehiĢtî‟nin ġehrengîz‟inde yer alan Ģu beyitler, Onun Vizeli oluĢunu ve oraya özlemdile getirir:

ġu deñlü perdedür àurbet yüzüme Ki gün göstermez olmıĢdur gözüme

„Aceb mi baña úılmazlarsa meyli Ki Bursa‟ya uzaúdur Vize òayli

ġh.vr.8b

11 Hasan Çelebi,Tezkiretü‟ş-Şu„arâ (Haz. Ġbrahim Kutluk), TTK Yay. Ank. 1989, C.I, s.228 12 Gönül Tekin, “Cemşâh u „Alemşâh: A Meånevî of The Sıxteenth Century”, Edith: Halil Ġnalcık, Cemal

Kafadar,Süleyman The Second and His Time, Ġst. 1993, s.369-370.13 Ahdî ve Gülşen-i Şu„arâ‟sı (Haz. Süleyman Solmaz), YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, GÜSBE, Ank. 1996,

s.333.14

Âlî,a.g.e., s.200; ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207; Müstakimzâde,a.g.e., vr.151a15 Beyânî,a.g.e., s.28.


11/116

III

Gurbet, göz yaĢını da beraberinde getirir. Göz yaĢı gözü perdeler. Yağmurun olduğu zaman vyerde güneĢ olmaz. Aynı zamanda perdeli olan yere güneĢ giremez. Gün görmemek rahat bir haysürememenin ifadesi olan bir deyimdir de.

Yukarıdaki manzumelerle kaynakların verdiği bilgiler, BehiĢtî‟nin kesin olarak Vize‟dedoğduğunu göstermektedir.

d.Öğrenimi:

Ġlk öğrenimini nerede ve ne zaman yaptığını bilemediğimiz BehiĢtî, Ġstanbul‟a gelerek medröğrenimine baĢlamıĢ, Merhabâ Efendi‟den ders almıĢtır 16: Merhaba kelimesini tevriyeli kullandığı“Sevinci artıran el öpme görünür. Talih müsaade etti, merhaba gör ünür” dediği:

Dest-bÿs ferah-fezÀ görünürDevlet el virdi merhabÀ görünür

beytini, o dönemlerde yazmıĢtır 17. Divanında yer alan, “ġeyh elini alıp, tevbekar olanlar, sonundauzaktan merhaba dediler” beytinde de buna gönderme var gibidir:

Didiler Àòir ıraúdan meróabÀ ġeyò elin alup olanlar tevbekÀr

G.180/3

Ġlim yolunu tamamlayıp, diğer ilimler ve Arapça‟da baĢarı gösterdikten sonra, MuhaĢĢi SEfendi‟ye18 daniĢmend olmuĢtur 19. Faik ReĢad, zamanının âlim ve Ģâirlerinden MuhaĢĢî SinanEfendi‟nin dâniĢmendi olduğunu söylüyorsa da20, diğer kaynaklarda MuhaĢĢî Sinan Efendi‟den sözedilmez.

Sa„dî Efendi‟nin vefatı üzerine BehiĢtî, devrinin meĢhur mutasavvıfı Merkez Efendi‟ye21 intisâbederek, tasavvuf yoluna girmiĢ, ondan ders alarak seyr ü sülûkını tamamlayıp hilâfet almıĢtır 22.

Kaynaklar, Ģâirin ilim yolunu tamamlayıp, birçok fenni tahsil ettikden sonra devrin büyük kutbuMer kez Efendi‟ye intisab ettiğini, nefsini terbiye ve ahlak güzelliği için inzivaya çekilip dünyalezzetlerinden uzaklaĢtığını, bu aĢamalardan geçtikten sonra da iradesini istiğna sevgisine yönelttiğin belirtirler 23

BehiĢtî, Merkez Efendi‟yi, CemĢâh u AlemĢâh mesnevîsinin hâtimesinde: “Allah‟a hamd olsunki, yolumu ĢaĢırmıĢken bir büyük önder bana yol gösterdi, boyumca lutfetti, marifet köĢkünü maketti, tabiat cevherime hakkak olup, gönlümü kin ve hileden temizledi”, dedikten sonra, merkezkelimesini iham-ı tenasüplü kullanıp “gönlü merkez gibi alçaktır, derecesi alemin en yücesi desemhak tır”diyerek saygı ile anar:

Óamdüli‟l-lÀh ki bir ulu serverOldı gümrÀh iken baña rehber

16 Atâî,a.g.e., s.156; ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207.17 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207.18 Sadi Efendi (öl.945/1538). Kastamonu‟da doğdu. Öğrenim görüp Samsunîzâde Mehmed Efendi‟den mülazım

müderris ve kadı oldu. Sahn müderrisliğinden Ġstanbul kadılığına ve oradan da Ģeyhülislamlığa yükselBeyzâvî tefsirine ve Hidâye‟ye Ģerh yazdı. ġiirle de ilgilendi (Bkz. Hasan Çelebi,a.g.e., C.I, s.465-66).

19 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207; Âlî,a.g.e., s.200; Hasan Çelebi,a.g.e., C.I, s.226; Atâî,a.g.e., s.57.20 Unat, a.g.e., s.121.21 Asıl adı Musa b. Mustafa b. Kılıç Bey b. Haydar olup, lakabı Muslihiddin, Künyesi Ebû Tâkî ve ġöhreti

Merkez Efendidir (1460?-1552). HalvetîĢeyhi olan Merkez Efendi, Ģeyhi Sünbül Sinan‟ın vefatından sonraonun yerine geçmiĢtir. (Bkz. Tahsin Yazıcı, “ Merkez Efendi” İA. MEB. Yay.,Ġst. 1988, C.7, s.768-69.)

22 Atâî, a.g.e., s.156. ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207; Hasan Çelebi,a.g.e., s.226; Âlî,a.g.e., s.200; Unat,a.g.e., s.121;Müstakimzâde,a.g.e. vr.151a; Süreyya,a.g.e. s.365; Bursalı M. Tahir,Osmanlı Müellifleri (Haz. A. FikriYavuz, Ġsmail Özon) Ġst. 1972, C.I, s.59;TA., “a.g.m”. s.20; Beyânî,a.g.e., s.28; Mustafa Uzun,TDV. İA.,

“ Behiştî”, C.VI, s.145; Sadettin Nüzhet Ergun,Türk Şâirleri, Ġst. 1945, C.I, s.787; Riyâzî,a.g.e., s.57.23 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207; Hasan Çelebi,a.g.e., s.226; Âlî,a.g.e., s.200; Beyânî,a.g.e., s.28.


12/116

IV

Baña boyumca luùf-ı „Àm itdi Ma„rifet úaãrını maúÀm itdi

Gevher-i ùab„uma olup óakkÀk áıll u àıĢdan derÿnum eyledi pÀk … Göñlü Merkez miåÀli alçaúdurÚadri úutb-ı felek disem óaúdur 24

BehiĢtî‟nin üzerinde Merkez Efendi‟nin etkisi büyük olmuĢ, Ģâirin dünyası değiĢmiAĢağıdaki beyitlerde, “Gam gecesinde, himmeti nuruyla yolum aydınlandı, bana sabah vakti gibi oldGönülde basiret gözü açıldı. Bütün bu güzel söyleyiĢler, onun eserleridir.”:

Himmeti nÿrı Ģem„-i rÀh oldı

ġeb-i àam baña ãubógÀh oldı Dilde nÿr-ı baãíret oldı „ıyÀn Anuñ ÀåÀrından bu óüsn-i beyÀn25

ifadesinde bu etkiyi dile getirir.

Ġfadelerdeki bir baĢka nokta da, herĢeyden el çekerek Merkez Efendi‟ye intisab etmolmasıdır 26. Bu bilgiler CemĢâh u AlemĢâh‟ın sonunda yer alan Merkez Efendi‟nin övgüsüne ayrılasözlerle birleĢince, Ģâirin Merkez Efendi ve tasavvufla iliĢk isi daha bir netlik kazanır.

e.Şâirin Çorlu‟daki Hayatı:

BehiĢtî, Ġstanbul‟da öğrenimini tamamladıktan sonra, Halvetî halifesi olarak Çorlu‟da imam-hatiplik ve vaizlik görevini kabul etmiĢ, aynı zamanda evinin etrafında yaptırdığı ilave odalardaöğrencilere ders okutmuĢ ve halkı irĢad etmiĢtir 27. Hayatı boyunca Çorlu‟da yerleĢik kalan Ģâir, genelolarak Çorlu‟yu sevmiĢtir. Yüz-hal-zînet ve sevâd gibi “ben”i çağrıĢtıran kelimelerle “Çorlu‟nunkarartı halinde görülen bağ ve bahçeleri, yeryüzünde zînet noktalarıdır. Çorlu‟nun rüzgarı, cennet bağından eser gibidir. Çorlu‟nun adını anmak, insanın gönlünü açar. Bu yüzden Çorlu‟nun adı ferahĢehir olsa yeridir.” dediği28:

Yeryüzünde òâl-i zìnetdür sevÀdı Çorlu‟nuñ BÀà-ı cennetden eser gÿyÀ ki bÀdı Çorlu‟nuñ Ádemin göñlün açar àÀyet de yÀdı Çorlu‟nuñ Yeridür Ģehr -i küĢÀde olsa adı Çorlu‟nuñ

Mu.3

murabbaı, Ģâirin Çorlu hakkındaki kanaatini gösterir. Tabiidir ki, hayat içerisinde her zaman böyleolmamıĢ, zaman zaman gurbette kaldığı hissine kapılmıĢ29, zaman zaman da düĢmanlarından sıkılmıĢ:

Çün bahÀrıdur BehiĢtí Vize‟nüñ Çorlu‟da düĢmenlerüm itsün úarÀr

G.180/5

“Ey BehiĢtî! Madem Vize‟nin baharıdır, düĢmanlarım Çorlu‟da karar etsinler” deyivermiĢtir.AĢağıdaki beyitleri de bu çerçevede düĢünmek gerekmektedir.

24 Cemşâh u Alemşâh, B.2127, vr.91b.25 A.g.e., vr.91b.26 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.208; Âlî,a.g.e., s.200; Atâî,a.g.e., s.156; Riyâzî,a.g.e., s.57; ÂĢık Çelebi bu durumu

“kendi tekellüfÀt-ı „örfiyye ve izÀfet -i resmiyyeden müntehi oldı”(s.208),Âlî “… her nesneden ferÀàat eyl emiş,hatta mihver-i felek-i úanÀ„at olan Merkez Efendi‟den …”(s.200) gibi if adelerle dile getiriyorlar.

27 Atâî,a.g.e., s.156;TA. s.20; Unat,a.g.e., s.121; Ergun,a.g.e., s.787.28

ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.208.29 Bkz. G.430/5, 460/5,


13/116

V

Ne cem„iyyetde göñlüm òoĢ ne „uzletde ferÀàum var Bu fÀní kÿĢede bir dem úarÀrı yoú dil ü cÀnuñ

BehiĢtí Ģimdiki óÀlüm ãorarsañ bir ùaríú olsa BaĢum alup giderdüm ben öte yanına dünyÀnuñ

G.287/4-5

“Ne toplumda gönül hoĢluğu, ne de uzlette rahatım var. Can ve gönlün bu köĢede kararı yok. EBehiĢtî! ġimdiki halimi sorarsan, bir yol olsa dünyanın öbür yanına baĢımı alıp giderdim.”

ġu beyitler de Ģâirin, her insanın hayatında karĢılaĢtığı, hastalık psikolojisi ile yazdığıdüĢündüğümüz örneklerdir:

Saà u sÀlim her kiĢi ÀzÀdelerle seyr ide Ben esìr-i pister ü bÀlìn olam bìmÀr olup

G.46/2

BaĢum yaãduúda çÀrem yoú viãÀl-i yÀre el irmezÙabìb añmañ baña kim úÀbil-i dermÀn degül derdüm

G.325/2

“Herkes, sağ salim, azadelerle (güzellerle) dolaĢsın, ben hasta olup yatağa yastığa esir olayım.“BaĢım yastıkta, çarem yok, sevgiliye el ulaĢmaz. Bana doktordan söz etmeyin ki, derdim, iyileĢec bir dert değil.”

ÂĢık Çelebi‟nin de “sínesinde olan mÿlaruñ aàarduàına münÀsib dimiĢdür: Serde mÿ aàardı serd oldı hevÀ Ģimdengirü DüĢdi sínem deĢtine berf -i fenÀ Ģimdengirü30

diye alıntıladığı beyitte, baĢta saç, sinede kıllarının ağardığını belirtmektedir. Bunlar, havanınsoğuk luğu/ yaĢlılık ve berf -i fena ile dile getirilmiĢtir.

Pür oldı pírlik devrinde eùrÀfum cevÀnlarla RiyÀø-ı himmetümle kim baúar serv-i òırÀmÀne

G.481/2

“YaĢlılık dönemimde etrafım gençlerle doldu. Gayret bahçemle salınan serviye kim bakar?” beytiniyaĢlılık dönemine ait olduğunu düĢünüyoruz.

“ M ünâcatlar, kulun her türlü sanat endişesinden uzak, aracısız olarak doğrudan Allah‟a yönel diği şiirler olduğundan, genellikle samimi, duygulu, rikkatli şiirlerdir ”31. ġâirin HeĢt BehiĢt adlımesnevîsinde yer alan Münacatında:

DirìàÀ Àh vÀveylÀ vü feryÀd

Ki „ömrüm óÀãılın nefs itdi berbÀd CevÀnlıú àaflet ile gitdi elden ĠriĢdi pírlik úaldum „amelden

Görünmez gözüme bir ÀferìdeMeger peydÀ ola bir nÿr-ı díde

Direm bang-ı namÀza itse ÀàÀz Sürÿd-ı muùribe beñzer Ģol ÀvÀz

30

ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.208.31 Cemâl Kurnaz,Münacat Antolojisi, TDV.Yay., Ank. 1992, s.IX.


14/116

VI

Olur mescidde dil bend-i belÀdaVelì mey-òÀnede gülden güĢÀde

Úaçan mihrÀbda itsem úarÀrı Öñümde ãanuram ebrÿ-yı yÀrı

NamÀza úÀ„im olsam derd cÀlis Derÿn-ı sínem olur pür vesÀvis

Úımıldanmaz bu dil zikr ü du„ayÀ Úanad açar uçar ammÀ hevÀya

Ayaàum Ģöyle almıĢdur zemÀne Ser-encÀmum degül úÀbil beyÀne

Göñül ilme „amel zamm itmedüñ sen „ĠlÀc olmasa ref„ olur mı ùıbdan

áamumdandur fiàÀnum ãanma òunyÀKi destümde ne „uúbÀ var ne dünyÀ32

“Eyvah! Ah! Feryat ki, nefs ömrümün varını rüzgara verdi. Gafletle gençlik elden gitti, yaĢlılıkeriĢti, ben amelden kaldım. YaĢlılığımdan, bir göz nuru peyda olmasa, bir güzele bakamıyorumBang, âgâz, sürûd, mutrib gibi musık î terimleri ile; “Ezan baĢlasa, o sesi mutribin Ģarkısına benzetirim.Gönül, mescidde bela bağında, fakat, meyhanede gülden açık. Ne zaman mihraba yönelsem, sevgilininkaĢı önünde durduğumu sanırım.” Câlis ve kâim kelimeleri ile tezatlı bir Ģekilde; “Namaz için ayağakalksam, dertler gelip oturur, sinem vesvese ile dolar. Bu gönül zikr ile duaya kımıldanmaz ama,hevaya uçar. Zamane ayağıma öyle bir çelme takmıĢtır ki, baĢımdan geçenleri açıklamak mümkündeğil. Ey gönül! Ġlaç olmadan tıpdan fayda olur mı ki, sen amel üzerine bir Ģey koymadın. FiganımıĢarkı türkü zannetme, gamımdandır. Çünki elimde ne dünya ne de ahiret vardır.” diyerek, bütünsamimiyetiyle Allah huzurunda bir iç hesaplaĢmasını dile getirmektedir. Bu beyitler, Ahdî‟nin verdiği:“ Rÿz u şeb şevú u õevkden „ıyş u „ışretden òÀlì olmayup sehì-úad sìm-berlerle ve lÀle-òad dilberlerle seyr-i ãahrÀ ve kişt -zÀr-ı VefÀ eùrafına revÀn olup gÿyÀ reşk -i òuld-i berìn içre òÿr u àılmÀn vemanôÿr-ı dìde-i pìr ü cevÀnlar ile õevú u ãafÀda maàrÿr ve terennümÀt-ı tarÀb-efzÀ ile nevÀdamesrÿr iken bu maùla„ı mestÿr úılmış esbÀb-ı „ıyş u óuzÿr arasında meşhÿrdur.

Maùla„: “Tene dir nÀ” diyü meclisde sürÿd itseñ sen BaĢlar ey rÿó-ı revÀn ditremege dir dir ten33

beytindeki bilgilerle paralellik arz etmektedir. Âlî de, “Úaãaba-i Çorlunuñ nev-cevÀnları kendüdentelemmüõle müteleõõìõ olduàı gibi kendüsi daòi anlaruñ müşÀhade-i kitÀb u òaùù u òÀllerindenmütelemmiõ olmuşdur ”34 diyerek, öğrencilerinin kendisinden faydalanması yanında kendisinin deonlardan faydalandığını belirtir.

f.Tarikatı:

32 Heşt Behişt, vr.6a-b.33

Ahdî,a.g.e., s.333-334.34 Âlî,a.g.e., s.200.


15/116

VII

BehiĢtî, Halvetîtarikatinin Sünbüliyye koluna mensup Merkez Efendi‟nin halifesidir. MerkezEfendi‟nin yanında seyr ü sülûkunu tamamladıktan sonra, hilafet alarak Ġstanbul‟dan ayrılıp Çorlu‟yerleĢmiĢtir 35.

ġâirin îhâm-ı tenasüb ile söylediği: Biz òayÀl-i yÀri tenhÀ görmegeEy BehiĢtí olmuĢuzdur Òalvetí

G.521/5

“Ey BehiĢtî, biz yar hayalini tenha görmek için halvetî olmuĢuzdur” beyti ile, “Kafirlerin ĠslamadüĢmanlıklarını bırakmadıkları gibi, kıskanç kiĢi de halvet tar îkına ayıplamasını bırakmaz” dediği Ģu beyti:

Tarìú-ı òalvete ta„nın úomaz cihÀnda óasÿd „AdÀvetin úomaz ĠslÀma nitekim kefere

G.469/4Merkez Efendi ve dolayısıyla BehiĢtî‟nin tarikati olan Halvetîliğe iĢaret etmektedir.

ġâirin Mevlid‟inde yer alan aĢağıdaki beyitler de bu tarzda söylenmiĢ Ģiirlerdir. HPeygam ber‟in Hz. Hatice ile evlenmesi anlatılırken geçen “halvet” kelimesi, çağrıĢımı geniĢ olarak sıkça tekrarlanarak kullanılmıĢtır:

Soñı irdi òalvetüñ devletlere CÀn fedÀ anuñ gibi òalvetlere

Òalvetin gör Àòirinde òalvetiSevmeyen kimdür cihÀnda òalveti

Òalvet ile buldı maúãÿdın Nebí Òalvet ehlin sevmeyendür key gabì

N‟ola peyàamberlik olunsa naãíb CÀn murÀdı vardur anda ey lebíb

Òalvet itmek olsa her kimüñ iĢi Òaúúa irer ol … àÀfil kiĢi

Òalvete gir zikr-i óaúúın úıl Ģürÿ„ Saña nÿr-ı ma„rifet úılsun ùulÿ„36

“Halvetin sonu saadete erdi. Onun gibi halvetlere can feda olsun. Halvetin sonunda halvetî gör.

Cihanda halveti sevmeyen kimdir? Nebi, maksadını halvet ile buldu. Halvet ehlini sevmeyen büyükahmaktır. Ey akıllı kiĢi! Onda canın arzusu vardır. Peygamberlik nasib olsa bunda ĢaĢılacak ne vardKimin ki iĢi halvet etmektir, o gafil kiĢi … hakka ulaĢır. Halvete gir, Hak zikrine baĢla ki, sana maifetnuru doğsun” dediği yukarıdaki beyitlerinde yine bu husus dile getirilmiĢtir.

Yukarıdaki bilgilerden de anlaĢılacağı gibi, BehiĢtî öğrenimini tamamlayıp MerkezEfendi‟den hilafet aldıktan sonra Çorlu‟ya gitmiĢ ve orada imamlık -vaizlik görevini kabul etmiĢtir.

35 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.207-208; Hasan Çelebi,a.g.e., s.226; Unat,a.g.e., s.121; Beyânî,a.g.e., s.28;TA.s.20;Uzun, “a.g.m”., s.145; Atâî,a.g.e., s.156; Riyâzî,a.g.e., s.57. ÂĢık Çelebi “… şeyò merkez-i meróÿma varup,tevbe ve inabet ve tekmìl-i fünÿn-ı nÀfi„a ve tehõìb-i aòlÀúa-i fÀyika içün òayli „uzlet u riyÀzet eyledi. Áòir olberzÀòdan daòi geçüp ve sırr -ı irÀdeti óabìb-i ferÀàata çeküp Çorlu‟da tavattun u iúÀmet ve úabÿl -i òitabet üimÀmet eyledi” (s.207-208) Ģeklinde ifade eder. Hasan Çelebi de hemen hemen aynı ifadeleri tekrarlar(s.226).Âlî “… Merkez Efendi‟den dest -i irÀdet ùutup inÀbet itmiş” (s.200) Ģeklinde kısaca duruma değinir.

36

Aygül Ġpek,Behiştî‟nin Mevlidi, Metin-Transkripsiyon ve Ġndeks, Mezuniyet tezi, Ġst. Ün. Ed. Fak. TürkolojiBölümü, Ġst. 1971, s.23-24.


16/116

VIII

Evinin yanına yaptırdığı odalarda da öğrencilere ders okutmuĢtur. Genel olarak Çorlu‟yu sevmolmasına rağmen, zaman zaman düĢmanlarından sıkıldığı da olmuĢtur. BehiĢtî‟nin, az da oĢiirlerinde tarikati ile ilgili gönder melere rastlanmaktadır.

g. Mesleği ve Şeyhliği:

BehiĢtî, yukarıda da iĢaret edildiği gibi, öğrenimini tamamladıktan sonra Merkez Efendi‟denhilafet alarak Çorlu‟da vaizlik ve imam-hatiplik görevini kabul etmiĢtir 37. Bu görevi yanında, birtaraftan da zaviye haline getirdiği evinin etrafında yaptırdığı hücrelerde barındırdığı talebelere dersvermiĢtir 38. Kimi kaynaklar, onun vaizlik ve imam-hatipliği yanında, Ģeyhliğini vurgularlar. OsmanlıMüellifleri yazarı vaaz ve irĢad ile meĢgul olduğunu39 belirtilirken, Evliya Çelebi de Kanunîdöneminde yaĢayan meĢÀyıh-ı kibarın isimleri arasında BehiĢtî‟yi “eş-Şeyò Ramazan Efendi el - mülaóóaã bì- Behiştì” olarak anar 40.

Ömrü boyunca aynı vazifede devam eden BehiĢtî‟nin Divanı‟nda, Ģâirin mesleği ile alakalıteĢbih ve mecaz unsurlarına rastlanır. Bunlardan bir kısmı, her Ģâirde bulunabilecek türde benzetmeler dir. Ancak Ģu beyitler, BehiĢtî‟ye has görünüyor:

SiriĢk ile vuøÿ‟-ı mÀtemi tecdíd idüp ey dil NamÀz-ı giryeye úÀmet fiàÀn-ı Àha niyyetdür

Tb. 5/e-f

Göz yaĢı ile matem abdestini yenileyen Ģâir, farz namaza baĢlamadan önce “kad ikametü‟s-salâh”ilavesiyle tekrarlanan ezan ve boy anlamına da gelecek Ģekilde kullandığı kamet kelimesini, göz yaĢnamazı için ah iniltisine niyet olarak görür. AĢağıdaki beytinde:

BehiĢtí bezme gelmek va„de itdi Cum„adan ãoñra Müezzin gelmedin kendüm virem gibi ãalÀyı ben

G.412/5

Sevgili Cuma‟dan sonra meclise gelme sözü vermiĢtir. Bir an önce görüĢmek için, müezzin gelmedsalayı verip sevgiliye gitmek arzusundadır. Yukarıdaki ilk beyitte matemi namaz formunda dile getirenĢâir, ikinci beyitte Cuma, müezzin ve sala kelimeleriyle mesleği ile alakalı kelime ve mecazlara yevermiĢtir. ġu beyitte:

áam cÀmi„i olalı dil oldı bülend Àh Mescid yapılsa degmede olmaz minÀresiz

G.201/3

Gönül, gam camiine teĢbih edilince, mescidin minaresiz olmayacağı düĢünülerek, ahlar da minayerine yükselmiĢtir.

Áhum ĢerÀrı eyler ióÀtÀ minÀreyi Úandìl-i zínet añlar anı gerçi kim „avÀm

G.357/4

Minarelerin süslenmesini ahının kıvılcımları olarak yorumlayan âĢık, aĢağıdaki beyitte, sevgililer boyunu, âĢıkların namazını kılmak için sala verilen minare olarak değerlendirir:

„ÁĢıúlaruñ namÀzın úılmaàıçün ãalÀya Her serv-i ser-firÀzuñ úaddi minÀrelerdür

G.99/3MihrÀb-ı ÀstÀnuñ eger úaddüñ olmasaÚalurdı Vize cÀmi„i gibi minÀresüz

37 Bu durum, ÂĢık Çelebi Tezkiresinde “ Âhir ol berzaòdan daòı geçüp ve sırr -ı irÀdeti óabìb-i ferÀàate çeküpÇorlu‟da ùavaùùun u iúÀmet ve úabÿl -i òıùÀbet ü imÀmet eyledi” (s.208) Ģeklinde dile getirilmiĢtir.

38 Atâî,a.g.e., s.156;TA., s.20; Unat,a.g.e., s.121; Ergun,a.g.e., s.787.39 Tahir,a.g.e., s.59.40

Orhan ġaik Gökyay,Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Bağdat 304 yazmasının transkripsiyon-dizini, Yapı Kredi Yay., 1. Baskı, Ġst. 1996, s.84.


17/116

IX

G.191/3“Eğer senin boyun olmasa, eĢiğinin mihrabı, Vize camisi gibi minaresiz kalırdı” diyerek sevgilini boyunu minareye benzeten Ģâir, “Meyhaneci beni öldürtürse, buna incinmeyin. Oğlunu öldürene kısagerekmez” ifadesiyle fıkhî bir hükme de Ģiirde yer vermiĢtir 41:

Ġncinmeñ „urdurursa beni pír -i mey-fürÿĢ Oàlun helÀk iden de lÀzım degül úıãÀã

G.233/4

AĢağıdaki beyitte de, dem- dökmek- cenabet- âb-ı revân- yunmak kelimelerinin çağrıĢımınaitina gösterilerek, feleğin boy abdesti için, göz yaĢı döktüğü Ģeklinde tasavvuredilmiĢtir:

Dem-be-dem yaĢum döker beñzer cenÀbet ehlidür Ġster ol Àb-ı revÀn ile BehiĢtí yuna çarò

G.74/5

Takip eden beyitte aĢığın ahı, sevgilinin güzelliğine melekler secde etsin diye, her vakitfelek lerde ezan okur gibi tahayyül edilmiĢtir:

Úılsun sücÿd óüsnüñe diyü melÀ‟ike Áhum çıúup feleklere her vaút oúur ezÀn

G.430/4

AĢağıdaki beyitlerse, pek tabii olarak, diğer Ģâirlerde de karĢılaĢılabilecek türd benzetmelerdir. Ancak biz burada hem Ģâirin bu yönünü vurgulamak, hem de örneklendirmekaçısından bir kaç misal veriyoruz:

BaĢında ehl-i kibrüñ tÀc-ı zer aña niĢÀndur kim ÚıyÀmetde aña dest urıser baĢdan hemÀn ÀteĢ

G.222/6

Kibir ehlinin baĢındaki altın taç, kıyametde baĢına vurulacak ateĢe iĢarettir. NamÀza yüz yumaduàum benüm ma„zÿr tutmazlar CemÀ„at varsa bu díde-i òÿn- bÀrumı bilmezler

M.13

Beyitte, kanlı göz yaĢlarının abdesti bozduğuna, dolayısıyla namaz kılmamak için mazeretteĢkil ettiğine iĢaret edilirken, Ģu beyitte de, Ģeyh-keramet ve ruhsar-ağız-ateĢ-halka iliĢkisi ile,sevgilinin yanağını öpmenin, nefsani bir Ģey olmayıp, ağza ateĢ alıp keramet göstermektekaynaklandığı yor umuna yer verilir 42.

äanma ruòsÀruñ öpen nefsÀni óÀlet gösterürAàzına ÀteĢ alup òalúa kerÀmet gösterür

G.96/1

Sonuç olarak BehiĢtî, imam-hatiplik ve vaizlik görevlerinde bulunmuĢ, bunun yanısıra evininetrafında yaptırdığı zaviyesinde de halkı irĢad etmiĢtir. ġiirlerinde mesleği ile alakalı teĢbih mecazlara da yer vermiĢtir.

h. Ailesi:

BehiĢtî‟nin evli olup olmadığına, çoluk çocuğunun varlığına, malı mülküne dair herhangi bkayda rastlamadık. Ancak Ģiirleri içinde yer alan ve ihtiyat ile karĢılanması gereken Ģu beyit, sançoluk çocuğundan sıkıntısı var izlenimini veriyor:

Úılmayan burc-ı tecerrüdde MesíhÀne åebÀt ÒÀr-ı pÀ der -gil olup bÀr-ı „iyÀl ile ölür

G.131/3

41 Bkz. Abdulkadir Udeh,Mukayeseli İslam Hukuku ve Beşeri Hukuk , (Ter. Ali ġafak), Rehber Yay., Ank.

1991, C.III, s.114.42 BaĢka örnekler için bkz. G.203/4, 465/2.


18/116

X

ġu beyit de, bir zaaf mı yoksa evlenmediğine dair bir ipucu mudur, baĢka bilgilere de muhtaç:Gider añma baña ãoóbetlerin FerhÀd u Mecnÿn‟uñ Ki merd-i „ıĢú-ı pÀküz biz ãafÀmuz yoú bizüm zenden

G.365/3

Dolayısıyla Ģâirin evli olup olmadığına ve çoluk çocuğuna dair elde yeterli bilgi yoktur.

ı.Şâirin Fiziki Özellikleri:

Kaynaklarda Ģâirin bu yönüne iliĢkin herhangi bir bilgi yoktur. Ancak, Divan‟da yer alan beyitler bu anlamda bilgi verir niteliktedir:

Áhumuñ dÿdı „Arab úullaruñ a„lÀcasıdur Ger úabÿl eyler iseñ saña mübÀrek olsun

G.394/3

Ey BehiĢtí ruòlaruñda óÀlini kim görse dir Rÿm iline kim getürdi bu „Arab oàlanını G.543/5

ġâirin, ahın dumanı ve dumanın yükselmesi ile ilgili “a‟lâca” kelimesi ve “âh” ile “Arap kulu” arasındailiĢki kurarak, “Eğer kul istiyorsan, ahımın dumanı Arap kulların en iyisidir, kabul edersen sanamübarek olsun” dediği ve sonraki beyitte, “ruh-Rûm, hâl-Arap oğlanı” arasında bir leffü neĢr ile, “EyBehiĢtî! Senin yanaklarındaki benini gören, bu Arap oğlanını Rum iline kim getirdi, der” beyti,BehiĢtî‟nin esmer tenli ve yüzünün benli olduğunu düĢündürüyor:

ġâirin fiziki özelliklerine dair bu bilgi kırıntılarından baĢka malumatımız yoktur.

i.Şâirin Hayatına Ait Diğer Bilgiler: BehiĢtî‟nin daha çok Ģiirlerinden hareketle, gündelik yaĢamı içerisinde arzuları, kavgalar

hastalık -sağlığı, hayata bakıĢındaki değiĢiklikler gibi hususlar, bu baĢlık altında dile getirilecektir. BehiĢtî‟nin rind bir Ģâir olmasına rağmen, zaman zaman dara düĢtüğü ve bu durumund

yakındığı olur. AĢağıdaki beyitler, daha iyi imkanlar bulsa daha baĢarılı Ģiirler yazacağını dile getirdörneklerdir:

Ey BehiĢtí cÀn murÀdı ãaydın eylerdüm ĢikÀr Dest-i ĢÀha düĢse ger ĢehbÀz-ı Ģi„r -i dil-keĢüm

G.329/5

Doğanların av için el üzerinden uçurulmasına da iĢaret edilen beyitte, gönül çeken ĢiiĢahbazının Ģah eline düĢmesi durumunda, murad ettiği Ģeyi avlayacağını dile getirir. Sultana nastarzındaki kasîdesinde:

GüftÀrı güzel baĢuñ içün koma ayaúda

DÀ„im Ģu„arÀ òayline ĢÀhÀne úıl ihsÀn ġÀ„irdür iden midóatinüñ nüktelerin naôm Olmaya ãadef dürr mi olur úatre-i nîsÀn

ġÀh luùfı gerek ĢÀ„ir ola maùla„-ı óikmet ÓÀãılı olur terbiyesüz sebze-i bÿstÀn

K.3/62-64

BaĢ-ayak tezadı ve “güzel baĢın için” halk söyleyiĢi ile Ģâir, “sözleri/söz söyleyenleri güz baĢın için korumasız bırakma, Ģâirler zümresine Ģaha yakıĢır bir Ģekilde ihsanda bulun. Övgüinceliklerini nazma çeken, Ģâirlerdir. Sadef olmasa, nisan yağmuru inci olur mu? ġâirin hikmetlimatlaları/doğumları için Ģah lutfu gerekir. Sözün kısası (Ģah lutfu olmasa), bahçenin meyvesi bakımsolur.” diyerek Ģâire, Ģah lutfunun gerekliliğini arz ediyor.


19/116


20/116

XII

beytinden haraketle Gönül Tekin‟in, BehiĢtî‟nin ölüm tarihini 977/1570 olarak göstermesi51

biraz zayıfihtimal görünüyor. Hasan Çelebi‟nin BehiĢtî‟yi “óudÿd-ı seb„ìnde” yani 70 yaĢ civarında ölmüĢgöstermesi, adı geçen beytiyle birleĢince, bize çok doğru gibi gelmiyor. BehiĢtî‟nin hocası olan Sa„dîÇelebi, BehiĢtî DaniĢmendi iken 945/1538 tarihinde öldüğüne göre, bu tarihlerde BehiĢtî 38 yaĢlarındaolacaktır. Bu süre her ne kadar öğrencinin kabiliyetine göre değiĢiyorsa da, DaniĢmentlik için oldukçageç bir vakitdir.

ÂĢık Çelebi, Ahdî, Beyânî, Latîfî ve Âlî‟nin, ölümü için tarih vermediği BehiĢtî‟nin ölüm tar979/1571 olarak genel kabul görmüĢtür. Tuhfe-i Nâilî52, Eslâf 53, Sicill-i Osmanî54, Agah Sırrı Levent55 de bu kabule katılanlar arasındadır.

ġâirin ölüm yeri ve defnedildiği yer konusunda bir ihtilaf yoktur. Evinin bulunduğu kendizaviyesine defnedilmiĢtir.

Riyâzî, Çorlulu Refî„ Leng‟in mezarını tarif ederken, “Çorlu‟da Behiştî mezarı yanındamedfÿndur ”56 demektedir.

Sonuç olarak BehiĢtî, Evliya Çelebi‟nin, ölümünden altı gün önce yazdığını aktardığı mezartaĢındaki tarihin gösterdiği gibi, 979/1571 yılında, Çorlu‟da vefat etmiĢ ve evinin bulunduğu kenzaviyesine defnedilmiĢtir.

2.ŞAHSİYETİ

A. Şahsiyeti:

BehiĢtî, tasavvufa meyletmeden önce çağdaĢı ilim adamlarının takdirini kazanmıĢ bir âlitasavvufa intisab ettikten sonra da ârif, kâmil, çevresi üzerinde tesirli bir mürĢid, vâiz ve hatibdir . Buyüzden BehiĢtî hakkı hukuku gözeten, makam ve mevkide gözü olmayan, istiğna sahibiyapmacıklıktan uzak, samimi, tasavvuf neĢvesinden gelen rind meĢrep bir Ģahsiyettir. Ahdî onlau bali, aĢk peĢinde olan, herkesin iyiliğini düĢünen, gece gündüz zevk u Ģevk peĢinde yeme içmgeri kalmayıp, servi boylu, gümüĢ tenli, lale yanaklı güzellerle gezip tozan, eğlence meclislerinkaçırmayan, zarif, hoĢ sohbet bir kiĢiliğe sahip olduğunu belirtir 57. Kaynaklarda mal-mülküne dair bir bilgi edinemediğimiz Ģâirin, imamlığından baĢka bir gelirinin olmadığını, evi ve evinin yanınatale beler için inĢa ettirdiği odaların haricinde kayda değer bir malının bulunmadığını zannediyoruzDivanda bu kanımızı güçlendirecek beyitlerle de karĢılaĢıyoruz.

BehiĢtî‟ye göre Allah‟ın gönül zenginliği ve ruh sağlığı vermesi bir devlet olarak insana yeter:Devlet degül midür ki BehiĢtí saña ÒudÀ Virdi göñül àınÀsı ile sıóóat-i mizÀc

G.64/5

Zenginlik elbisesinden soyunup, kendi aleminde bir fakir olmak Ģâirin arzu ettiği bir durumdur:

„UryÀn olup libÀs-ı àınÀdan BehiĢtiyÀ Bir kendü „Àleminde faúír olmaú isterin G.418/5

Aklı baĢında olan bir kimse, örfe ve itibarî Ģeylere değer verip kendisini cüppe ve sarığa kul etmez:BehiĢtí fÀrià ol „örf ü iøÀfet i„tibÀrından Ki „Àúıl kimse kendin cübbe vü destÀra úul itmez

51 Tekin, “a.g.m.”, s.369-370.52 Tuman,a.g.e.,s.112.53 Unat,a.g.e., s.121.54 Süreyya,a.g.e., s.364.55 Agah Sırrı Levent,Türk Edebiyatı Tarihi, Ank. 1984, II. Baskı, C.I., s.135.56

Riyâzî,a.g.e., s.113.57 Ahdî,a.g.e., s.333.


21/116

XIII

G.206/5“„Örf” kelimesinin bir çeĢit sarık/kavuk olduğu da dikkate alınırsa,îhâm-ı tenasüb görülür. AĢağıdaki beyitte de tezatlı bir anlatımla, BehiĢtî‟nin padiĢahlardan mansıp ve mevki istemediğini, padiĢahlarınhiç bir Ģekilde dilenciye ihtiyaç göstermeyeceğini belirtir:

PÀdiĢehlerden BehiĢtí manãıb u cÀh istemez Hìç bir sulùÀn gedÀya gösterür mi iótiyÀc

G.65/6

ġâir, halen bulunduğu imamlık görevinden baĢka bir mansıba ihtiyaç duymaz: Bu deyrde muúìm-i maúÀm olduàum yeterManãıb baña hem anda imÀm olduàum yeter

G.138/1

Diğer bir beytinde de: BaĢuña sulùÀn olayın dirseñ ey dil kendüñe Faúr kÿyında úanÀ„at külbesini òÀne úıl

G.313/4

diyerek, tezatlı bir söyleyiĢle, sultan olmak için, fakirlik ve kanaat köĢesini önermiĢtir. UzletköĢesinde, Rabbe hamd ve sena eden Ģâir, karga misali dünya leĢine konacak biri değildir. Onun gönlhimmet burcunun yokluğunda hüma misali uçan kuĢtur:

GÿĢe-i „uzletde BehiĢtí gibi Rabbümüze óamd ü åenÀ eylerüz

G.198/5BehiĢtí lÀĢe-i dünyÀya úonmazam zaàın mÀnend FenÀ-yı himmet evcinde hümÀ-pervÀzdur göñlüm

G.343/5ÚanÀ„at ĢÀhıyem sulùÀn-ı dehre ilùifÀtum yoú Ne segdür ol ki aldanur anuñ bir pÀre nÀnına

G.493/4

Yukarıdaki beytinde tezatlı bir anlatımla, dünyanın bir parça ekmeğine aldanan köpek gi bi, dünyasultanlığına iltifat etmez ve kanaat Ģahlığından yana tavrını koyar.

ġâir, alemde sevgilinin bulunduğu yeri Firdevs cennetlerine değiĢmeyecek kadar aĢk peĢindedir:

Álemde kÿy-ı yÀrümi Firdevs‟e virmezem Bir bülbülem BehiĢtí yeter baña gülĢenüm

G.321/5“Tene dir nÀ” diyü meclisde sürÿd itseñ sen BaĢlar ey rÿó-ı revÀnum ditremege dir dir ten

M.28

“Tene dir nâ” kelimeleriyle hem nağme, hem tene hayır, hem de “nâ” ile ney‟i hatıra getiren birsöyleyiĢle oynayan Ģâir, eğlence meclislerinden hoĢlanan, Ahdî‟nin “ Meõkÿruñ ùab„ı ziyÀde küşÀdeolmaàın laùìfeleri àÀyet de çoúdur. Cümlesinden biri budur ki úaãaba-i meõkÿrede zümre-i sipahiden Baba Küşeyrì nÀm nedìm-i òÀs u „Àm olan yaò- fürÿşuñ ittifÀúen bir gün teferrüc-künÀn cÀnib-i yaòdÀnına revÀne olduúlarında, muùÀyebe yüzinden úarısına müte„allik bu beyti bedìhe òÿbuyurmuşdur ” diyerek:

HarÀretden meded öldük KüĢeyrí Bize in„Àm-ı „Àm eyle úarından58

beytini zikrettiği gibi, latife yapmayı seven birisidir.

58 Ahdî,a.g.e., s.337.


22/116

XIV

Ey BehiĢtî! Harab olmuĢ sinemiz, gönül nalesinden içinde genç oğlanın bulunduğu bir eve benzedi: NÀle-i dilden BehiĢtí síne-i vìrÀnumuzBeñzedi ol òÀneye kim anda genc oàlan olur

G.94/5

Gönül, sevgilimin rüyamda koynuma girdiğini görse, yeniden dirilme gününe kadar o uykudanuyanmak istemez:

DüĢde görsem úoynuma girdügini cÀnÀnumuñ Ġstemez uyanduàum dil òaĢre dek ol òºÀbdan

G.421/4

Ben, bir gece koynuma soyunup geldiğin ve can gibi sinemin tahtına sultan olduğun zamanı görürmüyüm?

Ben görem mi bir gice úoynumda „uryÀn olduàuñ CÀn gibi bu sìnemün taòtına sulùÀn olduàuñ

G.261/1

Benim sonum nereye varacak, bilmiyorum. Ben laubali bir aĢığım, gönlümü alan da, nazikmizaçlı:

Bilmezem Àòir ser-encÀmum neye irse gerekLÀubÀli „ÀĢıúam ben dilberüm nÀzük -mizÀc

G.63/3

beyitlerinde görüldüğü gibi lâubâli, münâcâtında; YÀ ĠlÀhí rÀh-revler reh-nümÀlar óaúúıçün YÀduñ ile hem-dem olan ÀĢinÀlar óaúúıçün

SubógÀh-ı vuslatuñ Ģevúıne her Ģeb-tÀ-seherDÿd-ı Àhıyla göge aàan du„Àlar óaúúıçün …… PÀk dÀmÀnlarla òaĢr eyle BehiĢtí bendeñi Meclis-i „ıĢúuñda çÀú olan yaúalar óaúúıçün

G.431/1, 2, 5

dediği gibi samîmî bir Ģahsiyetdir.

ġâirin dünya görüĢünü de yansıtan bu beyitler, onun geçinecek kadar bir miktara razı olduğunu,mansıb peĢinde koĢmadığını, gönül zenginliğinin kendisi için yeterli olduğunu, dünya malına tenezzületmediğini gösteriyor.

B.Edebî Şahsiyeti Kaynaklarda BehiĢtî‟nin iki yönüne iĢaret ediliyor. Öncelikle ilmî kiĢiliği. Bu çerçevede verdiği

va„z ve nasihatlar, bunların halk üzerindeki etkileri, sonra, bu alandaki eserleri üzerinde duruluyorDaha sonrada Ģâir kiĢiliği; murad ettiği manada Ģiir yazabilen, icat sahibi, hüsn ü edâ ile nazma kadgibi vasıflarla dile getiriliyor.

ġâir hakkında en geniĢ bilginin yeraldığı Atâî, ÂĢık Çelebi ve Ahdî‟de Ģu ifadelere rastlıyoruz:

“ „Azìz-i merúÿm mÀlik-i mıãr -ı „ulÿm dìde-i dil ü cÀnı kuhlu‟l -cevÀhir-i tevfiú ile rÿşenÀ,óarìf-i cihÀn neverd-i cenÀnı ôÀhir ü bÀùın „ulÿm ile ÀşinÀ mecma„u‟l -baóreyn-i mecÀz u óaúìúatmevridü‟n-nehreyn-i „ilm u ma„rifet deryÀ- yı ùab„ -ı güher -bÀrı, dürr -i manôÿm u mensÿra şÀmil,me şìme-i şìme-i kerìmesi kÀmil, veled-i úalbi vÀridÀta óÀmil, sündüs ü istebraú-ı ôÀhir u bÀùın,cÀme-i isti„dÀdına perniyÀn ve beùÀ‟in-i sebzezÀr-ı òaùù-ı ãafÀ-baòşı sünbüle-i faøl u „irfÀnuñ kiştive ebkÀr-ı efkÀr -ı „ilmiyesi, reşk-i òÿrÀn-ı behiştì idi. ÁåÀr -ı celìlesinden şeró-i ÒayÀlisi‟ne hÀşiyesive ÀdÀb-ı baóiåden Mes„ÿd -ı Rÿmì üzre óÀşiyesi ve şürÿó-i MiftÀó‟a ta„lìúÀtı ve CÀmì kenÀrında


23/116

XV

ba„øı kelimÀtı vardur. İttifÀú- ÀrÀ bunuñ üzerinedür ki ÒayÀlì óÀşiyesinde itdügi naúş-ı dil -keş sÿzen-i óayÀl ile miåÀl-i óarìr münaúúaş olup köhne-resm-i üstÀdÀn-ı Rÿmì vü ÒıùÀyì‟ye úalem-inisyÀn çekmiş ve òÀkrìz-i MÀnì ùab„Àn-ı ma„Àniye àubÀr -ı idbÀr ekmişdür. Baór -i seri„de CemşÀh u„AlemşÀh nÀm kitÀbı ve müretteb dìvÀn-ı belÀàat -nisÀbı vardur 59.”

“ ZemÀn-ı iştiàÀlinde ÒayÀli‟ye vü àayre òavÀşi ve ta‟liúÀtı ve zamÀn-ı ferÀà-ı òÀlindemütÀla„ası sebúat itdügi tefÀsirde niçe tedúiúÀtı vardur. Fi‟l -óaúìúa „ÀåÀr -ı „ilm u ifÀdesi ile eùrÀfmü şerref ve esmÀ u ÀõÀn helÀk leÀl -i va‟z u naãìóati ile müşennefdür. PÀye-i münìr-i òıùÀbet„uluvv-i me„Àric-i feøÀiline göre kem- pÀye ve Molla Òuseyn VÀ„iô bu úadr -i naúd-i feøÀ‟il u ma„Àrifile aña nisbet bizÀ„atde bir òÀce-i endek-mÀyedür ve bi‟l -cümle küttÀb hükmünce şÀ„ir ve murÀdidündigi ma‟nÀlarda òaããa ùaòayyüller idüp óüsn ü edÀ ile naôma úÀdirdür.”60

“ MütÀla„a-i (kütüb-i) mütedÀvile ve tefÀsir ü eóÀdise evúÀt-ı bÀ-berekÀtın ãarf idüp her fenne resÀ‟il yazmışdur ki maúbÿl -i merdüm-i efÀøıl olmış ve õÀt -ı şerìfi kemÀlÀt ile Àreste ve„unãÿr -ı laùìfi óilm ü óayÀ ile pìrÀstedür. E l-óaúú ol ser-Àmed-i erbÀb-ı óünerüñ ma„lÿmÀt -ı mu„ciz- ÀyÀtı ve kemÀlÀt -ı bilÀ-nihÀyÀtı bir òaddedür ki tarìúdan ferÀàat itmeyüp ol semte sülÿk idüp sÀ‟irmüderrisìn gibi tedrìs úabÿl itse, az zamanda mevÀlì-i „izÀm ve ehÀli-i kirÀmdan „add olunmasımuúarrer idi. … ÓaúúÀ budur ki àÀyetile ôarìf u laùìf, òoş-ãoóbet, pìr-i dÀnÀ-dil, pür-himmet veãanÀyi„ -i şi„rde ve sÀir „ulÿmda kÀmildür. AúãÀm-ı naôma úÀdir ve tarz-ı mesnevìde sÀóir veúaãÀid-i pür- fevÀ„idi leõìõ ü pÀk ve beyne‟n-nÀs bì òadd ü bì-úıyÀs vÀúı„ olmuşdur ”61. ÁĢıkÇelebi‟ye yakın ifadelerle BehiĢtî‟nin sanatını dile getiren Hasan Çelebi de, onun va„z u nasihatlarınınÇorlu‟da büyük küçük herkesin kulağında küpe olduğunu ve ilmî eserlerinin bulunduğunu ifadeettikten sonra “Ve fenn-i şi„rde daòı fÀ‟iú her cihetle medó u tavãìfe lÀ‟iú şÀ„ir -i sÀóir, „adìl ü naôìrinÀdir, ma„nÀ- yı laùìfe ibdÀ„ ve iótirÀ„a úÀdirdür. Eş„Àr -ı òÿbunuñ üslÿb-ı meràÿbı vardur ”62 diyerek, Ģiirleri ve ĢÀirliğine dair değerlendirmesini aktarır. „Âlî ve Beyânî “òoş- Àyende eş„Àrı” olduğunu63, Riyâzî de “ Faøìlet-i „ilmiye ãÀóibi olup ÒayÀlì‟ye òÀşiye yazmışdur. ÓaúúÀ ki tìşe-i

òÀme ile sikkeyi mermerde úazmışdur. Naôm-ı ãafÀ eåeri nesìm-i Ürdibehiştì gibi rÿò-eføÀdur ”64

diyerek görüĢlerini belirtirler.

Görüldüğü gibi özellikle Atâî onun zahir ve batın ilimlerdeki derinliğine dikkat çekiyor veAkâid-i Hayâlî‟ye yaptığı Ģerhi Rum ve Hıta ülkesinin üstadlarını unutturduğunu ifade ediyorAhdî‟nin de onun diğer müderrisler gibi tedrîs kabul etse az zamanda büyük âlim ve toplumun öndegelen büyüklerinden olacağından Ģüphesi yoktur. Eserleri kısmında da geniĢçe değinileceği gibHayâlî haĢiyesinin yankısı geniĢ olmuĢ ve ġerhu‟l-Akâid üzerine yapılan önemli Ģerh, haĢiye ve ta„likatarasında BehiĢtî‟nin de adı anılmıĢtır 65.

BehiĢtî‟nin Ģâirliği konusunda verilen bilgilere baktığımızda, “ibda„”, “sâhir”, “hayâl”, “lati“üslÿb-ı meràÿb”, “edâ” gibi nitelemeler öne çıkar. ÂĢık Çelebi‟nin “ve bi‟l -cümle küttÀb óükmünce şÀ„ir ve murÀd idindügi ma„nÀlarda òaããÀ taóayyüller idüp óüsn ü edÀ ile naôma úÀdirdürmeånevìde daòı CemşÀh u „AlemşÀh nÀm baór -i òafifde bir dÀstÀn ibda„ itmişdür ”66 diyerekBehiĢtî‟yi tanımladığı satırlarında, òaããa taóayyüller ile aranan hayalin yeni, kendine özgü, baĢka h bir kimsede görülmeyeni, Ģâirin kendi muhayyilesinin ürünü67 kastedilmiĢtir. “ Hüsn ü edâ” sözündegenel bir tavsif ve takdir söz konusudur 68. “ İbda„ ” kavramıyla kastedilen de, yeni Ģeyler ortaya

59 Atâî,a.g.e., s.156.60 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.208.61 Ahdî,a.g.e., s.333-334.62 Hasan Çelebi,a.g.e., s.227.63 Âlî,a.g.e., s.200; Beyânî,a.g.e., s.28.64 Riyâzî,a.g.e., s.57.65 Metin Yurdagür,Bibliyografik Bir Kelam Tarihi Denemesi, Ġst. 1989, s.52. 66 ÂĢık Çelebi,a.g.e., s.208.67 Harun Tolasa,Sehî, Latîfî , Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. YY‟da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi I,

Ege Üni., Ed. Fak. Yay., Ġzm. 1983, s.368. 68 A.g.e., s.374.


24/116

XVI

koyabilme, sanat eserine damgasını vurabilme, CemĢâh u „AlemĢâh mesnevîsinde önceliğin kendiözgü olması, bu konular daki yenilik ve değiĢiklikleridir 69. Hasan Çelebi‟nin “eş„Àr -ı òÿbunuñ üslÿb-ımergÿbu vardur ” sözünden, kendine özgülüğü, baĢkasına benzemeyiĢi ve alıĢılmıĢın dıĢında oluĢ70 anlaĢılmaktadır.

Şiir ve Şâir Hakkındaki Görüşleri:

Divan Ģiiri belli estetik anlayıĢa sahiptir. Ortaya konan eserler bu estetik kurallar çerçevesinddeğerlendirilir. Değerlendirmeler daha çok tezkireciler tarafından yapılır. Bunun yanında bizzat Ģâirikendisi de değerlendirme yapar. ġâirin yaptığı değerlendirme, her ne kadar kendi Ģiirini övme, büyüküstatlarla kendisini kıyaslama, hatta onları yerme Ģeklinde olsa da, hem devrin Ģiir anlayıĢı, hemĢiirde varılması amaçlanan noktayı göstermesi açısından önemlidir. Bu değerlendirmeler, gazellerdçoğunlukla son beyitlerde birer beyitle, varsa mesnevîlerinde, kasîdelerinde de böyle olmakla birliktefarklı üslup ve muhtevada oldukları için, bir kaç beyitte de dile getirilebilir. Hatta mesnevîlerde bununiçin özel bölümlerin açıldığı da görülür 71.

BehiĢtî‟nin de pek çok Divan Ģâiri gibi, Ģiir ve Ģâirliği ile ilgili değerlendirmeleri vardır. burada BehiĢtî‟nin, Divan‟ında geçen Ģâir ve Ģiir hakkında kullandığı terimleri tek tek ele alacağız.

ġâirin, evvela selefin yolunda olduğunu, “Bu sözlerim selefin üslubundan dıĢarıda değildirYolcunun gitmesi-gelmesi, önderin ayağına uygundur” Ģeklinde Türkçeye çevirebileceğimiz aĢağıdakiFarsça beytinden öğreniyoruz:

Ger ne-bìrÿnest ez-üslÿb-ı selef ín guft u gÿ Reft u pÀy-ı reh-revÀn ber-vefú-ı pÀy-i rehberest

K.4/42

HerĢeyden önce Ģiirin cezbesinin olması gerekir. Yoksa Ģiir yazmanın anlamı olmaz: Yazma ol Ģi„ri BehiĢtí çünki kim ÓÀl-baòþ u óÀlet-engìz olmaya

G.437/5ÓÀl baòþ itsün Behiþtí gibi þi„rin müdde„í Yoósa bunda fÀ‟ide itmez igen úÀlile baóå

G.62/5

Þâirin, kendisini baþkalarýyla da kýyasladýðý aþaðýdaki beytinden, þiirde muntazamlýðýnyanýnda, incelik ve akýcýlýðýn da olmasý gerektiðini öðreniyoruz:

Degüldür àayri þÀ„irler gibi nÀ-muntazam þi„rüñ Behiþtì hem zerÀfet hem selÀset var kelÀmuñda

G.489/5

Þâiri bu cihanda birazcýk eyleyen, gönül süsleyen þiiridir 72. Zevk ehlinin iþitdikçe dua etmesi

için “belið eþ„arýnýn óal- baòþ” olmasý gerekir 73

.Þiir, hüsn-i kelâm, aslýnda Allah vergisi olup, kiþi kendi gayretiyle ona suret veremez74. Þii-

rinde ince iþleyiþ ve süse gerek te yoktur:ÒudÀnuñ faølýdur bu naôm u tertìbBaña lÀzým degüldür naúþ u teõhìb

HB. vr.26a

69 A.g.e., s.218.70 A.g.e., s.268.71 Harun Tolasa,Divan Şâirlerinin Kendi Şiirleri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmeleri, Türk Dili ve

Edebiyatı AraĢtırmaları Dergisi, Sayı:1, Ġzm. 1982, s.16-17.72 Divan, G.317/5.73

Divan, G.21/5.74 Divan, G.354/5.


25/116

XVII

Behiþtî, þiirini “ sûznâk ”, “ sûz”, “ pür-sûz” olarak vasýflandýrýr. Þiir, ayný zamanda müzikte birmakamýn adý da olan “ sûznâk ” olunca gönle hoþ gelir: Naôm-ý Behiþtí þem„ine pervÀne oldý òalúEþ„Àr sÿznÀk olýcaú dil-pesend olur

G.134/5

Hal ehlinin istediði, ya yakýcý, yada coþkulu þiirdir. Behiþtî de bunun dýþýnda hareket etmez:Eþ„Àra düzme úoþma virmez Behiþtí ãÿret ÓÀl ehlinüñ àýdÀsý yÀ sÿz u yÀ ùarÀbdur

G.105/5

Þâir, þiirde asýl olanýn mana olduðunu, onu ön planda tutmak gerektiðini aþaðýya aldýðýmýzüç beytinde dile getirir:

Ma„Àníde degül ãanur belÀàat Bedí„a ãa„y idüp eyler hamÀúat

HB. vr.26a

Beyitte, ebkâr, beslemek, tab„ ve dâye gibi, bir çocuðun yetiþtirilmesini çaðrýþtýran kelimeler seçile-rek, þâirin söylenmemiþ güzel manalar bulduðu dile getirilmiþtir:

Ey Behiþtí ma„ni ebkÀrýn ne ra„nÀ beslemiþ Eyle billÀhi ri„Àyet luùf -ý ùab„uñ dÀyesin

G.387/5

Þiirden maksat, nasihat ve mana olup, þöhret ve dýþ görünüþ deðildir: Naãióatdur àaraz þöhret degüldürGerekli ma„nídür ãÿret degüldür

HB. vr.26.aÞiirde mana renkli olursa, baþka süse gerek olmadýðýný:

EdÀ-yý òÿb ile ma„nÀsý rengín Yiter lÀzým degüldür àayri tezyìn

HB. vr.26a

beyti ile ifade etmektedir.

Behiþtî‟nin, gerek budünyadaki hayatýnda ve gerekse dünya görüþünü belirleyen tasavvufta,gurbet mühim bir yer tutar. Bir mutasavvýf için dünya, gurbet yeridir. Onun için þiirin bu haletiyansýtmasý gerekir.

áarìbÀne terennümlerle óÀlet virmeye bezmeBehiþtí muùribe ögret bu þi„r -i àurbet-Àlÿdý

G.560/5“Zýmnen anlaþýlan ince ve dakik mana” þeklinde tanýmlanan nükte, daha çok þâirin ya-

radýlýþý olan tab„ý ile birlikte anýlýr. Kelime, aþaðýdaki beyitte bir av sahnesi içerisinde iþlenmiþtir:BÀl açup nükte hümÀsý ne kadar uçsa bülendBÀz-ùab„umla Behiþtí iderüm aný þikÀr

G.119/5

Þu beyitte de gün ýþýðýna çýkmamýþ, söylenmemiþ nükteleri þâir tabiati süslemiþ, gören herkes deonu övmüþtür:

Nükte ebkÀrýný zeyn itse Behiþtí ùab„uñ Óüsn ãÿretde görüp her kiþi taósìn eyler

G.106/5


26/116

XVIII

Taze, parlak, nükteli, zarif, hoþ gibi anlamlara gelen “âb-dâr” da, Behiþtî‟nin þiiri için kul-landýðý bir sýfattýr. Þâir, mana deryasýna kaptan olduðuna “þi„r -i âbdârýný” kanýt getirirken, derya,rüzgar, reis, âb gibi denizcilik terimlerine de yer verir:

Hele deryÀ-yý ma„nínüñ Behiþtí rÿzgÀr içre Re‟ísi olduàum bes þi„r -i ÀbdÀrumdan

G.425/5

Behiþtî‟nin þiir için gerekli gördüðü bir baþka sýfat, “hoþa giden, beðenilen” anlamlarýndaki“òoþ-âyende”dir:

Òoþ-Àyende gerek naôm-ý güher-bÀrDegül maùbÿ„ àam-ý nÀ-puòte güftÀr

HB. vr.26a

Bir baþka kavram da “þi„r -i ter” ve “àarrâ” terimleridir. “Ter”, taze, yeni, “garr â” da, sevinçli, parlak, güzel anlamlarýnda bir kelimedir. Gönül ehli, þâirden taze gazel ister. Fakat üzüntü içindekigönülden sevinçli þiir beklemek de imkan dahilinde deðildir:

Ey Behiþtì ehl-i diller benden ister þi„r -i ter Naôm-ý àarrÀ mý gelürmiþ òÀtýr-ý àam-nÀkden

G.422/5

“Yumuþak, latif, mülayim” gibi anlamlara gelen “nerm” de, þiir için sýfat olarak kul-lanýlmýþtýr. Yumuþak-sert tezadýna yer verilen beyitte, yumuþak ve latif olan þiiri, kýskanç þâirleriçileden çýkarýr:

Þi„r -i nermüm ne „acebdür ki Behiþtí ùoúýnur Müdde„ínüñ yüregi baþýna bir taþ gibi

G.553/7

Þâir, gönül alan þiir doðanýnýn padiþah eline düþmesi halinde, arzu ettiði kuþu avlayacaðýnainanýr 75. Behiþtî‟nin þiiri “çendânca” deðildir, ama “òoþ-âmedce”, “þirince” gazelcikdir 76.

Þiir için kullanýlan bir baþka sýfat, “fesâhat”, “fasih”, “efsah”dýr. Aþaðýdaki beyitlerden il-kinde “Behiþtî gibi þiirleri oldukça fasih olan baþka bir þâir var mý?” sözleriyle þiirinin fasihliðinedelil getirirken, diðerinde de her þâirin Behiþtî‟ye nazîr olamayacaðýnýn altýný çizmektedir:

Olur mý Behiþtí gibi bir þÀ„ir -i efãÀóKim oldý feãÀóatlerine sözleri büróÀn

K.3/65äanma her þÀ„iri „Àlemde Behiþtí‟ye naôír KelimÀtýnda faãìóÀ bedel olmaz kelegi

G.513/4

Nazm ülkesinin hüsrevleri “þîrîn kelâmýný” görseler, þâire Ferhâd olurlar 77. Bu “þîrîn kelâm”akail olmayan kiþinin zevkinden þüphe etmek gerekir, mana lezzetini bilmez78. Nerede bir zevk ehliolsa, onun aðzýný tatlý eden “þi„r -i þeker-rîz”idir 79. Þâir, Mesîh gibi ölüyü diriltmek için “þi„r -i ruh- baòþý” defter ü divana yazmýþdur:

BehiĢtí mürde ióyÀ itmege merdüm MeãíhÀveĢ Bu Ģi„r -i rÿó- baòĢı defter ü dívÀna ùabĢırdum

G.348/5

“Rûþen kelâm” da þiir için kullanýlan bir vasýftýr. Þâir, Þems-rûþen, Rûm-Tebriz, amel-mezhep keli-meleri ile leff ü neþre de yer verir:

75 Divan, G.330/5.76 Divan, G.161/5.77 Divan, G.185/5.78

Divan, G.200/5.79 Divan, G.188/5.


27/116

XIX

N‟ola rÿþen kelÀmumla „amel itmezse Rÿm ehli „Acem meõhepsüz olduàý ne úaygu Þems-i Tebríz‟e G.458/2

Behiþtî‟nin þiiri için kullandýðý belli baþlý teþbih ve mecazlar, þunlardýr: Zülâl (G.311/7,Genc/hazine (G.258/5), dürr (G.86/5, G.471/4), pür-güher (G.54/5, 366/5), âlem-i ma„nâ güheri(K.3/66), hüsn-i kelâm (G.201/5), sihr (G.49/5), sihr-i helâl (G.528/5), râyiha-i bâde-i elest (G.264/5)Beyt-i Ma„mûr (G.276/5, 419/5), baharistan (G.48/5), deryâ-yý mey sefînesi (divaný) (G.310/5),güher-bâr (Heþt Behiþt vr.26a), Kimya (G.422/5).

Kendi þiirini hazineye, baþkalarýnýnkini ise viranlýða benzettiði aþaðýdaki beytinde þâir, beyt kelimesini de îhâm-ý tenasüplü kullanýr:

Þu„arÀ beyti arasýnda Behiþtí þi„rüñ Beñzer ol gence kim ola eùrÀfý vìrÀnlýú

G.258/5Óalel gelmez Behiþtí naômuña ùa„n eylese nÀ-dÀn Ne àam þeyùÀn òarÀbýna dürüþse Beyt-i Ma„mÿruñ

G.276/5

Yukarýdaki beyitte, nazmýný Beyt-i Ma„mûra benzeten þâir,týpký Kabe‟nin yýkýlmasýna çalýþan þeytanýn çabasýnýn boþa çýkmasý gibi, cahilin, þâirin nazmýný ayýplamasýnýn da þiirine zarar veremeyeceðini belirtir. Þu beyitte de nazm ipine deðiþik cevherler dizen þâir, aþk dalgýcý olup belagatdenizine dalmýþtýr:

Behiþtì dürlü cevherler getürdüñ riþte-i naômaMeger àavvÀã-ý „ýþú olup belÀàat baórine ùalduñ

G.293/5

Heþt Behiþt mesnevîsinde sözü gül gibi hoþ-bû, selâsetde de akar suya benzetirken80

, mecazenetkinin esas alýndýðý “hoþ-bû”nun yanýnda, þu beyitteki “reyhân” da ayný anlamda olsa gerektir: DimÀà-ý cÀn mu„aùùar oldý bu güft ü gÿyuñdan Ne gülþende úoparduñ ey Behiþtì sen bu reyhÀný

G.508/5

BehiĢtî‟nin gazelleri çoğunlukla beĢ beyitlidir. ġâir bu durumu, iki ayrı beyitte, birinde be parmağa, diğerinde de Ġhlas suresine benzeterek Ģiire taĢır:

HemvÀredür BehiĢtínüñ ebyÀt-ı nÀzüki BeĢ barmaàuñ tefÀvütü ellerdedür hemÀn

G.430/5BehiĢtínüñ yine gÿyÀ ki muãóaf -ı „ıĢúa BeĢ Àyet ile bu beĢ beyti sÿre-i ĠólÀs

G.232/5ġâirin kendisi ile ilgili tanıtım ve değerlendirmeleri daha çok onun “Ģâir yaradılıĢı, Ģâirl

cevheri, yaradılıĢtan sahip olduğu sanatçı varlığı”81 anlamında kullanılan “tab„” çerçevesindedir:BehiĢtí ùab„-ı pÀküñden ne óÀletler úonulmuĢdur Ki eĢ„Àruñ semÀ„ itse ùarabdan ehl-i óÀl oynar

G.176/5

ġâirin pak tabiatinden kaynaklanan nitelikleri sonucu Ģiiri sema etse, hal ehlini sevinçten oynatırTakip eden beyitte, Ģâirin tabiat ovası öyle karıĢıktır ki, Ferhat ve Mecnûn‟un gittiği yol bu olsagerektir:

Ey BehiĢtí vÀ„di-i ùab„uñ ne Ģÿr -engìz olur

80

Heşt Behişt, vr.26a.81 Tolasa, “a.g.m”., s.36.


28/116

XX

Var ise FerhÀd u Mecnÿn gitdügi vÀdì budurG.111/5Açduàum dem edÀ-yı nuùúa dehÀn Ùab„-ı pÀküm aúar ãu gibi hemÀn

CA. vr.10a

ġâir konuĢmak için ağzını açınca, temiz yeteneği akar su gibi olur.

ġâirin kendisi hakkında kullandığı teĢbih ve tavsifler de Ģunlardır:

Mesîh (G.348/5), Sâkin-i Kevåer (G.311/7), Sehhâr (G.306/5, G.181/5), Gazel-serâ (G.82/2), bâz-tab„ (G.119/5), Ģâir -i efsâh (K.3/65), Ģîr (G.37/5), deryâ (G.366/5), merd (G.416/5), manadenizinin reisi (G.425/5), büyüleyici (G.427/5), sâye-perver (G.327/5), gavvâs-ı „ıĢú (G.293/5), bülend- pervâz (CA. vr. 10a), Ģehbâz (CA. vr.10a), Ģehbâz-ı „ıĢk (G.178/1), belâgat tahtının sultanı

(G.493/5), müsellem (G.81/5), tılsım sahibi (G.108/4), sayyâd (G.522/5), bülbül (G.288/5, G.250/5)savaĢçı (G.429/5), hokkabaz (G.189/5).

ġâir, Ģiir ile çevre münasebetini de aksettirir. Bu çevre, okuyucu veya diğer Ģâirlerden ibarettirBunların tavrı olumlu veya olumsuzdur 82.

BehiĢtî‟nin dikkati çeken bir özelliği, özellikle gazellerinin son beytinde kendisini övmesidirBu medhiye, kimi zaman isim verilerek yapılan karĢılaĢtırma, kimi zaman da bir kıyaslamayagidilmeksizin yapılan övgüdür.

XVI. yüzyılda edebiyat, gerek imajlar açısından, gerek vezin açısından belli bir olgunluğaeriĢmiĢ, Fars klasiklerinin yanında yerli konu ve söyleyiĢler ortaya konmuĢ ve Divan ġâiri, ArapFars Ģâirleriyle boy ölçüĢür bir konuma gelmiĢtir. Bu psikoloji içerisinde değerlendirilmesi gerekaĢağıdaki beyit, Ģâirin ne Acem, ne de Arapların bulamadığı bir tarzı bulduğundan ve zevk ehlin

bunu tak dir ettiğinden söz etmektedir: Naôm-ı Türkíde görüp Ģi„rüñi dir ehl-i meõÀúEy BehiĢtí ne „Arab buldı bu ùarzı ne „Acem

G.349/5

Yine bu psikoloji içerisinde düĢünülmesi gereken, bu sahada kendinden baĢkasını kendi seviyesindgörmeyen bir söyleyiĢle karĢılaĢıyoruz:

Herkes BehiĢti tíà-ı zebÀnuñ zebÿnıdur MeydÀn-ı naôm içinde diger níst bir menem

G.344/5

ÇağrıĢımı oldukça güçlü bir söyleyiĢle, kendinden önceki söz ustalarının yerini dolduran Ģâ bir sonraki beytinde de, ele almak ve defterini dürmek deyimlerini de kullanarak, eskileri geçtiğiiddiasındadır:

BelÀàat tahtınuñ sulùÀnları bir bir sefer úıldı Cülÿs itdi BehiĢtí Ģimdi anlaruñ mekÀnına

G.493/5Ele alup BehiĢtí dívÀnını Selefüñ defterini dürsem olur

G.128/5

AĢağıdaki beyitte, hayal kelimesini de cinaslı kullanıp, orijinal buluĢlarına Molla Hayali‟nhayalinin bile yetiĢemeyeceğini söyleyerek, kendisini Ahmet Hayâlî83 ile k ıyaslama yoluna gider:

82 Cemâl Kurnaz,Hayali Bey Divanının Tahlili, MEB. Yay. Ġst. 1996, s.39. 83 ġemseddin Ahmed b. Musa el-Hayâlî. Daha çok Hayâlî Ahmet Efendi veya sadece Hayâlîadıyla tanınmıĢtır.

Eğitimini tamamladıktan sonra, önce Filibe medresesine, daha sonra da Ġznik medresesi müderrisinin vefa

üzerine buraya tayin edilmiĢtir. 1470 yılında oldukça genç bir yaĢta, 33 yaĢında vefat etmiĢtir. ġerhu‟l-Akâiden- Nesefiye üzerine bir haĢiye yazmıĢtır. Nesef î Akaidi olarak bilinen bu eser, Osmanlı medreselerinde ve halk


29/116

XXI

Ger kaãd-ı óayÀl itse kelÀmında BehiĢtí Ġrmezdi òayÀline anuñ Molla ÒayÀlí

G.523/5

ġiir vadisinin kendisinden üstün olanları varsa, olsa olsa periler gibi gözden kayı ptırlar: Ey BehiĢtí dídeden àÀ‟ib períler gibidür VÀdi-i Ģi„rüñ eger var ise bizden yegleri

G.537/5

BehiĢtî‟nin Ģiirini kıskanç kimseler ne kadar kıskansa da, dil kılıcıyla kafirleri katledip, onlasustur muĢtur.

ġi„r -i BehiĢtí‟ye óased ehli nice ta„n ide kim Tìà-ı zebÀn ile bugün úÀtil-i küffÀr menem

G.317/5Okuyucu üzerindeki etkisini de, gazeli sihr-i helal olduğu için, memleketin güzellerinin

kendisine ram olmasının doğal olduğu Ģeklinde, dile getirir:Ey BehiĢtí àazelüñ siór -i helÀl oldı yine N‟ola rÀm olsa saña memleketüñ maòbÿbı

G.528/5

Taklide karĢı olan Ģâir 84, baĢkalarının Ģiirlerinden mana ve söz çalınmasına da hoĢ bakmaz ve bunları eleĢtirir. Bu Ģekilde mana ve söz çalanları kahbezenlikle itham eder. Kendini bunlara tenezzetmeyen, mert ve orijinal malzemeler ortaya koyan bir Ģâir olarak görür:

Uàurluú úahbe-zenlikdür BehiĢtí merd ĢÀ„irsin Fikirsiz bikr-i ma„nÀlar düzersin kendü kendüñden

G.416/5ġâir, CemĢâh u AlemĢâh mesnevîsinde:Tìr-i dil-dÿz ãalduàum úavsiPehlevÀndur çekerse Firdevsì

Eylesem gülĢen-i suòende nevÀÁferìn- bÀd ide NevÀ‟í baña

CA. vr.9b-10a

diyerek, ilkinde Firdevsî kelimesi hariç, tamamını okçuluk terimlerinden kuran Ģâir, “eğer Firdevsattığım gönül delen yayı çekerse, hakiki ok atıcısıdır” der ve ikincisinde de neva kelimesini cinaslıkullanarak, Nevaî‟yi kendisine aferin dedirtir.

ġâirin en çok etkilendiği kiĢi, Hâfız‟dır. Bunu değiĢik yerlerde tekrarlar: Muãóaf-ı „ıĢúı BehiĢtí ezber itmiĢsin tamÀm Himmet olmuĢ gibi sana ÓÀfıô-ı ġírÀz‟dan

G.417/5 beytinde, aĢk mushafının tamamını, takip eden beyitte de çocukken aĢk ayetini, Hafız‟ın himmeti ezberlediğini:

Ey BehiĢtí rÿó-ı pÀk -i ÓÀfıô-ı ġírÀz imiĢ Ùıfl iken „ıĢú Àyetini itdüren ezber baña

G.24/5

Ģu beyitte de, aĢk mektebine muallimin Hafız olduğunu, Rum Ģâirlerinin bunu bilmesi gerektiğini dgetirir:

arasında çok tutulmuĢ, pek çok kiĢi tarafından da Ģerh edilmiĢtir.(Bkz. M. Said Yazıcıoğlu,Hızır Bey, Ank.

1987, s.37-39.)84 Divan, G.256/5.


30/116


31/116

XXIII

äan ol Ģaòs-ı beyÀbÀnem ki úaldum ôulmet-i Ģebde Yaàar yaàmur eser yel her ùarafdan berk urur şimşek G.270/3

áam-ı cÀnÀn baña senden degül cÀndan muúaddemdür Yıúıl git şundan ey dil çünki sen ol àamdan incindüñ

G.272/2äanma ãÿfí òırúa egnümde külÀhum serdedür BÀdeye rehne úonulmuĢher biri bir yerdedür

G.164/1

AĢağıdaki mısralarda halk söyleyiĢi, neredeyse hiçbir değiĢikliğe uğramadan olduğu gibi ĢgirmiĢtir:

Beni unutmasun AllÀh‟ı seven yÀrÀnum

G.338/5 Böyle taúdìritmiş AllÀhum benüm G.319/4

äu gibi göñlüm gözüm saña nice meyl itmesünG.96/2

Gelse gelme dimezüz gelme

Documents

Behiştî Divan