BILGI YAYINLARI : 146 DENEME, ANI DIZISI : 25 Birinci Basim Mart 1972 BiLGi YAYINEVI Sakarya Caddesi 8 Yenisehir, Ankara Telf. :17 74 03-12 50 67 DOSTOYEVSKI BATI, BATI DEDIKLERI. (YAZ IZLENIMLERI ZERINE KIS NOTLARI) Trkesi: Ergin Altay BILGI YAYINEVI Kapak Dzeni : Fahri KARAGZOGLU BILGI BASIMEVI - ANKARA, 1972 IINDEKILER Birinci Blm nsz yerine ..................... 7 ikinci Blm Trende........................... 19 nc Blm Btn btn gereksiz ............... 31 Drdnc Blm Simdi de, geziye ikanlar iin gerekli olan Fransiz'da mantik yoktur sznn, gerek olup olmadigi zerine son dsnceler...... 59 Besinci Blm Vaal............... ............ 71 Altinci Blm Burjuva zerine..................... 89 Yedinci Blm Bir nceki blmn devami............ 111 Sekizinci Blm Bribri ile mabis .................. 133BIRINCI BLM nsz yerineDostlarim, sizlere yurt disi izlenimlerimi anlatayim diye ka aydir sikistirip duruyorsunuz beni. Oysa bu diretisinizin beni ikmaza soktugundan habersizsiniz. Ne anlatacagim size? Simdiye dek bilinmeyen, sylenmemis, yeni ne anlatabilirim? Biz Ruslardan hangimiz (yani hi degilse dergiydi, gazeteydi okuyanimizi demek istiyorum) Avrupa'yi 9Rusya'dan iki kat daha iyi bilmeyiz? Ayip kamasin diye iki kat diyorum, aslinda on kat daha iyi biliriz Avrupa'yi. stelik, sizlere anlatacak bir seyim bulunmadigini; hi bir seyi sirayla grmedigim iin (bazi seyleri grms olsam bile, incelemeye firsat bulamadim) syle sirasiyle, dzgn bir biimde anlatamayacagimi da ok iyi biliyorsunuz. Berlin'de, Dresden'de, Bisbaden'de, Baden-Baden'de, Kln'de, Paris'de, Londra'da, Lksemburg'da, Cenevre'de, Cenova'da, Floransa'da, Milano'da, Venedik'te, Viyana'da bulundum. Hatta iki kere grdm bu kentlerden bazilarini. inanir misiniz, iki buuk ayda, evet iki buuk ayda gezdim bunca yeri! Siz hak verin, iki buuk ayda bu kadar yolu tepen bir insan ne grebilir, anlayabilir? Gezi programimi nceden, daha Petersburg'da hazirladigimi hatirlarsiniz. Yurt disina ilk ikisim degildir bu: Ilk ikisim ocukluk yillarima rastlar. Uykuya yattigimda annem, ya da babam Ratklif'in romanlarindan paralar okurlardi bana o zamanlar. Hatirlarim, btn gece kbus grmeme neden olurdu bu romanlar. Korkudan zangir zangir titrerdim. Sonra bir de kirk yasinda iktim yurt disina. Zamanin darligina bakmadan, elden geldigince ok sey degil, her seyi, ne olursa olsun her seyi grmek istiyordum tabi. Isin kts, grecegim gezecegim yerleri sogukkanlilikla seecek durumum da hi 10 mi hi yoktu. Tanrim, ne ok sey bekliyordum bu gezimden! Varsin hi bir seyi ayrintilarina dek grmeyeyim, inceleyemeyeyim, diye dsnyordum (ama grdm her seyi, her yere gittim); grdklerimden bir btn, genel bir izlenim kalacaktir bellegimde nasil olsa. Kutsal mucizeler lkesi kusbakisi, bir utan bir uca serilecektir gzlerimin nne bir anda. Szn kisasi, yepyeni, hos, gl bir izlenim dolduracak iimi. Yazin iktigim geziyi dsndke simdi en ok neye zldgm bilseniz bir... Hi bir seyi geregince yakindan, gremedigime degil, hemen her yere gittigim halde, szgelimi Roma'ya gitmedigime zlyorum. Hos Roma'ya gitseydim, bu kez de papayi grmeden gelirdim ya... Anlayacaginiz, yeni yeni seyler, yerler grmek, uzaktan syle genel bir izlenim edinmek tutkusuna delice kaptirmistim kendimi. Bylesine bir itiraftan sonra daha ne bekliyorsunuz benden? Ne anlatabilirim size? Ne aiklayabilirim? Kentlerin grnmn, daglari, tepeleri mi? Ya da -kusbakisi- lkeleri mi? Byle bir seye kalkissam sanirim, ok

yksekten utugumu nce siz sylersiniz bana. Hem drst bir insan sayarim kendimi ben; bir gezmen olarak bile olsa, yalan sylemek istemem. Oysa bir grnm de olsa anlatmaya baslasam size, yzde yz yalan karistiririm szlerime. Gezmen oldugum iin yapmam 11bunu, benim durumumda bir insan yalan sylemeden yapamayacagi iin sylerim yalan. Siz hak verin: Szgelimi, Berlin son derece eksi bir izlenim birakti bende, sonra topu topu bir gn kaldim orada. Berlin'e haksizlik ettigimi, onun eksi izlenim birakan bir kent oldugunu kesinlikle syleyemeyecegimi biliyorum simdi. Dpedz eksi olmasa bile, hi degilse kekredir bile diyemem. Bylesine haksiz bir yanlisliga niin dstm peki? Hi kusku yok ki, karacigerimden hasta hasta, yagmurlu, sisli dumanli iki gn kara trenle Berlin'e kadar gzlerimi kirpmadan tangir tungur yol alip, yzm sapsari, bitkin mi bitkin, her yanim dklr bir durumda kente indigimde, daha bakar bakmaz, Berlin'in Petersburg'a i-nanilmayacak derecede benzedigini grmem-dir bunun nedeni. Petersburg'un sokaklarindan ayri bir yani yoktu buradakilerin, kokular da ayniydi, sonra (birakalim, saymakla bitmezler nk!)... Vay canina, diye geirdim o anda iimden, kurtulmaya alistigim, katigim seylerin benzerlerini grmek iin mi sallandim trende iki gn, bunca sikintiya katlandim? Ihlamur agalari bile gitmedi hosuma Berlin'in; oysa en degerli varligini bir an duraksamadan verir bu agalarin ugruna Berlinli; belki anayasasini bile ikarir gzden. Berlin-linin anayasasindan daha degerli bir seyi ol-, madiginiysa bilmeyen var midir? stelik, Ber- 12 imlilerin hepsi de Alman'a ylesine benziyor-lardi ki, Kaulbach'in* fresklerini bile grmeden -ah, korkun bir seydi bu!- (iimde, insanin Alman'a pek alismasi gerektigi, yabancisi olursa onlarin toplu halde bulunduklari yerde yasayamayacagi inanci) Dresden'e attim kapagi. Dresden'de de Alman kadinlarina karsi su isledim. Sokaga ikar ikmaz, Dresdenli kadindan daha igren bir yaratigin olamayacagi; Rus ozanlarinin en sakragi, kendine en ok gveneni olan ask sarkicisi Vsevolod Krestovski'nin bile burada kendine gvenini yitirebilecegi dsncesine kapildim. Samaladigimi, onun hi bir durumda kendine gvenini yitiremeyecegini sezinlemekte gecikmedim tabi. Iki saat sonra anlasildi her sey: Otel odama dnp de aynanin karsisinda dilimi ikarinca, Dresdenli bayanlar zerine dsncemin kapkara bir iftira oldugundan kuskum kalmadi. Sapsariydi dilim, ktyd... Insan -diye geirdim iimden-, doganin bu krali, ufacik karacigerine bylesine mi bagimli? Aman ne bayagilik! Kendimi bu esit dsncelerle avutmaya alisarak Kln'e yollandim. Ne yalan syleyeyim, ok sey bekliyordum Kln katedralinden; genligimde mimarlik grenimi yaparken byk bir saygiyla izmistim onu def- *Wilhelm Kaulbach (1805-1874). nl Alman ressami. 13terime. Dnste Kln'den geerken, yani bir ay sonra -Paris'ten dnyordum- ikinci kez grdm Kln katedralini. Birinci keresinde gzelligini gremedim diye nnde diz kp beni bagislamasi iin yalvarmak geldi iimden. Karamzin* de Reys aglayaninin nnde yle diz kmemis miydi?... Birinci grsmde hi hoslanmadim katedralden; dantel, evet basbayagi dantel gibi, yz elli metre yksekliginde bir masanin zerindeki kgit dantel gibi bir sey izlenimi birakti bende. Dedelerimizin Puskin iin pek bir sade yaziyor, nasil demeli, parlak sz az siirlerinde diye buyurduklari gibi; bende Yce yani az dedim kendi kendime. Bu ilk kararimda iki seyin etkili oldugu kanisindayim; bunlardan birincisi kolonyadir. Jan-Mariya Farina hemen dibinde katedralin. Hangi otelde kalirsaniz kalin, ruhsal durumunuz ne olursa olsun, dsmanlarinizdan da, zellikle Jan-Mariya Fari-na'dan ne denli saklanirsaniz saklanin, gene de bulurlar sizi onu kullananlar: Kolonya ou la vie,** kurtulus yoktur bundan. Tam byle, kolonya ou la vie! diye bagirdiklarini kesin- *Nikola Mihaylovi Karamzin (1766 -1826). nl Rus tarihisi. Edebiyatla da ugrasmistir. Yoksul Liza adli yapitinin Rus edebiyatinda zel bir yeri vardir. **Ya kolonya ya hayat. 14 likle syleyemem, ama kim bilir, belki de byle diyorlardir. Hatirliyorum, hep yleymis gibi geliyordu bana o gn, bu ses inliyordu kulaklarimda. Sinirlerimi bozan, bana haksizlik ettiren ikinci sey, yeni Kln kprsyd. ok gzel bir kpr bu elbette, kent de hakli olarak vnyor onunla, ama biraz fazla vnyor gibi geldi bana. Hemen o anda sinirlendim buna tabi. Sonra, benzeri grlmemis kprye giriste oturmus, herkesten para a!an o adam, uzattigim -gerekten az olan- geis cretini alirken, bilmedigini bir suumun cezasini benden kesiyormus gibi soguk olmamaliydi... Bilmiyorum ama, Almanlar kendilerini pek begeniyorlar bence. Yabanci, hele hele Rus oldugumu anladi adam diye geirdim iimden. Hi degilse, gzleri syle diyordu sanki: Gryor musun kprmz, zavalli Rus? Bu kprnn yaninda da, biz Almanlarin yaninda da bir solucandan farksizsiniz; yok nk senin byle bir kprn. Kabul edin ki can sikici bir durum bu. Alman byle bir sey sylemedi tabi, belki aklindan bile geir-memistir, ama ne nemi var? Adamin byle sylemek istedigine ylesine inaniyordum ki o anda... sonunda fkelendim, sylendim kendi kendime: Cani cehenneme, biz de semaveri bulduk... dergilerimiz var... en gzel elisleri bizde yapiliyor... sonra... Szn kisasi, iyice bozuldu sinirlerim, bir sise kolon-

15ya alip (kurtulus yoktur bundan.) Fransizlarin ok daha sevimli, ilgi ekici olacaklari umudu iimde, Paris'e yollandim. Simdi siz hak verin: Kendimi sikip da bir gnden ok, sz gelimi bir hafta kalsaydim Berlin'de, Dresden'den de bir hafta kalmadan kamasaydim, Kln'e , hi degilse iki gn ayirsaydim, grdgm seylere ikinci, nc keresinde baktigimda baska gzle grmez miydim onlari, daha bir drst kanilar edinmez miydim onlar zerine? Gnes isini, su bildigimiz, basit gnes isini var ya, onun bile, hayli etkisi oldu bu iste: Birinci keresinde de, Kln'e ikinci gelisimde oldugu gibi piri! piril olsaydi katedralin stnde, hi kusku yok ki gerek parlakligiyle grrdm yapiyi; yurtseverlik duygumu kabartmaktan baska bir seye yaramayan o kasvetli, hatta biraz yagmurlu sabah aldatamazdi beni. Bu szlerimden, kisinin yurtseverlik damarinin yalniz kt havalarda kabardigi sonucu ikarilmamalidir. Gryorsunuz iste dostlarim; Iki buuk ayda her seyi dogru olarak grmenin olanagi yoktur. Bu nedenle en dogru, en gvenilir bilgileri veremeyecegim size. Ister, istemez dogru olmayani sylemek zorunda kalacagim kimi zaman... Ama burada kesiyorsunuz szm. Bu kez size gerekli olanin dogru bilgiler olmadigini, isterseniz bu esit bilgileri Reyhard'in gezi rehberinde bulabileceginizi sylyorsu- 16 nuz. Geziye ikanlarin, geregin pesinde k