BG_KY_SINH_TRUNG_online

BI M UNgh nui trng thu sn trong nhng nm gn y pht trin rt nhanh. Mc ch ca ngi nui trng thu sn l thu c hiu qu cao nht, s dng mi iu kin c th huy ng c, mc thm canh ho cng cao. iu khin cc yu t mi trng nui khng n nh, cht lng nc xu mt khc mt nui dy, con ging khng m bo cht lng v qun l, chm sc km lm cho ng vt thu sn b yu i, cc mm bnh pht trin mnh v pht tn nhanh. Do vy cc i tng nui rt d mc bnh. Trong cc tc nhn gy bnh trn ng vt thu sn, k sinh trng l mt trong nhng tc nhn ph bin nht, do vic nghin cu k sinh trng trn c c nhiu nh khoa hc trn th gii v trong nc quan tm nghin cu. Nhng kt qu thu c trong lnh vc nghin cu k sinh trng khng ch c ngha khoa hc, gp phn cho vic nghin cu khu h k sinh trng m cn c ngha thc tin trong vic phng tr mt s bnh thng gp v gy tc hi ln trn ng vt thu sn. MC TIU V NI DUNG CHNH CA MN HC 1. MC TIU Cung cp cho sinh vin nhng kin thc c bn v k sinh trng gy bnh trn ng vt thu sn: c im sinh hc, c ch gy bnh, ma v xut hin bnh,... Gip cho sinh vin thnh tho cc phng php chn on v phng tr cc bnh k sinh trng gy tc hi ln trn ng vt nui. Nm c ni dung v phng php t chc phng tr dch bnh ti cc c s nui trng thu sn nhm hn ch tc hi ca k sinh trng nng cao nng sut nui trng thu sn. 2. NI DUNG t c cc mc tiu trn, chng trnh mn hc bnh k sinh trng trn ng vt thu sn bao gm 4 chng nh sau: Chng 1. I CNG V K SINH TRNG V BNH K SINH TRNG Chng 2. BNH DO PROTOZOA Chng 3. BNH DO GIUN SN Chng 4. BNH DO NGNH GIP XC GY RA 3. YU CU c th tip thu tt cc ni dung ca mn hc th yu cu t ra l sinh vin phi hc xong hc phn BNH V PHNG PHP CHN ON BNH, nm vng cc phng php nghin cu bnh, cc bin php phng bnh chung... V TR CA MN HC NY V QUAN H VI CC MN HC KHChttp://www.ebook.edu.vn

1

K sinh trng l mt trong nhng mn hc chnh trong chng trnh o to c nhn ngnh Ng Y. Mn hc gii thiu cho sinh vin v k sinh trng v bnh do k sinh trng gy ra trn ng vt thu sn, nhng tc hi trn ngi v cc ng vt khc. Mn hc c quan h mt thit vi cc mn hc khc v c gii thiu khi sinh vin c hc cc mn c s. Cn gn lin gia l thuyt v thc hnh trong phng th nghm cng nh ti cc c s sn xut. TNH HNH NGHIN CU BNH K SINH TRNG TRN TH GII V VIT NAM 1. TRN TH GII Lin X c l nc c nhiu nh khoa hc nghin cu k sinh trng c sm nht v ton din nht. V.A.Dogiel (1882 - 1956) l ngi u tin t nn mng cho nghin cu k sinh trng c. Phng php nghin cu k sinh trng c nm 1929 ca ng m ra mt hng mi cho nghin cu v khu h k sinh trng trn c v cc loi bnh c do k sinh trng gy ra. Nm 1962. Bychowsky v cc cng s xut bn cun Bng phn loi k sinh trng ca c nc ngt Lin X, tc gi m t 1.211 loi k sinh trng ca khu h c nc ngt Lin X c. Nhng nm 1984 - 1987 cng trnh nghin cu khu h k sinh trng c nc ngt Lin X xut bn do O.N.Bauer, S.S.Schulman, A.V. Gussev v O.N.Bauer ng tc gi. Cng trnh m t hn 2000 loi k sinh trng ca 233 loi c thuc 25 h c nc ngt Lin X. Nm 1992. K sinh trng n bo (Protozoa) ca c (Jiris Lom v Iva Dykovas) cho chng ta bit hin nay c xp x 2.420 loi k sinh trng n bo c, trong c nhiu loi gy nguy him cho c nui nc ngt v c nui nc bin. Cun sch gii thiu phng php nghin cu v h thng phn loi ca 7 ngnh k sinh trng n bo c gm c ngnh trng roi (Mastigophora), ngnh Opalinata, ngnh Amip (Amoebae), ngnh trng bo t (Apicomplexa), ngnh vi bo t (Mycrospora), ngnh bo t (Myxozoa), ngnh trng lng (Ciliophora). Nm 1989. K. Nagasawa, T. Awakura v S. Urawa tng kt cc cng trnh nghin cu k sinh trng trn c nc ngt Hokkaido - Nht Bn v xc nh c 96 loi k sinh trng bao gm nh sau: Tn loi Protozoa Trematoda Monogenea Cestoda S lng(loi) 21 22 11 10

http://www.ebook.edu.vn

2

Nematoda Acanthocephala Mollusca Copepoda Branchiura Isopoda Cha xc nh

15 7 2 6 1 1 38

Nm 1998 Hoffman G.L tng kt cc cng trnh nghin cu k sinh trng c nc ngt Bc M trn 416 loi c xc nh c 19 ngnh thuc 4 gii: sinh vt nhn nguyn thy, ng vt nguyn sinh, nm, ng vt a bo. Mt s nc khu vc ng Nam c cc nghin cu k sinh trng c t u th k XX nhng cha nghin cu ton din cc nhm k sinh trng m thng ch nghin cu theo tng nhm k sinh trng nh sn l song ch, sn l n ch hoc k sinh trng mt vi loi c. Ti Thi Lan ngi nghin cu c cng trnh bnh k sinh trng c nui l ca C.B.Wilson. T 1926 - 1928 ng thng bo v hin tng hai loi rn c thuc ging Argulus k sinh trn c nc ngt. . Nm 1985. Paibool Yutisrum; Apirum Thuhanruksa khi iu tra khu h k sinh trng ca mt s loi c t nhin mt s vng ca Thi Lan, pht hin c 16 loi k sinh trong c 3 loi ngoi k sinh trng v 13 loi ni k sinh trng trn bng tng (Oxyeleotris marmoratus). Indonesia, t nm 1926 1933. Louis Bovien nghin cu sn dy, sn l song ch v giun u gai trn c nc ngt o Java, ng m t mt ging mi v mt loi mi l Djombangia penetrans tm thy trn c tr trng (Clarias batrachus); Isoparorchis eurytremum c Wallago attu. Nm 1932 1935. Alfred L. Buschkiel nghin cu k sinh trng n bo (Ichthyophtyrius multifiliis) trn mt s loi c nc ngt Indonesia. Malaysia, t nm 1961 1973, J.I. Furtado v C.H. Fernanda c bo co v phn loi v hnh thi mt s giun sn k sinh trn c nc ngt Malaysia. n nhng nm 1978- 1992, Leong Tak-Seng nghin cu k sinh trng a bo trn mt s loi c nc mn. T 1980 1992 Mohamed Shariff nghin cu k sinh trng trn c r phi v mt s loi c nui trong b knh. T 1983 1997. Susan Lim; Lee-Hong nghin cu h thng phn loi sn l n ch trn c nc ngt Malaysia v pht hin ra 54 loi sn l n ch .


3

Nm 1975. Carmen C. Velasquez ( Philippines) xut bn cun sch Sn l song ch Trematoda c Philippines trong m t 73 loi thuc 50 ging, 21 h sn l song ch k sinh trn 27 h c ca Philippines. Arthur, J.R. Lumanlan-May, S. khi tng kt nghin cu k sinh trng trn c Philippines iu tra xc nh c 201 loi k sinh trng 172 loi c gm: Tn loi Apicomplexa Ciliophora Mastigophora Microspora Myxozoa Trematoda Monogenea Cestoda Nematoda Acanthocephala Mollusca Branchiura Copepoda Isopoda S lng ( loi) 1 16 1 1 9 90 22 6 20 5 1 2 21 5

n cng l nc c nhiu nh nghin cu k sinh trng trn c. Nm 1967, Gupta nghin cu k sinh trng n bo v giun sn k sinh trn c. A.V. Gussev (1976) nghin cu khu h sn l n ch 37 loi c nc ngt n v phn loi c 57 loi sn l n ch trong c 40 loi mi . Banglades, A.T.A. Ahmed v M.T. Ezaz (1997) nghin cu k sinh trng ca 17 loi c da trn, xc nh c 69 loi giun sn k sinh bao gm Monogenea 1 loi, Trematoda 24 loi, Cestoda 10 loi, Nematoda 28 loi, Acanthocephala 6 loi. 2. VIT NAM Albert Billet - nh k sinh trng hc ngi php (1856 - 1915) l ngi u tin nghin cu k sinh trng Vit Nam. Nm 1898. Albert Billet m t loi mi l sn l song ch Distomun hypselobagri sinh trong bng hi c nheo Vit Nam. Nm 1936. P. Chevey v J. Lemasson nghin cu trng m neo Lernaea carassii Tidd. n nm 1961 - 1976, P.G.Mamaev, U.L.Paruchin, nghin cu k sinh


4

trng trn 60 loi c ca vnh Bc B xc nh c 190 loi giun, sn k sinh, trong m t c 9 ging v 37 loi mi i vi khoa hc. H K l ngi Vit Nam u tin c nhng cng trnh nghin cu qui m v y nht v k sinh trng trn C. Nm 1968 1971. Khi iu tra k sinh trng trn 16 loi c kinh t Bc B, Vit Nam, H K xc nh c 120 loi k sinh trng thuc 48 ging, 37 h, 26 b v 10 lp bao gm nh sau: Tn Mastigophora Myxozoa Ciliophora Monogenea Cestoda Trematoda Nematoda Acanthocephala Crustacea S lng ( loi) 2 18 17 42 4 8 12 2 15

Nm 1976. Nguyn Th Mui v cng tc vin nghin cu giun u gai trn c thuc vng ng bng Bc B, phn loi c 9 loi k sinh trn 12 loi c. Nm 1978. Thnh phn k sinh trng trn mt s loi c bin c gi tr kinh t ti Ph Khnh - Khnh Ho ( Nguyn Th Mui v Th Ha) pht hin c 80 loi k sinh trng k sinh trn c bin. Nm 1981-1985. Khu h k sinh trng 20 loi c nc ngt min Trung v Ty Nguyn (Nguyn Th Mui v Th Ho), pht hin v phn loi c 117 loi k sinh trng, trong lp sn l n ch chim s lng loi ng k. Nm 1984. Bi Quang T nghin cu v phn loi uc 15 loi k sinh trng trn C Tr en, 10 loi k sinh trng trn C Tr vng, 12 loi trn C Tr trng v 4 loi trn C Tr phi. Nm 1986 1991. Moravec F. v O.Sey xc nh c 16 loi sn l song ch (Trematoda), 21 loi giun trn (Nematoda), 7 loi giun u gai (Acanthocephala) khi nghin cu k sinh trng trn c nc ngt min Bc Vit Nam, trong m t 16 loi, 2 ging mi i vi khoa hc. Nm 1997. L Vn Chu v cc cng s nghin cu vt ch trung gian sn l gan nh, xc nh c 10 loi c nhim Metacercaria ca Clonorchis v Opisthorchis mt s tnh min Bc v min Trung Vit Nam.


5

Nm 2001. Bi Quang T khi nghin cu k sinh trng trn 41 loi c kinh t nc ngt ng bng sng Cu Long xc nh c 157 loi k sinh trng, 70 ging, 46 h, 27 b thuc 12 lp, 8 ngnh, trong c 121 loi ln u tin pht hin c Vit Nam . Nm 2007. Bi Quang T cho bit, thnh phn ging loi k sinh trng c nc ngt Vit Nam rt phong ph, nhiu nht l lp sn l n ch Monogenea, gp 103 loi, chim 28,14% tng s loi k sinh trng pht hin c, tip theo l lp Myxosporia gp 46 loi (12,57%); lp Nematoda gp 45 loi (12,3%); lp Trematoda gp 45 loi (12,3%); lp Oligohymenophorea gp 35 loi (9,65%); lp Maxillopoda gp 26 loi (7,1%); lp Acanthocephala gp 18 loi (4,92%); lp Cestoides gp 16 loi (4,37%); cn 10 lp khc s lng loi k sinh trng gp t hn (tng cng 32 loi). Trong tng s 373 loi k sinh trng th phn ln chng c chu k pht trin trc tip khng qua vt ch trung gian (242 loi, chim 64,75%). n nay nghin cu k sinh trng 110 loi c nc ngt v nc l thuc 59 ging, 31 h. Cc kt qu nghin cu xc nh c 373 loi k sinh trng thuc 132 ging, 83 h, 17 lp, trong phn loi c 78 loi, 3 ging v 1 h mi i vi khoa hc. Ngoi ra cn mt s loi cha ti liu nh loi n loi.


6

CHNG 1. I CNG V K SINH TRNG V BNH K SINH TRNG1. CC KHI NIM C BN V K SINH TRNG V BNH K SINH TRNG 1. 1. Lch s nghin cu k sinh trng Rt kh khi qut c mt cch ng v v lch s nghin cu ca ngnh K sinh trng, tuy nhin qua mt s ti liu thu thp c th lch s pht trin ngnh k sinh trng c th c tm tt nh sau : 1.1.1 Thi k th k th VII tr v trc Mt s loi k sinh trng nh giun a, sn dy, giun ch c m t Ai Cp, n , Trung Quc, Hy Lp. Mt vi dc liu cha bnh l v giun cng dng n , Trung Quc. Tn tui mt s tc gi nghin cu k sinh trng cng tm c mt s ti liu nh l Aristote m t giun a, Hyppocrate m t bnh st rt, Agarthaechides m t giun Ghine. 1.1.2. Thi k th k th VII n th k XVI thi k ny, ngnh k sinh trng cn pht trin chm chp. Pht hin thm mt s loi mi, c bit l sau khi khoa hc m xc ra i m t bnh hc do k sinh trng k hn, trong vic iu tr dng thuc ty tng giun sn ra khi c th 1.1.3. Thi k t th k XVII n gia th k XVIII Do pht hin ra nhiu loi k sinh trng, cc nh khoa hc nghin cu m t t m, nh loi, phn loi, sp xp k sinh trng. Linnaeus a ra tiu chun nh loi, Plater m t sn dy, Wepfer m t u trng sn b, Leeuwenhock m t sinh vt n bo t do, Busk nh loi sn l rut, Zedes nu cch vit t tn giun sn, Rudolphi chia nhm giun sn, Sikkartus xut bn sch v thuc iu tr bnh giun sn, Audry xut bn sch m t giun sn. 1.1.4. Thi k t gia th k XVIII n gia th k XX y l thi k pht trin nghin cu, sinh thi, chu k sng, cu trc ca k sinh trng, nht l nghin cu chu k sng trn vt ch v trong phng th nghim nh chu k ca k sinh trng st rt. Cng nh trong thi k ny pht hin nhiu loi n bo sng trong ni tng v trong mu nh : Leishmania donovani, Trypasonoma gambiense, Trypanosoma cruzi 1.1.5. Thi k na sau th k XX Thi k ng dng nhng thnh tu ca khoa hc khc nh ha sinh hc, siu cu trc, sinh hc phn t, min dch hc, bnh hc, dc hc, dch t hc, vo chn on, bnh hoc, iu tr, phng chng cc bnh k sinh trng nht l tin ti khng ch v c th thanh ton mt s bnh k sinh trng


7

2. CC NH NGHA V KHI NIM 2.1. K sinh trng 2.1.1. nh ngha K sinh trng l nhng sinh vt chim sinh cht ca cc sinh vt khc ang sng tn ti v pht trin V d : Trypanosoma k sinh trong mu c Dactylogirus k sinh trn mang ng vt thy sn

Hnh 1. Myxobonus

Hnh 2. Chidonela

2.1.2. Hnh thi, cu to 2.1.2.1. Cu to: Cu to ca k sinh trng rt a dng. T nhng dng n bo nh protozoa, c th cu to ch gm mt1 t bo nhng c kh nng m nhn tt c chc nng ca c th sng( v d Cryptobia agiata), n nhng c th c hai t bo ( v d trng hai t bo gregarine) n nhng c th a bo nh ngnh giun sn ( v d nh lp sn dy nhiu t Cestoidea) 2.1.2.2. Kch thc Kch thc ca k sinh trng thay i ty theo loi, ty theo giai on pht trin. C k sinh trng c ch vi m nh k sinh trng s rt( Plasmodium), c k sinh trng di hng mt nh sn dy( Cestoidae) V d : Chiu di Trypanosoma : 7 17m ca trng roiHnh 3. Trng hai t bo Gregarine

Hnh dng Cng khc nhau ty tng loi v ty tng giai on pht trin, c khi cng mt loi k sinh trng nhng giai on khc nhau, chng to thnh ngoi hnh khc nhau hon ton V d : loi sn l song ch trong mu c ( Sanguinicolosis). Sn l song ch pht trin c th qua 2 giai on u trng v k ch trung gian.http://www.ebook.edu.vn

8

Khi cn trong c th c, chng trng trong mu c, trng c hnh dng tam gic, c mu li, khi n ra chng c dng hnh bu dc. Khi ra ngoi mi trng v k sinh trong ng vt thn mm chng c dng hnh ti. chng sn sinh ra u trng Redia c dng hnh l sau chng li xm nhp tr li h tun hon ca c v pht trin thnh trng trng thnh. 2.1.3. Cu to c quan Do i sng k sinh qua nhiu thi i nn cu to ca k sinh trng thay i thch nghi vi i sng k sinh. i vi protozoa, cu to c th ch bao gm mt t bo, nhng m nhn tt c chc nng sng nh mt c th bnh thng. mt s loi k sinh trng a bo, th c s bin i v mt s c quan ca c th nhm thch ng vi iu kin sng. Nhng b phn khng cn thit thoi ha hoc bin i hon ton Nhng mt s c quan rt pht trin nh b phn pht hin vt ch ca a, u trng giun mc c tnh hng tnh, b phn bm ca sn. Mt s c quan cu to n gin nh c quan tiu ha ca sn l, do thc n rt chn lc. Cu to ca tng c quan cng c thay i theo tng giai on pht trin ca k sinh trng V d: Chu k pht trin ca sn l song ch Trematoda. - Giai on bo nang Sporocyte : C th chng c bo nang hnh trn hay hnh ti v b mt c kh nng thm thu dinh dng - Giai on u trng Redia : c th c hu, rut dng hnh ti ngn, c hai ng bi tit - Giai on u trng Cercaria : C th chia lm hai phn thn v ui, b mt c gai. cu to c th c c quan tiu ha( ming, hu, thc qun, rut) c h thng bi tit v t thn kinh, pha trc c tuyn tit ra enzim xm nhp c th vt ch - Giai on u trng Metacercaria : C th pht trin gn ging vi trng trng thnh, b mt c th c gai, c gic ming, gic bng, l ming, l bi tit. Cu to trong c c quan tiu ha c quan bi tit, h thn kinh v c quan sinh dc. 2.1.4. c im sinh sn ca k sinh trng K sinh trng c hnh thc sinh sn phong ph, sinh sn nhanh v sinh sn nhiu. K sinh trng sinh sn theo cc hnh thc nh : - Sinh sn v tnh : T mt k sinh trng nhn v nguyn sinh cht phn chia, s lng phn chia t nhiu ty loi k sinh trng to ra k sinh trng mi nh sinh sn ca Amip, trng roivv Trng roi Trypanosoma sinh sn bng cch phn i c th. Qu trnh sinh sn ca trng roi c m t nh sau : u tin Trypanosoma mt roi v mng un, c th co ngn li thnh hnh trn, sau mt thi gian khng lu, c th phn i thnh 2,4,8 t bo. Mi t bo hnh thnh mt c th mihttp://www.ebook.edu.vn

9

- Sinh sn hu tnh : c chia ra gm + Sinh sn hu tnh gia cc th c v cc th ci L s bt cp giao phi ca cc c th c v c th ci sinh sn ra c th con + Sinh sn lng tnh : Phn ln giun sn c hnh thc sinh sn lng tnh. Sinh sn lng tnh c ngha l trn c th ca k sinh trng c ng thi c c quan sinh dc c( c quan sinh dc c thng c t mt n nhiu tuyn tinh) v c quan sinh dc ci, chng c th t tin hnh giao phi trn cng mt c th sinh ra k sinh trng con. V d : Lp sn l n ch Monogenae. C quan sinh dc c ca chng c nhiu tuyn tinh, nm pha sau tuyn trng v nm gia hai nhnh rut, ng dn tinh ni lin vi c quan giao cu thng n xoang sinh dc pha trc c th. C quan sinh dc ci c tuyn trng, t cung, ng dn trng n xoang sinh dc, tuyn non hon cng rt pht trin Giai on c kh nng sinh sn : l thi k m k sinh trng c iu kin thc hin qu trnh cho ra k sinh trng mi + Giai on trng thnh : a s k sinh trng u pht trin ti giai on trng thnh mi c kh nng sinh sn. V d : Sn l 16 mc( Dactylogyosis) + Giai on u trng : c mt s loi k sinh trng c kh nng sinh sn ngay khi cn giai on u trng. V d nh : Giun ln (Strongyloides stercoralis) 2.2. Hin tng k sinh Trong t nhin c th sinh vt yu cu v cc iu kin ngoi cnh c khc nhau do c nhiu loi sinh vt c phng thc sng khc nhau v c s khc bit gia cc giai on pht trin. C mt s sinh vt sng t do, mt s sinh vt sng cng sinh, tri li c nhng sinh vt trong tng giai on hay trong c qu trnh sng nht thit phi sng bn trong hay bn ngoi ca mt c th sinh vt khc ly cht dinh dng m sng hoc ly dch th hoc ly t bo c th lm thc n, duy tr s sng ca n v pht sinh tc hi i vi sinh vt kia gi l phng thc sng k sinh hay cn gi l s k sinh. Sinh vt sng k sinh gi l sinh vt k sinh. ng vt sng k sinh gi l k sinh trng. Sinh vt b sinh vt khc sng k sinh gy tc hi gi l k ch. K ch khng nhng l ngun cung cp thc n cho k sinh trng m cn l ni c tr tm thi hay vnh cu ca n. Cc loi biu hin s hot ng ca k sinh trng v mi quan h qua li gia k sinh trng v k ch gi l hin tng k sinh. Khoa hc nghin cu c h thng cc hin tng k sinh gi l k sinh trng hc. Nh vy, hin tng k sinh l mi quan h qua li phc tp gia hai c th sinh vt, trong mt sinh vt tm thi hoc thng xuyn c tr bn trn hay bn trong sinh vt kia, ly cht dinh dng cho mnh v gy ra nhng tc hi nht nh.http://www.ebook.edu.vn

10

Hin tng k sinh c th xy ra gia hai c th ng vt, hai c th thc vt hoc gia ng vt v thc vt 2.3. Bnh k sinh trng 2.3.1. nh ngha Bnh k sinh trng l hin tng k sinh kt hp vi du hiu bnh l trong tc nhn gy bnh l ng vt.. Theo Parlosky : Bnh k sinh trng l kt qu ca mt sinh vt gy kch thch c tnh cht sinh hc vo mt sinh vt khc lm xut hin nhng du hiu lm sng v bnh C nhiu loi k sinh trng gy bnh trn ng vt thy sn nh bnh do ng vt n bo k sinh, bnh do giun, sn k sinh v bnh do gip xc k sinh... Trong mi quan h k sinh, sinh vt c li l k sinh trng, sinh vt b hi l k ch. 2.3.2. iu kin pht sinh bnh k sinh trng Nhng iu kin pht sinh bnh do k sinh trng bao gm ; 2.3.2.1. K sinh trng phi c ng lc nht nh c lc ph thuc vo cc yu t : - Kh nng gy bnh ca tng loi k sinh trng - S lng k sinh trng ln - Dng xm nhp - Con ng xm nhp thch hp 2.3.2.2. Vt ch cm th L nhng k ch thch hp vi loi k sinh trng gy bnh , ph thuc vo cc yu t : - Tui ca vt ch - Sc khng vi bnh ca vt ch - S nhim cng loi k sinh trng trc - S s dng thuc vt cm th - Trng thi min nhim ca vt cm th 2.3.2.3. iu kin ngoi cnh thch hp Trong qu trnh pht trin ca mm bnh, c nhng giai on mm bnh tn ti bn ngoi, v vy mi trng bn ngoi ng vai tr khng th thiu trong s pht trin ca cc bnh k sinh trng l : - Nhit thch hp - Mi trng nc thch hp - Vt ch trung gian thch hphttp://www.ebook.edu.vn

11

- nh sng thch hp - Thi gian thch hp. 2.4. Khi nim v k sinh vt, k ch, k ch trung gian, k ch cui cng, k ch bt buc, k ch d tr, k ch thng qua 2.4.1. K sinh vt: Sinh vt sng k sinh vo sinh vt khc. 2.4.2. K ch : Sinh vt b sinh vt khc sng k sinh v gy tc hi 2.4.3. K ch bt buc: L k ch c cu trc c th v c im sinh l, sinh thi ph hp vi nhu cu dinh dng v sinh thi ca k sinh trng, do KST ny d xm nhp v pht trin thun li. Do vy mc cm nhim ca KST trn k ch ny thng cao v chng thng gy tc hi ln. Nu v mt l do no , KST khng tm thy nhng k ch bt buc, chng kh duy tr ni ging v d b dit vong. 2.4.4. K ch khng bt buc: L k ch c cu trc c th v c im sinh l, sinh thi khng ph hp vi c im sinh l, sinh thi ca k sinh trng, do k sinh trng kh xm nhp v pht trin khng thun li. Do vy mc cm nhim ca KST ny trn k ch thng thp, tc hi khng ng k. Trong t nhin nu v mt l do no , KST ch tm thy k ch khng bt buc trong mi trng sng ca n, chng cng kh duy tr ni ging v d b dit vong. 2.4.5. K ch thng qua: L k ch khng bt buc ca mt loi k sinh trng no , nhng trong c th k ch ny, KST khng hon thnh chu k pht trin ca mnh v b o thi ra ngoi mi trng. Nh vy c th k ch c xut hin du hiu bnh l nhng khng tm thy tc nhn, k ch ny gi l k ch thng qua. V d: Giun a (Ascaris spp) l k sinh trng c tnh la chn k ch rt cao, c chu k pht trin trc tip khng qua k ch trung gian, nhng i hi s di chuyn ch ng trong c th k ch. Mi loi giun a khc nhau thng c mt loi k ch bt buc ring bit, chng thng k sinh rut nhiu ng vt khc nhau, trong c con ngi. Nu trng ca loi giun ny xm nhp vo ng tiu ho ca mt loi k ch khng bt buc, chng cng tri qua qu trnh pht trin v di chuyn ch ng trong c th k ch theo chu trnh: Rut gan - phi - rut nh khi xm nhp vo k ch bt buc, nhng khi ri vo rut ln th hai, chng s b nhu ng rut o thi ra ngoi theo phn k ch nn khng khp kn c vng i ca k sinh trng. Nh trng hp giun a nga ri vo ng tiu ha ca th, n vn hon thnh mt vi giai on, n khi giun a nga khi ri vo rut ln hai ca th th b o thi ra ngoi qua phn. Hin tng k sinh nh vy gi l hin tng k sinh thng qua. y l hin tng c ngha trong y hc v th y v khng tm ra nguyn nhn khi c du hiu bnh l. 2.4.6. K ch cui cng: L k ch m k sinh trng tn ti giai on trng thnh v tin hnh sinh sn hu tnh.


12

2.4.7. K ch trung gian: L k ch m k sinh trng tn ti giai on u trng v tin hnh sinh sn v tnh. Trng hp giai on u trng v giai on sinh sn v tnh nu k sinh qua hai k ch trung gian th k ch u tin l k ch trung gian th nht, cn k ch tip theo gi l k ch trung gian th hai. 2.4.8. K ch d tr (bo trng hoc lu gi): C mt s k sinh trng k sinh trn nhiu c th ng vt, loi ng vt ny c th tr thnh ngun gc gin tip cm nhim k sinh trng cho ng vt kia th gi l k ch bo trng. V d: Sn l Clonorchis sinensis Cobbold, 1875 giai on u trng k sinh trong c th k ch trung gian th nht l c Biphynina longiornis v k ch trung gian th 2 l cc loi c nc ngt. Giai on trng thnh k sinh trong gan, mt, k ch cui cng l ngi, mo, ch v mt s ng vt c v. ng v quan im k sinh trng hc ca ngi th ch, mo l k ch bo trng. Do mun tiu dit bnh sn l gan th khng nhng cn dit k ch trung gian m cn dit k ch bo trng. V d: i vi c, k sinh trng Cryptobia branchialis k sinh trn mang c trm gy bnh mang nghim trng nhng khi loi ny bm trn mang c m trng, c m hoa vi s lng nhiu hn c trm, c m vn khng b bnh. Do bn thn hai loi c ny c kh nng min dch t nhin. Trng hp ny c m l k ch lu gi (bo trng) ca bnh do Cryptobia branchialis. Trong cc ao nui c thng nui ghp nhiu loi c nn mun phng bnh do Cryptobia branchialis cho c trm phi kim tra cn thn cc loi c cng nui x l tiu c cc k ch lu gi mi phng bnh cho c trm c trit . 2.4.9. K sinh trng ngoi k sinh: L k sinh trng k sinh trn b mt c th trong tng giai on hay sut i c gi l k sinh trng ngoi k sinh. 2.4.10. K sinh trng ni k sinh: L k sinh trng k sinh trong cc c quan ni tng, trong cc t chc, trong xoang ca vt ch 3. CC HNH THC K SINH 3.1. Cn c vo tnh cht k sinh 3.1.1. K sinh gi L hnh thc k sinh m k sinh trng trong iu kin bnh thng sng t do, ch c bit mi sng k sinh. V d: Haemopis sp sng t do khi tip xc vi ng vt ln chuyn qua sng k sinh. 3.1.2. K sinh tht K sinh trng trong tng giai on hay ton b qu trnh sng ca n u ly dinh dng ca k ch, c th k ch l mi trng sng ca n. Da vo thi gian k sinh c th chia ra lm hai lai:http://www.ebook.edu.vn

13

K sinh c tnh cht tm thi: L k sinh trng k sinh trn c th k ch thi gian rt ngn, ch lc no ly thc n mi k sinh nh a c Piscola sp k sinh ht mu c. K sinh mang tnh cht thng xuyn: Mt giai on, nhiu giai on hay c qa trnh sng k sinh trng nht thit phi k sinh trn k ch. K sinh thng xuyn li chia ra k sinh giai on v k sinh sut i. 3.1.3. K sinh giai on Ch mt giai on nht nh trong qu trnh pht trin k sinh trng sng k sinh. Trong ton b qu trnh sng ca k sinh trng c giai on sng t do, c giai on sng k sinh nh: Ging gip xc chn t Sinergasilus giai on u trng sng t do, giai on trng thnh sng k sinh trn mang ca nhiu loi c. 3.1.4. K sinh sut i Sut c qu trnh sng, k sinh trng u sng k sinh, n c th k sinh trn mt hoc nhiu k ch, khng c giai on sng t do nn khi tch khi k ch, n b cht. V d k sinh trng Trypanosoma k sinh trong mu c, bo t trng Eimeria k sinh trong thnh rut c. 3.2. Cn c vo v tr k sinh 3.2.1. Ngoi k sinh K sinh trng k sinh trn b mt c th trong tng giai on hay sut i u gi l ngoi k sinh. c k sinh trng k sinh trn da, trn vy, trn mang, hc mi, xoang ming u l ngoi k sinh, v d nh cc ging k sinh trng Trichodina, Ichthyopthirius, Argulus, Lernea... 3.2.2. Ni k sinh L ch k sinh trng k sinh trong cc c quan ni tng, trong t chc, trong xoang ca k ch nh: Sn l Sanguinicola sp k sinh trong mu c; sn dy Cariophylloeus sp, giun u mc Acanthocephala k sinh trong rut c. Ngoi hai loi k sinh trn cn c hin tng siu k sinh, bn thn k sinh trng c th lm k ch ca k sinh trng khc. V d: Sn l n ch Gyrodactylus sp k sinh trn c nhng nguyn sinh ng vt Trichodina sp li k sinh trn sn l n ch. Nh vy sn l n ch Gyrodactylus l k ch ca Trichodina nhng li l k sinh trng ca c. Tng t nh trng m neo Lernea sp k sinh trn c, nguyn sinh ng vt Zoothamnium sp k sinh trn trng m neo Lernea sp. 4. PHNG PHP NGHIN CU K SINH TRNG V BNH K SINH TRNG


14

4.1. Nhim v v khi lng nghin cu k sinh trng Trc khi nghin cu k sinh trng , cn xc nh r nhim v: nghin cu ng b cc looi c trong thy vc, hay ch nghin cu mt s loi hoc mt loi xc nh no . Trc ht cn tm hiu c cu vt nui vng nc phi nghin cu, tnh hnh din bin v bnh v nhng vn lin quan, hoch nh k hoch v nhim v nghin cu st ng vi yu cu. S lng mu nghin cu phi nh gi tnh hnh k sinh v bnh k sinh trng. Trong qu trnh nghin cu cn ch trc ht n nhng loi c gi tr kinh t, song cng khng c coi nh cc loi khc v rt c th chng l vt mang bnh nguy him cho cc i tng c kinh t. Tt nht nn nghin cu mi loi khong 15 25 c th, gm cc c tui khc nhau, khng nht thit phi dng \mu c kch thc qu ln nhng phi l mu trng thnh. Nu ch tp trung nghin cu t loi th s lng c th mi loi nn nhiu hn s lng ni trn. Nu vng nc cn nghin cu ln, cn thu mu nhiu im khc nhau. Trong sng cn ly mu thng lu. h cha cn ch vng gn p v cc khu vc tiu biu khc. K hoch nghin cu cn c tnh ton tht st. Nu k c cc bc thu mu, gii phu, c nh, ghi chp... th bnh qun trong mt thng, mi ngi c th nghin cu c 70 - 80 con c kch thc trung bnh. Nu tin hnh nghin cu s lng ln c th th nn t chc mt nhm t ngi (chuyn v Monogenea, nguyn sinh ng vt v k sinh trng khc). Kt qu so snh nh gi tnh trng k sinh trng, mc cm nhim.... gia cc loi theo la tui, theo vng nc, theo ma v... ch c ga tr khi bo m s lng i tng gii phu ca mi loi nh nu (15 - 25 con). Nu s lng t hn, ta ch c th ghi nhn xt v m t hin tng v cn ni r i tng c gii phu. Trc khi tin hnh iu tra nghin cu k sinh trng, cn chun b y cc iu kin cn thit nh dng c gii phu, knh hin vi, knh lp, ha cht, ti liu...(s c trnh by phn sau) m bo hiu qu v cht lng nghin cu. 4.2. Mt s quy tc v th t nghin cu ng b k sinh trng Mu dng nghin cu phi l mu sng hoc va mi cht, cha b kh, t b tn thng do nh bt. Tuy nhin, cng khng loi tr mt s trng hp phi nghin cu mu p lnh hoc c nh (trng hp c nh phi dng nc ra, lm cho mu mm tr li). Trong nhng trng hp , cc kt qu gii phu khng nn coi l gi tr y nh khi m mu sng. Nghin cu ng b v k sinh trng c tin hnh theo mt k hoch cht ch, nghin cu t ngoi hnh n tng b phn ca cc c quan bn trong, khng b st mt b phn no, c ghi chp y khi gii phu v ghi vo nht k nghin cu.http://www.ebook.edu.vn

15

Trc lc bt u nghin cu phi xc nh r mu thuc loi no, phi tin hnh o v cn nhanh chng mu khi b kh. o chiu di ton b c th v o chiu di n cui hng vy cui thn gc vy ui. o chiu cao ch rng nht ca thn. xc nh tui c, ly khong t 15 - 20 vy ln i vi c c vy, hoc ly gai nhn vy ngc v nh thch (sau khi nghin cu no) i vi c da trn. Vy c v nh thch c ra sch, phi kh, ghi phiu mu (tiket): s th t c nghin cu, k ch, ngy thu. Vy c bo qun bng cch gi trong mt quyn s con. Nh thch gi ring. Trc khi tin hnh nghin cu chi tit ngoi hnh, cn ly mu tim v pht ln knh, tim s c nghin cu sau. Sau khi ly mu, co ly mu nht trn mu, quan st di knh gii phu ri tin hnh nghin cu ngoi hnh Sau khi nghin cu cn thn ngoi hnh, thu mu ngoi k sinh trng, mi bt u nghin cu cac c quan bn trong v m c. Xoang thn c nghin cu sau khi gii phu mu, nhng k sinh trng thu c trn b mt cc c quan ni tng, trn mng m... u c xem l k sinh trng trong thn. Th t nghin cu cc c quan bn trong thng nh sau: 1- tim; 2- bng nc tiu; 3- ti mt; 4- gan; 5- l lch; 6- m m; 7- phc mc; 8- rut; 9- tuyn sinh dc; 10- bong bng; 11- thn; 12- mt; 13- no; 14- ty sng; 15- c; 16- b xng Trong mt s trng hp (th d: c qu ln hoc mang c qu ln ) c th thay i th t k trn: trc ht nghin cu rut, thn v cc b phn ny mau hng. Khi gp kh khn trong vic nghin cu ngoi hnh v thu mu ngoi k sinh, nhm cng tc c th tch ring mt ngi chuyn lo vic ny. 4.3. Mt s iu cn ch khi thu mu k sinh trng Khi tch ring cc c quan bn trong ca mu, khng c lm hng mt ngoi ca chng, v c th mt s k sinh trng c th ln sang cc c quan khc. c bit khi gii phu phn rut v cc c quan bn trong cn phi ra tht sch dng c, trnh lm ln ln k sinh trng t b phn ny sang b phn khc. Khng c kh khi tin hnh m mu ni chung v cc c quan bn trong ni ring. Mun vy ngi ta dng vi mng t hoc giy sch bc chng li. Nhng b phn gii phu nn t vo khay sch tin hnh chp nh. pht hin cc k sinh trng kch nh trong cc c quan bn trong ca mu cn dng cch p xem di knh lp (c phng i 10 hoc 20 ln) hoc knh gii phu. Cn chun b khong 8 i knh phng kch thc 6 x 12-18 cm, dy 3mm p st v quan st nht c cng cc ni cht. i vi c b c th dng knh kch thc 7,5 x 2,5 cm. Trc khi p cho thm t nc, p n khi to c mt lp mng, trong l c. m k s lng cc loi k sinh trng, ghi chp cn thn sau thu mu.


16

Khi nhc knh ln thu mu cn ch theo di, khng mt hoc ln k sinh trng, khng dnh vo ng ht nghin cu thch bo t trng cn co ly nht cc c quan khc nhau, tin hnh quan st di knh hin vi c phng i ln Khi nghin cu Monogenea mang khng dng phng php p v km hiu qu, cn quan st tng tia mang bng di nhn di kinh gii phu, ri dng ng ht nh ht trng cho vo chn thy tinh con. Cn c bit lu rng u ca bn sn dy, giun u mc cm su vo thnh rut rt d b t khi ly chng ra. Phi dng di gii phu khot xung quanh mi li chng ra c d, sau dng Pipet ht nc ru tht sch u mc ca trng. Bo nang sn l n ch cng cn dng di gii phu ly ra, sau khi chc rch mng bo cn p nh di knh quan st. Trong sut qu trnh nghin cu phi ht sc ch ghi etikt cn thn, trnh nhm ln. Cc mu cn phi c inh ring r bo qun Vic tnh ng s lng k sinh trng c ngha rt quan trng khi nh gi, chun on mc gy hi. Vic tnh ng s lng k sinh trng c ngha c l thuyt ln thc tin. Tuy nhin, i vi mt s nhm k sinh trng (nh nguyn sinh ng vt chng hn) thc t rt kh chun on s lng. Trong trng hp y, c th ghi kt qu theo kiu t, nhiu, rt nhiu,.... hoc ghi s lng c th m c trn mt knh, trn mt knh lam. S k sinh trng mu c tnh theo s lng m c trong tiu bn. Khi thu mu k sinh trng cn bo m sch, khng ln cc cht bn, nht...v sau khi c nh, khi cn x l th rt kh ra sch (tr loi philometra obturans k sinh h mch mu th khng c ra v chng b v khi vo nc). Trong nhng trng hp c bit, khi pht hin s lng k sinh trng qu ln, c th ch thu mt ln, phn c nh cn li nghin cu sau. Nu c iu kin, tt nht nn tin hnh chp nh hin trng C S SINH HC CA K SINH TRNG 1. NGUN GC CA SINH VT SNG K SINH Sau nhiu nm nghin cu cc nh k sinh trng hc rt ra kt lun rng: T tin ca k sinh trng c th sinh sng t do, trong qu trnh sng do mt c hi ngu nhin, n c th sng trn b mt hay bn trong c th sinh vt khc, dn dn n thch ng vi mi trng sng mi, y c th tha mn c cc iu kin sng, n bt u gy tc hi n sinh vt kia tr thnh sinh vt sng k sinh. Phng thc sng k sinh ny c hnh thnh do ngu nhin lp i lp li nhiu ln thng qua k sinh gi ri n k sinh tht.http://www.ebook.edu.vn

17

T tin ca sinh vt k sinh tri qua mt qu trnh lu di thch nghi vi hon cnh mi trng sng mi, v hnh thi cu to v c tnh sinh l, sinh ha ca c th c s bin i ln, mt s c quan trong qu trnh sinh sng k sinh khng cn thit th thoi ha hoc tiu gim nh c quan cm gic, c quan vn ng...Nhng c quan m bo s tn ti ca ni ging v i sng k sinh th pht trin mnh nh c quan bm, c quan sinh dc. Mt s c tnh sinh hc mi c hnh thnh, dn dn n nh v di truyn cho i sau. Qua nhiu th h cu to c th cng thch nghi vi i sng k sinh, chng chuyn t i sng t do sang i sng k sinh bng mt s con ng sau: 1.1. Do s quen dn ca mi quan h dinh dng Sinh vt sng lun c mi quan h cht ch vi mi trng v sinh v hu sinh xung quanh n, trong mi quan h , c th c mt sinh vt sng t do c th chuyn dn t i sng t do sang i sng hi sinh, ri sang k sinh do s quen dn ca mi quan h dinh dng. V d: Ging giun trn Temnocephala spp, bn cht l sinh vt sng t do trong nc, sau nhiu th h chng ngu nhin chuyn sang sng hi sinh trn b mt mai ca cua cho tin vic di chuyn trong nc ly thc n t mi trng ngoi. Nhng sau nhiu th h tri qua, giun trn xut hin mng sinh hc thm thu dinh dng t cua, khi quan h dinh dng ny c thit lp th quan h gia giun v mi trng lng lo dn v cui cng chm dt. Khi giun chuyn sang i sng k sinh. Phng thc sng k sinh ny c hnh thnh thng do ngu nhin, lp i lp li nhiu ln t k sinh gi ri n k sinh tht, t ni sinh n k sinh. 1.2. Do s quen dn ca hin tng ri ngu nhin vo rut ca mt c th khc Hin tng ny c lp i, lp li nhiu ln i vi mt ging, mt loi th bn thn sinh vt ny phi c nhng bin d thch nghi tn ti trong mi trng mi (trong rut mt sinh vt khc) c th duy tr ni ging. T v tr k sinh l rut, KST ny c th chuyn sang k sinh cc ni quan khc. T tin ca sinh vt k sinh tri qua mt qu trnh lu di thch nghi vi hon cnh mi trng mi. Hnh thi cu to v c im sinh l, sinh ho ca c th c s bin i ln, mt s c quan trong c th khng cn dng n th b thoi ho hoc tiu gim nh c quan cm gic, c quan vn ng Ngc li nhng c quan cn cho s tn ti ca sinh vt trong mi trng mi v duy tr ni ging th pht trin mnh nh c quan bm, c quan sinh dc. Mt s c tnh mi c hnh thnh, dn n nh v di truyn cho i sau. Qua nhiu th h cu to c th cng th hin s thch nghi vi i sng k sinh su sc. Ngoi ra, trong t nhin cn gp mt s sinh vt chuyn t i sng cng sinh sang i sng k sinh. Cng sinh l hai sinh vt tm thi hay lu di sng chung vi nhau, c hai u c li v khng gy hi cho nhau. Nhng trong qu trnh tin ho,


18

mt sinh vt pht sinh ra cc c quan mi, c th ly cht dinh dng ca sinh vt kia, nh vy t phng thc sng cng sinh chuyn sang phng thc sng k sinh. V d: Trng n bo Amp Entamobia histokytica Schaudinn sng trong rut ca ngi di dng th dinh dng nh, ly cc cht cn b on rut sau tn ti v khng gy tc hi cho ngi, lc ny n l cng sinh phin li (hay cn gi l hi sinh). Khi c th vt ch b bnh, t bo t chc thnh rut b tn thng, sc khng yu, amp th dinh dng nh c kh nng tit ra men ph hoi t bo t chc rut, chui vo tng nim mc rut chuyn thnh amp th dinh dng ln c th gy bnh cho ngi. Nh vy t i sng cng sinh amp chuyn sang i sng k sinh. 2. QUAN H GIA K SINH TRNG - K CH - MI TRNG K sinh trng, k ch v iu kin mi trng c quan h mt thit. Quan h gia k sinh trng vi k ch ph thuc vo giai on pht trin, chng loi, s lng k sinh trng, v tr k sinh v tnh trng c th k ch. iu kin mi trng sng ca k ch nh hng trc tip hoc gin tip n k sinh trng, k ch v mi quan h gia chng vi nhau. 2.1. Mi quan h qua li gia k sinh trng - k ch 2.1.1. Tc hi ca k sinh trng vi k ch K sinh trng khi k sinh ln k ch gy tc hi mc tuy c khc nhau nhng nhn chung lm cho c th k ch pht trin chm, pht dc khng tt, sc khng gim, c th b cht. C th tm tt nh hng ca k sinh trng vi k ch nh sau: 2.1.1.1. Tc dng kch thch c hc v gy tn thng t bo t chc y l loi tc dng thng thng nht ca k sinh trng i vi k ch. Rn c Argulus dng ming v gai bng co ln da c kch thch lm cho c kh chu bi li lon x hoc nhy ln mt nc. K sinh trng gy tn thng cc t chc c quan k ch, hin tng ny rt ph bin nhng mc c khc nhau nu gy tn thng nghim trng c th lm cho cc c quan b ph hoi, cc t bo bong ra gy thnh so, t chc b t mu v tit ra nhiu nim dch. 2.1.1.2. Tc dng nn v lm tc C mt s k sinh trng k sinh cc c quan bn trong lm cho mt s t chc t bo b teo nh li hoc b t lit ri cht, loi tc dng ny thng thy cc t chc gan, thn, tuyn sinh dc nh sn dy Ligula sp, k sinh trong xoang h c chp lm cho tuyn sinh dc ca c ch pht trin n giai on II. Mt s k sinh trng k sinh c th chn p mt s c quan quan trng nh tim, no... lm cho k ch cht nhanh chng. K sinh trng k sinh s lng ln trong rut c th lm tc rut ca c nh Acanthocephala sp. C mt s k sinh trng s lng t nhng n c th lm kch thch dy thn kinh, lm c co git, cng c th gy tc ngn rut, tc ng n tnh mch.http://www.ebook.edu.vn

19

2.1.1.3. Tc dng ly cht dinh dng ca k ch Tt c k sinh trng thi k k sinh u cn cht dinh dng t k ch v vy nn nhiu hay t k ch u b mt cht dinh dng gy tn hi cho c th, tuy nhin vi s lng k sinh t hu qu khng thy r, ch khi no k sinh trng k sinh vi s lng nhiu mi biu hin r rt. K sinh trng Lernea k sinh trn c m, c trm s lng nhiu lm c gy, u rt to, bng v ui thp li, nu khng x l lu c s cht. 2.1.1.4. Tc dng gy c vi k ch K sinh trng trong qu trnh k sinh tin hnh trao i cht, bi tit cht cn b ln c th k ch ng thi k sinh trng tit ra cht c gy c cho k ch. Qua kt qu nghin cu k sinh trng c nhiu ti liu cho bit rn c Argulus ming c tuyn t bo c kh nng tit ra dch ph hoi t chc da v mang c, k sinh trng Sinergasilus k sinh trn mang nhiu loi c nc ngt n tit ra cht lm tan r t chc mang... 2.1.1.5. Lm mi gii gy bnh Nhng sinh vt k sinh ht mu thng lm mi gii cho mt s k sinh trng khc xm nhp vo c th k ch, nh a c ht mu c thng mang mt s k sinh trng ly cho s c khe mnh. 2.1.2. Phn ng ca k ch ln k sinh trng i vi ng vt thy sn, nghin cu v vn ny cha nhiu nn s nh hng tht c th kh c th kt lun chnh xc. Nhn chung tc dng ca k ch i vi k sinh trng biu hin di cc mt di y: 2.1.2.1. Phn ng ca t bo t chc k ch K sinh trng xm nhp vo c th k ch gy kch thch cho t bo t chc c phn ng. Biu hin ni k sinh trng i vo t chc m hnh thnh bo nang hoc t chc xung quanh v tr k sinh c hin tng t bo tng sinh, vim lot hn ch sinh trng v pht trin ca k sinh trng, mt khc lm cho c quan bm ca k sinh trng km vng chc. iu ny nhm hn ch tc hi ca k sinh trng, c lc c th tiu dit k sinh trng V d: trng qu da Ichthyophthirius khi k sinh trn da c, da ca k ch nhn kch thch, t bo thng b tng sinh bao vy k sinh trng thnh cc bc trng lm tm nn cn gi l bnh bch im. Sn l k sinh trn da c v c l Posthodiplostonrum cuticola hnh thnh bo nang, vch c t bo sc t en bao vy nn da c cc ht lm tm en. 2.1.2.2. Phn ng ca dch th K ch nhn kch thch khi c k sinh trng xm nhp v sn sinh ra phn ng dch th. Phn ng dch th c nhiu dng nh pht vim, thm thu dch pha longhttp://www.ebook.edu.vn

20

cc cht c, va tng kh nng thc bo lm sch cc d vt v t bo cht ca bnh. Nhng phn ng dch th ch yu l sn sinh ra khng th, hnh thnh phn ng min dch. Phn ng min dch ca c th k ch trc y ngi ta cho rng ch c cc bnh do vi sinh vt gy ra nhng qua cc kt qu nghin cu gy y k sinh trng thuc cc ngnh: nguyn sing ng vt, giun sn, gip xc k sinh... c th k ch cng c kh nng sn sinh ra min dch nhng yu hn. 2.1.2.3. Tui ca k ch nh hng k sinh trng Thng k ch trong qu trnh pht trin th c th tng trng, k sinh trng k sinh trn c th k ch cng c s thay i cho thch hp. i vi k sinh trng chu k pht trin c k ch trung gian thng xy ra hai hng: Mt s ging loi k sinh trng k sinh trn c th k ch c cng v t l cm nhim gim i theo s tng ln ca tui k ch. V d: Sn dy Bothriocephalus gowkongensis k sinh trong rut c trm, thng c di mt tui c t l v cng cm nhim cao, do c ging n thc n ch yu l sinh vt ph du trong c Cyclops l k ch trung gian ca sn dy, c trm trn mt tui t l cm nhim thp do n c. Mt s k sinh trng c cng v t l cm nhim tng theo tui ca k ch do lng thc n tng nn k ch trung gian cng tng, thi gian cng di kh nng tch t v c hi nhim bnh cng nhiu, v vy c ln thng c cng v t l cm nhim cao. K sinh trng l ngoi k sinh thng t l v cng cm nhim ty thuc vo din tch tip xc, c th k ch cng ln hoc thi gian sng cng lu th k sinh trng k sinh cng nhiu. Do cu to c th, mi trng sng ca c con v c ln khc nhau dn n c s sai khc gia t l v cng cm nhim k sinh trng. Mt s k sinh trng pht trin khng qua k ch trung gian, t c lin quan n tui k ch nh: Chilodonella sp, Trichodina sp k sinh trn c cc giai on, nhng giai on c bt, c hng, c ging, c th cn non, mt nui dy nn thng c cng v t l cm nhim cao gy thit hi ln n sn xut. 2.1.2.4. Tnh n ca k ch nh hng n k sinh trng K sinh trng l ni k sinh chu tc ng rt ln bi chui thc n ca c, do tnh n khng ging nhau m chia cc loi c lm hai nhm: c hin v c d. C hin n mn b hu c, thc vt thy sinh, ng vt nh nn hay cm nhim k sinh trng c chu k pht trin trc tip hay giun sn c chu k pht trin qua mt k ch trung gian l ng vt ph du. V d: c hin hay cm nhim k sinh trng l bo t gai Cnidosporidia, c trm c thng cm nhim k sinh trng Balantidium. Ngc li c d n cc ng vt thy sinh ln v n c, thng b cm nhim cc ging loi k sinh trng c chu k pht trin phc tp, giai on u trng ca k sinh trng k sinh cc k ch l vt mi ca c d nh c nheo, c thiu hay cm nhimhttp://www.ebook.edu.vn

21

sn l song ch Isoparorchis sp, c tr, c vc... thng cm nhim sn l song ch Dollfustrema sp. C n sinh vt y hay b cm nhim cc loi giun sn m qa trnh pht trin ca chng c qua k ch trung gian l nhuyn th, u trng cn trng... nh c chp thng b nhim sn dy Caryophyllaeus sp. 2.1.2.4. Tnh trng sc khe ca k ch tc ng ln k sinh trng ng vt khe mnh sc khng tng khng d dng b cm nhim k sinh trng, ngc li ng vt gy yu sc khng gim, k sinh trng d xm nhp vo. V d: Trong cc ao nui c nu nui dy, thc n thiu, mi trng nc bn c chm ln, d dng pht sinh ra bnh v th trong qu trnh ng nui c hng, c ging nu khng thc hin ng quy trnh k thut, cc ao ng c mt dy, c d b cm nhim trng bnh xe Trichodina hn ao c mt va phi v thc n y . 2.2. Mi quan h qua li gia k sinh trng v mi trng K sinh trng sng k sinh trn c th k ch nn n chu s tc ng bi mi trng th nht l k ch ng thi mi trng k ch sng cng c nh hng n k sinh trng c th trc tip hay gin tip, lm tc ng n mc tc hi ca k sinh trng i vi k ch. 2.2.1. nh hng bi mui ca thy vc mui trong cc thy vc nh hng n khu h c v khu h k ch trung gian, k ch cui cng ca k sinh trng. Gia cc ging loi c s mn cm gia k sinh trng c khc nhau nn khi khu h c thay i nh hng n khu h k sinh trng. mui cao nh hng n s pht trin ca k ch trung gian, k sinh trng c nc ngt. K ch trung gian l ng vt nhuyn th, gip xc cn mi trng c nhiu mui carbonate to v. mui nh hng n k sinh trng khng qua giai on c k ch trung gian. Cc cht Clorua v mui Sunfat trong nc mn lm nh hng n k sinh trng l nguyn sinh ng vt, sn l n ch, gip xc, nhuyn th k sinh trn c nc ngt. Cc loi c di c trng, c con khi ra bin i b phn k sinh trng k sinh trn c th n b tiu dit v ngc li c b m vo sng trng. 2.2.2. nh hng ca nhit nc Nhit nc khng nhng nh hng trc tip n k sinh trng k sinh trn c th ng vt thy sn m cn nh hng n k ch trung gian, k ch cui cng v iu kin mi trng. Mi ging loi k sinh trng c th sng, pht trin nhit thch hp. Nhit qu cao hay qu thp u khng pht trin c. V d: sn l n ch 16 mc Dactylogyrus vastator nhit 24-260C sau khi trng thnh 4-5 ngy s thnh thc v trng, 3-4 ngy phi pht trin, t l n 80-90%. Nhng sn l n ch 16 mc loi Dactylogyrus extensus thch hp nhit 150C nu nhit http://www.ebook.edu.vn

22

cao t l n ca trng s rt thp. K sinh trng Trichodina pht trin mnh cui xun u ma h, nhit nc trn 300C cng v t l cm nhim ca c i vi k sinh trng Trichodina gim r rt... 2.2.3. c im ca thy vc Thy vc t nhin, thy vc nui ng vt thy sn do c din tch su, bo khc nhau nn nh hng n thnh phn, s lng v cng cm nhim ca k sinh trng. Trong cc thy vc t nhin s loi k sinh trng phong ph hn trong cc ao nui c do khu h c, khu h ng vt l k ch trung gian, k ch cui cng cng a dng hn, mt khc thy vc ao nui thng xuyn c ty dn, dit tp, tiu c ng thi c nui trong thi gian ngn. Tuy nhin tm, c nui trong ao mt dy c bn phn v cho n nn mi trng nc bn hn lm cho k sinh trng k sinh trn tm, c pht trin thun li v d ly lan nn ging loi t nhng t l v cng cm nhim ca k sinh trng trn tm c cao hn cc thy vc mt nc ln. 2.3. Quan h gia k sinh trng vi nhau Trn cng mt k ch ng thi tn ti mt ging h nhiu ging loi k sinh trng khc nhau v gia chng s ny sinh mi quan h tng h hay i khng. C khi k sinh trng ny tn ti s c ch s pht trin ca k sinh trng kia, t mi quan h ny lm nh hng n khu h k sinh trng. Theo E.G.Skruptrenko 1967, khi c b cm nhim k sinh trng Apiosoma (Glossatella) th khng cm nhim k sinh trng Chilodonella v ngc li. Thng chng ta gp u trng ng vt nhuyn th hai v k sinh trn mang c vi cng cm nhim cao th t gp sn l n ch v gip xc k sinh v ngc li. Mt s ging loi k sinh trng tuy khc nhau nhng cng sng trn c th mt k ch n c tc dng h tr nhau nn khi k sinh trng ny ng thi cng gp k sinh trng kia cng tn ti nh Lernea vi Trichodina; Trichodina vi Chilodonella ... 3. NH HNG CA I SNG K SINH N C IM THI CH NGHI CA K SINH TRNG 3.1. Nhng bin i thch nghi thoi ho ca k sinh trng 3.1.1. C quan vn ng Do ky sinh trung sng k sinh bn trn hay bn trong mt sinh vt khc nn khng cn phi vn ng tm kim thc n, hay trn trnh k th, chnh v vy c quan vn ng ca k sinh trng thng pht trin rt km hoc khng c c quan vn ng (trng bo t Sporozoa), hoc ch c giai on sng t do nhng khi chuyn sang giai on sng k sinh , c quan vn ng se tiu bin nh San la song chu (Trematoda) ch tn ti c quan vn ng mt s giai oan cua vong i


23

Nc Trematoda Trng Miracidium (c tim mao vn ng) KCTG Nhuyn th (Mollusc) Cescaria Sporocyte

(khng vn ng) (Xut hin tim mao tr li) Hnh 4. Chu k pht trin ca trematoda

Vic tiu bin cac c quan vn ng cua ky sinh trung thng nhm giup ky sinh trung ti u hoa vic sng k sinh trn c th vt chu , c quan vn ng tn ti trong gia on sng t do nhm gip k sinh trng tng c hi gp g k ch, hiups k sinh trng c th hon thnh vng i ca n. Cc ky sinh trung thuc lp gip xc thi cc phn ph c chc nng vn n g, tm mi, bt mi khi sng t do, khi chuyn sang i sng ky sinh thi cac c quan vn ng o b thoi ho , hoc km pht trin hn rt nhiu so vi thi ky sng t do hoc phat trin thnh c quan bm 3.1.2. C quan tiu ha C quan tiu hoa l b phn c chc nng bt mi , nghin mi, tiu ho, hp thu v o thi cc cht cn b. Do vy hot ng ca c quan ny cung cp nng lng v cc vt cht dinh dng cho c th sinh vt khi sng t do ngoi mi trng. Nhng khi chuyn sang i sng k sinh, vt cht dinh dng c hp thu trc tip t c th vt ch cho nn mt s chc nng ca c quan tiu ho t dng n, chng b thoi ho, km pht trin hoc tiu bin hon ton, do vy a phn k sinh trng c c quan tiu ha pht trin km hoc tiu bin hon ton. in hnh: Sn l n ch 16 mc (Dactylogyrus) hoc sn l n ch 18 mc (Gyrodactylus) thuc lp sn l n ch (Monogenea) c quan tiu ho ch l ci ti cha cht dinh dng, c ming ht cht dinh dng ca k ch, c rut trc cha cht dinh dng ht c nhng hon ton khng c rut sau, khng c hu mn. Mt trong nhng loi c c im thch nghi su sc nht vi i sng k sinh l cc loi sn l: Dynphylobothrium, ligula thuc lp Sn dy (Cestoidea), hon ton khng c c quan tiu ho , c quan tiu hoa cua chung hoan toan thoi ha , v chng ly dinh dng trc tip t mi trng bn ngoai bng cach thm thu trn toan b b mt c th. 3.1.3. C quan cm gic Do i sng ch ng chuyn sang i sng b ng nn mt s c quan cm gic ca k sinh trng tiu gim


24

3.1.3.1. C quan thi giac : Km pht trin v hu nh ch tn ti mt s ging loi ngoi k sinh; c quan th gic thng ch l nhng im mt ch c chc nng duy nht l cm nhn nh sng, nhng k sinh trng ni k sinh hu nh khng c c quan th gic. V d: C quan th gic ca sn l n ch 16 mc (Dactylogyrus) l 4 im mt v cm nhn nh sng yu. Cc im mt ny khng c vai tr gip sn l ny tm kim k ch m ch c tnh hng quang. Hu ht cc loi trong lp sn l song ch (Trematoda) v sn dy (Cestoida) l ni k sinh trng nn hon ton khng c c quan th gic. . 3.1.3.2. C quan xuc giac: C quan xc gic ca cc loi gip xc sng t do pht trin hn rt nhiu so vi cc loi sng k sinh. V d: Trong nhm Copepoda, mt s loi thuc nhm sng t do c hai i ru A1 v A2 rt pht trin, nhng nhm sng k sinh, i ru A1 rt nh, A2 bin thnh c quan bm. 3.2. Nhng bin i thi ch nghi pht trin ca k sinh trng tn ti trong mi trng mi , song song bin i thoi ha th ky sinh trung phi c nhng bin i pht trin thch nghi vi i sng k sinh. 3.2.1. S xut hin v pht trin c quan bm c th sng k sinh , k sinh trng xut hin c quan mi , l c quan bm. C quan bm gip ky sinh trung c th bm chc vo c th k ch v chng li s o thi ca c th cng nh cc tc ng c hc do ma st vi mi trng nc. Do vy tn ti th c quan bm ca k sinh trng tng i pht trin v rt a dng, c cc c im nh sau: K sinh trng ngoi k sinh c quan bm pht trin hn k sinh trng ni k sinh V d: Sn l n ch Monogenia pha trc c hai thy bm, va bm va ht dinh dng, pha sau l c quan bm hnh a c 2 gic bm ln gia v cc mc bm nh bng kitin va chung co kha nng m xuyn vao c th vt chu . i a bam cua Monogenea co ba dang chi nh: - i a bam co cht kiti n hi nh thanh nhiu moc , bao gm cac moc ln va moc nho ( hay gp Dactylogiridae, Gyrodactylidae) - i a bam do cht kitin hi nh thanh nhiu cp hut ng thi gi lai cac moc cu thi ky u trung (gp Discotylidae, Diplozoidae..) - i a bam chia thanh nhiu xoang , sp xp i xng, mi xoang co tac dung hut thc n ( Capslidae..)


25

Hnh 5. Cc loi gic bm

Trng bnh xe Trichodina c c quan bm c cu to gm mt a bm gm nhiu rng bng kitin sp xp ngc chiu nhau to nn mt lc ht nh pittong gip n bm chc vo c th vt ch. Gip xc khi chuyn i sng t do n k sinh c hai i ru A1, A2 th i A2 chuyn thnh gic bm. S phat trin cua c quan bam mi loai thng co dang khc nhau, v chng c cu tao rt phc tap, ch yu vn bao gm c cc mc bm bng kitin rt chc chn c kh nng xuyn vo c th vt ch, hoc co kha nng di nh cht lai nh pittong K sinh trng ni k sinh c quan bm pht trin: Nhng ky sinh trung ni k sinh m k sinh rut th c quan bm pht trin hn nhng k sinh trng k sinh trong mu, no, tu sng. Bi vi khi sng trong rut cua vt chu , k sinh trng chu rt nhiu tac ng t c th v t chu , c bit la qua tri nh ao thai cua c th vt chu i vi cac loai ky sinh , nn chung phai hi nh thanh v phat trin c quan bam co th tn tai trong c th vt chu . Sn l song ch (Trematoda) trng thnh khi k sinh


26

trong c th vt ch c hai gic bm c cu ta bng kitin nm phn u v phn bng. Cn cc k sinh trng trong mu , no v ty sng l nhng ni rt giu cht dinh dng va khng co mt tac ng nao ti i sng k sinh ca k sinh trng , nn c quan bam cua nhng ky sinh trung nay thng kem phat trin V d: K sinh trng Trypanosoma k sinh mch mu th ch c nhng g di chuyn trong mch mu. Sn l Sanguinicola c hai a bm nm phn bng v phn u gip n bm chc vo c quan k sinh l gan, v lch. 3.2.2. S pht trin ca c quan sinh sn Do c i sng b ng , hon ton ph thuc vo c th k ch , lun b e do bi phn ng o thi ca k ch , mt khc nhiu ky sinh trung l giun sn c chu k pht trin phc tp qua nhiu giai on u trng v i hi s c mt ca nhiu k ch trung gian nn ch cn mt vi trc trc nh trong mi mt xch ca chu k pht trin cng lm ky sinh trung khng khp kn c vng i ca n . Do vy ky sinh trung ni chung, c quan sinh sn pht trin mnh duy tr ni ging. S pht trin mnh ca c quan sinh sn th hin cc im sau: Rt nhiu giun sn c cu to c quan sinh sn lng tnh, c im ny th hin s thch nghi sinh hc su sc ca ky sinh trung v khi k sinh th kh nng gp g gia giao t c v giao t ci , gia con c v con ci kh khn . Hu ht ky sinh trng thuc ngnh giun dp Plathelminthes u c c quan sinh sn lng tnh, hn na lp sn dy Cestoides, mi con sn c nhiu t, mi t u c c quan sinh sn lng tnh hon chnh gip tng cng kh nng sinh sn ca loi sn ny. Chng hn loi Dyphillobothrium trng trng thnh di 3-10m, c th c hng nghn t, mi t c mt c quan sinh dc lng tnh hon chnh nn mi t u c kh nng duy tr ni ging do vy sc sinh sn ln. Trong chu k pht trin ca k sinh trng th mt s k sinh trng c s xen k gia sinh sn v tnh v sinh sn hu tnh lm cho sc sinh sn ca k sinh trng tng ln rt cao. V d nh sn l song ch Digenea, t mt trng l sn phm ca sinh sn hu tnh, khi n thnh u trng, u trng ny li tham gia sinh sn v tnh bng cch phn i n gin v c th to ra nhiu c th trng thnh nu gp may mn trong qu trnh pht trin u trng. Tng kh nng sinh sn thng qua vic giao phi mt ln cc loi c c quan sinh dc phn tnh V d: Trong lp Copepoda, sau khi u trng n giai on Metanauplius V th con c v ci kt hp, con c trao ton b ti tinh cho con ci sau mt tun ri cht. Con ci ly ti tinh ri k sinh trn mt k ch tin hnh lt xc, trng thnh. Sc sinh sn ca k sinh trng thng rt cao so vi cc loi cng ging sng t do. V d: Giun a Ascaris ci c th cha 26-27 triu trng trong t cung, c th http://www.ebook.edu.vn

27

khong 200.000 trng/ngy, trong khi mt con giun trn sng t do, trong t cung ca n ch c vi chc trng. Sn l gan c ti 45.000 trng trong t cung ca n. 3.3. Nhng bin i v hnh thi v sinh l Ngoi cc thay i trn , ky sinh trung cn c mt s bin i khc . Ty theo hnh thc k sinh m c s bin i v hnh thi v sinh l khc nhau gip ky sinh trng c th tn ti v duy tr ni ging. 3.3.1. Bin i v hnh thi Tu theo c quan k sinh m hnh dng ky sinh trung c th thay i. K sinh trong ng tiu ha: C th ko di, c bit nhng k sinh trng hp th cht dinh dng trn ton b b mt th ko di tng din tch tip xc. Nh sn dy Dyphyllobothrium latum giai on trng thnh c th di t 3-10m. K sinh trong c: C xu th co trn li d di chuyn t t bo ny sang t bo khc. Chng hn nhng loi k sinh trng thuc lp sn l song ch khi k sinh trong c c li c xu hng co trn. 3.3.2. Bin i v sinh l Nhiu k sinh trng k sinh hu v minh c nhiu tuyn n bo, tuyn n bo c kh nng tit ra nhiu cht c ph hy t chc c th vt ch, mt s bn ht mu tit ra cht chng ng mu; mt s k sinh trong ng tiu ha th tit ra cht trung ha men tiu ha (anti proteaza, anti lipaza,...). a c (Piscicola) trong tuyn nc bt c enzyme hyalrunidaza c tc dng lm tan lp t bo thng b gip n c th ht mu c. Ngoi ra, trong tuyn nc bt ca a c cn cha enzyme Trypsine gip chng qu trnh ng mu. Mt s k sinh trng c bo v bng mt lp v kitin trong sut gip chng chng li c tc ng ca mi trng khi ri ra ngoi c th k ch v cc cht ho hc dng tiu dit n trong nui trng thu sn, nh ng vt n bo thuc ngnh bo t trng Sporpzoa hay trng mng nhy Myxobolus.


28

CHNG 2. BNH DO PROTOZOA GY RA TRN NG VT THU SN ng vt n bo (Protozoa) l nhng nguyn sinh ng vt, cu to c th ch c mt t bo nhng m nhn tt c cc chc nng ca mt c th sng. Hnh dng c th rt a dng, c th hnh cu, hnh trng, hnh chung, hnh loa kn, hnh thoi... Cc c quan vn ng ca ng vt n bo rt a dng, c th l cc chn gi nh trng amp, l cc tin mao nh tin mao trng, l cc tim mao nh tim mao trng, l cc ng ht nh trng c sc tu, hoc c th hon ton khng c c quan vn ng nh bo t trng. Protozoa c nhiu phng thc sng khc nhau nh sng t do, sng hoi sinh, sng cng sinh v sng k sinh. C rt nhiu ging loi sng k sinh trn ng vt thu sn. Protozoa c th sng k sinh cc c quan bn ngoi nh da, mang, vy, hc mt, hc mi v cc c quan bn trong nh rut, mu, xong c th, gan, tu, no... ca hu ht cc i tng thu sn nui v gy ra nhiu loi bnh nguy him, mt s bnh n nay vn cha c bin php cha tr nh bnh bo t nh, bnh trng si. ng vt n bo tn ti nhiu hnh thc sinh sn khc nhau, c th phn i n gin, c th sinh sn hu tnh nh tc sinh sn rt nhanh khi gp iu kin thun li, gy cng cm nhim cao v pht sinh dch bnh. Ni chung, KST n bo l cc tc nhn gy nguy him cho VTS nui. BNG 1. MT S BNH DO PROTOZOA GY RA TRN NG VT THY SN H, lp, ngnh k sinh trng S lng S lng K ch ging loi

1. Ngnh Mastigophora Diesing,1866 1.Lp Kinetoplastomonada Honigberg,1963 1 1. H: Trypanosomidae Doflein,1911 2 2. H: Bodonidae Stein,1878 2. Ngnh Opalinata Wenyon,1926 2. Lp Opalinata Wenyon,1926 3. H: Opalinidae Claus, 1874 3. Ngnh: Sporozoa Leuckart,1872 3. Lp Coccidiomorpha Doflein,1901 4. H Eimeridae Leger,1911 4. Lp Eugregarinida 5 H Gregarinidae 4. Ngnh Microsporidia Balbiani,1882

1 4

C nc ngt, bin nt

1

1

C nc ngt

1 1

2 1

C nc ngt Tm, cua bin


29

5. Lp Microsporidea Corliss et Levine, 963 2 6. H Glugeidae Gurlef, 1893 1 7. H Thelohamidae Hazard et Oldacre, 1975 1 8. H Nosematidae Banlbiani,1882 5. Ngnh Cnidosporidia Doflein,1901 emend schulman et Podlipaev,1980 6. Lp Myxosporidia Biitschli,1881 9. H Myxidiidae Thelohan.1892 10. H Ceratomyxidae Doflein,1899 11. H Myxobilatidae Schulman,1953 12. H Myxobolidae Thelohan,1892 6. Ngnh Ciliophora Doflein,1901 7. Lp Pleurostomata Schewiakoff,1896 13. H Amphileptidae Biitschli,1889 8. Lp Cyrtostomata Jankous,1978 14. H Chilodonellidae Deroux,1970 9. Lp Rimostomata Jankowski,1978 15. H Balantidiidae Reichenou,1929 10. Lp Hymenostomata Delage et Herouard,1896 16. H Ophryognenidae Kent,1882 11. Lp Suctoria Claparede et Lachmann,1858 17. H Trichophryidae Biitschli,1889 18. H Acinetidae 19. H Dendrosomatidae 20. H Podophyridae 21. H Trichophryidae Biitschli, 1889 12. Lp Spirotricha Biitschli,1889 22. H Plagiotomidae Biitschli,1887 13. Lp Peritricha Stein,1859 23. H Vorticellidae 24. H Epistylididae Kahl,1933 25. H Trichodinidae Claus,1874 Cng

2 1 1

c, gip xc v ng vt thn mm

1 1 1 3

3 1 1 41

C nc ngt v c nc mn

1 1 1 1

1 3 7 1

C nc ngt C nc ngt, bin, v baba C nc ngt C nc ngt, mn

1 1 1 1 2 1 3 2 3 35

1 1 1 1 3 1 6 7 26 117

C nc ngt Tm nc ngt, t bin Tm nc ngt, bin Tm nc ngt C nc ngt VTS nc ngt, mn C nc ngt, mn C nc ngt, mn


30

1. MT S BNH DO NGANH TRNG ROI MASTIGOPHORA c im chung cua nganh trng roi Mastigophora Ngnh trng roi sng trong nc bi n, nc ngot, trong t m . Trng roi c 2 lp: - Trng roi thc vt (Photomastigina) - Trng roi ng vt (Zoomastigina) Trng roi c nhm va c kh nng t dng va c kh nng d dng . C th trng roi c hnh dng n i nh nh lp ngoai cht ngoai cung c lai thanh mang phim (pellicula).Mt s trung roi con co lp vo hoc lp keo che bn ngoai , roi cua trng roi l phn chuyn ha ca t bo cht lm nhim v vn chuynCu tao ca trng . roi t bao co roi cua ng vt a bao va cua thc vt . Roi c hai phn: Phn ngoi di chuyn xon c khi vn chuyn v phn gc trong ngoi cht. Trng roi c mt roi hay nhiu roi, roi xoy mi khoan v pha trc nh ng i ca mi khoan do c th cng xoy v pha trc nh ng i ca mi khoan. Khi c hai roi th mt roi ngot v pha sau lm nhim v ca li, c th cn mang sng gn roi vi thnh c th Trng roi sng trong dch qunh, khi hot ng xoy roi tp trung thc n n gc roi v khng bo tiu ha, khng bo tiu ha c hnh thnh , tiu ha ni bo nh bin hnh trng. Trng roi k sinh trn c thuc lp trng roi ng vt 1.1.Bnh trung mau Ca - Trypanosomosis 1.1.1. Tc nhn gy bnh 1.1.1.1. Phn loai B Trypanosomidea Grasse 1952 H Trypasomomidae Doflein 1911 Ging Tripanosoma Gruby 1841 1.1.1.2. c im cu to C th Trypanosoma nh, di khong 38-54 m, chiu rng 1,2-4,6 m, kch thc thay i theo loi. gia c th ln, hai u nh, c mt roi pha trc, khi vn ng c th rt hot bt nhng t thay i v tr. Hch ca t bo hnh bu dc chnh gia c th. Chiu di ca hch ln gn bng chiu ngang c th. Hch nh hnh trn gn im gc ca roi. Phn sau c th c ht gc roi sinh ra ri chy di theo b mt c th hng v pha trc to thnh mng mng un sng. Mng rung ng lm cho c th chuyn ng c. Trng trng thnh mng un c 5-6 np gp khng u nhau, phn vt ra ngoi c th, pha trc l roi trc, phn cui l roi nhn, sc cm vo t chc ca k ch. Chiu di ca roi khong 7-17m. Trypanosoma dinh dng bng thm thu qua ton b b mt c th.http://www.ebook.edu.vn

31

B A

C

D

Hinh 6. A Trypanosoma ctenopharyngodoni Chen et Hsieh 1964; B Trypanosoma mylopharyngodoni Chen, 1956;C,D Trypanosoma carassius 1.1.1.3. Sinh sn Trypanosoma sinh sn bng phng php phn i c th. Qu trnh sinh sn qua k ch l a c: Piscicola geometa, Hemiclepsis magrinata, a ht mu c c nhim Trypanosoma, trng theo mu vo rut a. y Trypanosoma mt roi v mng un, c th co ngn li thnh hnh trn, sau mt thi gian khng lu, c th phn chia thnh 2, 4, 8 t bo. Mi t bo hnh thnh c th mi hnh trn c hch ln. Sau c th c xu hng ko di mc roi nhng cha c mng un, khong vi gi sau chng bt u vn ng, lc ny c th v roi u ko di to thnh mng un c 3-4 np gp nn thng gi l trng mng ngn. C th chng tip tc pht trin trong rut a n trng trng thnh. a ht mu c qua ming a, Trypanosoma vo c c th c v k sinh trong mu.


32

1.1.2. c im dch t 1.1.2.1. Phn b K sinh trng Trypanosoma k sinh trong mu , mt ca nhiu loi c nc ngt , c bin. Ngoi ra ngi ta cn pht hin ra trng cn k sinh mt s ng vt trn cn. Cc loi Trypanosoma k sinh trn c bin c kch thc ln hn. 1.1.3. Du hiu bnh l Bnh do Trypanosoma gy ra co du hiu bnh ly khng ro rang 1.1.4. Phng php chn on 1.1.4.1. Chn oan lm sang Bnh do trypanosoma gy ra co du hiu bnh ly khng ro rang , chnh v th rt kh c th pht hin nhng bnh do Trypanosoma gy ra trn ng vt thuy san 1.1.4.2. Chn oan trong phong thi nghim Dng phng php ly tm mu , tc la sau khi hut lay mau cua ng vt thuy san , ta tin hanh cho vao ng nghim ri a vo my quay ly tm , sau qua tri nh quay ly tm chung ta tin hanh ly phn dung di ch phn trn ri ly ra em quan sat di knh hin vi. Rt kh c th quan st c bng mt thng 1.1.5. Bin php phng v tr i vi bnh nay, do khng co du hiu bnh ly ro rang co th xac i nh bnh , chnh v th bin php i vi bnh ny vn l phng bnh l ch yu . Ch yu dng vi ty ao, dit ky chu trung gian bng CuSO 4 v Ca(OCl)4, Formol. 1.2. Bnh Criptobiosis c 1.2.1. Tc nhn gy bnh 1.2.1.1. Phn loai B Bodonidea Holland, 1895 H Bodonidae Stun, 1878 Ging Cryptobia Leidy, 1846 Ging Ichthyobodo Pinto,1928 (Syn: Costia Leclerque,1890


33

Bng 2. Kich thc mt s loi cryptobia spp ky sinh trn ca Loi Chiu (m) di Chiu rng Chiu di roi Chiu di roi sau (m) trc (m) (m) 3,5-6 3,24,6 1.2.1.2. c im cu tao Cryptobia c c th dp, on trc rng, sau nh dn ging nh l liu. Pha trc c th c 2 gc roi, t sinh ra roi trc hng ra pha trc, roi sau tip vi c th hnh thnh mng sng v vt qu chiu di c th, on cui ca roi sau nhn, thng cm vo t chc k ch. Mng un ca Cryptobia c np gp t hn Trypanosoma. Trong nguyn sinh cht c 1 hch ln hnh trn bt mu m v cc khng bo, ht vt cht dinh dng. Kch thc c th ln hay nh tu theo loi. Lc vn ng, roi trc khng rung chuyn, roi sau thng ging nh mt ci ui di. Nh mng sng p ln p xung m c th vn ng chm chp tin v pha trc.Kch thc nh:Cryptobia branchialis c di: 14-23 m, rng 3,5-6m 7,7-11 6-7 10-15

Cryptobia branchialis Cryptobia agiata

14-23 4,6-7,7

Hinh 7. A-C :Cryptobia branchialis; D :Cryptobia agitata: 1. Roi trc, 2. Th gc, 3. Hch nh, 4. Hch t bo, 7. mng sng, 8. roi sau

Ichthyobodo necatrix . C th hnh bu dc, hnh trn, hnh qu l. Kch thc khong 5-20 m x 2,5- 10 m. Mt bn c th c rnh ming, trc rnh ming c 2 th sinh roi, 2 roi chy dc theo rnh ming vt qu chiu di c th, on sau ca roihttp://www.ebook.edu.vn

34

nhn thch hp cho vic dng cm su vo t chc k ch. Gia c th c 1 hch ln hnh trn, xung quanh mng c ht nhim sc cht, th gia hch ln, hch nh hnh trn, ngoi ra cn c cc khng bo.

Hinh 8. Ichthyobodo necatrix k sinh mang, da c 1.2.2. c im dch t 1.2.2.1. Phn b Bnh phn b Vit Nam va nhiu nc khac trn th gii nh Trung Quc va cac nc Chu u 1.2.2.2. Ma v xut hin Bnh do Crytopia pht trin mnh vo ma xun, ma h 1.2.2.3. K ch k sinh Cryptopia thng ky sinh trn mang , da cua nhiu loai cac nc ngot nh ca chp, c trm c , c m trng , c m hoa, c tra v nhiu loi c nc ngt khc . nhiu nc trn th gii nh Trung Quc , Cryptipoia gy tac hai cho ca hng va ca ging Theo A.K.Serbina,1973 giai on c hng, c ging b cm nhim Ichthyobodo trong vng 5 ngy c c th b cht 95%, thm ch c ao t l cht ln n 97%. Trng roi khi k sinh trn c th ca vt ch, chng cm roi su vo t chc ca c th vt chu, ng thi tit ra cht c pha hoai t chc t bao cua ky chu 1.2.3. Du hiu bnh l C b nhim bnh thng c du hiu bt thng , c th co cam giac nga ngay nn vn ng bt thng trong ao . C b nhim bnh c t chc mang mu nu khng bi nh thng , da va mang co nhiu di ch n hn. C b bnh nng hot ng yu , http://www.ebook.edu.vn

35

c th co mau sc en dn , cc tc nhn c hi nh vi khun , nm theo ng xm nhp vao c th 1.2.4. Phng php chn on 1.2.4.1. Chn oan lm sang Da vao du hiu bnh ly cu ca nh la ca co hoat ng khng bi nh thng , t chc mang co mu o nu, da va mang co nhiu di ch nhn. C th co mau sc en dn 1.2.4.2. Chn oan trong phong thi nghim V Cryptopia k sinh trn da v mang , chnh v th xc nh tc nhn gy bnh thng kim tra di ch nhn cua da va mang di ki nh hin vi 1.2.5. Bin php phng v tr 1.2.5.1. Phng bnh p dng bin php phng bnh tng hp, ngoi ra cn lu cc vn nh: Trc khi th c, dng vi ty ao, ci to ao. Gi mi trng nc trong sch, ng thi thc hin tt cc bin php chm sc, cho n y c ln nhanh, c kh nng khng tt. C ging trc khi nui tht dng CuSO4 3-5 ppm tm trong 30 pht. 1.2.5.2. Tr bnh Dng CuSO4 0,5-0,7 ppm phun xung ao, Dng NaCl 2,5-5% tm cho c hng, c ging (t 10-15 pht), lp li sau 2-3 ngy . Dng Formol 1/4000 tm cho c bnh trong 1 gi Ch : CuSO4 c vi nguyn sinh ng vt v cc loi to bc thp c mng keo, do Cu++ kt hp vi albumin to thnh mui kt ta ng vn t chc, nn c th gy hin tng to tn trong ao dng thuc. 1.3. Bnh cua sa ( Bnh cua ng) - Bnh Hexamitiosis 1.3.1. Tc nhn gy bnh 1.3.1.1. Phn loai Ngnh Dinozoa Cavalier Smith 1981 Emend Lp Haplozooidea Poche, 1911 B Blastodinida Chatton 1906 H Syndinidae Ging Hematodinium Latrouite at al, 1988 1.3.1.2. c im cu to Hematodinium perezi, trng roi giai on dinh dng kch thc 5,8 6,3 m co mt nhn ho c a nhn chim phn ln trong t bao cht dang kt c c hoc nhim sc th phn tan cua nhn t bao phn chia http://www.ebook.edu.vn

36

Hnh thi hc ca trng Hematodinium: c 4 dng khc nhau trong cc xoang t chc. Hai dang c ban la c c n t bao sinh trng (ng ki nh 6 20 m) v cc hp bao a nhn trn mt hp bao ( 20 30 nhn trn mt hp bao) C hai dng ny c nhn khc nhau (ng ki nh nhn 6.3 0.7 m va kt c bt mau en) v khng c t b o cht . Hp bao co nhiu hn 6 nhn bi nh thng , c nhiu dng khc nhau , trn b mt la cac thuy cua tng t bao sinh trng khac nhau . Hai dng c kch thc khc nhau ch xut hin gia on cui cng ca qu trnh nhim bnh 1.3.2. c im dch t 1.3.2.1. Phn b Bnh phn b rng t Thai Bi nh Dng n bin Atlantic. Vit Nam bnh phn b ti nhng ni c nui cua nh Sn i nh 1.3.2.2. K ch k sinh Bnh thng g p Cua Xanh ( Scylla serrata), gh xanh ( Portunus pelagicus), cc loi gip xc nc mn u c th nhim Hematodinium 1.3.2.3. Ma v xut hin Bnh xut hin quanh nm , c bit la giai oan cua nui thng phm tai cac tri nui. Bnh xut hin tt ca cac giai oan phat trin cua Cua tuy nhin , giai on u trng t l nhim thp thng t 3 22%, cha gy thanh bnh . n giai oan cua thng phm ty l nhim 50 - 75% , vi cng nhim cao (+++) a gy thanh bnh cua sa lam cua cht giai rac 1.3.3. Du hiu bnh l Cua nhim bn nng mt bung va vung ngc xut hin mau trng uc hoc bi nh thng. Huyt tng cua Cua nhim bnh nng mau trng sa , ng k t chm, khng c hng cu v cha nhiu t bo khng chuyn ng , t bao hi nh cu hoc hi nh trng th hp bao ( Plasmodium) c cha khng bo v cc ht phn quang . Khi boc mai cua, huyt tng mau trng uc ong trong mai , mang co th chuyn mau trng . Khi nu chi n cua n co vi ng 1.3.4. Phng php chn on 1.3.4.1. Chn oan lm sang Da vao du hiu bnh ly xut hin trn cua , Hi Phng, Nam


37

1.3.4.2. Chn oan phong thi nghim C th da vo cc phn g trong phong thi nghim nh phng phap m bnh hoc , huyt hoc hay ki nh hin vi in t

Hinh 9. Mu c tim cua nhim ky sinh trung n bao Hematodinium sp a nhn 1.3.5. Bin php phng v tr Hin nay Vit Nam cha nghin cu bin tri bnh . Ch yu vn da vo bin php phng bnh tng hp 1.4. Bnh Oodiniosis ca bin 1.4.1. Tc nhn gy bnh 1.4.1.1. Phn loi Lp Dinoflagellata Loi Oodinium ssp 1.4.1.2. c im cu to K sinh trng ny c tn l Oodinium spp, thng c dng hnh bu dc, trng, qu l, tin mao nm pha trc, c th dng r cy v l c quan bm chc vo m ca c th k ch khi k sinh. Trng thng c mu nu vng, kch thc khong 20 x 120 . Khc vi trng roi khc, khi k sinh c, thng dng tin mao cm vo thttp://www.ebook.edu.vn

38

chc mang, da ca c, khng vn ng trong Ichthyobodo. 1.4.2. c im dch t 1.4.2.1. Phn b

dch c nh Cryptobia, hay

Bnh xy ra trn cc loi c bin nui lng b, b c c c t nhin, nhng loi c rn san h cng mc bnh ny Vit Nam bnh ny pht hin Hn Chng, Nha Trang 1.4.2.2. K ch k sinh Bnh xy ra trn trn cc loi c bin nh C M, c ivv. Bnh gy thit hi ng k cho ngi nui c bin. Th Ha, 1998 pht hin loi bnh ny trn nhiu loi c cnh bin khc nhau, ang c nui dng trong mt c s sn xut t Hn Chng, Nha Trang. Bnh gy thit hi ng k v kinh t cho c s sn xut ny.

Hnh 10. K sinh trng Oodinium spp k sinh trn mang c A Chp ch phng i nh B Chp ch phng i ln

1.4.3. Du hiu bnh l C b bnh do Oodinium spp thng xut hin mu vng nu trn mang, da, c bit mp u cc t mang, lm mt i mu ti ca t mang. C b bnh c hin tng cht ri rc v hng lot 1.4.4. Phng php chn on 1.4.4.1. Chn on lm sng Da vo du hiu bnh l xut hin trn c th c nh xut hin mu vng nu trn mang v da c cng hin tng c cht ri rc hoc hng lothttp://www.ebook.edu.vn

39

1.4.4.2. Chn on phng th nghim Kim tra nht da, mang ca c di knh hin vi hoc kim tra mt vi t mang ca c bnh di knh hin vi, s rt d dng pht hin nhng k sinh trng hnh qu l mu nu vng bm trn mang c 1.4.5. Bin php phng v tr bnh 1.4.5.1. Phng bnh p dng bin php phng bnh tng hp 1.4.5.2. Tr bnh Hin nay th nhiu loi ha cht khc nhau, nhng ch c Formol l c hiu qu tr bnh ny. C th phun formol vo b ngm c vi nng 20-40 ppm trong 12-24h. Hoc c th dng nng cao 100-300 ppm tm c bnh trong thi gian 10-15 pht. phng bnh, trong cc tri lu gi c cnh bin cn x l ngun nc dng trong tri bng cc k thut lc c hc v n cc tm. Nhng b b bnh, tit trng, cn tt sc kh trong vng 3 ngy, sau st trng bng vi bt 2. MT S BNH DO NGNH TRNG BO T SPOROZOA GY RA C c im chung cua nganh trng bao t Sporozoa Ngnh Sporozoa k sinh trong ng tiu ho hoc trong xoang ca ng vt khng xng sng v c xng sng. c im c trng ca Sporozoa l c giai on sinh bo t (Sporogory) trong vng i. Bo t (Spore) c v kitin cng, trn nhn, bao bc bn ngoi, bn trong l cc trng bo t (Sporozoit). Vng i ca Sporozoa thay i phc tp nhng nhn chung c s xen k gia sinh sn hu tnh v v tnh (sinh sn hu tnh sinh bo t, sinh sn v tnh sinh lit trng) Ngnh bo t trng c 3 lp: - Lp trng 2 t bo (Eugregarinida) k sinh rut ng vt khng xng sng. - Lp trng bo t mu (Haemosporidia) k sinh ng vt khng xng sng. - Lp trng hnh cu (Coccidia) k sinh c. 2.1. Bnh trung bao t Goussiosis 2.1.1. Tc nhn gy bnh 2.1.1.1. Phn loai B Coccida Leuchart 1879 H Eimeridae Leger 1911 Ging Goussia Labbes, 1986


40

2.1.1.2. c im cu to Bo nang Goussia thng c dng hnh cu, kch thc thay i theo loi, thng khong t 8-14 m. Bn ngoi c mt mng kitin cng v trong sut bao bc. Trong bo nang c 4 bo t hnh bu dc c mng kitin bc trong sut. Mi bo t li c 2 trng bo t hnh dng nh tri chui. Bo t 1 u to, 1 u nh v thng sp xp ngc u ui nhau. T bo cht ca trng bo t ng u. Hch hnh trn nm lch v u rng.

Hnh 11. Goussia: A. 2 bo nang thnh thc trong t bo t chc k ch, B. Bo nang m phng C. Bo nang cha thnh thc.1. Mng bo nang, 2. Bo t v mng bo t, 3. Trng bo t, 4. Hch t bo, 5. Cht thi bo t, 6. Cc c th, 7. Cht thi bo nang

2.1.1.3. c im sinh sn Goussia c phng php sinh sn v tnh v sinh sn hu tnh Sinh sn v tnh: Bo nang Goussia trong mi trng nc, c n vo rut di tc dng ca dch tiu ho, trng bo t c gii phng ra ngoi. Trng bo t xm nhp vo t bo thnh rut sinh sn v tnh cho nhiu lit trng (Meirozoit). Lit trng ph t bo vo xoang rut, sau li xm nhp vo cc t bo thnh rut khc v bt u mt th h mi Sinh sn hu tnh: Sau 4-5 th h sinh sn v tnh, lit trng li xm nhp vo t bo thnh rut v chuyn thnh mm giao t: mm giao t ln khng phn chia, ln ln thnh mt giao t ln- mang tnh ci, cn mm giao t b phn chia cho nhiu giao t b mang tnh c. giao t b di chuyn tm gp giao t ln, hin tng th tinh xy ra, thnh hp t. Hp t tit ra cht hnh thnh v bao bc thnh bo nang. Trong bo nang phn chia 2 ln lin tip cho 4 mm bo t, mi mm bo t phn chia thnh 2 trng bo t. Bo nang theo phn ca k ch ra ngoi mi trng, chm xung y ao, vng vo


41

c rc. Theo con ng thc n, bo nang xm nhp vo ng tiu ha ca con c khe, trng bo t c gii phng, xm nhp vo t bo thnh rut, tip tc th h sinh sn v tnh mi.

Hnh 12. Chu k pht trin ca trng Goussia 1. Sinh sn v tnh: 2. Mm giao t ln (ci); 3. Giao t b (c); 4,5. Hp t,

6. Bo nang thnh thc

2.1.2. c im dch t hc 2.1.2.1. Phn b Bnh phn b rng rai trn cac quc gia chu A . Chu u nh Lin X , Ba Lan, Tip Khc, c ..vv 2.1.2.2. K ch k sinh K sinh trng Goussia k sinh trong rut mt s loi c nui, v c t nhin, gy tc hi v c th lm c cht, nhng mc nhim c ln thng cao hn cc nh. K sinh trng Goussia khi ra mi trng nc tn ti thi gian kh lu, bo nang lng xung y thu vc hay ln trong c rc. Cm nhim trc tip vo c khe theo con ng thc n, khng qua k ch trung gian. Goussia sinh sn thch hp nhit nc 24-300C. Bnh pht trin mnh vo ma h. Tnh chn lc k ch kh cao nhng trn mt con c c th gp t mt n vi loi khc nhau Goussia k sinh.http://www.ebook.edu.vn

42

Goussia c th ly truyn bnh t c sang cho ngi v ng vt n c, nu khng nu chn. . Vit Nam pht hin loi Goussia sinensis k sinh trong rut c trm c, c m trng. Goussia carpelli k sinh trong rut c chp. Nhn chung cng v t l cm nhim thp. 2.1.3. Du hiu bnh ly C bnh th hin du hiu gy yu, chm ln. C b bnh l hu mn c cht dch mu vng chy ra , do trong qua tri nh sinh san Goussia sinh ra nhiu lit trng, ph hoi cc t bo thnh rut, lm tn thng t chc rut. Nu nhim vi cng cao, c th gy cht.

A Hnh 8. Cu trng trong rut c A- Cu trng trong rut c chp; B- Cu trng trong rut c r phi

B

2.1.4. Phng phap chn oan bnh 2.1.4.1. Phng phap chn oan lm sang Da va o du hiu bnh ly cua ca nh hu mn co cht di ch vang chay ra , do qua trnh sinh sn ca Goussia sp, c b bnh thng gy g, vn ng yu..vv 2.1.4.2. Phng phap chn oan trong phong thi nghim Co nht ca c quan st di knh hin vi chn oan chi nh xac bnh do Goussia sp gy ra cn kt hp da vao du hiu bnh ly xay ra trn ca va da vao vic quan sat trn ki nh hin vi 2.1.5. Bin php phng v tr bnh Goussia c v cng bao ngoi bo v nn c th tn ti di y ao h ngoi mi trng, khi gp iu kin thun li s xm nhp vo rut c gy bnh, v th


43

y l loi k sinh trng rt kh dit hon ton. Mt khc, k sinh trng ny sng trong rut c, nn vic tr bnh cng khng d dng 2.1.5.1.Bin phap phong bnh p dng phng php phng bnh tng hp , cn ch cc bin php nh lm tt cng tc ty dn ao, dng vi nung (CaO) ty ao trc khi th c.. 2.1.5.2. Bin phap tri bnh tr bnh, ngi ta dng Sulfathiazolum (ST ) trn vo thc n vi nng 1g/ 100 kg c, cho n lin tc trong 6 ngy, nhng t ngy th 2 tr i lng thc n ch dng 0,5 gram. Ngoi ra, ngi Trung Quc cn c th dng bt lu hunh v Iode cha bnh ny cho c: Liu dng 1,2 gram Iode hoc 50 gram bt lu hunh cho 50 kg khi lng c, cho n lin tc trong 4 ngy. 2.2. Bnh trung hai t bao giap xac - Gregarinosis 2.2.1. Tc nhn gy bnh 2.2.1.1. Phn loai Lp Eugregarinida H Gregarinidae Ging Gregarines - Nematopsis spp - Cephalolobus spp - Paraophiodina spp 2.2.1.2. c im cu to Cu to Gregarine giai on trng thnh (cn gi l th dinh dng) gm c 2 t bo. T bo pha trc (Protomerite - P) c cu to phc tp gi l t trc, c c quan nh ca k sinh trng (Epimerite - E) v t bo pha sau (Deutomerite - D). 2.2.1.3. c im sng, sinh san Phn ln Gregarine c chu k sng trc tip (John v ctv,1979), tuy nhin c 1 s loi gy bnh trn ng vt gip xc, trong chu k sng c i hi vt ch trung gian l thn mm (Mollusca). Khi tm n thc n l vt ch trung gian nhim bo t (spore) ca Gregarine. Bo t trong thc n ny mm thnh ht bo t (Sporozoite) bm vo thnh v cc mu li ca d dy hoc cc t bo biu m ca rut trc. Bo t bm vo d dy v rut bng mt gc bm c bit (holdfast).


44

A

Hnh 13. Trng hai t bo (Gregarine).k sinh tm he A,B- Th dinh dng ca Gregarine ( mu ti, khng nhum)

Trong giai on th dinh dng (trophozoite), chng ly cht dinh dng v pht trin n mc nht nh s hnh thnh mt s bo t . Bo t di chuyn v pha rut sau, tn ti trong cc np gp ca rut, tip tc giai on bo t ca k sinh trng. Cc bo t thng c tr cc np gp ca rut, mi bo t pht trin thnh mt kn giao t (Gametocyst), gm c cc giao t nh v giao t ln. Khi kn giao t v ra, cc giao t nh mang tnh c, giao t ln mang tnh ci, kt hp vi nhau hnh thnh cc hp t (Zygote), theo phn k ch ra mi trng. Hp t (Zygospore) l thc n ca nhuyn th hai v (Bivalvia) v giun t (Polydora cirrhosa) chng l cc ng vt sng y ao tm. Qua con ng thc n, hp t xm nhp vo rut nhuyn th hoc giun t, hnh thnh cc bo t trong t bo biu m rut ca giun t v ng vt thn mm. Kn bo t (Sporocyste) theo phn ca nhuyn th, ra ngoi mi trng v cng vi giun t mang bo t ca B Gregarine s l thc n ca tm. Tip tc, bo t theo thc n vo d dy v rut ca tm, bm vo, ly cht dinh dng ln ln v bt u mt chu k sng mi 2.2.2. c im dch t 2.2.2.1. Phn b Bnh Gregarine xut hin nhiu loi gip xc nui bin khc nhau ti Chu , Chu M. Vit Nam kim tra tm th, tm s nui u pht hin nhim Gregarine thuc ging Nematopsis sp rut v d dy, mc nhim rt cao, t l t 70-100%,


45

bnh xy ra nhiu trong cc ao nui tm s bn thm canh cui chu k nui ( Bi Quang T, 2002). 2.2.2.2. Tc hi Bnh thng xy ra cc h thng ng ging v ao nui tm tht. Theo Tseng (1987) cho bit Gregarine gy bnh tm s (P. monodon) nui trong ao. Mc nhim bnh ca tm nui rt cao, c trng hp t l nhim bnh 100%. Bnh gy hu qu lm gim nng sut nui, do Gregarine lm cho tm sinh trng chm. Mt s tc gi thng bo v s cm nhim v gy tc hi ca gregarine vi tm hm, cc loi cua, gh bin. Khi cm nhim vi mc cao c th gy tc rut v thng tn nim mc rut (Sindermann, 1990) 2.2.3. Du hiu bnh l Tm nhim trng hai t bo - Gregarine vi cng nh, khng th hin du hiu bnh l r rng, ch cho thy tm nui hi chm ln. Khi tm b nhim Gregarine (Nematopsis sp) vi cng cao (> 100 ht bo t/con tm), d dy v rut tm bnh c chuyn mu hi vng hoc trng, c cc im tn thng rut to iu kin cho vi khun Vibrio xm nhp gy hoi t thnh rut, tm c th thi ra cc dy phn mu trng trng, nn ngi nui tm gi l Bnh phn trng, c th gy cho tm cht ri rc.

Hnh 14. Mt s dy phn trng c thi ra mi trng ao nui t nhng con tm b nhim Gregarine

2.2.4. Phng php chn oan 2.2.4.1. Chn oan lm sang Da vao du hiu bnh ly, s xut hin cua cac dy phn trng trn ao


46

2.2.4.2. Chn oan phong thi nghim Chn on bnh da vo kim tra tiu bn mu ti hoc dng phng php m bnh hc, c nhum H v E, pht hin k sinh trng Gregarine trong t rut v d dy tm bn. Ngoi ra c th kim tra pht hin cc ht bo t trong phn tm di knh hin vi. Khi tm b bnh nng Nematopsis sp vi cng > 100 ht bo t /con, rut gia v rut c chuyn mu hi vng, cc im tn thng rut, to iu kin cho vi khun xm nhp 2.2.5. Bin phap phong va tri bnh Vic phong tri bnh Gregarine ang c nghin cu , chnh v vy phng bnh ta phai ap dung bin phap phong bnh tng hp . Trong cc ao tri ng tm ging, thc n ti sng c cha mm bnh cn phi kh trng bng cch nu chn. Cng tc v sinh, ty dn trc mi v nui cn lm tt s c hiu qu trong phng bnh ny. 3. MT S BNH DO NGANH BAO T SI CNIDOSPORIA c im chungcua nganh bao t si Cnidosporia Trng bo t si c bo v bng 2 mnh v c kch thc, dy bng nhau, do t bo cht keo c li m to nn. ng tip gip gia 2 mnh v gi l ng ni mt, mt c ng ni gi l mt ni (hay gi l mt bn), mt khng c ng ni gi l mt v (hay gi l mt chnh). Trong bo t c cc nang v t bo cht. Tu theo ging loi khc nhau c s lng cc nang t 1-4 chic. Trong mi cc nang c 1 si thch bo xon l so. Cc cc nang thng tp trung u pha trc. Ring h Myxidiidae, cc nang phn b c 2 pha u ca bo t. Phn sau bo t c t bo cht gi l t bo mm, trong t bo cht c 2 nhn v khng bo. H Myxobolidae c ti thch Iode cha mt loi tinh bt ng vt. Trn c th c, mt s ging loi tn ti dng bo nang mu trng c, cc k sinh trng ny va l ngoi k sinh v ni k sinh, c th gp mt s c quan nh: mang, da, rut, mt, gan, no, ty sng v nhiu ni quan khc. Hnh thc sinh sn ca trng bo t si kh phc tp: qu trnh sinh sn thc hin hon ton trn cng mt k ch, khng qua k ch trung gian. Bo t t c th c b bnh ri vo mi trng nc, tn ti y ao, ri xm nhp trc tip vo mang, da, vy c khe hay theo thc n, cm nhim vo rut c khe. Bo t b kch thch bi c th c, s phng si thch ty, cm vo t chc c th, hai mnh v tch ra, t bo cht di chuyn, xm nhp vo vo cc t bo t chc ca k ch, hoc theo mu n k sinh t bo t chc ca cc c quan v dng li ly cht dinh dng sinh trng v pht trin. Giai on ny gi l giai on dinh dng. Trong hot ng sinh sn, nhn sinh sn ca bo t si phn chia qua nhiu ln thnh nhiu nhn con. Mi nhn mang theo t bo cht bao quanh, hnh thnh mm giao t (Gametocyte ). Nhn ca mm giao t tip tc phn chia mt s ln thnh 6-12 nhn con v cui cng hnh


47

thnh 2 bo t. Mi bo t c to nn t 6 nhn, trong 2 nhn to nn v kitin, 2 nhn to nn khi nguyn sinh cht v 2 nhn to nn c nang, v cui cng hnh thnh mt bo t mi c cu to in hnh ca trung bo t si (cn gi l trng mng nhy). qu trnh sinh sn c tip tc, cho n khi to ra c mt s lng ln bo t, th hnh thnh bo nang bao xung quanh. giai on bo nang: cc t chc c th k ch xung quanh ni bo t k sinh b kch thch thoi ho v sinh ra mt lp mng bao quanh cc th dinh dng, gi l bo nang ca trng bo t si. Kch thc ca bo nang c th nhn thy bng mt thng. Cc trng bo t si k sinh trn da, mang c th bo nang c th b ph v do tc ng c hc hay do cc bo t si thnh thc. Bo t chui ra khi bo nang v li ri vo nc v tip tc xm nhp vo k ch khc hnh thnh mt chu k sng mi. Cc trng bo t si k sinh rut v cc c quan ni tng, bo t c th qua ng tiu ho ra ngoi mi trng. Bo t c th sng lu trong bn y ao, h nn c n y nh c chp, dic, tri,.. d b cm nhim. Bnh bo t si cho n nay vn cha c cch cha tr, ch yu p dng cc bin php phng chung, quan tm nhiu ti s l cht y v cht lng nc trc khi nui. Vit Nam pht hin hn 40 loi thuc 6 ging bo t si k sinh c nc ngt v c m nui lng trn bin. c m (Epinephelus sp ) thng gp bo t si k sinh tuyn mt vi t l cm nhim cao. y l bnh gp kh ph bin v gy tc hi ln. cho c nui. (H k- Nguyn Th Mui- Bi Quang T- Th Ha) 3.1. Bnh Myxobolosis 3.1.1. Tc nhn gy bnh 3.1.1.1. Phn loai Ngnh Cnidosporidia B Cnidosporida H Myxobolidae Thelohan, 1892. Ging Myxobolus Biitschli,1882 3.1.1.2. c im cu to Ngoi nhng c im chung m t bn trn , Myxobolus c c im ring l pha trc bo t c 2 cc nang, thng cc loi c 2 cc nang bng nhau (Myxobolus koi, M.artus, M.seminiformis), mt s t loi c 1 cc nang b thoi ho (Myxobolus toyamai). Trong t bo cht c mt ti thch Iode. Kch thc ca tng loi c khc nhau.


48

Hnh 15 . S cu to ca trng bo t si - Myxosporida (theo Schulman, 1960): 1phi amip; 2- khng bo; 3- mm gia cc nang; 4- nhn bo nang; 5- cc nang; 6- v; 7si t xon; 8- ng ni; 9- trc ng ni; 10-nhn ca phi amip

Hnh 16. Mt s loi bo t si k sinh c: A,J- Myxobolus koi; C- Myxobolus artus; B,EMyxobolus semiformis; D- Myxobolus toyamai; F,G- Myxobolus minutus;


49

3.1.2. c im dch t 3.1.2.1. Phn b Myxobolus k sinh trn hu ht cc loi c nc ngt trn th gii . Vit Nam Myxobolus spp k sinh hn 30 loi c nc ngt , pht hin c gn 30 loi khc nhau. Bnh ny c th gp mi vng nui c, min Bc, Trung, Ty nguyn v Nam b. Mc cm nhim Myxobolus mt s loi c kh cao v gy thnh bnh lm c cht hng lot V d : C chp knh Hungari nhp ni, giai on c ging thng b bnh bo t si (Myxobolus koi, M. toyamai...) t l nhim ti 96%, cng nhim rt cao, c rt nhiu bo nang mu trng, bm dy c trn cung mang, lm xng np mang khng khp kn c. bnh pht trin nhit nc cao 30 - 320C, n c chp ging b bnh thng c t l t vong rt cao. Ti Bun Ma Thut, c tri c ging khng th thc hin c khu ng c con do tc hi ca bnh ny ( Th Ha). 3.1.2.2. K ch k sinh Myxobolus ky sinh hu ht tr n cac loai ca nc ngot Vit Nam nh ca trm , c m, c chp, ... C bin cng thng gp Myxobolus spp (Palianskii, 1958). Bng 2. Kich thc cua mt s trung bo t s MyxobolusTn loi Myxobolus Chiu di Chiu rng Chiu dy Chiu di cc bo t ( m ) bo t (m ) bo t (m nang (m ) )

Myxobolus koi Kudo,1919 M. toyamai Kudo,1919 M. artus Achmerov,1960 M. seminiformis Ha Ky,1968 M. humilis Ha Ky,1968 Myxobolus sp2 Te,1990 Myxobolus oblongus Myxobolus sp4

17-18,5 15-18 6,6-8,2 13,2-14,4 8,1-9 15,5 11,2-12,8 9,3-10,1

9-10 5,4 9,9-11,5 4,8-6 6,3-7,2 14-15,5 8-8,8 7-7,7

5-7 4,5 8,2 3,6-4,2 6,4 6,2

10-11,2 9-10,3 4,9 5,4-6 3,6-3,8 8,3-9,3 3,2-4 4,7

3.1.3. Du hiu bnh l Khi c mc bnh trng bo t si, c bi li khng bnh thng, hay quy mnh, d hnh cong ui, c km n ri cht. Nu b bnh nng c th nhn thy nhng bo nang bng ht tm, ht u xanh mu trng c bm trn mang c, c th lm xng np mang khng che kn mang. S tng phn gia mu ca mang v mu trng chttp://www.ebook.edu.vn

50

ca bo nang nn d nhn bit bng mt thng, nh c chp ging b nhim Myxobolus koi, M. toyamai lm knh lp mang khng ng li c.

Hnh 17. C chp b bnh bo t si: A- mang c cha y bo nang; B,C- C chp ging b bnh bo t si, trn mang c nhiu bo nang

3.1.4. Phng php chn on 3.1.4.1. Chn oan lm sang Da vao du hiu bnh ly cua bnh 3.1.4.2. Chn oan phong thi nghim chn on trng bo t si Myxobolus v bnh do Myxobolosis c, c th ly nht cc t chc nhim bnh nh mang, da, rut... quan st di knh hin vi, nhn bit cc bo t ca Myxobolus phng i >400 ln. phn loi n loi, cn cn c vo mt s c im nh: Hnh dng, kch thc bo t, kch thc 2 cc nang, di ngn ca si thch ty... 3.1.5. Bin php phng v tr 3.1.5.1. Phng bnh Trng bo t si khng ch k sinh cc c quan bn ngoi, m cn k sinh nhiu c quan bn trong, li c v kitin bo v, nn rt kh b tiu dit Bin php phng bnh tng hp :Ao ng c ging (nht l c chp) phi c ty bng vi nung (CaO) liu cao 14 kg/100 m2, phi y ao t 3 - 7 ngy git cc bo t trong bn y ao, hn ch kh nng gy bnh ca c ging. Khng th nui c con b bnh. Khi th v vn chuyn c ging cn kim tra bnh, nu pht hin bnh phi loi b c, dng cc cht kh trng (vi sng, chlorine....) nng cao tiu dit mm bnh. Cm khng c vn chuyn trnh ly lan sang vng khc. Cc dng c nh bt c trong ao bnh u phi kh trng.


51

Khi bnh xy ra cn dit ton b c trong ao, gi nguyn nc ao, dng vi nung nng cao kh trng 3.5.1.2. Tr bnh Hin nay cha co thuc tri bnh hu hiu 3.2. Bnh Henneguossis 3.2.1. Tc nhn gy bnh 3.2.1.1. Phn loai Ngnh Cnidosporidia B Cnidosporida H Myxobolidae Thelohan, 1892. Ging Henneguya Thelohan, 1892 3.2.1.2. c im cu to Bo t c dng hnh trng, c 2 cc nang thng pha trc c th. V c 2 mnh khp li nhng bt u t phn ni pha sau v ko di thnh ui. Kch thc ca bo t nh thay i theo tng loi Kch thc thng rt nh: di: 9-20 m, rng: 4-9 m, di ui: 7-40 m, kch thc thay i theo tng loi Bng 3. Kich thc mt s loi Henneguya Chiu bo t (m) Henneguya schulmari Ha Ky,1968 Henneguya shaharini Shariff,1982 Henneguya sp1 Te,1990 Henneguya sp2 Te,1990 Henneguya hemibagri Henneguya schizura Henneguya ophiocephali 16,8-20,4 12,4-14 9,3-10,9 11,2-12,8 12,4 9,3-10,9 14,4-163.2.2. c im dch t

Tn loi Henneguya

di

Chiu rng Chiu di cc Chiu di ui bo t (m) nang (m) (m) 4,8-6 4,7-6,2 4,7 8-9,6 4,7-6,2 6,2 8 8-10,2 6,2-7,5 4,7 4,8-6,4 3,1 4,7 4,8-5,6 14-15,5 7,5-9,3 24-32 10,9-15,5 20,2-21,7 40

Bnh xay ra trn cac loai ca nc ngot trn khp th gii . Vit Nam pht hin c 9 loi k sinh trn 10 loi c. C lc bng, r ng, c sc rn l nhng loi c t l cm nhim cao ( t 46,6-66,6%)http://www.ebook.edu.vn

52

3.2.3. Du hiu bnh l Tng t nh bnh do Myxobolus, bnh do Henneguya th khi c mc bnh trng bo t si, c bi li khng bnh thng, hay quy mnh, d hnh cong ui, c km n ri cht. Nu b bnh nng c th nhn thy nhng bo nang bng ht tm, ht u xanh mu trng c bm trn mang c, c th lm xng np mang khng che kn mang. S tng phn gia mu ca mang v mu trng c ca bo nang nn d nhn bit bng mt thng 3.2.4. Phng php chn on 3.2.4.1. Chn oan lm sang Da vao du hiu bnh ly cua ca 3.2.4.2. Chn oan trong phong thi nghim chn on bnh trng bo t si Henneguya, ly nht cc t chc nhim bnh quan st di knh hin vi. 3.2.5. Bin php phng v tr bnh 3.2.5.1. Phng bnh Trng bo t si khng ch k sinh cc c quan bn ngoi, m cn k sinh nhiu c quan bn trong, li c v kitin bo v, nn rt kh b tiu dit Bin phap phong bnh tng hp :Ao ng c ging (nht l c chp) phi c ty bng vi nung (CaO) liu cao 14 kg/100 m2, phi y ao t 3 - 7 ngy git cc bo t trong bn y ao, hn ch kh nng gy bnh ca c ging. Khng th nui c con b bnh. Khi th v vn chuyn c ging cn kim tra bnh, nu pht hin bnh phi loi b c, dng cc cht kh trng (vi sng, chlorine....) nng cao tiu dit mm bnh. Cm khng c vn chuyn trnh ly lan sang vng khc. Cc dng c nh bt c trong ao bnh u phi kh trng. Khi bnh xy ra cn dit ton b c trong ao, gi nguyn nc ao, dng vi nung nng cao kh trng 3.2.5.2. Tr bnh Hin nay cha co thuc tri bnh hu hiu 3.3. Bnh Thelohanellois 3.3.1. Tc nhn gy bnh 3.3.1.1. Phn loai Ngnh Cnidosporidia B Cnidosporida


53

H Myxobolidae Thelohan, 1892 Ging Thelohanellus 3.3.1.2. c im cu to Bo t c dng hnh trng hoc qu l. Ngoi c im chung ca h Myxobolidae, chng khc vi Myxobolus l pha trc bo t ch c mt cc nang. Kch thc bo t tng i ln so vi 2 ging Myxobolus v Heneguya. 3.3.2. c im dch t 3.3.2.1. Phn b c nc ngt Vit Nam pht hin c 4 loi thuc ging Thelohanellus. Thelohanellus k sinh hn 30 loi c nc ngt Vit Nam, mc cm nhim cao cc loi c sng tng y nh c chp, c qu, c tr...

C D

A

B

Hnh 18. Thelohanellus sp Mt s loi Thelohanellus A-Th. catlae Chakrawarty et Basu,1958; B- Th. dogieli; C- Th. accuminatus Ha Ky, 1968; DTh. callisporis Ha Ky, 1968)

3.3.2.2. V tr k sinh. Trn c th c c th gp trng cm nhim nhiu c quan khc nhau. Mc phn b cc ging khc nhau th khc nhau. Thelohanellus gp tt c cc v tr: no, ty sng, gan.... 3.3.2.3. Ma v xut hin Thng gy tc hi ln nhng ma c nhit cao: ma h min bc v ma kh min nam. Trong thc t bnh ny gy cht c hng lot. Mc cm nhim thp, nhng khi b nhim bnh nng, trn vy, vy, bo nang bm dy c lm c chm ln v cht ri rc.


54

3.3.3. Du hiu bnh l C ging b nhim bnh nng trn vy v vy, bo nang bm dy c, c mu trng sa. Quan st bng mt thng cc bo nang ca Thelohanellus mu trng sa hnh cu, ng knh xp x 1mm bm trn da, vy ca c ging, ly nht kim tra di knh hin vi phn bit vi 2 ging Myxobolus, Henneguya c 2 cc nang cn Thelohanellus ch c 1 cc nang.

Hinh 19. C chp ging nhim bo nng ca bo t si mt cc ( Thelohanellus callisporis)


55

3.3.4. Phng php chn on 3.3.4.1. Chn oan lm sang Da vao du hiu bnh ly 3.3.4.2. Chn oan phong thi nghim Thu mu bnh phm va cao ch bi sui ln , sau o em quan sat di knh hin vi > 40x, c th quan st c hnh dng ca bo t si di knh hin vi 3.3.5. Bin php phng v tr 3.3.5.1 Phng bnh Trng bo t si khng ch k sinh cc c quan bn ngoi, m cn k sinh nhiu c quan bn trong, li c v kitin bo v, nn rt kh b tiu dit Bin phap phong bnh tng hp :Ao ng c ging (nht l c chp) phi c ty bng vi nung (CaO) liu cao 14 kg/100 m2, phi y ao t 3 - 7 ngy git cc bo t trong bn y ao, hn ch kh nng gy bnh ca c ging. Khng th nui c con b bnh. Khi th v vn chuyn c ging cn kim tra bnh, nu pht hin bnh phi loi b c, dng cc cht kh trng (vi sng, chlorine....) nng cao tiu dit mm bnh. Cm khng c vn chuyn trnh ly lan sang vng khc. Cc dng c nh bt c trong ao bnh u phi kh trng. Khi bnh xy ra cn dit ton b c trong ao, gi nguyn nc ao, dng vi nung nng cao kh trng 3.3.5.2. Tr bnh Hin nay cha co thuc tri bnh hu hiu 4. BNH DO NGNH VI BO T MYCROSPORIA c im chung Ngnh vi bo t bao gm nhng ng vt n bo c kch thc rt nh, l nhng k sinh trng ni k sinh, thng k sinh su b, 1 s ng vt gip xc v c, c khong hn 800 loi thuc 70 ging. Vi bo t k sinh trn c c khong 70 loi thuc 7 ging, thng k sinh trong t bo ca t chc tuyn sinh dc, gan, thn, mt, rut, t chc m, da v mang gy tc hi cho sc khe ca c. C khong 30 loi vi bo t k sinh v gy bnh gip xc, lm gim sinh trng, pht trin v gim gi tr thng phm ca ng vt thy sn. 4.1. Bnh tm bng tm he 4.1.1. Tc nhn gy bnh 4.1.1.1 Phn loi


56

Bnh ny cn c gi bng cc tn khc nh: bnh vi bo t tm he (Microsporidia Diseasse), bnh tm sa (Milk Disease). Ngi ta pht hin c 3 ging vi bo t thng k sinh gy bnh tm he: B Glugeida Issi,1983 H Thelohaniidae Hazard et Ololacre,1975 Ging Thelohania Hennguy, 1892 (Agmasoma) H Glugeidae Gurley,1893 Ging Pleistophora Gurley,1893 (Plistophora) Ging Ameson (Nosema) 4.1.1.2. c im cu to Cc ging vi bo t k sinh tm c cu to c th tng t nh Glugea. Chiu di

Documents

BG_KY_SINH_TRUNG_online