Biomonitorim

Kreu V: Monitorimi biologjik i ujit, ajrit dhe tokës

Në kreun I theksuam se, për vlerësimin e gjendjes së së ujit, ajrit dhe tokës, dhë të ndotjes së tyre, programet monitoruese mjedisore mbështeten në përdorimin e indikatorëve biologjikë (shih kreun I dhe III). Vlerësimi i gjendjes mjedisore, i ndotjes dhe i larmisë biologjike (biodiversitetit) mund të bëhet, nëpërmjet llojeve të veçanta ose komuniteteve të gjallesave (biovëzhgimit), si dhe lëndëve ose shenjave (bioshenjave) të veçanta të tyre. Organizma të tjera indikatorë mund të përdoren për të vlerësuar gjendjen ose ndotjen e mjedisit nëpërmjet bioprovave mjedisore, laboratorike ose fushore. Monitorimi biologjik mbështetet, gjithashtu, edhe në cilësinë e gjallesave indikatore si bioakumulatorë; në indet inde ose pjesë të tjera biologjike të tyre mund të maten përbërës të ndryshëm të ndotjes, si metale të rëndë, lëndë të kloruara, lëndë organike (PCB-të, pesticide etj.).

Indikatorë biologjikë sipas rastit mund të jenë likenet, kërpudhat, llojet dhe shoqërimet bimore të larta, artropodët (insektet, krustacet), molusqet, peshqit, amfibët, zvarranikët, shpendët dhe gjitarët; këtu përfshihen edhe mikrorganizmat patogjene, si bakteret koliforme, streptokokët, salmonelat, mikroorganizma të tjerë, por edhe viruset, enteroviruset etj.; përfshihen, gjithashtu, edhe organizmat jo vendase (aliene), pushtuese (invazive) dhe transgjenike (OMGJ-të).

Këtu do të zgjerohemi më shumë në shembuj të ndryshëm praktikë biomonitorues të ujit, ajrit tokës, duke pasqyruar atë me shembuj edhe nga Shqipëria.

5.1. Pellgu ujëmbledhës dhe cilësia ujërave

Cilësisë së ujërave është shumë domethënës në një skemë monitoruese, pasi ujërat janë shpesh pasqyrimi i saktë i gjendjes së përgjithshme të gjithë pellgut ujëmbledhës. Pra, njohja me pellgun ujëmbledhës dhe me gjithë tiparet që e karakterizojnë atë janë aspekt i rëndësishëm i monitorimit të ujërave. Mbrojtja e cilësisë së ujërave lidhur ngushtë me pellgun ujëmbledhës ka qenë problem i hershëm për njeriun dhe për zhvillimin e tij. Në këtë mënyrë, qysh 1´600 vjet para e.s., perandori kinez Yu kujtohet ende sot për aftësitë e tij për të mësuar popullin për teknikat


196

e kontrollit të përmbytjeve; është e famshme thënia e tij se ‘që të mbroni lumenjtë tuaj duhet të mbroni më parë malet tuaja’1, e cila mbetet ende shumë kumtimplote edhe në ditët e sotme në mbarë botën, dhe mjaft aktuale për Shqipërinë.

Një pellg ujëmbledhës ose një basen ujëmbledhës përfshin një territor të caktuar (Fig. 5-1), ku gjithë ujërat e rreshjeve të shiut dhe dëborës mblidhen sëbashku në një lumë, liqen, ujëmbledhës, grykëderdhje lumore, kënetë, det ose oqean. Si i tillë ai shërben si një hinkë që grumbullon ujërat nga shpatet e pellgut drejt trupave ujorë kryesorë. Në pellg përfshihen gjithë përrenjtë dhe lumenjtë që përcjellin ujërat, si dhe sipërfaqet tokësore që i furnizojnë ata me ujë, dhe ndahet nga basenet fqinjë prej vijës ose kurrizit ujëmbledhës.

Figura 5-1: Pellgu ujëmbledhës i Bovillës, ndërtuar mbi lumin e Tërkuzës (degë e lumit Ishëm, Tiranë); prej vitit 1998 është furnizuesi kryesor i qytetit të Tiranës me ujë të pijshëm

Pellgjet ujëmbledhës janë të rëndësishëm për ekologjinë e tyre. Ujërat janë përbërësi më i rëndësishëm dhe më kuptimplotë i tyre; ujërat duke rrjedhur brenda hapësirës së pellgut mund të mbledhin ushqyes, pezulli dhe ndotësa, të cilët mblidhen bashkë me ujin drejt trupave ujorë kryesorë dhe drejt grykëdaljes së basenit. Këto lëndë kur janë të tepërta krijojnë shqetësime në baraspeshën natyrore ekologjike. Në këtë mënyrë, përdorimi i shkujdesur, shpesh tej kufijve të duhur, i plehërave artificiale me përmbajtje azoti, fosfori dhe kaliumi ndikon dukshëm në trupat ujorë kryesorë (lumenj dhe liqene) dhe në dalje të pellgjeve.

1 http://www.tentowns.org/10t/docs_etc/wtshdmgt.pdf

Trupi ujorkryesor

Gryka

Hapësirëmidis

përrenjve

Përrenj

Vija osekurriziujëmbledhës

Miho A. (2010): Monitorimin biologjik mjedisor

197

0 10 20 30 40 km

AeroportiKryeqytetiQendër e rrethit

Bajram Curri

Kopliku

PukaKukësi

Peshkopi

Rrësheni

BurreliLaçiKruja

BulqizaTirana

LibrazhdiElbasaniKavaja

Durrësi

DetiAdriatik Peqini

Lushnja GramshiPogradeci

Fieri

KuçovaBerati

Gjirokastra

Ballshi Çorovoda

TepelenaPërmeti

Erseka

KorçaBilishti

Delvina

Shkodra

Liqeni i Ohrit

Prespa e Madhe

Vlora

Saranda

K o s o v a

M a q e d o n i a

G r e q i a

Lezha

Shkumbini

Drini

i Bar

dhë

Drini i Zi

Narta

Karavastaja

Butrinti

Patoku

Lagunat e Lezhës

Veliopoja

Lalzi

Orikumi

DetiJon

Himara

Prespa e Vogël

M a l i i Z i

Tabela 5-2: Hartë e hidrologjike e thjeshtuar e Shqipërisë.


198

Troendle (2002)2 në raportin e tij mbi vlerësimin e pellgjeve ujore shqiptare përmbledh si faktorë faktorët kryesorë për degradimin e tokës, erozionin dhe sedimentimin e lartë të shkaktuar nga praktikat e gabuara të përdorimit të tokës (çpyllëzime dhe shfrytëzim inertesh), nga industria, bujqësia dhe ndotja urbane, dhe përmbytjet.

Shqipëria si vend malor dhe bregdetar, njëkohësisht, me rreth 450 km vijë bregdetare, ka rezerva të shumta ujore, si lumenj, liqene, ujëra nëntokësore, burime dhe ujëra bregdetare (Fig. 5-2). Për sasinë e ujit për frymë të popullsisë, Shqipëria renditet ndër vendet e para të Evropës, me mbi 13’000 m3 frymë/vit. Në territorin e Shqipërisë gjenden më shumë se 1’300 habitate ujore, ku përfshihen habitatet detare, bregdetare, lagunat, lumenjtë dhe grykëderdhjet, përrenjtë dhe liqenet, ku rreth 80% e tyre ruajnë ende gjendjen natyrore. Gjithë këto ligatina mbulojnë rreth 970 km2, që përbën rreth 3% të territorit të Shqipërisë. Rreth 86% e përbëjnë ujërat sipërfaqësore dhe 14% ujërat nëntokësore. Pjesa më e madhe e ujërave i përket liqeneve, lagunave bregdetare dhe ujëmbledhësve.

Mjediset ujore shqiptare, veçanërisht ato të Ultësirës Perëndimore Adriatike, e cila është zona më e populluar e vendit, janë nën ndikim të vazhdueshëm të aktivitetit të njeriut. Lumenjtë në rrjedhat e tyre malore janë larg burimeve të ndotjeve urbane dhe industriale, dhe ruajnë karakteristikat e ujit të pijshëm, por këto karakteristika në përgjithësi keqësohen në rrjedhat e poshtme. Ujërat pranë zonave të mëdha të banuara pësojnë ndotje prej lëndëve organike, me prejardhje kryesisht nga shkarkimet e ujërave të zeza të pa trajtuara. Lumenjtë në zonat e nxjerrjes e të përpunimit të naftës janë të ndotura me përbërje organike. Për sa i përket cilësisë së ujërave bregdetare ato në përgjithësi janë të pastra, me përjashtim të disa zonave (ujërat që vijnë nga pellgu i Ishmit, Erzenit, Shkumbinit dhe Semanit) që ndoten nga shkarkimet urbane.

Nga sa më sipër monitorimi i cilësisë së ujërave për Shqipërinë merr rëndësi të veçantë.

2 Troendle C. A. (2002): Albanian Watershed Assessment. MATCOM Corporation. Fort Collins, Colorado. USA, 1-68 (http://www.fs.fed.us/institute/albania/albania_watershed_assess.pdf)


199

5.2. Ujërat dhe cilësia e tyre

Ujërat mund të jenë të rrjedhshme (lumenj, përrenj etj.) ose të qeta (dete, laguna, liqene, ujëmbledhës etj.), sipërfaqësore, nëntokësore, të ëmbla (lumenj, liqene, burime) ose të njelmëta (laguna, estuare, këneta bregdetare), shpesh të quajtura ujëra kalimtare ose tranzitore, ujëra të kripura (bregdetare, detare), ujëra të brendshme, ujëra detare etj.

Cilësia e ujërave varet shumë prej cilësive të pellgut ujëmbledhës përkatës, si klima, shkëmbi amnor dhe lloji i tokës. Deri në periudhën paraindustriale të shekullit të XIX-të, ndotja e ujërave ka qenë jo shqetësuese, shkaktuar kryesisht nga ndotje të vogla dhe nga shkarkime të lëngëta. Shumica e mbetjeve ishin me origjinë shtazore ose prej njeriut, dhe ndonjëherë nga përbërës të tjerë industrialë, organikë ose inorganikë.

Në zonat jo shumë të populluara, pa sisteme kanalizimesh, shqetësimet e ndotjes kapërcehen lehtë edhe sot nëpërmjet aftësisë vetëpastruese natyrore të trupave ujorë kryesorë të baseneve ujëmbledhës. Liqenet, ujëmbledhësit artificialë dhe zonat kënetore që gjenden gjatë rrjedhës së lumenjve zbutin deri në një farë shkalle shqetësimet që shkaktohen prej aktivitetit të njeriut dhe ndihmojnë në grumbullimin e lëndëve të transportuara prej tyre. Nga ana tjetër kanalizimi dhe betonimi i lumenjve ul dukshëm aftësinë e tyre vetëpastruese.

Zhvillimi industrial dhe qytetërimi modern pas shek. XIX–XX-të çoi në formimin e zonave të mëdha të banuara, të mbipopulluara, me industri dhe bujqësi të zhvilluar, të vrullshme, e cila solli shtimin e shkarkimeve ujore të papërpunuara, tej mundësisë vetëpastruese të pellgjeve ujëmbledhës. Për rrjedhojë, ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore janë sot shpesh të ekspozuara ndaj ndotjes prej ujërave të zeza që nga rrjeti i kanalizimeve deri tek shkarkimet e patrajtuara në ujërat sipëfaqësore, prej erozionit, prej infiltrimeve të lëndëve ushyese dhe të kimikateve që përdoren në bujqësi, prej mbeturinave urbane dhe industriale të të hedhura në vende dhe kushte të papërshtatshme etj. Nga mungesa e impianteve të pastrimit, ujërat e zeza të qyteteve nxisin ndotjen bakterike në basenet ujore, sidomos gjatë verës. Ujëra të tilla përbëjnë rrezik jo vetëm për florën dhe faunën natyrore, por edhe për gjithë kulturat


200

bujqësore, blegtorinë dhe vetë njeriun. Shpesh në këto ujëra ndodhin ngordhje peshqish, përhapje e erës së keqe dhe infektime serioze.

Në zonat e virgjëra përbërja kimike e ujërave varet kryesisht nga toka dhe shkëmbi amënor poshtë saj, duke bërë që niveli i ushqyesve të jetë i ulët. Rreshjet tretin minerale gjatë depërtimit në dheun e tokës. Vendbanimet dhe shpyllëzimet shoqëruese, zhvillimi bujqësor dhe urbanizimi shpejtojnë shumë shpëlarjen e lëndëve dhe ushqyesve (azot dhe fosfor) në lumenj dhe liqene. Një gjë e tillë nxit rritjen e fitoplanktonit dhe bimëve të tjera ujore dhe me radhë të organizmave të sipërm të zinxhirit ujor ushqyes, proces ky i njohur si eutrofikim kulturor. Rritja e prodhimit biologjik dhe dukuritë shoqëruese të eutrofikimit janë më të zakonshme në liqene dhe zonat bregdetare pranë grykëderdhjeve të lumenjve. Fosfori dhe azoti janë kryesisht ushqyesit që nxitin këtë prodhim të lartë biologjik.

Në basene me pak aktivitet njerëzor, sasia e fosforit përgjithësisht është më e ulët se 25 µg P/L, kurse sasi më të larta se 50 µgP/L tregojnë për ndikim të njeriut, p.sh. shkarkim ujërash të zeza ose shpëlarje bujqësore. Në mjediset e ndotura rëndë nga shkarkimet, sasitë e fosforit i tejkalojnë 500 deri 1000 µg P/L. Nga ana tjetër, sasitë e azotit që kalojnë mbi 1 mg N/L, tregojnë ndikim të njeriut, p.sh. shplarjet bujqësore dhe shkarkimet urbane. Kur lumenjtë marrin shkarkime urbane ose shkarkime nga fermat e blegtorale, sasia e amoniakut rritet dhe oksigjeni ulet; në lumenjtë e ndotur rëndë, niveli i amoniumit mund të rritet nga 1 deri 5 mg N/L, i cili kur kthehet në amoniak, mund të shkaktojë ngordhje peshqish dhe kafshësh të tjera.

Pasojat ekologjike të eutrofikimit kulturor, të nxitura prej sasive të larta të ushqyesve mund të ndryshojnë strukturën biologjike, ku mbizotërues bëhet fitoplanktoni, ujërat bëhen të turbullta, algat blu të gjelbra zhvillohen shumë, duke formuar të ashtuquajturat lulëzime algash (algal blooms), të cilat shoqërohen me formimin e shkumave dhe të helmeve të fuqishme për peshqit, dhitë dhe kafshët e tjera dhe vetë njeriun


201

(Moestrup, 20043). Peshqit në këto kushte përbëhen kryesisht nga lloje rezistente në mjedise të turbullta. Kalbëzimi i fitoplanktonit në fund shkakton uljen e oksigjenit në sasi të papranueshme për peshqit dhe invertebrorët e bentosit, duke shkaktuar ngordhjen e tyre. Sasitë e ulëta të oksigjenit shpejtojnë edhe çlirimin e fosforit prej sedimenteve duke nxitur më tej prodhimin e fitoplanktonit, duke ndikuar më tej në uljen shumë të vlerave përdoruese dhe estetike të ujit.

5.3. Ndotja e ujërave

Më sipër theksuam se krahas rritjes së kërkesës për ujë, shumë mjedise ujore në mbarë botën po i nënshtrohen ndotjes nga aktivitetet e njeriut, sidomos kur ndotësit shkarkohen drejtpërdrejtë në ujë pa u pastruar më parë. Kjo mund të jetë e dëmshme për bimët dhe kafshët që jetojnë në këto trupa ujore. Ndotja në rritje vjen kryesisht prej shkarkimeve të përqendruara të papërpunuara urbane dhe industriale, prej shkarkimeve të shpërndara bujqësore, nga përdorimi i tepruar të plehrave dhe pesticideve, dhe prej derdhjeve të rastësishme. Shumë ndotje dhe gërryerje të tokës (erozioni) dhe ndotjet e ajrit, ndikojnë, gjithashtu, drejtpërdrejt ose tërthorazi në cilësinë e ujërave.

Ndotja e ujërave është shqetësim i madh në shkallë globale. Mendohet se është shkaku kryesor në mbarë botën për vdekjet dhe sëmundjet; për shkak të ndotjes së ujit mendohet se vdesin më shumë se 14’000 njerëz në ditë. Në vendet në zhvillim ekzistojnë probleme të mprehta të ndotjes së ujërave; por edhe vendet e industrializuara vazhdojnë të ballafaqohen, gjithashtu, me problemet e ndotjes. Në raportin më të fundit të cilësisë së ujërave në SHBA, klasifikohen si të ndotura rreth 45% e rrjedhjeve sipërfaqësore të vlerësuara, rreth 47% e liqeneve dhe 32% e gjireve dhe estuarëve bregdetarë të vlerësuar.

Uji mund të quhet i ndotur kur ai përzihet me ndotësit e prodhuar nga njeriu dhe si i tillë bëhet i papërdorshëm nga njeriu, p.sh. për tu pirë, ose/dhe kur pëson një ndryshim të tillë që vihet re në mbijetesën e gjallesave ujore, si p.sh. të peshqve. Cilësia e ujërave dhe vetitë ekologjike 3 Moestrup Ø. Ed. (2004). IOC Taxonomic Reference List of Toxic Algae, Intergovernmental Oceanographic Commission of UNESCO; http://ioc.unesco.org/hab/data.htm.


202

të ujit mund të ndikohen edhe nga dukuri natyrore, si vullkanet, lulëzimet e algave, stuhitë dhe tërmetet. Shkaqet dhe karakteristikat e ndotjes së ujërave janë të shumta.

Ujërat sipërfaqësore dhe ato nëntokësore janë studjuar dhe menaxhuar shpesh si burime të veçuara, edhe pse ato janë të varura me njëra-tjetrën. Burimet e ndotjes së ujërave sipërfaqësore grupohen përgjithësisht në dy kategori, mbështetur në origjinën e tyre: ndotje të përqendruara dhe ndotje të shpërndara.

Ndotje të përqendruara (PS, point sources) kanë të bëjnë me ndotësit që shkarkohen në rrjedhën ujore drejtpërdrejt nëpëmjet një kanali ose tubi. Shembuj burimesh të tillë mund të jenë shkarkimet e drejtëpërdrejta të ujërave të zeza ose nga impiantet e tyre të pastrimit, shkarkimet nga fabrikat e ndryshme etj.

Burimet e ndotjes së shpërndarë (NPS, non-point sources) kanë të bëjnë me ndotjen e përhapur, e cila nuk vjen nga një burim i veçuar i vetëm. Ndotja NPS është shpesh shuma e sasive të pakta të ndotësve që grumbullohen sëbashku nga një zonë e shtrirë. Shpëlarja e ushqyesve nga ujërat e shiut nga sipërfaqja e fushave bujqësore, e sipërfaqeve pyjore dhe shkurreve citohen shpesh si shembuj të ndotjes NPS. Ujërat e ndotur të reshjeve që mblidhen nga shplarjet e rrugëve, vendparkimeve, autostradave quhen shpesh si shplarje urbane, dhe ndonjëherë quhen ndotje NPS. Megjithatë, këto ujëra mblidhen shpesh në kanale nëpërmjet sistemit të kullimit të ujërave të shiut dhe shkarkohen shpesh nëpërmjet tubacioneve në ujërat sipërfaqësore më të afërta, dhe në këtë rast ky është një burim i përqendruar. Në këtë mënyrë, në burimet e përqendruara përfshihen sistemet që mbledhin ujërat e shiut në zonat e banuara, në zonat industriale dhe në sheshet e ndërtimit.

Bashkëveprimet midis ujërave nëntokësore dhe atyre sipërfaqësore janë të ndërlikuara. Për rrjedhojë, ndotja e ujërave nëntokësore, nuk klasifikohet lehtë si ndotje e ujërave sipërfaqësore. Nga natyra e tyre, ujërat nëntokësore janë të ndjeshme nga ndotës të cilët nuk mund të ndikojnë drejtpërdrejt në trupat ujorë sipërfaqësorë; për këtë nuk ka rëndësi dallimi midis burimeve të përqendruar dhe të shpërndara. Një lëshim i një ndotësi kimik në tokë, larg nga sipërfaqja e trupit ujor, mund


203

të mos përbëjë aspak një burim të përqendruar ose të shpërndarë ndotje për ujërat sipërfaqësore pranë, por ky shkarkim mund të ndotë shtresat ujore të nëntokës. Analizat e ujërave nëntokësore mund të përqendrohen në karakteristikat e tokës dhe në hidrologjinë, si dhe në cilësitë e vetë ndotësit.

Ngarkesa e veçantë e ndotësve të ujit përfshin një spektër të gjerë lëndësh kimike, patogjenësh dhe ndryshimesh fizike, si të temperaturës dhe të ngjyrës. Ndërkohë për shumë nga lëndët kimike që gjenden vetë në natyrë (kalciumi, natriumi, hekuri, mangani etj.) është përqendrimi i tyre që përcakton në se është në përmbajtjen e caktuar natyrore, ose në se është vërtet lëndë ndotëse. Lëndët që ulin sasinë e oksigjenit mund të jenë natyrore, si lëndë bimore (p.sh. gjethe dhe barishte), por edhe lëndë kimike të prodhuara nga njeriu. Lëndë të tjera kimike natyrore ose të prodhuara nga njeriu mund të shkaktojnë turbulli, e cila pengon dritën dhe rritjen e bimëve, si dhe bllokon velëzat e peshqve.

Shumë nga lëndët kimike janë helmuese. Patogjenët mund të shkaktojnë sëmundje që vijnë nga konsumi i ujit, si tek njeriu dhe tek kafshët. Ndryshimi i cilësisë fiziko-kimike të ujit mund të përfshijë aciditetin (ndryshime në pH-it), përcjellshmërinë elektrike, temperaturën dhe eutrofikimin, pra shtimi i lëndëve ushqyese (azotit dhe fosforit) në trupin ujor.

Ndotësit kimikë mund të jenë lëndë inorganike dhe organike. Duke iu referuar më shumë ujërave shqiptare ndotësit inorganikë të ujit janë:

1) Pezullitë (sedimentet) nga shplarjet nga sheshet e ndërtimit, nga shpyllëzimet dhe aktivitete të tjera që përdorin zjarret ose kullotjet e pakujdesme dhe të tepruara;

2) Plehërimi (eutrofikimi) me lëndë ushqyese – nitrate dhe fosfate – nga ujërat e patrajtuara urbane, dhe nga shpëlarjet e tokave bujqësore, si dhe nga përdorimet industriale;

3) Shkarkimet kimike nga mbetjet e industrisë, nga metalet e rëndë nga mjetet motorike (nëpërmjet shplarjes urbane nga rreshjet) dhe nga ndotja acide e shkaktuar nga shkarkimet industriale, veçanërisht dyoksidi i squfurit (SO2) nga termocentralet ose fabrikat e pasurimit të mineraleve.


204

Ka disa ndikime dytësore që rrjedhin jo nga vetë ndotësi fillestar, por nga kushtet anësore që shkakton prania e tij. Shembull i tillë është ngarkesa me lëndë të ngurta pezull (sedimente) që vjen nga shplarja që i bëhet sipërfaqes së tokës nga reshjet, të cilat pengojnë depërtimin e dritës në kolonën e ujit, duke ulur fotosintezën e bimëve ujore, ose duke dëmtuar velëzat e peshqve.

Miho et al. (2005)4 kanë vënë në dukje se lëndët e ngurta pezull në ujërat e lumenjve të Ultësirës Bregdetare Adriatike ishin mesatarisht 113.6 mg/L (Fig. 5-3), në të shumtën e rasteve mbi 25 mg/L, vlera kufi e standardit të BE-së 2006/44/EC për peshqit. Kjo tregon se sedimentet janë ndotësi kryesor i lumenjve të kësaj Ultësire, e shkaktuar kjo nga shpyllëzimet masive dhe nga përdorimi i keq i tokës në pellgjet ujëmbledhës të këtyre lumenjve.

Ndotësit organikë të ujit mund të përfshijnë: detergjentët; desinfektueseit e prodhimeve të ndryshme, si disinfektimi kimik i ujit të pijshëm, si p.sh. kloroformi; shkarkimet nga përpunimi i ushqimeve, të cilat mund të përshijnë lëndë që harxhojnë oksigjen, yndyra dhe graso; insekticide dhe herbicide, seri e madhe e lëndëve organoklorure dhe lëndëve të tjera kimike; hidrokarburet e naftës, përfshirë dhe lëndë djegëse (benzinë dhe naftë për djegie) dhe vajra lubrifikues (vajra motorrike), dhe lëndë të tjera djegëse, të mbledhura nga shplarjet e rreshjeve; mbetje lëndësh drurore dhe shkurrore nga përpunimi i drurit; lëndë organike të avullueshme (VOCs, volatile organic compounds), si tretësit industrialë, nga ruajtja jo si duhet. Tretësit e kloruar të cilët janë me dendësi në fazë të lëngët jo-ujore (DNAPLs, dense nonaqueous phase liquid) mund të shkojnë në fund të ujëmbledhësave, për shkak se nuk përzihen mirë me ujin dhe janë më te rëndë se uji. Lëndë kimike të ndryshme që gjejnë përdorim në prodhimet e higjenës personale dhe të kozmetikës.

4 Miho A., Cullaj A., Hasko A., Lazo P., Kupe L., Schanz F., Brandl H., Bachofen R., Baraj B., 2005: Gjendja mjedisore e disa lumenjve të Ultësirës Adriatike Shqiptare. / Environmental state of some rivers of Albanian Adriatic Lowland. Tirana University, Faculty of Natural Sciences, Tirana (In Albanian with a summary in English): 1-267 (http://www.unitir.edu.al/doc/fshn/ALB-RIVERS-WEB-PDF/000a-ALBRIVERS-Pasqyra-Content.htm)


205

37 3453

73

117

85

115137 143 142 143

111

286

0

50

100

150

200

250

300

Mat (S

hkope

t)Fan

(Rub

ik)Mat

(Milo

t)Tira

në (B

rar)

Lanë

(Kas

har)

Ishëm

(Fus

hë-K

rujë)

Shkum

bin (L

abino

t-Fus

hë)

Shkum

bin (P

apër)

Shkum

bin (R

rogoz

hinë)

Osum (B

erat)

Osum(U

ra-Vajg

urore)

Gjanicë

(Fier

)

Seman

(Mbro

star)

Figura 5-3: Vlera mesatare (mg/L) e lëndëve të ngurta pezull (TSS) në lumenjtë e Ultësirës Bregdetare Adriatike, mesatare e 7 matjeve të ndryshme gjatë periudhës maj 02 - mars 04; me vijë të ndërprerë është kufiri i lejuar i TSS-së, 25 mg/L, për ujërat sipërfaqësore sipas Standardit të BE-së 2006/44 mbi peshqit (Miho et al., 2005).

Figura 5-4: Ndotje pamore nga lumenj shqipatarë.

Nuk mund të harrohet në ujë edhe ndotja makroskopike pamore, e zakonshme në lumenjtë shqiptarë; kjo përfaqësohet nga objekte ndotëse të mëdha të dukshme (Fig. 5-4) – shpesh të njohura si sende notuese në ujërat vërshyes të rreshjeve ose dhe të zonës bregdetare. Hedhurina të ngurta (p.sh. kartona, sende plastike ose mbeturina ushqimore) të hedhura në tokë me vend e pavend, shpesh buzë brigjeve, dhe të mbledhura nga rreshjet gjatë kullimit të ujërave, ose notojnë shpesh rastësisht në sipërfaqe të ujërave; në zonat bregdetare cilësia e ujit


206

ndikohet edhe nga mbeturina të anijeve të mbytura ose objektesh të tjera të braktisura në ujë.

Në raste të caktuara ujërat mund të pësojnë edhe shqetësime termike. Ndotja termike është ngritja ose ulja e temperaturës së trupit ujor nga ndikimi i njeriut. Temperaturat e larta shkaktohen shpesh nga përdorimi i ujit si ftohës në termocentrale dhe linja të tjera industriale. Kjo mund të ndikojë në uljen e oksigjenit (nga e cila mund të ngordhin peshqit). Ndryshimet e temperaturës mund të ndikojnë në ndryshime të strukturës biologjike të ekosistemit, si p.sh. në pushtimin prej llojeve termofile. Shplarjet urbane mund të rritin, gjithashtu, temperaturën e ujërave sipërfaqësore. Ndotja termike mund shkaktohet, gjithashtu, nga shkarkimi i ujërave shumë të ftohta nga fundi i ujëmbledhësave në ujërat më të ngrohta të lumenjve, e pranishme kjo dukuri në disa pjesët fushore të lumenjve shqiptare, si Drini dhe Buna, Mati, Bistrica etj..

5.4. Transporti dhe reaksionet kimike të ndotësve të ujit

Shumë nga ndotësit e ujit transportohen nga lumenjtë drejt deteve dhe oqeaneve. Duke përdorur model hidrologjike transporti, në disa zona ky ndikim mund të vihet re disa qindra kilometra larg nga grykëderdhja. Për këtë sot egzistojnë edhe modele të përparuara kompiuterike (SWMM ose DSSAM), të cilët mund të saktësojnë fatin e ndotësve në një sistem ujor. Gjithashtu, kjo gjë mund të vihet re edhe duke përdorur lloje indikatore që ushqehen duke flitruar ujin, si p.sh. kopepodët. P.sh. ngarkesa më e madhe me lëndë helmuese nuk është vërejtur drejtpërdrejt në grykëderdhjen e lumit Hudson (SHBA), por 100 km më në jug; nevojiten vetëm disa ditë që kjo ngarkesë të vendoset në indet e gjallesave planktonike; më në jug akoma është vënë re varfërim me oksigjen, shkaktuar nga shpërbërja oksiduese e lëndëve organike dhe nga lulëzimet e algave, nga ushqyesit e tepërt dhe nga shpërbërja (vdekja) e qelizave algale. Këtu janë vënë re ngordhje peshqish dhe molusqesh, pasi lëndët helmuese ngjiten në nivelet ushqyes tek peshqit e vegjël që ushqehen me kopepodë, më sipër tek peshqit e mëdhenj që ushqehen me peshq më të vegjël etj. Në çdo ngjitje të mësipërme në zixhirin ushqyes ndodh përqendrimi i ndotësve, si i metaleve të rëndë (p.sh. zhivës) dhe lëndëve organike të qëndrueshme (POPs, persistent organic pollutants, si p.sh. DDT); këtë dukuri më parë e kemi quajtur biozmadhim, e cila është


207

vazhdim i mëtejshëm i bioakumulimit nëpër nivelet ushqyese të ekosistemit (shih kreun III).

Vorbuj të gjerë në dete dhe oqeane mbledhin mbeturinat e ngurta notuese. Për shembull, në vorbullën e Paqësorit Verior mendohet të janë mbledhur sasi e madhe mbeturinash, të cilat mund të tejkalojnë 100 herë madhësinë e Teksasit. Shumë nga këto mbetje jetëgjata kalojnë brenda stomakut të shpendëve dhe kafshëve të tjera detare (p.sh. peshqit dhe gjitarët ujorë), duke shkaktuar bllokimin e rrugëve të aparatit tretës, mungesën e oreksit dhe dobësim nga të pangrënit. Shumë lëndë kimike i nënshtrohen shpërbërjes ose ndryshimeve kimike vepruese, veçanërisht gjatë periudhave të gjata në ujërat fundore të ujëmbledhësve. Një klasë e njohur e lëndëve të tilla kimike është ajo e hidrokarbureve të kloruara (PCB-të), si trikloreetileni (që përdoret në pastrimin industrial të metaleve dhe prodhimet elektronike) dhe tetrakloretileni që përdoret në industrinë e pastrimit në të thatë. Së fundi është bërë e mundur pastrimi në të thatë me dioksid karboni të lëngët, që shmang përdorimin e gjithë lëndëve kimike. Të dya lëndët e sipërpërmendura (tri- dhe tetra-kloretileni) të cilat vetë janë lëndë kancerogjene (shih kreun IV), i nënshtrohen reaksioneve të shpërbërjes së pjesore, duke formuar lëndë të reja të rrezikshme (përfshirë dikloretilenin dhe klorurin e vinilit).

Ndotja nëntokësore është shumë më e vështirë të vlerësohet se ndotja sipërfaqësore, për shkak se ujërat nëntokësore mund të përshkojnë largësi të mëdha nëpërmjet rrugëve ujore (akuifereve) të padukshme. Akuifere joporoze, si argjilat, mund të pastrojnë ujin pjesërisht prej baktereve nga një filtrim i thjeshtë (adsobim dhe absorbim), hollim, dhe në disa raste veprim kimik dhe aktivitet biologjik; megjithatë, në disa raste ndotësit mund të transformohen mirë në ndotës të tokës. Ujërat nëntokësore që lëvizin nëpër të çara dhe guva nuk filtrohen; këta ujëra mund të transportojnë lehtë si dhe ujërat sipërfaqësore. Në të vërtetë, kjo mund të rëndohet më tej nga prirja që ka njeriu pët të përdorur gropat natyrore si vende për hedhjen e mbeturinave, në zonat me topografi karstike.


208

5.5. Rrjeti rregullator ndërkombëtar për cilësinë e ujërave

Në vendet e zhvilluara, vëmendja kryesore e legjislacionit dhe e përpjekjeve për të kontrolluar ndotjen e ujërave në disa nga dhjetëvjeçarët e kaluar ishte përqendruar në burimet e përqendruara. Meqë shumë prej burimeve të përqendruara janë vënë nën kontroll, kryesisht me anë të impianteve të pastrimit, vëmendje gjithnjë dhe më e madhe po tregohet ndaj kontrollit të shkarkimit të ujërave gjatë shirave dhe ngarkesës së shpërndarë (NPS).

Në Angli ka të drejta ligjore të zakonshme (të drejta civile) për të mbrojtur kalimin e ujërave nëpër një terren të caktuar duke e lënë të paprekur si në cilësi dhe në sasi. Ligje penale që fillojnë që nga shekulli i 16-të kanë luajtur një farë roli në kontrollin e ndotjes së ujërave; por gjendja vihet përfundimisht nën kontroll me Aktet mbi Lumenjtë (1951-1961) ku sanksionohet vendosja e një kontrolli sistematik mbi ndotjen e ujit. Këto ligje u përforcuan dhe zgjeruan në Aktin e Kontrollit të Ndotjes (1984) i cili është përmirësuar dhe ndryshuar nga një sërë aktesh të tjera. Sipas këtyre ligjeve, konsiderohet akt kriminal, si ndotja e një liqeni, lumi, i ujërave nëntokësore ose i det, ose shkarkimi i ndonjë lëngu në këto trupa ujorë pa autorizimin e duhur. Në Angli dhe Uells këto leje jepen nga Agjencia Mjedisore (EA) dhe në Skoci nga SEPA (Scotish Environmental Protection Agency).

Në SHBA shqetësimet mbi ndotjen e ujërave fillojnë nga ligjet shtetërore kundër ndotjes në gjysmën e dytë të shekullit të XIX-të, pasuar më pas nga legjislacioni federal në fuqi në 1899. Sipas ligjit federal mbi lumenjtë dhe portet (1899) ndalohet shkarkimi i çfardo lloj mbetje në afërsi ose brenda çdo lumi, liqeni, rrjedhje ose çdo lloj trupi tjetër ujor të lundrueshëm brenda vendit, ose në çdo tributar të tyre, në rast se nuk është pajisur me lejen e duhur. Ligji mbi kontrollin e ndotjes së ujit (1948) synonte në zvogëlimin më tej të ndotjes së ujërave, edhe pse ky nuk ndikoi shumë dukshëm në uljen e ndotjes. Rritja e shkallës së ndërgjegjësimit publik dhe shqetësimet për kontrollin e ndotjes së ujit detyroi Kongresin të rishohë edhe një herë këtë ligj dhe ta amendojë (1972) me të mirënjohurin Akti i Ujit të Pastër (CWA, Clean Water Act), në cilin u vendosën mekanizmat themelorë për kontrollin e ndotjes së përqendruar. Ligji autorizonte Agjencinë e Mbrojtjes së Mjedisit (EPA,


209

United States Environmental Protection Agency) të publikonte dhe vinte në zbatim standardet mbi shkarkimet e ujërave urbane dhe industriale nga impiantet e pastrimit. Ligji vazhdoi me kërkesën që EPA dhe shtetet të zbatonin standardet mbi cilësinë e ujërave sipërfaqësore. Në ligj u përfshi autorizimi prej Kongresit për financimet e mëdha publike për ndërtimin e impianteve bashkiake të pastrimit. Por ligji i vitit 1972 nuk vendosi standarde të njëjta për burimet e shpërndara të ndotjes.

Direktiva Evropiane e Rrjetit të Ujërave (WFD 60/EC, 2000; Water Framework Direktive)5 është dokumenti më i rëndësishëm i miratuar nga Bashkimi Evropian për të siguruar ujëra të pastëra në Evropën e Bashkuar. Sipas WFD synohet që vendet e BE-së gjithë ujërat sipërfaqësore duhet të kenë cilësinë ‘mirë’ brenda vitit 2015. Ndër të tjera Direktiva synon në menaxhimin e integruar të baseneve ujëmbledhës për gjithë lumenjtë e BE.

Për plotësimin e detyrimeve përkatëse subjektet ndotëse në çdo rast duhet të hartojnë programe masash teknike, teknologjike dhe organizative, të cilat kontrollohen nga organi që ka liçensuar veprimtarinë e tyre, si dhe nga strukturat e organeve të qeverisjes vendore. Personat fizikë dhe juridikë që trajtojnë ujërat e ndotura janë të detyruar të përdorin teknika të përshtatshme dhe ujërat e shkarkimit të plotësojnë kërkesat e standardeve për këtë qëllim. Ata janë përgjegjës për dëmtimet e shkaktuara në shëndetin e njeriut dhe mjedisin rrethues.

Sipas WFD 2000/60, indikatorët kryesorë që duhet të maten për të vlerësuar cilësinë ekologjike të ujërave sipërfaqësore janë: indikatorët biologjikë (si makroinvertebrorët, makrofitet, fitoplanktoni dhe pigmentet fotosintetike), parametrat përshkrues fiziko-kimikë (si oksigjeni i tretur, pH, alkaliniteti, temperatura etj.), përqendrimi i lëndëve ushqyese (si fosfori, azoti, karboni organik etj.), si dhe prurja dhe niveli i ujit (Heinonen, 2000).

5 2000/60/EC: The Water Framework Directive - integrated river basin management for Europe. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council establishing a framework for the Community action in the field of water policy, adopted on 23 October 2000. (http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html)


210

Tabela 5-1: Kufij të lejuar dhe të detyrura të disa parametrave fiziko-kimikë të standardit të BE-së 2006/44 mbi peshqit

Ujëra Salmonide Ujëra Cyprinide Parametrat

Vlera e lejuar Vlera e detyruar Vlera e lejuar Vlera e

detyruar

Lëndët pezull (TSS, mg/L) ≤ 25 ≤ 25

pH 6 - 9 6 - 9

Oksigjen i tretur (O2, mg/lL)* 50% ≥ 9 100% ≥ 7

50% ≥ 9 50% ≥ 8 100% ≥ 5

50% ≥ 7

Fosfate (PO4, mg/L) ≤ 0.2 ≤ 0.4

Nitrite (NO2, mg/L) ≤ 0.01 ≤ 0.03

Amoniumi total (NH4, mg/L) ≤ 1 ≤ 0.04 ≤ 1 ≤ 0.2

Shënim: * përqindja e rasteve të matura

Tabela 5-2: Kufij të cilësorë të disa parametrave mikrobilogjikë standardit të BE-së ISO 6222:1999 për ujërat e rrjedhshme sipërfaqësore dhe mbi peshqit

EU Standard ISO 7899-1 Microbiology

Sumë i mirë I mirë I keq Shumë i keq

Koliforme fekale, CFU/100 ml 250-500 500-1’000 1’000-2’000 mbi 2’000

Koliforme totale, CFU/100 ml 1’250 2’500 5,000 10’000

Direktiva 2006/44 (2006)6 mbi peshqit cakton dy kufij të detyrueshëm (mandatory) dhe të rekomanduar (guide) për mbrojtjen dhe përmirësimin e cilësisë së ujërave sipërfaqësore (të rrjedhshme ose të qeta), për të ndihmuar zhvillimin normal të peshqve: ujëra për rritjen e peshqve Salmonidae (familja e troftave) dhe ujëra për rritjen e peshqve Ciprinidae (familja e krapit). 6 Direktiva mbi peshqit (Fish Directive 2006/44/EC) (Tab. 5-2): Direktiva 2006/44/EC e Parlamentit dhe Këshilli Evropian mbi cilësinë e ujërave të ëmbëla që kanë nevojë për mbrojtje ose përmirësim me qëllim që të sigurojnë mbijetesën e peshqve. Fletore Zyrtare e Bashkimit Evropian. 264/20—264/31 (http://rod.eionet.europa.eu/show.jsv?id=626&mode=S)


211

Tabela 5-3: Kufij të lejuar dhe të detyrur të disa parametrave të standardit të BE-së 1970/440 mbi ujërat që përdoren për pirje

A1 A2 A3 Parametrat

G I G I G I

pH 6-5-8.5 5.5-9 5.5-9

Lëndët e ngurta pezull (TSS), mg/L 25

Temperatura, ˚C 22 25 (O) 22 25 (O) 22 25 (O)

Përcjellshmëria, µS/cm (20˚C) 1000 1000 1000

Nitrate, mg/L NO3 25 50 (O) 50 (O) 50 (O)

Hekuri, mg/L Fe 0.1 0.3 1 2 1

Sulfatet, mg/L SO42- 150 250 150 250 (O) 150 250

(O)

Kloruret, mg/L Cl- 200 200 200

Fosfatet, mg/L P2O5 0.4 0.7 0.7

Ngopja me oksigjen të tretur, %O2 >70 >50 >30

Kërkesa biologjike për oksigjen (BOD5), mg/L O2

<3 <5 <7

Amoniumi, mg/L NH4+ 0.05 1 1.5 2 4 (O)

Koliformet totale (37˚C), kol./100 ml 50 5’000 50’000

Koliformet fekale, koloni/100 ml 20 2’000 20’000

Streptokoket fekale, koloni/100 ml 20 1’000 10’000

*Kategoria A1, përpunim i thjeshtë - filtrim i shpejtë dhe dezinfektim; A2, përpunim i zakonshëm - paraklorim, koagulim, flokulim, dekantim, filtrim, dezinfektim përfundimtar me klorim; A3, përpunim i thellë - klorim deri në pikën kritike, koagulim, flokulim, dekantim, filtrim, përpunim me karbon aktiv, ozonim dhe klorim përfundimtar. I, detyrueshme (imperative); G, udhëzuese (guide); O, përjashtime sipas kushteve klimatike ose gjeografike.

Në këtë direktivë jepen edhe llojet e metodave të matjeve dhe të analizave kimike si dhe shpeshtitë minimale të matjeve dhe të marrjes së mostrave për çdo parameter. Me qëllim orientues, në tabelën 5-1 jepen kufijtë e lejuar dhe të detyruar vetëm për disa prej parametrave fiziko-kimikë më të rëndësishëm të standardit të BE-së 2006/44 mbi peshqit. Kurse në tabelën 5-2 jepen kufijtë të cilësorë të standardit të BE-së ISO


212

6222:19997 për disa parametrave mikrobiologjikë për ujërat e sipërfaqsore.

Standardi i BE-së 75/4408 përcakton tre kategori të cilësisë së ujërave sipërfaqësore që shfrytëzohen për ujë të pijshëm. Në Shtojcën II (Annex II) të këtij standardi jepen vlerat kufij përkatëse për 46 parametra fiziko-kimikë. Në tabelën 5-3 jepen vetëm disa nga parametrat më të rëndësishëm. Sipas standardit të BE-së 1975/440, ujërat që i përkasin kategorisë A1 kanë nevojë vetëm për përpunim të thjeshtë të ujit për pirje- filtrim i shpejtë dhe dezinfektim; ujërat e kategorisë A2 kërkojnë përpunim të zakonshëm - paraklorim, koagulim, flokulim, dekantim, filtrim, dezinfektim përfundimtar me klorim; për ujërat e kategorisë A3, kërkohet përpunim i thellë - klorim deri në pikën kritike, koagulim, flokulim, dekantim, filtrim, përpunim me karbon aktiv, ozonim dhe klorim përfundimtar.

Organizata për Bashkëpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik (OECD, 2006)9 ka përpunuar në vitin 1982 një vlerësim monitorues dhe kontroll shumë të gjerë të eutrofikimit të ujërave natyrore. Studimi i OECD-së (2006) pranohet gjerësisht si sistem për klasifikimin dhe menaxhimin e gjendjes së ushqyesve në liqenet e Evropës dhe Amerikës së Veriut; përfundimi kryesor i tij është se përmbajtja e fosforit është element kufizues i nivelit të biomasës së algave (Chl a) për shumicën e liqeneve. 7 ISO (2010): TC 147/SC 4 - Microbiological methods: ISO 6222:1999: Water quality - Enumeration of culturable micro-organisms - Colony count by inoculation in a nutrient agar culture medium. International Organization for Standardization. Geneva, Switzerland. (http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_tc/catalogue_tc_browse.htm?commid=52944) 8 Direktivat mbi ujn e pijshëm (Abstraction of Drinking Water Directive): Direktiva e BE-së 1975/440/EEC në lidhje me cilësinë që duhet të kenë ujërat sipërfaqësore që përdoren për ujë të pijshëm tek Shtetet Anëtare të BE-së, e amenduar nga Direktiva 1979/869/EEC (kjo e amenduar më tej nga Direktiva 1981/855/EEC dhe Rregulli 807/2003/EC) dhe të dyja të amenduara nga Direktiva 1991/692/EEC (kjo e amenduar më tej nga Rregulli 1882/2003/EC). (http://rod.eionet.europa.eu/instruments/202) 9 OECD (Ed.) (2006): Water Management. Research of the Organization for Economic Co-Operation and Development (OECD). Soil & Water Conservation Society of Metro Halifax (SWCSMH). (http://lakes.chebucto.org/TPMODELS/OECD/management.html)


213

Modeli Menaxhues i OECD-së ndan liqenet në pesë klasa ushqyese: ultra-oligotrof, oligotrof, mesotrof, eutrof dhe hipertrof, mbështetur në nivelin e përmbajtjes së ushqyesve (azot dhe fosfor) dhe biomasës së algave: OECD jep dy sisteme klasifikimi, ose si quhen ndryshe ‘modele diagnostikimi’ të liqeneve: (1) sistemi me kufij të përcaktuar (fiks) dhe (2) sistemi me kufij të hapur. Në tabelën 5-4 janë treguar vlerat kufi të përcaktuar të cilat janë mesataret e të gjitha matjeve vjetore, por duke hequr vlerat jashtë një zone që shtrihet deri në dyfishin e shmangies standarde (të njehësuar para heqjes së këtyre matjeve).

Tabela 5-4: Klasifikimi i gjendjes ushqyese për liqenet e ujërave të ëmbël të temperuar, mbështetur në një sistem me kufij të përcaktuar (Fixed Boundary System) (sipas Bellinger & Sigee, 2010)10

Ushqyesit, mg/m3 ose µg/L

Klorofili a, mg/m3 ose µg/L

Tejpamja ose Disku Secchi, m Klasa

ushqyese P-Total

Orto- fosfatet DIN Mesatare Maksimale

Vëllimi i algave planktonike(% ujore) Mesatare Minimale

Ultra-oligotrof < 4 < 1.0 < 2.5 0.12 > 12 > 6

Oligotrof 4 - 10 < 2 < 10 1 - 2.5 2.5 - 8 0.4 12 - 6 > 3

Mesotrof 10 - 35 2 - 5 10 –

30 2.5 - 8 8 - 25 0.6 – 1.5 6 - 3 3 - 1.5

Eutrof 35 - 100 5 - 100 30 -

100 8 - 25 25 - 75 2.5 - 5 3 - 1.5 1.5 - 0.7

Hipertrof > 100 > 100 > 100 > 25 > 75 > 5 < 1.5 < 0.7

Liqenet janë klasifikuar sipas përqendrimit mesatar të ushqyesve dhe prodhimtarisë së fitoplanktonit. Vlerat kufij janë kryeisht sipas OECD (1982), me përjashtim të ortofosfateve dhe të azotit inorganik të tretur (DIN, dissolved inorganic nitrogen) që janë sipas Publikimit të Standardeve Teknike (1982; Technical Standard Publication); fosfori i përgjithshëm (P-total) dhe klorofili jepet sipas vlerës mesatare vjetore; ortofosfatet dhe Din jepen si përqendrimi mesatar në ujërat sipërfaqësore gjatë periudhës së shtresimit veror; vëllimi i përgjithshëm (% ujore) i algave planktonike janë vlerat mesatare gjatë stinës së rritjes për liqenet norvegjezë (Brettum, 1989).

10 Bellinger G. D., Sigee C. D. (2010): Freshwater Algae: Identification and Use as Bioindicators. John Wiley & Sons, Ltd. ISBN: 978-0-470-05814-5 (http://www.wiley-vch.de/publish/en/books/bySubjectLS00/bySubSubjectLS50/0-470-05814-5/?sID=2s11ov3cgptvskmn48smlf1op1)


214

Agjencia e Mbrojtjes së Mjedisit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (US EPA, Environmental Protection Agency) rekomandon përdorim të kombinuar të parametrave shkaktarë (si fosfori dhe azoti), me parametrat pasojë (si klorofilet, turbullia, oksigjeni i tretur), si dhe me treguesit e gjendjes ushqyese, që varen nga sasia e biomasës në mjedisin ujor (p.sh. TSI, Trophic State Index). Vlen të theksojmë se për moitorimin e ujërave janë të rëndësishme edhe Metodat Standarde,11 të botuara vazhdimisht nga Shoqata Amerikane e Shëndeti Publik (APHA, American Public Health Association).

5.6. Monitorimi i biologjik cilësisë së ujërave

Një program monitorues i cilësisë së ujërave duhet të mbajë gjithmonë parasysh tipin e përdorimit të tokës në pellgun ujëmbledhës, burimet dhe ndotësit që e shoqërojnë; megjithëse secili rast duhet të ketë veçoritë e veta, të dhëna orientuese janë listuar në tabelën 5-5. Në kreun I janë trajtuar më hollësisht parametrat e mundshëm të monitorimit të cilësisë së ujërave sipërfaqësore të ëmbla, ujërave tranzitore (transitional waters) (lagunave dhe mjediseve të tjera bregdetare) dhe të ujërave detare, të ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore dhe të sedimenteve.

Ndotja e ujit mund të analizohet nëpërmjet disa grupeve metodash të gjera: fizike, kimike dhe biologjike. Shumica e metodave kërkojnë marrjen e mostrave, të pasuara nga teste analitike të specializuara. Disa metoda mund të bëhen drejtpërdrejt në vend (in situ), pa pasur nevojë për grumbullim mostrash, si p.sh. temperatura. Agjencitë qeveritare dhe institucionet kërkimore kanë botuar metoda të standardizuara për teste analitike për të lehtësuar krahasimin e rezultateve që merren nga analiza që kryhen nga studime të ndryshme.

Marrja e mostrave të ujit për analiza fizike ose kimike mund të bëhet me mënyra të ndryshme, në varësi të saktësisë që nevojitet dhe në tiparet e ndotësit. Shumë ngjarje të ndotjes janë shumë të kufizuara në kohë, më shpesh të shoqëruara me reshjet. Për këtë arsye mostrat përfaqësuese, por 11APHA (2005): Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 21st Edition. Publisher: American Public Health Association (APHA), American Water Works Association (AWWA) & Water Environment Federation (WEF), Washington, DC (http://www.standardmethods.org/)


215

jo të vazhdueshme (me shkëputje në kohë: grab samples) janë shpesh të papërshtatshme për të vlerësuar plotësisht nivelet e ndotjes nga ana sasiore. Për të mbledhur këto të dhëna, shkencëtarët përdorin shpesh pajisje automatike mostrash, të cilat pompojnë sasi uji në kohën ose gjatë periudhës së shkarkimit të ndotësve.

Tabela 5-5: Hartimi i një programi monitorues të ujërave.

Burimi Ndotësit kimikë më të zakonshëm që e shoqërojnë

Tokë bujqësore Turbulli dhe lëndë të ngurta, fosfor dhe nitrate, temperaturë

Shfrytëzim pyjor Turbulli dhe lëndë të ngurta, temperature

Kullotë Baktere fekale, turbulli, fosfor dhe nitrate, temperaturë

Shkarkime industriale

Temperaturë, përcjellshmëri, lëndë të ngurta, lëndë helmuese, pH,

Miniera pH, alkalinitet, lëndë totale të tretura

Sisteme septike Baktere fekale (p.sh. Escherichia coli, Enterococcus), nitrate, fosfate, kërkesë kimike dhe biologjike për oksigjen të tretur, përcjellshmëri, temperaturë

Impiante pastrimi të ujërave të zeza

Kërkesë kimike dhe biologjike për oksigjen të tretur, turbulli, përcjellshmëri, nitrate, fosfate, temperaturë, baktere fekale, lëndë të ngurta, pH

Ndërtim Turbulli, temperaturë, kërkesë kimike dhe biologjike për oksigjen të tretur, lëndë të ngurta dhe helmuese

Shplarje urbane Turbulli, fosfate dhe nitrate, temperaturë, kërkesë kimike dhe biologjike për oksigjen të tretur, përcjellshmëri

Marrja e mostrave për vlerësimin biologjik ka të bëjë me mbledhjen e bimëve dhe/ose kafshëve nga trupi ujor. Në varësi të tipit të vlerësimit, organizmat mund të përcaktohen në vend gjatë biovëzhgimit (biosurveys) (numërimi i popullatës) dhe mund të lëshohen sërish në trupin ujor, ose ato mund të mblidhen dhe çohen në laborator për të përcaktuar shkallën helmuese.

Analizat fizike të ujit përfshijnë temperaturën, përqendrimi i lëndëve të ngurta pezull dhe turbullia. Analizat kimike të ujit mund të kryhen duke u mbështetur në metodat e kimisë analitike. Për këtë ekzistojnë shumë


216

metoda analizash të botuara dhe standarde kombëtare ose ndërkombëtare, si për lëndët inorganike dhe ato organike. Metodat më të përdorura shpesh përfshijnë pH, kërkesën biologjike për oksigjen (BOD, biologcal oxygen demand), kërkesën kimike për oksigjen (COD, chemical oxygen demand), ushqyesit (nitrate dhe lëndët e fosforit), metalet (përfshirë bakrin, zinkun, kadmiumin, plumbin dhe mërkurin), vajrat dhe grasot, hidrokarburet e përgjithshme të naftës (TPH, total petroleum hydrocarbons) dhe pesticidet.

Analizat biologjike bëhen për të monitoruar shëndetin e ekosistemeve ujorë, bëhen analiza biologjike duke përdorur indikatorët bimorë, shtazorë dhe/ose mikrobikë. Indikatorë të tillë përdoren edhe për të vlerësuar me rrugë kimike shkallën e grumbullimit (bioakumulimit dhe biozmadhimit) të metaleve të rëndë, të lëndëve të tjera inorganike ose organike brenda indeve të këtyre gjallesave indikatore; si të tillë përdoren inde të marra nga likenet, myshqet, alga të ndryshme, lëvorja e bimëve ose pjesë të tjera të trupit bimor, nga inde të ndryshme shtazore, si mëlci, muskuj, ndonjëherë i gjithë trupi (kopepodë) ose i gjithë shoqërimi (zooplankton). Studime të tjera kryhen duke përdorur metoda të ndryshme biovëzhguese dhe llogaritje e treguesve të ndryshëm biologjikë ose të gjendjes ushqyese, si treguesi saprobik, treguesit ushqyes të diatomeve, treguesi i integritetit biologjik, treguesi i ndryshueshmërisë, treguesi biologjik i likeneve etj.

Më poshtë do të flasim më hollësisht për aspekte të ndryshme të monitorimit biologjik të ujërave. Theksojmë se secila metodë studimi ose fushë e caktuar kërkimore është së pari në funksion të secilës zonë monitoruese dhe të stacioneve monitoruese në përbërje të saj, të tipeve të ndotjes, të burimeve të saj, të ndikimit të tyre në biotë ose në shëndetin e njeriut. Kuptohet, sa më shumë nga aspektet e monitorimit biologjik të vlerësohen aq më mirë njihet gjendja e mjedisit, por në shumë raste zgjidhen kombinimet më të mira të mundshme të tyre.


217

5.7. Komunitetet bentike si indikatorë të cilësisë së ujërave

Monitorimi biologjik është aktivitet i rëndësishëm në lumenj, liqene, ujëra tranzicioni dhe ato bregdetare, krahas matjes së parametrave kryesorë fiziko-kimikë. Makrofitet dhe diatometë, invertebrorët dhe peshqit janë grupet kryesore të gjallesave që shërbejnë si indikatorë të gjendjes së mjediseve ujore; prania, gjendja dhe numri i llojeve të algave, bimëve të larta, peshqve, insekteve dhe llojeve të tjera ujore mund të japë një informacion të saktë mbi shëndetin e një trupi ujor të caktuar, si p.sh. të një lumi, përroi, liqeni, kënete, estuari etj.

Tregues i rëndësishëm i cilësisë së ujërave janë komunitete e gjallesave bentike. Këto janë gjallesat që jetojnë brenda, mbi ose afër fundit të trupave ujore. Zona bentike përbën fundet e mjediseve ujore që shtrihen nga zona e baticës/zbaticës në mjediset detare deri në fundet e detit të hapur tej tabanit kontinetal, e deri në fundet e thella (abise). Përbërja e gjallesave bentike ndikohet dukshëm nga thellësia e ujit, temperatura dhe kripshmëria, nga tipi i substratit, si dhe nga shumë faktorë të tjerë mjedisorë ose nga shqetësime të krijuara nga aktiviteti i njeriut.

Gjallesat bentike dallohen nga madhësia në makrobentos, meiobentos dhe mikrobentos. Makrobentosi përbëhet nga gjallesa më të mëdha se 0.5 mm gjatësi, relativisht të dallueshme edhe me sy të lirë ose me një lupë të thjeshtë. Shembuj janë krimbat poliketë, molusqet bivalvë, ekinodermatët, anemonet detare, koralet, sfugjerët, turbelarët, dhe krustace të mëdha, si gaforret, aragostat etj. Meiobentosi përbëhet nga gjallesa me përmasa më të imta, më të vogla se 0.5 mm, por më të mëdha se 32 µm. Për studimin e tij është i nevojshëm stereomikroskopi ose objektivat e vegjël të mikroskopit optik. Shembuj janë nematodët, foraminiferët, tardigradët, gastrotrikët, dhe krustace të vogla si kopepodët dhe ostrakodët. Mikrobentosi përbëhet nga gjallesa mikroskopike, me përmasa më të vogla se 32 µm, të dallueshme vetëm në mikroskop optik të pajisur me objektiv deri në 100x. Shembuj janë bakteret, diatometë (përbërëse të perifitonit), ciliatët, amebat, flagjelatët.


218

5.8. Perifitoni si indikator biologjik i cilësisë së ujërave sipërfaqësore

Perifitoni është një përzierje e ndërlikuar e algave bentike mikroskopike (mikro-fitobentosit), cianobaktereve, baktereve heterotrofe dhe mbetjeve të tyre që zhvillohen të kapura (veshin) mbi sipërfaqet e forta (Fig. 5-5), si shkëmbinj ose bimë të larta, në shumicën e ekosistemeve ujore. Organizmat e perifitonit janë përgjithësisht prodhues parësorë dhe janë njëkohësisht të tregues të ndjeshëm të ndryshimeve mjedisore në ujëra të qeta. Për shkak të fiksimit fort mbi substrat, këto shoqërime gjallesash pasqyrojnë njëherësh shqetësimet fizike dhe kimike të habitatit përkatës.

Figura 5-5: Perifiton litoral, në shkëmbinj bregdetarë.

Perifitoni shërben si burim ushqimi për invertebrorët, molusqet dhe peshqit. Ai mundet, gjithashtu, të përthithë ndotësit (Fig. 5-6), duke i larguar ata nga kolona e ujit duke ulur, në këtë mënyrë, lëvizjen e tyre në mjedis. Komunitetet e perifitonit përdoren në sistemet e prodhimit ushqimor në akuakulturë dhe për të larguar ndotësit e tretur dhe të ngurtë. Aftësitë filtruese të tyre tashmë njihen dhe po punohet për t’i venë ato në zbatim në akuakulturë. Perifitoni është një tregues i mirë i cilësisë së ujërave; sjelljet e bashkësisë llojore të perifitonit mund të maten me shkallë të ndryshme të cilat pasqyrojnë ndryshimet fiziologjike në nivel bashkësie.

Tek perifitoni mund të kryhen tre lloj analizash biomonitoruese:

1) Monitorimi i biomasës së perifitonit (i klorofilit a) dhe prodhimtarisë;

2) Analiza e hollësishme e llojeve;

3) Analiza e grumbullimit të ndotësve.


219

N2 NO3 PO4 CO2 O2

DRITË Metale

PCB, DDT etj.

Kullotje

S —> H2S NO3 + NO2 —> N2

Figura 5-6: Procese të ndryshme fiziko-kimike dhe biologjike që ndodhin në perifiton.

Algat silicore ose diatometë (Bacillariophyta) (Fig. 5-7) janë ndër llojet mikroskopike të perifitonit më të rëndësishme për biomonitorim. Diatometë janë shumë të ndjeshme ndaj kushteve të mjedisit dhe ndotjes; si të tilla ato përdoren sot gjerësisht për monitorimi biologjik, pra vlerësimin e gjendjes ushqyese dhe cilësisë së ujërave. Për këtë qëllim janë përpunuar dhe venë në zbatim disa tregues ushqyes, të cilët marrin parasysh si përbërjen cilësore, ashtu dhe atë sasiore të popullatave të algave mikroskopike bentonike. Monitorimi i ujërave sipërfaqësore duke përdorur diatometë bentike rregullohet nga dy standarde12 të BE-së EN13946:2003 dhe EN14407:2004, të cilët udhëzojnë për mledhjen rutinë të mostrave bentike në ujërat sipërfaqësore, për pastrimin e kapakëve silicorë të diatomeve dhe përgatitjen e preparateve

12 EN13946:2003: Cilësia e Ujit. Standard udhëzues për mledhjen rutinë të mostrave dhe përpunimin e diatomeve bentike në lumenj. (http://standards.mackido.com/en/en-standards24_view_3175.html)

EN14407:2004: Cilësia e Ujit. Standard udhëzues për përcaktimin, numërimin dhe interpretimin e diatomeve bentike në mostra të ujërave të rrjedhshëm. (http://www.standardsdirect.org/standards/standards1/StandardsCatalogue24_view_11733.html)


220

mikroskopike, për numërimin në mikroskop dhe interpretimin e të dhënave.

Diatometë janë alga mikroskopike njëqelizore ose koloniale janë të mbështjella me dy kapakë silicorë shumë të fortë dhe njëkohësisht shumë të bukur nën mikroskop optik ose elektronik me fshesim (Fig. 5-7), kur ato pastrohen si duhet; si të tilla ato përdoren sot gjerësisht në Evropë dhe në ShBA si indikatorë të cilësisë së ujërave sipërfaqësore. Struktura e popullatave të diatomeve ka zhvillim optimal në lidhje me shkallën toleruese ose shkallën pëlqyese të tyre për kushtet e mjedisit, si për ushqyesit (azot dhe fosfor), ndotje organike, pH-in, oksigjenin, metalet e rënda etj. Ujërat e ndotura priren të ndihmojnë zhvillimin e mirë të atyre llojeve të cilat kanë rritje optimale në përputhje me nivelet e ndotësit në fjalë.

Figura 5-7: Alga silicore nga perifitoni i liqenit të Ohrit të vëzhguara në mikroskop elektronik me fshesim, SEM; 1, Amphora aff. crucifera Cleve (pamje e kapakut nga brenda); 2, Aneumastus albanicus Lange-Bertalot & Miho; 3, Gomphonema irroratum Hustedt; 4, Navicula stankovicii Hustedt; 5, Navicula pseudoppugnata Lange-Bertalot & Miho; 6, Sellaphora nov. sp.; 7, Navicula hastatula Lange-Bertalot & Miho (pamje e kapakut nga brenda); 8, Geissleria nov. sp. (Miho et al., 2004)13

Mostrat e perifitonit merren me gërvishje (Fig. 5-8) të algave të kapura mbi gurë ose substrate të ndryshme të zhytura në ujë; mostrat ruhen në alkool (96%); 13 Miho A., H. Lange-Bertalot, Tase D. (2004): Annotated checklist on diatoms from Lake Ohrid. BALWOIS Conference ‘Water Observation and Information System for Decision Support’ Ohrid, Ed. Ministry of Education and Science, Republic of Macedonia, 25-29 May 2004 (www.balwois.net:ffp-6o-002.pdf)

5 6

7

4

23

1

8

10 µmFig. 8 = 20 µm


221

janë të mundshëm edhe fiksues të tjerë, si p.sh. formalinë (deri në 4%).

Figura 5-8: Gjatë mbledhjes së mostrave të perifitonit në lumin e Tiranës, Zall Dajt, në tetor 2006, për studimin e algave silicore dhe llogaritjen e treguesve ushqyes të cilësisë së ujit.

Pastrimi i diatomeve bëhet shpesh me zierje me acide, ku më e mira është ajo me acid klorhidrik (cc) e pasuar nga zierja me acid sulfurik (cc), duke shtuar gjatë zierjes nitrat kaliumi deri në zbardhje të pezullisë së diatomeve; më e shpejtë është zierja me peroksid hidrogjeni (H2O2 36%), por jo shumë cilësore në pastrim si zierja me acide të fortë. Kujdes, në të dyja rastet nevojitet të punohet në një dhomë (kapë) të ventiluar mirë. Preparatet e gatshme mikroskopike përgjithësisht mbyllen me rrëshira me tregues thyerje të lartë, p.sh. me Naphrax (tregues thyerje = 1.71).

Vëzhgimi dhe numërimi i algave mikroskopike bëhet vetëm me anë të mikroskopit optik të pajisur me objektiv 100x. Në raste të caktuara, për zgjidhjen e vështirësive në përcaktim kërkohet nevoja e mikroskopit elektronik, ku më i përdorshmi është ai me fshesim (SEM, Scanning Electron Microscope). Theksojmë se numri i përgjithshëm i kapakëve të diatomeve që numërohen në mikroskop duhet të jetë mbi 400 në mënyrë që llogaritjet që pasojnë (shpeshtia e llojeve dhe llogaritja e treguesve) të kenë shkallë besimi prej 95%, me gabim ±10%, që është e pranueshme për studime të kësaj natyre.

Mbështetur në strukturën e bashkësisë llojore të diatomeve të perifitonit llogariten disa tregues ushqyes, përgjithësisht duke përdorur formulën e Zelinka & Marvan (1961). Treguesi Saprobik (SI) tregon praninë e lëndës organike të degradueshme ose ndryshe shkallën saprobike në ujëra (Rott et al., 1997). Ky është ndër treguesit ekologjikë më të vjetër të përdorur nga vende të ndryshme të Evropës Qendrore; për këtë tregues është folur edhe në fillim të kreut III, ku është dhënë edhe formula përkatëse dhe sistemi i klasave të cilësisë (shih Tab. 3-2 dhe 3-2). E njëjta formulë përdoret edhe për llogaritjen e treguesve TIDIA dhe IPS, ndryshojnë


222

vetëm vlerat ekologjike përkatëse të llojeve që përdoren në llogaritjen e secilit tregues. Treguesi Ushqyes i Diatomeve (TIDIA) vlerëson cilësinë e ujërave në 9 klasa (Tab. 5-6), duke u mbështetur në praninë e lëndëve ushqyese inorganike kryesore (azot dhe fosfor); ky tregues është përpunuar dhe përdorur nga institucionet evropiane gjermanike (Gjermani, Austri etj.; Rott et al., 1999).

Tabela 5-6: Klasat e Treguesit Ushqyes të Diatomeve (TIDIA - Rott et al., 1999)

Përqendrimi i fosforit të përgjithshëm (mg/L) Vlera ushqyese Klasat ushqyese

Mesatarja vjetore Vlera ekstreme

≤ 1.0 ultraoligotrof < 0.005 < 0.010

1.1 -1.3 oligotrof < 0.010 < 0.020

1.4 - 1.5 oligo-mesotrof 0.010 - 0.020 < 0.050

1.6 - 1.8 mesotrof < 0.030 < 0.100

1.9 - 2.2 meso-eutrof 0.030 - 0.050 < 0.150

2.3 - 2.6 eutrof 0.030 - 0.100 < 0.250

2.7 - 3.1 eu-politrof > 0.100 > 0.650

3.2 - 3.4 politrof 0.250 - 0.650 > 0.650

> 3.4 poli-hipertrof > 0.650 > 0.650

Treguesi i Ndjeshmërisë së Ndotjes (IPS), i përpunuar fillimisht nga Coste (tek Cemagref, 1982) është ndoshta treguesi më në përdorim sot nga shumë vende evropiane. Treguesi IPS gërsheton ndikimin e gjithë ndotësve, përfshirë ndotjen organike, kripshmërinë, helmet etj.; si i tillë ai është një tregues i dobishëm në rastet kur dihet qartë se ndotja organike është presioni kryesor në vendin që studjohet. Treguesi llogaritet ashtu si treguesit e tjerë të diatomeve duke përdorur formulën e formulën e Zelinka & Marvan (1961). Vlera e S luhatet nga 1 (për llojet shumë toleruese ndaj ndotjes) deri në 5 (për llojet shumë të ndjeshme); kurse V luhatet nga 1 (për llojet që nuk janë shumë të veçanta për klasën e tyre të tolerimit) deri në 3 (për llojet që janë indikatore shumë të mira).


223

Ku ni është përqindja relative e secilit lloj i; Si është vlera e ndjeshmërisë së këtij lloji dhe Vi është vlera treguese e tij.

Me këtë formulë, vlerat e treguesit ndryshojnë nga 1 në 5. Që të jetë i krahasueshëm edhe me treguesit e tjerë (si p.sh. IBD), kjo vlerë kthehet në një shkallë nga 1 në 20 me anë të formulës: IPS = 4.75 IPSo - 3.75. Cilësia e ujërave jepet në 5 klasa, kufijtë e të cilave jepen në tabelën 5-7; secila klasë është e koduar edhe me ngjyra: ngjyra blu, shumë e mirë; jeshile, e mirë; e verdhë, mesatare; portokalli, e varfër; e kuqe, cilësi e keqe.

Nga vlerat e matura të treguesit IPS për 35 stacione të ndryshme të lumenjve të Shqipërisë, për muajt shtator-tetor 2006 (Miho et al., 2008)14; shumica e stacioneve i përkisnin cilësisë ‘mirë’ ose ‘shumë mirë’ (13 ≤ IPS ≤ 20); vetëm stacionet e lumenjve që përshkojnë qytetin e Tiranës (Tirana dhe Ishmi) dhe atë të Fierit (Gjanica) kishin vlera të ulëta, që i

14 Miho A., Kupe L., Jaupaj O., Karjalainen S. M., Hellsten S., Pritzl G. (2008): Overview of Water Quality of Albanian Rivers. The Third International Scientific Conference BALWOIS 2008, Ohrid, Mk, 27-31 May 2008. (http://balwois.com/balwois/administration/full_paper/ffp-969.pdf)

Tabela 5-7: Kufijtë e cilësisë së ujërave për treguesin vlerat e treguesit IPS (Indice de Polluosensibilité Spécifique ose Index of Pollution Sensitivity) në vend të ndryshme evropiane (sipas Coste në Cemagref, 1982).

Cilësia / Quality Francë, Belgjikë Suedi

Lartë / High 17 ≤ IPS ≤ 20 17.5 ≤ IPS ≤ 20

Mirë / Good 13 ≤ IPS ≤ 17 14 ≤ IPS ≤ 17.5

Mesatare / Moderate 9 ≤ IPS ≤ 13 10.5 ≤ IPS ≤ 14

Varfër / Poor 5 ≤ IPS ≤ 9 7 ≤ IPS ≤ 10.5

Keqe / Bad IPS < 5 IPS < 7

∑

∑

=

== n

iii

n

iiii

Vn

VSnIPS

1

10


224

përkisnin cilësisë ‘e varfër’ ose ‘e keqe’; kjo është vërejtur për këta lumenj edhe për tregues të tjerë biologjikë ose fiziko-kimikë.

Përveç këtyre sot përdoren edhe tregues të tjerë, si Treguesi Biologjik i Diatomeve (IBD), Treguesi i Përgjithshëm i Diatomeve (GDI), të cilët vlerësojnë, gjithashtu, shkallën e ndotjes në lumenj etj.

5.9. Makroinvertebrorët si indikatorë të mjediseve ujore

Makroinvertebrorët janë banorë jetë-gjatë në ujëra, janë relativisht të palëvizshëm, mblidhen lehtë, dhe reagojnë dukshëm ndaj ndërhyrjeve të shkaktuara nga njeriu. Makronivertebrorët ujorë bentikë (p.sh. poliketët) janë tregues të mirë të cilësisë së ujit, pasi sjellja e tyre ndaj ndotësve është e njëjtë, si në ekosistemet e ujërave të ëmbla, ashtu dhe në mjediset detare. Poliketët (të njohur zakonisht si krimba) janë ndër gjallesat detare më toleruese ndaj kushteve të ashpra (p.sh. ndaj varfërimit me oksigjen, ndotjes organike të sedimenteve, dhe ndotjes nga shkarkimet urbane); për këtë ata përdoren shpesh si indikatorë biologjikë. Për më tepër, makroinvertebrorët kanë lëvizshmëri të vogël dhe jetëgjatësi të mjaftueshme, që jo vetëm të përballojnë ndotësit dhe njëkohësisht të tregojnë me saktësi faktorët stresues mjedisorë.

A) B) C) D)

Figura 5-9: A) Ephemeroptera, Rhithrogena germanica; B) një trikopter; C) Plecoptera: i rritur i gjinisë Eusthenia; D) mushkonja, Chironomus plumosus (familja Chironomidae).


225

Makroinvertebrorët bentikë, sidomos larvat e llojeve të rendeve Ephemeroptera, Trichoptera, Plecoptera (ETP; Fig. 5-9A,B,C) dhe të pilivesave (Anisoptera), krimbat, brumbujt, kërminjtë etj., janë tregues historikisht të përdorur në programet biomonitoruese nga ekspertët mjedisorë amerikanë dhe më gjerë për të vlerësuar ndërhyrjet në ujërat sipërfaqësore. Në rrjedhjet sipërfaqësore tipike të pandotura të Evropës dhe Amerikës së Veriut mbizotërojnë disa grupe insektesh, më të zakonshmit në këta mjedise të pashqetësuar janë përfaqësuesit e grupeve ETP. Në lumenj të shqetësuar nga urbanizimi, bujqësia, pylltaria dhe aktivitete të tjera, mbizotërojnë mizat (Diptera), dhe veçanërisht mushkonjat (familja Chironomidae) (Fig. 5-9D). Në figurat 5-13 dhe 5-14 jepen përfaqësues makroinvertebrorësh bentikë në ujëra, si të krimbave unazorë, molusqeve; nga artropodët jepen përfaqësues të klasës Malacostrata (përfaqësues të rendeve të dekapodëve, amfipodëve dhe izopodëve).

Makroinvertebrorët bentikë ujorë përdoren shpesh nga ekspertët mjedisorë, sidomos ata amerikanë për të llogaritur Treguesin e Integritetit Biologjik, IBI (Index of Biological Integrity) të cilin po e trajtojmë më hollësisht më poshtë.

Figura 5-10: Rrjeta të zakonshme për mbledhjen e makroinvertebrorëve në lumenj (përmasat e brimëzave 500 µm = 0.5 mm)15. A) rrjetë e hapur (kick net) (1 x 1 m); B) rrjetë me grykë në formë të germës D (0.3 x 0.3 m); C) rrjetë metalike drejtkëndore (0.3 x 0.3 m); D) rrjetë si dragë (surber sampler). Rrjetat C dhe D përdoren në monitorimin profesional; ato mundësojnë që të ngacmohet një hapësirë e caktuar e fundit të rrjedhjes.

15 http://water.epa.gov/scitech/monitoring/rsl/bioassessment/ch07main.cfm

A) B)

C) D)


226

Mbledhja e mostrave të makroinvertebrorëve lumorë: Mostrat mblidhen duke vendosur një rrjetë (përmasat e brimëzave rreth 500 µm = 0.5 mm); poshtë rrjedhjes dhe vendi ngacmohet me këmbë për një kohë të caktuar (standardi është prej tre minutash); invertebrorët e mbledhur ruhen me alkool; përcaktimi i tyre mund të bëhet mirë edhe kur ato janë në gjendje të gjallë. Në figurën 5-10 jepen tipa të ndryshme rrjetash të zakonshme për mbledhjen e makroinvertebrorëve në lumenj; kurse në figurën 5-11 tregohen hapat që ndiqen në terren për të mbledhur makroinvertebrorët në rrjedhën ujore.

A) B) C)

D) E) F)

Figura 5-11: Mënyra e mbledhjes së makronivertebrorëve në rrjedhën ujore: A) vëzhgohet me kujdes rrjedhja në drejtim të kundërt të saj; B) vendoset rrjeta fshesë e hapur në kënd 45° me fundin e puthitur fort me substratin; C) mblidhen makroinvertebrorët duke fshirë gjithë gurët; D) ngacmohet gjithandej substrati me këmbë; E) hiqet rrjeta me një lëvizje fshesuese nga përpara; F) pastrohet rrjeta duke e shplarë me ujë lumi.


227

Filumi Annelida - krimbat unazorë

Klasa Oligochaeta krimbat

Klasa Hirudinea shushunjat

Filumi Mollusca - molusqet

Klasa Bivalvia midhjet

Klasa Gastropoda kërrminjtë

Filumi Arthropoda - Klasa Malacostraca - artropodët

Rendi Decapoda dekapodët

Rendi Amphipoda amfipodët

Rendi Isopoda isopodët

Figura 5-12: Përfaqësues makroinvertebrorësh bentikë në ujëra:16 krimbat unazorë, molusqet dhe nga artropodët – klasa Malacostrata (dekapodët, amfipodët dhe izopodët).

5.10. Treguesi i Integritetit Biologjik

Në fund të kreut II theksuam se qëllimi kryesor i monitorimit mjedisor është të vlerësojë në mënyrë sasiore virgjërinë biologjike ose integritetin e një ekosistemi. Këtu ne kemi trajtuar shumë mënyra, tregues dhe standarde të ndryshme, të cilët hedhin dritë mbi ekosistemin nga këndvështrime të ndryshme; qëllimi i tyre është të krahasojnë me njëri-tjetrin gjendjen dhe funksionin biologjik të ekosistemit, para ndikimit të njeriut me ato të çastit kur kryehet vlerësimi; kjo ndihmon për të mësuar se sa janë ruajtur funksionet fillestare natyrore të ekosistemit. Ndër këto mënyra vlerësuese është edhe llogaritja e Treguesit të Integritetit Biologjik (IBI, Index of Biological Integrity) të shfaqur herët në aktet ligjore amerikane (Ligjin për Ujë të Pastër, 1972). Për historinë dhe përkufizimin e saktë të IBI-t kemi folur në Kreun II.

16 http://www.epa.gov/bioindicators/html/benthosclean.html


228

Filumi Arthropoda - Klasa Insecta - insektet

Rendi Plecoptera Rendi Trichoptera Rendi Ephemeroptera

Megaloptera Megaloptera

Rendi Coleoptera Rendi Coleoptera Rendi Odonata Rendi Odonata

Familja Simuliidae Familja Tipulidae Familja Athericidae Familja Chironomidae

Filumi Arthropoda - Klasa Insecta - Rendi Diptera - mizat

Figura 5-13: Përfaqësues makroinvertebrorësh bentikë në ujëra: përfaqësues të rendeve kryesore të insekteve dhe më në veçanti përfaqësues të familjeve të rendit Diptera (mizave).


229

Këtu po japim vetëm disa hapa konkretë për llogaritjen dhe interpretimin e tij; shtysa për këtë është se ai është i rëndësishëm dhe i mundshëm për t’u zbatuar edhe nga ekspertët e minitorimit mjedisor në Shqipëri.

Theksojmë se IBI përdoret në Amerikë kryesisht për të vlerësuar ekosistemet ujorë, duke u mbështetur kryesisht tek makroinvertebrorët bentikë ujorë (B-IBI, Benthic Index of Biotic Integrity), të trajtuar më sipër; megjithatë, me përshtatjet e duhura IBI mund të zbatohet edhe për ekosisteme të tjera të steresë. Në tabelën 5-8 jepen katër hapa për të vlerësuar B-IBI-n, të cilët do të shtjellohen më poshtë, duke marrë si shembull ujërat sipërfaqësore dhe makroinvertebrorët bentikë si bioindikatorë.

Tabela 5-8: Katër hapa për të vlerësuar B-IBI-n17 (B, për bentikë)

1 Zgjidhen shoqërimet e bimëve dhe/ose të kafshëve

2 Zgjedhja dhe prova e njësive vlerësuese të quajtura metrikë

3 Kombinohen njësitë vlerësuese në IBI

4 Testohet dhe vlerësohet IBI

1) Zgjidhet ansambli biologjik i gjallesave: Si hap i parë për llogaritjen e IBI-t është zgjedhja e ansamblit biologjik të gjallesave, i cili përfaqësohet nga shoqërimet e gjithë bimëve dhe kafshëve që bashkëjetojnë në një mjedis të caktuar; p.sh. ansambli biologjik në një ligatinë mund të përmbajë: bimë të larta vaskulare, alga, makroinvertebrorë (kërminj, insekte, molusqe, karkalecë etj.), amfibë dhe zvarranikë; shpendë etj.

2) Zgjedhja dhe prova e njësive vlerësuese: Hap i dytë është caktimi/zgjedhja e njësive vlerësuese, të quajtura shpesh metrikë; këto përfaqësohen nga indikatorë biologjikë të ekosistemit, që janë të matshëm me një vlerë empirike përgjatë gradientit të shqetësimit nga njeriu; p.sh. përbërja e amfibëve, numri i llojeve toleruese të insekteve etj. Para se të përdoren dhe vlerësohen gjerësisht bëhet testimi i tyre. Në përgjithësi zgjidhen ato njësi vlerësuese që tregojnë dhe parashikojnë

17 http://www.cbr.washington.edu/salmonweb/bibi/biomonitor.html


230

ndryshime në vlerë përgjatë gradientit të ndikimit të njeriut (p.sh. prerje drurësh, bujqësi, ndotje nga zhvillimi, ose përdorimi jo si duhet i tokës brenda pellgut, kjo në varësi edhe me vlerësimin biologjik që nevojitet). Në tabelën 5-9, janë listuar njësitë vlerësuese duke u mbështetur në makroinvertebrorët bentikë ujorë (për llogaritjen e B-IBI-t; B, për bentikë), dhe prirja e tyre në funksion të rritjes së ndikimit të njeriut.

3) Kombinimi i njësive tek B-IBI: Hapi i tretë është llogaritja e B-IBI-t për secilën njësi biologjike të mundshme në ekosistem, dhe kombinimi i këtyre vlerave në llogaritjen e B-IBI të përgjithshëm (Total B-IBI), gjithëpërfshirës. Virgjëria e mjedisit gjykohet nga kombinimi i treguesve të B-IBIt të llogaritur për të paktën 7 njësi vlerësuese të një ansambli biologjik. Përbërja e secilës njësi biologjike vlerësohet me pikë në tre kategori në mënyrë arbitrare: 1, 3 dhe 5, në varësi se si reagon ndaj shqetësimit të njeriut; konkretisht, 5 për një habitat të pashqetësuar; 3 për një habitat mesatarisht të degraduar; 1 për një habitat të degraduar rëndë. P.sh. kur numri i invertebrorëve zvogëlohet me rritjen e ndikimit të njeriut vlerësimi me pikë do të ishte: 1, gjendje me ndikim të rëndë, 3, gjendje me ndikim mesatar, 5, gjendje shumë pak ose aspak e shqetësuar.

IBI për secilën njësi biologjike të matur gjendet duke shumëzuar me 10 vlerën e çdo kategorie, në sistemin metrik me 10 pikë, ose duke e shumëzuar atë me 5, për sistemin metrik me 5 pikë; në këtë mënyrë, për secilën njësi vlerësuese, këto vlera do të luhaten nga 10 pikë (1 x 10) për gjendjen shumë të shqetësuar, deri në 50 pikë (5 x 10) për gjendjen e pashqetësuar, ose midis 5 dhe 25 për sistemin metrik me 5 pikë, si

Tabela 5-9: Prirjet e ndryshimit të njësive të ndryshme vlerësuese (metrikëve) të makroinvertebrorëve bentikë të një ekosistemi në funksion të ndikimit të njeriut

Njësitë vlerësuese (metrikët) (për B-IBI-n)

Prirja nga ndikimi i njeriut

Numri i përgjithshëm i llojeve zvogëlohet

Numri i llojeve Ephemeroptera zvogëlohet

Numri i llojeve Plecoptera zvogëlohet

Numri i llojeve Trichoptera zvogëlohet

Numri i llojeve jetëgjata zvogëlohet

Numri i llojeve jotoleruese zvogëlohet

% e individëve tolerues rritet

% e llojeve grabitqare zvogëlohet

Numri i llojeve kacavjerëse zvogëlohet

% dominancës (së 3 lloje kryesore) rritet


231

tregohet në tabelën 5-10; në këtë tabelë tregohen edhe për cilat nivele përcaktimi të makroinvertebrorëve i përket secili sistem metrik, si dhe klasat e ndryshme të cilësisë së ujërave në varësi të vlerës së B-IBI-t.

Tabela 5-10: Vlerësimi me pikë i shëndetit të ujërave për sistemet e ndryshme metrike të B-IBI (B, për bentos)

Sisemi metrik prej 10 pikësh dhe niveli i përcaktimit të makroinvertebrorëve

Specie Specie / Gjini

Gjini (para 1999) Familje

Sistemi metrik prej 5 pikësh me B-IBI

Gjendja e ujërave

46-50 pikë 23-25 pikë Shkëlqyer

38-44 pikë 19-22 pikë Mirë

28-36 pikë 14-18 pikë Mesatare

18-26 pikë 9-13 pikë Degraduar

10-16 pikë 5-8 pikë Shumë i keq

4) Testimi dhe vlerësimi i IBI-t: Testimi i vlerës së përftuar bëhet duke ndarë fillimisht të dhënat në dy gjysma në mënyrë rastësore; pastaj vlerësohet IBI në njërën gjysmë të të dhënave; më tej testohet IBI në gjysmën tjetër të të dhënave. Vlerat e IBI-t në të dy gjysmat duhet të jenë të ngjashme midis tyre. IBI mund të testohet edhe në një pellg ku ndikimi i njeriut është sipas një gradienti, si p.sh. një gradient shpyllëzimi.

Vlerësimi i ndikimit të njeriut me anë të IBI-t mund të bëhet me anë të përshkrimit sasior; kjo arrihet duke vlerësuar të gjithë të dhënat monitoruese. Ndikimi mund të jepet edhe me anë të përshkrimit verbal, duke dhënë vetëm numrin dhe tipin e llojeve të pranishme ose të atyre që mungojnë. Të dhënat e përftuar të B-IBI-t mund të hidhen në harta ose të paraqiten në formë grafike. Së fundi, nga të dhënat e përftuara mund të bëhet përshkrimi cilësor lidhur me shkallën e integritetit të mjedisit.

Përcaktimi i llojeve luan rol kyç në llogaritjen e IBI-t dhe të treguesve të tjerë ekologjikë. Përcaktimi mund të bëhet në tre nivele sistematike (taksonomike): përcaktim në nivelin e familjes, të gjinisë, dhe për


232

shumë lloje deri edhe në nivelin e species. Për makronivertebrorët, këto tre mundësi të niveleve të përcaktimit mund të jenë si më poshtë:

1) Përcaktim deri në nivelin sistematik më i ulët (shpesh deri në specie) për të gjithë makroinvertebrorët;

2) Përcaktim deri në nivelin sistematik më i ulët (deri në specie) për shumicën e makronivertebrorëve; ndërsa llojet Chironomidae përcaktohen deri në familje;

3) Përcaktim deri në nivel gjinie për shumicën e makronivertebrorëve, llojet Chironomidae përcaktohen deri në familje.

Shembull: Integriteti Biologjik i Zonave të Lagëta18

Hapi i parë: Zgjidhet shoqërimi biologjik i bimëve dhe kafshëve që mund të bashkëjetojnë në një ligatinë; p. sh. bimë vaskulare, amfibë, shpendë, alga, makroinvertebrorë (kërminj, insekte, molusqe, karkalecë etj.).

Hapi i dytë: Testohen dhe vlerësohen njësitë vlerësuese, si përbërja e llojeve të makro-invertebrorëve (numri i llojeve të insekteve, kërminjve, molusqeve, karkalecëve etj.).

Hapi i tretë: Kombinimi i njësive në IBI - Llogaritet IBI për secilën njësi të matur të ansamblit biologjik duke përdorur një sistem vlerësimi 1, 3, 5 të shumëzuar me 10 pikë; p.sh. për numrin e llojeve të invertebrorëve: 10 (1 x 10), për kushte mjaft të shqetësuara, 20 (2 x 10), për kushte me ndikim mesatar të njeriut, dhe 50 (5 x 10), për kushte minimalisht të shqetësuar.

Hapi i katërt: Testimi dhe vlerësimi i IBI

5.11. Palët që ndikojnë në monitorimin biologjik19

Mënyrë tjetër për matjen e cilësisë së ujërave është ajo që ka të bëjë me vlerësimin e palëve që ndikojnë në monitorimin biologjik (biological monitoring working party, BMWP), e cila mbështetet, gjithashtu, në vlerësimin e llojeve të makroinvertebrorëve si indikatorë biologjikë.

18 http://www.epa.gov/OWOW/wetlands/wqual/bio_fact/fact5.html 19 http://en.wikipedia.org/wiki/Biological_monitoring_working_party


233

Metoda mbështet në parimin se invertebrorët ujorë të ndryshëm kanë shkallë toleruese të ndryshme ndaj ndotësve. Për shembull, prania e insekteve ujore Ephemeroptera dhe Plecoptera tregon për rrjedhje ujore më të pastëra dhe për këtë i jepet një shkallë toleruese me 10 pikë. Invertebrorët me më pak pikë janë krimbat (Oligochaeta) me 1 pikë. Numri i makroinvertebrorëve të ndryshëm është, gjithashtu, një faktor i rëndësishëm, sepse një cilësi më e mirë e ujërave duhet të ketë një ndryshueshmëri më të lartë. Përcaktohen makroinvertebrorët në mostra, duke i vendosur secilit lloj një gërmë koduese mbështetur në sasinë e tyre: R, rrallë (1-9 individë); C, zakonshme (10-99 individë); D, sunduese (mbi 100 individë).

Më poshtë jepet shkurt një udhëzues i pikëve të biovëzhgimit të makroinvertebrorëve (llojet EPT, Ephemeroptera, Plecoptera & Trichoptera) në ujërat sipërfaqësore i mbështetur në në katër njësi vlerësuese kryesore. Në tabelën 5-11 jepet sistemi i klasifikimit të cilësisë së ujërave në varësi të pikëve të përgjithshme biovëzhguese të invertebrorëve në ujërat sipërfaqësorë. Në se vlera bie ndërmjet kufirit ndarës të dy kategorive për të saktësuar kategorinë e duhur merren parasysh të dhënat vlerësuese të vendit dhe ato kimike, kur ato janë të mundshme. Kurse në tabelën 5-12 jepet një shembull i plotësimit të një skedë të vlerësimit mjedisor për një rrjedhje hipotetike me fund të butë.

Tabela 5-11: Klasifikim i cilësisë së ujërave në varësi të pikëve të përgjithshme biovëzhguese të invertebrorëve në ujërat sipërfaqësorë

Pikët e përgjithshme nga njësitë

Kategoria e gjendjes Tiparet

> 18 - 24 E mirë Gjendja më e mirë e pritshme në atë ekorajon. Struktura ushqyese e baraspeshuar. Struktura shoqërimit shumë e mirë (përbërje dhe mbizotërim) për madhësinë e rrjedhjes dhe cilësinë e habitatit.

9 - 15 Mesatare

Struktura e komunitetit më pak se ajo që pritet. Përbërja (pasuria llojore) dhe ndryshueshmëria më e ulët se ajo që pritet për shkak të humbjes së disa formave që nuk tolerojnë ndotjen. Rritje e përqindjes së formave toleruese. Zvogëlim i treguesit EPT.

0 - 6 E varfër Pak lloje të pranishme. Kur ka dendësi të madhe organizmash, kjo sundohet nga një ose dy lloje toleruese të ndotjes.


234

Tabela 5-12: Mënyra e vlerësimit të njësive për një rrjedhje hipotetike me fund të butë ku janë gjetur 119 makroinvertebrorë (Llojet EPT, Ephemeroptera, Plecoptera & Trichoptera)

Pikët biovëzhguese (për secilën njësi qarkohet kutia përkatëse në përputhje me vlerën e matur) Njësitë kryesore

(Metrikët) Vlerat e matura në stacion 6 3 0

Numri i llojeve 119 >15 8-15 <8

Numri i llojeve EPT 7 >8 4-8 <4

% e mbizotërimit 50 <34 34-67 >67

Treguesi i llojeve të ndjeshme 5 <4.8 4.8-6.4 >6.4

Shuma e pikëve (shumëzohet numri i kutive të shënuar me pikët përkatëse të kolonës)

6 3 x 3 = 9 -

Pikët e përgjithshme (shuma e pikëve të secilës kolonë) 15 ( cilësia e mirë sipas sistemit të tabelës 5-14)

Vlera e palëve në monitorimin biologjik, BMWP është e barabartë me shumën e pikëve të tolerancës së gjithë familjeve të makroinvertebrorëve në mostër (Tab. 5-13). Një vlerë e lartë mendohet se pasqyron një cilësi uji më të mirë. Krahas kësaj, llogaritet edhe vlera mesatare e pikëve llojore (ASPT, Average Score Per Taxon). ASPT është e barabartë me mesataren e pikëve të tolerancës së gjithë familjeve të gjetura, dhe për këtë luhatet nga 0 deri në 10. Ndryshimi kryesor midis dy treguesve është se ASPT nuk varet nga larmia brenda familjes. Pasi llogariten BMWP dhe ASPT, zonën Angleze përdoret Treguesi i Cilësisë i Linkolnit (LQI, Lincoln Quality Index) për të llogaritur cilësinë e ujërave.

Tregues të tjerë për vlerësimin e cilësisë së ujërave janë Treguesi Biotik i Prirjes (TBI, Trend Biotic Index) dhe Protokolli i Biovlerësimit të Shpejtë (RBP, Rapid Bioassessment Protocols).


235

Tabela 5-13: Tabela e pikëve të pikëve të tolerancës së gjithë familjeve të makroinvertebrorëve të BMWP Groupet Familjet Pikët

Ephemeroptera, Hemiptera Plecoptera, Trichoptera

Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Ephemerellidae, Potamanthidae, Ephemeridae, Taeniopterygidae, Leuctridae, Caprniidae, Perlodidae, Perlidae, Chloroperlidae, Aphelocheridae, Phryganeidae, Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae, Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae, Sericostomatidae

10

Decapoda, Odonata Astacidae, Lestidae, Agriidae, Gomphidae, Cordulegasteridae, Aeshnidae, Corduliidae, Libelluiidae

8

Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera

Caenidae, Nemouridae, Rhyacophilidae, Polycentropidae, Limnephilidae

7

Gastropoda, Trichoptera, Mytilidae, Caridea, Odonata

Neritidae, Viviparidae, Ancylidae, Hydroptilidae, Unionidae, Corophiidae, Gammaridae, Platycnemididae, Coenagriidae

6

Hemiptera, Coleoptera, Trichoptera, Tipulidae / Simuliidae, Tricladida

Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae, Haliplidae, Hygrobiidae, Dytiscidae, Gyrinidae, Hydrophilidae, Clambidae, Helodidae, Dryopidae, Elmidae, Chrysomelidae, Curculionidae, Hydropsychidae, Tipulidae, Simuliidae, Planariidae, Dendrocoelida

5

Ephemeroptera, Sialidae, Hirudinea

Baetidae, Sialidae, Piscicolidae 4

Gastropoda, Cardiidae, Hirudinea, Asellidae

Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae, Sphaeriidae, Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae, Asellidae

3

Diptera Chironomidae 2

Krimbat Oligochaeta (gjithë klasa) 1

5.12. Treguesi Biotik20

Është një tjetër mënyrë për të matur cilësinë e një mjedisi nëpërmjet gjallesave që jetojnë në të (Tab. 5-14). Ky tregues përdoret shpesh për të treguar cilësinë e ujërave të lumenjve. Edhe për llogaritjen e tij përdoret një vlerësim numerik nga 1 deri në 10, dhe cilësia e ujërave ndahet në 4 20 http://www.aquatext.com/tables/bioticind.htm


236

kategori (> 70 shkëlqyeshëm; 60 - 79 Mirë; 40 - 59 Mesatar; < 40 Varfër). Koncepti i Treguesit Biologjik është përpunuar për të dhënë një njësi matëse për ndotjen e ujërave të rrjedhshëm dhe ndikimin e tyre në jetën biologjike të tyre. Treguesit biotikë janë të veçantë për rajone të caktuara.

Për shembull nëse gjatë biovëzhgimit të makroinvertebrorëve gjenden:

25 lloje Ephemeroptera 25 x 10 = 250 pikë; 15 lloje Trichoptera 15 x 10 = 150 pikë; 20 lloje Plecoptera 20 x 10 = 200 pikë; 20 lloje Amphipoda 20 x 6 = 120 pikë; 20 Larva Diptera 20 x 5 = 100 pikë; _____________________________________________ Gjithsej = 820 pikë. Kjo pjestohet për dhjetë 10 për të gjetur vlerën e Treguesit Biotik. Treguesi Biotik Total = 820 / 10 = 82 pikë. Mbështetur në kategoritë e cilësisë të dhëna më sipër, cilësia e ujit është e Shkëlqyer.

Në tabelën 5-15 jepet shpërndarja e llojeve sipas klasave toleruese të ndotjes dhe pikët përkatëse për Treguesin Biotik.

Tabela 5-14: Klasifikimi i grupeve toleruese të ndotjes për Treguesin Biotik

Klasat Tiparet e gjallesave që i popullojnë

Klasa I Jotoleruese të ndotjes: Këto gjallesa janë shumë të ndjeshme ndaj ndotjes.

Klasa II Toleruese mesatare të ndotjes: Këto gjallesa mund të gjenden në rrjedhje ujore të pastra ose lehtësisht të ndotura.

Klasa III Toleruese të ndotjes: Këto gjallesa mund të gjenden në ekosistem ujorë si të ndotur dhe në të pastër.

5.13. Fitoplanktoni si indikator biologjik i ujërave të qeta

Në fitoplankton bëjnë pjesë algat mikroskopike, gjallesa bimore njëqelizore ose koloniale, që popullojnë pjesën e ndriçueshme të mjediseve ujore, duke qëndruar pezull dhe duke iu nënshtruar pasivisht lëvizjeve të rrymave ujore. Fitoplanktoni është grup heterogjen arbitrar, ku grupet përbërëse më të rëndësishme nga ana llojore dhe ekologjike


237

janë algat silicore ose diatometë (Bacillariophyceae), dinoflagjelatët (Dinophyceae), algat e verdha (Chrysophyceae), algat e gjelbra (Chlorophyceae) dhe algat blu- të gjelbra ose cianobakteret (Cyanophyceae).

Tabela 5-15: Shpërndarja e llojeve sipas klasave toleruese të ndotjes dhe pikët përkatëse për Treguesin Biotik Klasa I Vlera biotike 10

Sasia e gjetur Klasa II Vlera

biotike Sasia e gjetur Klasa III Vlera

biotike Sasia e gjetur

Nimfa të klasës Plecoptera Larva

Coleoptera 8 Larva mizash 5

Nimfa të klasës Ephemeroptera Isopoda 8 Kërminj 4

Larva të nënfamiljes Corydalinae

Amphipoda 6 Unazorë Hirudinea 2

Larva Trichoptera Pelecypoda, bivalvë 6 Krimba

ujorë 0

Elmidae Decapoda 6

Psephenidae Larva Diptera 6

Nimfa Odonata (pilivesa) 6

Nimfa Odonata 6

Larva Diptera 6

Për qëllime praktike fitoplanktoni ndahet po në mënyrë arbitrare në nëngrupe sipas përmasave të qelizave: mikroplankton, me përmasa 50-1000 μm, nanoplankton (2-50 μm) dhe pikoplankton (0.2-2 μm). Këto organizma janë prodhuesit parësorë dhe përbëjnë nivelin e parë ushqyes në gjithë mjediset ujore.

Mbështetur në përdorimin e ujit të pijshëm, algat mikroskopike në përbërje të fitoplanktonit, kur zhvillohen vrullshëm, vështirësojnë sistemet filtruese të ujit të pijshëm; lloje të veçanta të tyre, kryesisht cianobakteret, lëshojnë në ujë lëndë të tilla, si gjeosmina dhe 2-MIB (2-metillizoborneol) (shih § 3.14, Fig. 3-21), që i japin ujit shije dhe erë të keqe. Në kushte të caktuara mjedisore, lloje të tjera mund të prodhojnë


238

deri dhe lëndë helmuese që mund të përbëjnë rrezik për gjallesat ujore, deri dhe për vetë shëndetin e njeriut (Moestrup, 2004). Në kreun III është folur për lulëzimet e algave të dëmshme (HAB, harmful algal blooms), dhe sidomos të atyre helmuese, si indikatorë fiziologjikë të gjendjes mjedisore në ujërat detare dhe bregdetare (shih § 3.14).

Studimi i fitoplanktonit është kryesor në monitorimin biologjik të cilësisë së ujërave të qeta (liqeneve, lagunave dhe detit). Tre metoda standarde21 të BE-së: CEN/TC 230 (2006), EN 15204 (2006) dhe CEN TC 230/WG 2/TG 3 (2006), të cilët udhëzojnë për mënyrën e marrjes së mostrës, për numërimin dhe matjen e biovëllimit të qelizave fitoplanktonike. Mostrat merren në thellësi të ndryshme me ndihmën e shishes Ruttner (vëllim 2-5 litra; Fig. 5-14A); kjo shishe vetëmbyllet në thellësinë e duhur me ndihmën e një peshe (çoku) që dërgohet nga varka.

Mostra cilësore fitoplanktoni mund të merren me ndihmën e një rrjete konike me përmasa të brimëzave 20-25 µm (Fig. 5-14B), qoftë me tërheqje vertikale ose me tërheqje horizontale. Fiksimi i mostrave bëhet shpesh me tretësirë jod-joduri (tretësirë Lugooli) deri në ngjyrë konjaku, ose me formalinë (deri në 4%). Vëzhgimi mund të bëhet me ndihmën e një mikroskopi optik normal ose mikroskop optik invers (Fig. 5-14C); kjo mund të bëhet duke vëzhguar materialin e freskët menjëherë, ose duke e përpunuar atë më parë me ndihmën e teknikave të posaçme, për secilin grup përbërës të fitoplanktonit.

Numërimi i qelizave fitoplanktonike kryhet me anë të metodës Utermoehl (1958), me ndihmën e mikroskopit optik invers, duke përdorur gota numëruese me vëllime të ndryshme, në përputhje dhe me standardin e BE-së 15204:2006. Theksojmë edhe këtu se numri i 21 CEN/TC 230 (2006): Udhëzues N99 për mledhjen sasiore të mostrave të fitoplanktonit nga ujërat e brendshme. Draft 05/05/06. 7 pp.

EN 15204: 2006: Cilësia e ujërave - Standard udhëzues për numërimin e fitoplanktonit duke përdorur mikroskopinë inverse (teknikën Utermöhl). British-Adopted European Standard / 29-Sep-2006 / 46 pages http://www.techstreet.com/cgi-bin/detail?product_id=1285507

CEN TC 230/WG 2/TG 3 Draft propozim N96 i ”Përcaktimit të biovëllimit të fitoplanktonit duke përdorur mikroskopinë inverse (teknikën Utermöhl)”. Draft 27.01.2006. 35 pp.


239

përgjithshëm i qelizave të numëruara në mikroskop duhet të jetë mbi 400 në mënyrë që llogaritjet që pasojnë (shpeshtia e llojeve dhe llogaritja e treguesve) të kenë shkallë besimi prej 95%, me gabim ±10%, që është e pranueshme për studime të kësaj natyre.

Algat planktonike në ujërat sipërfaqësore (epilimn) mund të përdoren për përcaktimin e gjendjes ushqyese, mbështetur si në prodhimtarinë e përgjithshme dhe në përbërjen llojore. Përbërja e fitoplanktonit lidhet me gjendjen ushqyese të një trupi ujor në katër drejtime kryesore - në ecurinë stinore, në biodiversitet, me anë të llojeve indikatore dhe duke llogaritur tregues biologjikë të ndryshëm. Për shembull në tabelën 5-16 jepen gjendja ushqyese (klasat ushqyese) e një liqeni në varësi të biomasës së fitoplanktonit dhe të sasisë së fosforit të përgjithshëm (sipas Willén, 2000) Më poshtë (Tab. 5-17) po japim disa hollësi përmbledhtas për rëndësinë që kanë analizat e fitoplanktonit dhe algat bioindikatore në monitorimin e një ekosistemi ujor (liqeni, ujëmbledhësi, lagunë ose det). Më shumë lexuesi mund të gjejë në publikimin e Bellinger & Sigee (2010) të cituar më parë.

Tabela 5-16: Lidhja midis fosforit total, biomasës (biovëllimit) dhe gjendjes ushqyese në një liqen (sipas Willén, 2000)

Klasa P µg/L Sasia e biomasës Biomasa mesatare (mm3/L)a

Biomasa (mm3/L)b

Gjendja ushqyese

Ia ≤ 6 Shumë e varfër ≤ 0.1 ≤ 0.1 Ultraoligotrof

Ib 6 – 12.5 Shumë e pakët 0.1 - 0.5 0.1 – 0.5 Oligotrof

II 12.5 – 25 E pakët 0.5 – 1.5 0.5 - 2 Mesotrof

III 25 – 50 Mesatare 1.5 – 2.5 2 - 4 Eutrof I

IV 50 – 100 E madhe 2.5 - 5 4 - 8 Eutrof II

V > 100 Shumë e madhe > 5 > 8 Hipertrof

Vlerësimi i ecurisë stinore: Ecuria e popullatave fitoplanktonike dhe zhvillimi i lulëzimeve algale janë drejtpërdrejt të lidhura me përmbajtjen e lëndëve ushqyese në ujëra. Në të gjitha rastet zhvillimi stinor fillon me një lulëzim diatomesh, por sipas shkallës së lëndëve ushqyese mund të jetë i ndryshëm në mjedise të ndryshme. P.sh. në liqenet oligotrofë


240

lulëzimi pranveror i diatomeve është më i zgjatur, ku diatometë gjithmonë mbizotërojnë; në liqenet mesotrofë ka një lulëzim të shkurtër diatomesh (të mbizotëruar nga Asterionella), i cili pasohet nga faza e krisofiteve, dhe në mes të verës nga lulëzimi i dinoflagjelatëve dhe algave blu- të gjelbërta; në liqenet eutrofë të pasur me lëndë ushqyese lulëzimi pranveror i diatomeve është edhe më i shkurtër, e pasuar shpesh nga një fazë me ujë të kthjellët të mbizotëruar nga lloje njëqelizore, të pasuar më tej nga lulëzimi i mesit të verës, ku mbizotërojnë lloje të mëdha njëqelizore (Ceratium), koloni algash blu- të gjelbërta fijezore (Anabaena) dhe sferike (Microcystis); liqenet hipertrofë, përgjithësisht të përfaqësuar nga pellgjet e peshkimit të plehëruar nga njeriu dhe liqenet ku derdhen ujërat e zeza, mbizotërohen gjatë gjithë stinëve nga alga të vogla njëqelizore me cikël jetësor të shkurtër; këto formojnë popullata të dendura që konkurrojnë me kolonitë e gjallesave më të mëdha, të cilët janë të pa aftë të mbijetojnë në këto kushte.

Treguesit biologjikë të ndryshueshmërisë llojore: Këta tregues që mbështeten, gjithashtu, në numërimin e llojeve u përkasin tre kategorive: treguesi i Margalefit mbështetet në pasurinë llojore; treguesit e Pielout dhe i Simpsonit mbështeten në baraspeshën/mbizotërimin (evenness/dominance) e llojeve; dhe treguesi Shannon-Wiener mbështetet në gërshetimin e pasurisë dhe të dominancës llojore. Më i zakonshmi është treguesi i Margalefit (d) (1958), ku gërshetohen të dhënat e numrit të përgjithshëm të llojeve (S) dhe numrit të përgjithshëm të individëve (N) të numëruar, sipas formulës:

d = (S – 1)/logeN

Për shembull, në një liqen oligotrof ndryshueshmëria llojore është veçanërisht e ulët, duke u rritur në mënyrë progresive tek liqenet mesotrofë dhe ata eutrofë, por duke rënë sërish tek liqenet eutrofë/hipertrofë, ku tek këta të fundit pak lloje janë të afta të mbijetojnë. P.sh. Reynolds (1990) ka treguar se treguesi i ndryshueshmërisë d për algat ndryshon me rritjen e lëndëve ushqyese; gjatë zhvillimit veror vlerat e d luhaten nga 3 – 6 për liqenet e varfër me lëndë ushqyese, duke zbritur në 2 – 4 në liqenet e pasur me lëndë ushqyese dhe në 0.2 – 2 në basenet hipertorofë (ujëmbledhës të plehërurar nga njeriu).


241

Tabela 5-17: Vlerësimi i gjendjes ushqyese të një liqeni mbështetur në ecurinë e fitoplanktonit dhe në llojet e algave bioindikatore (sipas Bellinger & Sigee, 2010)

Tipi i liqenit Pranverë Verë Vjeshtë Bioindikatorët e mesit të

verës Shembulli

Oligotrof Diatome Cyclotella DINO Ceratium BG Gophosphaeria

DIA G

Cyclotella comensis Rhizosolenia spp. Staurodesmus spp.

Liqeni Carinthian1

Wastwater2

Mesotrof Diatome Krisofite Dino Diatome Asterionella Mallomonas Ceratium Asterionella BG Gophosphaeria G Sphaerocystis

DIA CHR G DINOBG

Tabellaria flocculosa Dinobryon divergens, Mallomonas caudata Sphaerocystis schroeteri, Dictyosphaerium elegans, Cosmarium spp. Staurastrum spp. Ceratium hirundinella Gophosphaeria spp.

Lunzer Untersee1

Bodensee3

Erken4

Windermere2

Grasmere

Eutrof Diatome Klorofite BG Dino Diatome Asterionella Eudorina Anabaena Ceratium Steph. CRYPT Aphan. BG Cryptomonas Microcystis

DIA G

BG

Aulacoseira spp., Stephanodiscus rotula Eudorina spp., Pandorina morum, Volvox spp. Anabaena spp., Aphanizomenon flos-aque, Microcystis aeruginosa

Liqenet Prairie5

Norfolk Broad2

Rostherne Mere2

Grasmere

Hipertrof Diatome Klorofite Klorofite BG të vogla Stephanodiscus Scenedesmus Pediastrum Aphanocapsa

DIA

G

BG

Stephanodiscus hantzschii Scenedesmus spp., Ankistrodesmus spp., Pediastrum spp. Aphanocapsa spp., Aphanothece spp., Synechococcus spp.

Ujëra të plehëruara, si p.sh. pellgjet peshkore Trebon6

Shkurtimet: Grupet kryesore të fitoplanktonit: BG, alga blu- të gjelbëra; CHR, krisofite; CHRYPT, kriptofite; DINO, dinoflagjelatë; G, alga të gjelbëra; Steph., Stephanodiscus; Aphan., Aphanozimenon. Vendndodhja e e liqeneve si shembuj: 1, Austri; 2, Angli; 3, Gjermani; 4, Suedi; 5, SHBA; 6, Çeki

Llojet bioindikatore: Disa lloje algash parapëlqejnë mjaft qartë kushte të caktuara, duke shërbyer si bioindikatorë mjaft të mirë (shih kreun III). Në një krahasim të gjerë midis ujërave oligotrofe dhe eutrofe, desmidet (alga të gjelbëra) priren të jetojnë në ujëra të varfëra me lëndë ushqyese, kurse kolonitë e algave blu- të gjelbëra janë më tipike për ujërat eutrofe. Këto përgjithësime nuk janë absolute, pasi ka disa desmide (p.sh. Cosmarium meneghinii, Staurastrum spp.) që janë tipike për ujërat meso- dhe eutrofe, kurse koloni të algave blu- të gjelbëra (si Gomphosphaeria) gjenden dhe në ujëra oligotrofe. Në tabelën 5-18 jepen llojet më tipike që rriten


242

gjatë stinës së verës në ujëra të qeta; gjetja e këtyre llojeve indikatore në sasi relativisht të bollshme është një tregues i mirë cilësor i gjendjes ushqyese. Krahas llojeve bioindikatore fitoplanktonike gjendja ushqyese mund të përcaktohet edhe nga algat e kapura (perifiton) mbi bimë të zhytura, p.sh. mbi algën e blertë fijëzore Chladophora ose mbi kallamishtet litorale. Analiza e sedimenteve mund të japë të dhëna mbi ecurinë në kohë historike të gjendjes ushqyese në liqene (shih më poshtë).

Tabela 5-18: Tregues ushqyesë fitoplanktonikë për trupat ujorë të qetë (sipas Bellinger & Sigee, 2010) Treguesi Llogaritja Klasat Literatura

a) Tregues që mbështeten në grupet kryesore sistematike – numrin e llojeve

Treguesi i klorofiteve Clorococcales spp./Desmidiales spp. < 1 = oligotrof

> 1 = eutrof Thunmark (1945)

Treguesi i miksofiteve Cyanophyta spp. / Desmidiales spp.

Treguesi i diatomeve Centrales spp. / Pennales spp.

Treguesi i euglenofiteve

Euglenophyta / (Cianophyta + Chlorophyta)

< 1 = oligotrof > 1 = eutrof

Nygaard (1949)

Treguesi i diatomeve A/C Araphid Pennales spp. / Centrales spp. < 1 = oligotrof

> 2 = eutrof Stockner (1972)

Treguesi i përbërë (Cianophyta + Chlorococcales + Centrales + Euglenophyta spp.) / Desmidiales spp.

< 1 = oligotrof 1-3 = mesotrof

Nygaard (1949)

b) Tregues që mbështeten në llojet indikatore – numrin e llojeve dhe biovëllimin e tyre

Numërimi i llojeve Numri i llojeve eutrofe / Numrin e llojeve oligotrofe < 8 = oligotrof

Biovëllimi i llojeve Lloje eutrofe / Lloje oligotrofe < 35 = oligotrof

Heinonen (1980)

c) Tregues që mbështeten në llojet indikatore – vlera të peshuara të tyre

Treguesi ushqyes IL = ∑(fIs)/∑f 10 – 100, vlera të larta tregojnë ndotje më të madhe

Hörnström (1981)

Treguesi ushqyes - biovëllimi IT = ∑(vIs)/∑v

Vlera të treguesit për secilin nivel ushqyes

Brettum (1989)

Treguesi Hörnström: IL, treguesi ushqyes; f, shpeshtia e llojit e matur me një sistem me 5 shkallë, pra nga 1 – 5; Is, treguesi ushqyes i llojit s.

Treguesi Brettum: IT, treguesi ushqyes i nivelit T; v, vëllimi i species në litra; Is, treguesi ushqyes i llojit s.


243

Treguesit ushqyes të fitoplanktonit: Numërimi i algave në mostrat e përziera të fitoplanktonit me metodën Utermoehl (1958) të shpjeguar më sipër mund të shprehet në mënyrë sasiore me anë të treguesve biologjikë të cilët karakterizojnë gjendjen ushqyese të një trupi ujor. Këta tregues u përkasin tre niveleve për nga shkalla e ndërlikimit të tyre:

a) Tregues që mbështeten në grupet kryesore sistematike,

b) Tregues që mbështeten në llojet indikatore, dhe

c) Tregues më të ndërlikuar që mbështeten në vlerat e peshuara të llojeve indikatore.

Tipet e ndryshme të tregueseve fitoplanktonike jepen në mënyrë të përmbledhur në tabelën 5-18, por për më shumë lexuesi mund t’u drejtohet citimeve përkatëse të literaturës së dhënë në kolonën e fundit të kësaj tabele.

5.14. Zooplanktoni si indikator biologjik i ujërave të qeta

Zooplanktoni është pjesa heterotrofe (ndonjëherë edhe detritivore) e planktonit (ku përfshihet, gjithashtu, edhe fitoplanktoni), gjallesa që qëndrojnë pezull në kolonën ujore të ujërave të qeta, si lumenj të thellë, liqene, ujëmbledhësa, laguna dhe dete. Shumica e llojeve të zooplanktonit janë të vogla dhe nuk shihen me sy të lirë, për këtë nevojitet shpesh stereomikroskop ose mikroskop optik. Në të përfshihen gjallesa të përmasave të ndryshme, nga protozoarët e vegjël (foraminiferët, radiolarët dhe dinoflagelatët) e deri tek metazoarë të mëdhenj (knidarë, krustace, ketognatë, moluskë dhe kordatë). Në zooplankton gjenden organizma holoplanktonikë që kalojnë gjithë jetën në formë planktonike, por edhe organizma meroplanktonikë, që kalojnë vetëm një pjesë të ciklit jetësor në formë planktonike, para se të kalojnë në nekton ose në formë të kapur bentike.

Përgjithësisht llojet zooplanktonike lëvizin pasivisht në ujë, por shumë prej tyre janë të pajisur edhe organe lëvizëse, dhe mund të zhvendosen në mënyrë aktive në kolonën ujore. Përgjithësisht, organizmat zooplanktonikë ushqehen me bakteroplankton, fitoplankton dhe organizma të tjerë zooplanktonikë, duke filtruar ose gjuajtur, por edhe me simbiozë. Në këtë mënyrë, zooplanktoni është pjesë e rëndësishme e


244

piramidës ushqimore në të gjithë basenet e ujërave të qeta. Shumë lloje përbërëse të zooplanktonit janë të ndjeshme ndaj kushteve të ndryshme mjedisore; për këtë ato janë indikatorë të mirë të cilësisë së ujërave, dhe si të tilla përdoren shpesh në monitorimin e cilësisë së ujit. Më të shpeshta janë analizat saprobike duke ndjekur metodën standard të Pantle-Buck (1955). Metoda mbështetet në përbërjen cilësore dhe sasiore të llojeve Rotifera, Cladocera dhe Copepoda (Fig. 5-15).

A) B)

C)

Figura 5-14: A) Marrja e mostrave me shishen e Rutnerit; B) Rrjetë planktoni me përmasa të brimave 25 µm dhe diametër të grykës 20 cm. C) Mikroskopi optik invers Zeiss Axiovert 40CFL, me kamer digjitale, pranë laboratorit të fitoplanktonit, ISUV, Tiranë.


245

Edhe në këtë rast si për fitoplanktonin, mostrat merren me ndihmën e shishes së Ruttnerit (Fig. 5-14A), por sasia e ujit që nevojitet është shumë më e madhe (2-5 litra), e cila filtrohet menjëherë drejtpërdrejt në vend me ndihmën e një rrjete konike Nanzen (përmasa të brimëzave 20-25 µm; Fig. 5-14B). Gjithashtu, me ndihmën kësaj rrjete mund të merren edhe mostra cilësore ose gjysëmsasiore, qoftë me tërheqje vertikale ose me tërheqje horizontale. Vëzhgimi dhe numërimi i individëve bëhet me ndihmën e stereomikroskopit ose me anë të mikroskopit optik invers (Fig. 5-14C); numërimi i kryhet sipas metodës Utermoehl (1958), me ndihmën e mikroskopit optik invers; gjithsej numërohen mbi 400 individë zooplanktoni për të pasur besueshmëri 95% (gabim ±10%).

A) B)

C) D)

Figure 5-15: Lloje kryesore nga zooplanktoni i ujëmbledhësit të Bovillës (Tiranë. A&B) Lloje Rotatoria: A) Brachionus angularis; B) Asplanchna priodonta. C&D) Lloje Cladocera: C) Bosmina longirostris; D) Diaphanosoma brachiurum (Fotot nga S. Shumka).


246

5.15. Zonimi biologjik në mjediset bregdetare tranzitore

Ujërat tranzitore (transitional waters) ose paralike (paralique) janë mjedise kalimtare që vendosen midis mjediseve detare me ujë të kripur dhe mjediseve ujore të steresë me ujë të ëmbël; përfaqësohen kryesisht nga lagunat, grykëderdhjet e lumenjeve (estuarët) dhe kënetat e tjera bregdetare me ujë të njelmët. Ujërat kalimtare dallohen si vende që strehojnë larmi të pasur biologjike; por ato janë habitate të pazëvendësueshme për riprodhimin, ushqimin dhe mbrojtjen e shumë llojeve migrues, sidomos të peshqëve dhe shpendëve ujore dimërues, shumë prej tyre shpesh globalish të kërcënuar. Ndër mjediset kalimtare bregdetare, lagunat janë ekosistemet më të rëndësishëm nga ana natyrore dhe ekonomike (peshkimin dhe akuakulturën). Për veçoritë e tyre, shkencëtarët francezë i kanë quajtur ndryshe lagunat edhe. Mjediset kalimtare njihen si ndër ekosistemet me prodhimtarinë më të lartë në shkallë botërore. Për këtë njohja, monitorimi, dhe më tej shfrytëzimi si duhet, ruajtja dhe mbrojtja e tyre shihet me përparësi nga legjislacioni kombëtar dhe konventat ndërkombëtare, përfshirë këtu dhe Direktivën e Rrjetit Evropian të Ujërave (WFD).

Pavarësisht nga bonifikimi i skajshëm pas viteve 1960-të për të tharë kënetat e shtrira gjerësisht përgjatë zonës bregdetare, nga një vlerësim i fundit Shqipëria ka ende rreth 400 km2 zona kënetore kalimtare. Tre hapësira të gjera, Butrinti, Karavastaja dhe Shkodra-Buna-Velipoja janë vende Ramsar (Konventa e Ligatinave me Rëndësi Ndërkombëtare). Tetë vende njihen tashmë si Rezerva Natyrore të Menaxhuara, si Velipoja, Kune-Vaini, Patoku-Fushekuqe, Rrushkulli, Kulari, Pishë Poro/Fieri, Pishë Poro/Vlora, Karaburuni/Vlora. Dy vende, Divjaka dhe Kune; ato janë regjistruar si Zona Veçanërisht të Mbrojtura me Larmi Biologjike për Mesdheun (Konventa e Barcelonës).

Për rëndësinë që kanë ligatinat bregdetare jo vetëm për Shqipërinë, por edhe në shkallë ndërkombëtare e vlen që të trajtojmë më hollësisht aspekte të zonimit biologjik dhe të vlerësimit të kapacitetit prodhues të mjediseve paralike, shfrytëzimit dhe mbrojtjes së tyre.


247

Në raportin e tyre O. Guelorget dhe J.-P. Perthuisot (1989) ) ‘The paralic realm geological, biological and economic expressions of confinement’22 theksojnë se popullatat biologjike të lagunave ndryshojnë në varësi nga shkalla e komunikimit të tyre me detin, term i njohur prej tyre si ‘confinement’. Laguna ose zonat e tyre që kanë një ujëkëmbim të mirë me detin janë të pasura me lloje dhe me dendësi jo të skajshme, kurse ato që kanë ujëkëmbim të kufizuar kanë kryesisht lloje euribionte, me numur të kufizuar dhe me dendësi të lartë, deri në lulëzim. Nisur nga ky vlerësim shkencëtarët francezë i klasifikojnë hapësirat lagunore mesdhetare nw 6 zona biologjike (I-VI) (Fig. 5-16). Zona I shtrihet menjëherë në pranë detit, me ujëkëmbim të mirë me të, kurse zona VI, shtrihet më larg detit, me ujëkëmbim shumë të kufizuar. Zona VI mund të jetë ose plotësisht me ujë të ëmbël ose me ujë shumë më të kripur se ai i detit (Fig. 5-16).

Hiperhialin (Tejkripur) Hipohialin (Ëmbël)

VI VIS‰ S‰

V V

IV IV

III IIIII III

Zona e steresë

Zona detare, S‰

Avullim Prurje nga stereja

Butrinti (pjesa kryesore qendrore)

Karavasta (lagunat e reja)

Patoku (laguna e re)

Butrinti(poshtë 5 m thellësi)

Narta(pjesa afër steresë)

Butrinti(Manastir &

Rrëzë)

Narta(pjesa afër detit)

Karavasta(laguna kryesore)

Patoku(laguna e vjetër)

Figura 5-16: Diagrami ku paraqitet zonimi biologjik me numra romakë (I – VI) për një mjedis lagunor paralik mesdhetar; janë pasqyruar edhe vlerësimet mbi zonimin biologjik për disa nga lagunat shqiptare sipas Guelorget & Lefebvre (1993).

22 http://www.fao.org/docrep/field/007/t5911e/T5911E00.htm#TOC


248

Mjediset paralike popullohen shpesh nga lloje që gjenden vetëm në këto mjedise, nga protozoarët deri tek tunikatët, nga algat blu- të gjelbëra deri tek monoktiledonet, si p.sh. monokotja ujore Ruppia spiralis, molusqet Hydrobia acuta, Pirenella conica, Cerastoderma glaucum. Për përcaktimin e zonave biologjike në lagunat mesdhetare shkencëtarët francezë nisen nga përbërja biologjike e secilës zonë, kryesisht nga përbërja e bentosit (kryesisht të zoobentosit). Nga zona I në zonën VI përbërja llojore në të gjitha nivelet zvogëlohet gradualisht në mënyrë të dukshme, kurse ndodh e kundërta me dëndësinë e tyre e cila arrin kulmin në zonën VI. Biomasat e bentosit dhe të fitoplanktonit arrijnë kulmin përkatësisht në zonën III dhe IV; po në zonën III është kulmore dhe zhvillimi i molusqeve (Fig. 5-17).

Në diagramin e figurës 5-16 paraqitet zonimi biologjik me numra romakë (I – VI) për një mjedis lagunor paralik mesdhetar tipik. Në të janë pasqyruar, gjithashtu, edhe vlerësimet mbi zonimin biologjik për disa nga lagunat shqiptare sipas Guelorget & Lefebvre (1993).

Zona I është në lidhje të drejtpërdrejtë me detin (Fig. 5-16); si e tillë ajo është e populluar kryesisht nga lloje bimore dhe shtazore detare; fundet e buta të kësaj zone janë populluara nga Posidonia oceanica. Në zonën II llojet detare rallohen, duke u lënë vendin llojeve me karakter lagunor; në fundet e buta të zonës II mund të hasen molusqet Mactra corallina, M. glauca, Tellina tenuis, Donax semistriatus, D. trunculus, Acanthocardia echinata, Dosinia exoleta; poliketët Auduinia tentaculata, Megelona papillicornis, Owenia fusiformis, Phyllodoce mucosa, Pectinaria koreni; krustaceja Portumnus latipes; ekinodermatët Asterina gibbosa, Holoturia polii, Paracentroturus lividus; në vende me shumë lëndë organike është i pranishëm edhe amfioksi Branchiostoma lanceolatum. Zona II popullohet nga fanerogamet e shkurtëra si Cymodocea nodosa, Zoostera noltii, si dhe nga alga e gjelbër Caulerpa prolifera. Kufiri i brendshëm i kësaj zone është zhdukja e gjithë ekinodermatëve.

Në fundet e forta të zonës II hasen më shpesh Hydroides elegans, Serpula vermicularis, Bowerbankia imbricata, Bugula stolonifera, Anomia ephippium, Modiolous barbatus, Botryllis schlosseri; popullatat bimore mbizotërohen nga Bangia fuscopurpurea, Ceramium rubrum, Padina pavoinia, Cystoseira spp., Acetabularia mediterranea, Codium vermilara, Halimeda tuna.


249

Në zonat I dhe II thellësia është shpesh e madhe, uji i oksigjenuar mirë dhe i varfër me lëndë organike. Këto zona janë të përshtatshme për riprodhim intensiv që kërkojnë ujë të pastër, oksigjenim të mirë, dhe nuk kërkojnë kushte ushyese veçanërisht të përshtatshme. Ato këshillohen për vendosjen e kafazëve, ose për pompim për të ushqyer një vaskë riprodhuese (Fig. 5-17). Llojet që mund të riprodhohen mund të jenë kryesisht lloje Sparidae (koca) dhe levreku dhe çdo lloj tjetër detar. Zona II është e përshtatshme edhe për kultivimin e molusqeve.

Zona III (Fig. 5-16) është zonë me kushte hidrodinamike më të ulët. Lënda organike rritet si në sedimente dhe në ujë, por kushtet për jetën mbeten të mira. Zona popullohet kryesisht nga lloje të quajtura mikse; disa lloje këtu nuk shfaqen, veçanërisht një grup i gjerë parazitësh, të cilët jetojnë vetëm mbi lloje më të veçanta. Në fundet e buta të kësaj zone nga makrofauna bentike dallohen Venerupis decussata, V. aurea, Scrobicularia plana, Corbula giba, Loripes lacteus, Gastrana fegilis, Akera bullata, Nephthys hombergii, Aramndia cirrosa, Glycera convoluta, Upogebia littoralis. Në fundet e forta zhvillohen me përparsi llojet filtruese të makrofaunës, si Mytilus galloprovincialis, Ostrea edulis, Avicula hirudo, Ciona intestinalis, Styella plicata, Phalusia mamillata, Bugula neritina, Membranipora membranacea, Balanus eburneus; nga llojet bimore më të zakonshme janë lloje të ndryshme të gjinisë Enteromorpha dhe Ulva lactuca.

Fitoplanktoni jo vetëm në zonën III, por edhe në I dhe II përfaqësohet kryesisht nga diatometë rrethore, si Sceletonem costatum, Melosira sp., Coscinodiscus sp., Chaetoceros sp., Rhizosolenia sp., Thalassiosira sp., me sasi relative mesatare të pritshme rreth 25%; me to shoqërohen diatometë pendore, si Nitzschia closterium dhe Thalassiotrix frauenfeldi, me ndonjë dinoflagjelat, si Ceratium furca, si dhe me forma të ndryshme nanoplanktonike të klorofiteve, kriptofiteve dhe cianofiteve.

Zona III është shumë e mirë për riprodhimin e molusqeve (Fig. 5-17). Batimetria është përgjithësisht e mjaftueshme, por mbi të gjitha kushte ushqyese janë shumë të mira. Ka gjithmonë një varësi të mirë midis zooplanktonit dhe fitoplanktonit. Fitoplanktoni është i ri, i ndryshueshëm dhe i përbërë kryesisht nga diatometë centrike, lloje që janë të përshtatshme për rritjen e konsumatorëve që rrinë pezull në ujë. Për më tepër, kjo zonë është e përshtatshme për lulëzimet e algave dhe rritjen e


250

temperaturës së ujit, pa krijuar shqetësime prej krizave distrofike. Gjithashtu, llojet detare nuk janë të pranishme, molusqet që duhet të riprodhohen nuk kanë konkurencë në këtë mjedis.

Aktiviteti / Zonimi biologjik I - II III IV - V VI

Pak i përshtatshëm





Rritje peshqish Shumë i përshtatshëm I përshtatshëm

Rritje midhjesh (oysters)

Shumë i përshtatshëm I përshtatshëm

Rritje molusqesh (mussels)

Shumë i përshtatshëmI përshtatshëm

Shfrytëzim zooplanktoni

Shumë i përshtatshëm

Shfrytëzin extensive

Shumë i përshtatshëmI përshtatshëm

Figura 5-17: Shkalla e shfrytëzimit të zonave të ndryshme biologjike në varësi të aktiviteteve të peshkimit dhe akuakulturës.

Zona IV me funde të buta dallohet nga mungesa e plotë e llojeve detare, dhe prania vetëm e llojeve lagunore, si Abra ovata, Cerastoderma glaucum, Hydrobia acuta, Nereis diversicolor, Gammarus insensibilis, G.


251

aequicaudata, Corophillum insidiosum; makroflora mbizotërohet nga fanerogami Ruppia spiralis. Zona V mbizotërohet kryesisht nga krustace detritngrënës, si Sphaeroma hookeri, S. rugicauda, Corophium insidiosum, Idotea balthica, nga poliketët Nereis diversicolor dhe nga larvat Chironomidae; në pjesën afër ujërave pak të kripura në këtë zonë shfaqen elementët e ujërave të ëmbla, si trikopterë, oligoketë dhe odonata; kurse në pjesën afër me ujëra të tejkripura shfaqet Artemia salina. Kur bimët janë të pranishme, përfaqësohen nga Potamogeton pectinatus si dhe sharofite (Characeae). Fundet e forta të zonave IV dhe V mbizotërohen nga cirripedi Balanus amphitrite (shoqëruar dhe me B. eburneus), nga Brachydontes marioni dhe nga poliketi Mercieriella enigmatica; flora përbëhet vetëm nga klorofitet Enteromorpha gr. intestinalis, Ulva lactuca, e shoqëruar ndonjëherë edhe me Gracilaria verrucosa.

Në fitoplanktonin e zonave IV dhe V diatometë centrike bëhen gjithmonë e më të rralla; diatometë pendore janë gjithmonë të pranishme, nga Navicula sp., Gyrosigma sp., Amphora sp., Striatella sp.; por fitoplanktoni në këto zona mbizotërohet nga dinoflagjelatët dhe nga grupet e nanoplanktonit; ndër dinoflagjelatët dallohet sasia e Exuviella compressa dhe e Prorocentrum micans, të cilët në disa raste mund të arrijnë deri në 99% të gjithë komunitetit fitoplanktonik. Prodhimtaria fitoplanktonike arrin kulmin në zonën V; kjo bën që sedimentet fundore të kësaj zone të popullohen nga cianobakteret; sedimentet janë me përmbajtje të lartë organike dhe mjedisi intersticial shumë reduktues (anaerob).

Zonat IV dhe V (Fig. 5-16) dallohen për përmbajtje të lartë të lëndës organike. Ndonjëherë këto janë pa kripësi. Mund të përmbajnë biomasë shumë të madhe fitoplanktoni, por të pranishëm janë dinoflagjelatët dhe Nannochloris, të cilat janë shesh alga helmuese. Për më tepër, shumimi i algave rrezikon në mungesën e oksigjenit duke shkaktuar kriza distrofike, sidomos gjatë stinës së ngrohtë. Si të tilla, zonat IV dhe V mjedise të mira për riprodhimin ekstensiv (Fig. 5-16); ato janë të përshtatshme për rritjen e llojeve të peshqve që ushqehen me detrite, si p.sh. qefulli; edhe karkalecat (Peneidae) mund të rriten, gjithashtu, me sukses në një mjedis të tillë (Fig. 5-17).


252

Zona VI (Fig. 5-16) është kalimtare ose drejt një zone avulluese me kripësi të madhe ose drejt një zone me ujë të ëmbël. Kalimi drejt një zone me ujë të ëmbël shoqërohet me mbijetesë e disa llojeve lagunore, si Sphaeroma hookeri, Microdeutopus gryllotalpa, Gammarus insensibilis, dhe nga shfaqja e llojeve të ujërave të ëmbël. Në zonat që priren të kalojnë drejt tejkripësisë avulluese shoqërohet me zhdukjen e llojeve të makrofaunës, me përjashtim të barngrënësve që afrohen përkohësisht për t’u ushqyer me shtresat algale. Këtu dallohet rritja e shtresave me cianobaktere që pengojnë çdo lloj forme të akuakulturës me përjashtim të shfrytëzimit të drejtpërdrejtë të fitoplanktonit dhe të zooplanktonit (Fig. 5-16). Edhe në fundet e forta makrofauna zhduket duke i lënë vendin veshjeve me cianobaktere, si Lyngbia confervoides, Callotrix eruginea, C. scopulorum, Anabaena sp., Oscillatoria nigro-viridis. Komunitetet fitoplanktonike në zonën VI mbizotërohen nga lloje bentike, që vijnë nga mikrofitobentosi i bollshëm; në pjesën e tejkripur fitoplanktoni popullohet kryesisht nga klorofiti Dunaliella salina ose D. viridis, e para me ngjyrë të kuqe në zonat e tejkripuar dhe tjetra me ngjyrë të blertë, në zonat avulluese jo shumë të kripura.

5.16. Monitorimi biologjik i mjediseve detare/bregdetare

Ashtu si në ekosistemet me ujë të ëmbël, përbërja biologjike në ujërat detare dhe grykëderdhjet e lumenjve në det (estuarët) mund të dëshmojë për cilësinë e këtyre habitateve ujore. Indikatorët detarë të baticë/zbaticës janë të rëndësishëm për biodiversitetin dhe për të ruajtur burimet detare dhe të grykëdredhjeve (estuarëve). Në përgjithësi, është shumë e vështirë të vlerësohen kushtet detare/bregdetare për shkak se është shpesh e vështirë të vlerësohen kushtet referuese pa asnjë ndikim të njeriut në këto ekosisteme (kujto zonat Integuese Referuese, dhe stacionet e tyre Intensive Referuese të trajtuara në Kreun I).

Ndër grup-llojet indikatore në mjediset detare/bregdetare përfshihen fitoplanktoni, zooplanktoni, fitobentosi ose/dhe zoobentosi, bimësia e lartë ujore, peshqit etj. Fitoplanktoni është indikator i cilësisë së ujit, veçanërisht për ushqyesit (azot dhe fosfor). Zooplanktoni tregon ndryshime të ndjeshme në cilësinë e ujit (p.sh. ndotje me lëndë kimike helmuese, ushqyes me tepricë dhe mungesës së oksigjenit). Zooplanktoni shërben si burim ushqimi për botën shtazore të niveleve më të larta të


253

zinxhirit ushqimor; për këtë, njohja është e dobishme për vlerësimin e ecurisë në kohë dhë për të bërë parashikimet e duhura nga ndërmarrjet e rritjes së peshkut. Si përmendëm edhe më sipër bentosi (fitobentosi ose/dhe zoobentosi) është, gjithashtu, shumë i ndjeshëm ndaj kushteve të ashpra që shoqërohen me ndotjen me lëndë helmuese, ushqyes me tepricë dhe mungesë oksigjeni. Bimësia ujore e zhytur shërben si indikator i mirë i gjendjes së ujërave. Peshqit (peshqit e zonës bregdetare të baticë/zbaticës janë me rëndësi për llogaritjen e Treguesit të Integritetit Biotik (IBI).

Disa nga llojet indikatore të ujërave bregdetare kemi pasur rastin t’i përmendim në shembujt e dhënë në krerët e mëparshëm, veçanërisht në kreun III (shih § 3.12 dhe 3.13). Në kreun I kemi folur për breshkën detare Caretta caretta. Në kreun III kemi përmendur fanerogamen endemike të Mesdheut, Posidonia oceanica (shih Fig. 3-13A), dhe algën jo vendase, Caulerpa racemosa (shih Fig. 3-17A), algën helmuese pushtuese në Mesdhe, Caulerpa taxifolia (shih Fig. 3-18), algat e gjelbra nitrofile të gjinive Ulva dhe Enteromorpha, fokën e Mesdheut (Monachus monachus) dhe gjitarët e tjerë detarë etj. Në kreun IV janë përmendur pelikani kaçurrel (Pelecanus crispus) dhe karabullakët (Phalacrocorax spp.). Në paragrafin e mëparshëm mbi sistemin e zonimit biologjik të ujërave kalimtare u përmendëm një sërë llojesh indikatore për secilën zonë biologjike të veçantë.

5.17. Vlerësimi i ndotjes mikrobiologjike të ujërave

Në kreun III theksuam se bakteret koliforme, streptokokët dhe salmonellat përdoren zakonisht si tregues mikrobiologjikë të ndotjes së ujit, edhe pse nuk dihet të shkaktojnë sëmundje. Mikroorganizma të tjera gjenden shpesh në ujë dhe shkaktojnë probleme në shëndetin e njeriut, si viruse të ndryshëm (Norovirus), parazitë të ndryshëm, si protistë (p.sh. Pryptosporidium parvum), protozoarë (p.sh. Giardia lamblia), krimba etj.

Nivelet e larta të patogjenëve vijnë nga shkarkimet e papastruara të ujërave të zeza ose nga pastrimi jo si duhet i tyre, si është rasti më i zakonshëm në Shqipëri. Kjo mund të ndodhë edhe kur impiantet e pastrimit të ujërave të zeza projektohen pa pastrim dytësor, e cila është më e zakonshme në vendet pak të zhvilluara. Në qytetet e vjetra me infrastukturë të vjetëruar mund të ndodhin shkarkime të ujërave të zeza


254

nga sistemi i grumbullimit (nga tubacionet, pompat, valvolat), të cilët mund të shkaktojnë përmbytje nga ujërat e zeza. Disa qytete kanë sisteme të ujërave të zeza të kombinuara, që mund të mbledhin ujërat e zeza gjatë shirave. Ngarkesa me patogjenë mund të shkaktohet edhe nga aktivitetet menaxhuese jo si duhet të blegtorisë.

Koliformet e përgjithshme ose koliformet totale përfaqësohen nga disa gjini bakteresh që i përkasin familjes Enterobacteriaceae. Ky grup dallohet për faktin se është i aftë të zbërthejë laktozin; kjo ka qenë historikisht edhe metoda e përdorur për përcaktimin e tyre. Koliformet konsiderohen se anaerobe fakultative, gram pozitive, që nuk formojnë spore; ato kanë formë shkopi, fermentojnë laktozin duke formuar gaz dhe acid brenda 24-28 orësh. Në këtë grup përfshihen gjinitë Escherichia, Citrobacter, Enterobacter dhe Klebsiella.

Koliformet fekale janë baktere ndër koliformet totale, të cilat janë të zakonshme në zorrët e kafshëve dhe të njeriut, dhe të bollshme edhe në jashtëqitjet e tyre; ato përfaqësohen nga Esherichia coli, e njohur shpesh si E. coli. Prania e E. colit në ujëra është tregues i fortë për ndotjen e tyre me ujëra të zeza ose ndotje kafshësh. Këto lloj shkarkimesh mund të përmbajnë edhe shumë lloje të tjera shkaktare të sëmundjeve të ndryshme. Gjatë shirave, koliformet fekale shpëlahen nga vendburimi i tyre dhe mblidhen në ujërat e përrenjve, lumenjve dhe trupave ujorë më të mëdhenj të pellgut ujëmbledhës përkatës (liqene ose dete). Kur ujërat e ndotur shfrytëzohen për pirje pa u përpunuar, ose kur përpunohen jo në mënyrë të përshtatshme, E. coli mund të përfundojë në rrjetin e ujësjellësit deri tek njeriu.

Streptokoket fekale përfaqësohen nga lloje të gjinisë Streptococcus, si S. faecalis, S. faecium, S. avium, S. bovis, S. equinus dhe S. gallinarum. Të gjithë veprojnë pozitivisht me antiserumin Lancefield të Grupit D; janë të pranishëm në jashtëqitjet e kafshëve me gjak të ngrohtë; S. avium ndonjëherë vepron edhe me antiserumin Lancefield të Grupit Q. Vend i zakonshëm i streptokokëve është aparati tretës i kafshëve gjak-ngrohta; S. faecalis dhe S. faecium mendohet të jenë më shumë të lidhura me njeriun se llojet e tjera të kësaj gjinie. Edhe lloje të tjera janë vënë re në jashtëqitjet e njeriut, por më rallë. Po në këtë mënyrë, S. bovis, S. equines dhe S. avium nuk gjenden vetëm tek kafshët, edhe pse janë shumë të bollshme në


255

jashtëqitjet e tyre. Disa lloje streptokokësh mbizotërojnë në disa lloje kafshësh, megjithatë kjo nuk mund të përcaktohet duke parë jashtëqitjet e tyre.

Streptokokët fekalë përdoren për të dalluar ndotjen fekale me origjinë nga njeriu nga ndotja e kafshëve të tjera gjak-ngrohta. Metoda standarde sqarojnë se raporti i koliformeve fekale (FC, fecal coliforms) me streptokokët fekalë (FS, fecal streptococci) mund të dëshmojë mbi natyrën e burimit ndotës. Një raport më i madh se 4 ka qenë tregues për ndotjen fekale prej njeriut; kurse një raport më i vogël se 0.7 tregon për ndotje jo të natyrës njerëzore. Por sot vlera e këtij raporti nuk merret shumë parasysh, pasi shumë lloje streptokokesh kanë shkallë mbijetese të ndryshme; kjo dhe disa arsye të tjera kanë bërë që ky raport të mos rekomandohet.

Për vlerësimin e baktereve në ujëra sot përdoret teknika e filtrimit membranor, sipas të cilës filtrohen 100 ml ujë me ndihmën e një aparati filtrues me vakum (Fig. 5-18A), duke përdorur filtra membranorë me diametër 47-50 mm, dhe përmasa të poreve 0.45 µm. Filtrat mbillen në terrene të posaçme dhe lihen të zhvillohen në inkubator (Fig. 5-18B) ose në termostat, në një temperaturë të caktuar dhe kohë të caktur, si jepet në tabelat 5-19 dhe 5-20. Standardi evropian 75/440 për ujërat sipërfaqësore që shfrytëzohen për ujë të pijshëm udhëzon për cilësinë dhe shkallën e pastrimit që duhet të kenë ujërat sipërfaqësore që përdoren për ujë të pijshëm tek Shtetet Anëtare të BE-së. Kurse në tabelën 5-2 më sipër janë dhënë kufijtë të cilësorë të standardit të BE-së ISO 6222:1999 për disa prej parametrave mikrobiologjikë për ujërat e sipërfaqësore.

A) B) Figura 5-18: A) Aparat filtrues; B) Termostat.


256

Tabela 5-19. Terrenet dhe reagentët e nevojshëm që përdoren gjatë analizave mikrobiologjike

Tipi i mbjelljes Teknika Terrenet ose reagentët

Koliformet totale Nutrient Pads ENDO

Streptokoku fekal

Teknika e filtrimit membranor. Pjata (Pjastra) me terrene të gatshme të dehidratuar në inkubator në temperaturë 36ºC dhe nivel të përshtatshëm lagështie.

Nutri Disk Azid (Azide)

Koliformet fekale

Teknika e filtrimit membranor. Pjata (Pjastra) me terrene të gatshme të dehidratuar në inkubator në temperaturë 44 ± 0.5ºC dhe dhe pjastrat të vendosura në banjo uji.

Nutrient Pads M-FC

Mikroflora e përgjithshme

Mbillet në agar 1 ml ujë (mostër) (dhe pjastrat vendosen në termostat për 72 orë në temperaturat 22ºC dhe 36ºC në lagështi të përshtatshme (bëhet mesatarja e tre matjeve paralele).

Plate-Count-Agar

Tabela 5-20: Metodat mikrobiologjike dhe mjedisi ushqyes që përdoret për secilën mbjellje

Lloji i testit Metoda Temperatura e mbjelljes Mjedisi ushqyes

Koliforme fekale MPN 44.5ºC për 24 orë

EC Mc Konkey agar Indol test

Koliforme totale MPN 37ºC për 24 orë

Lactose Broth (LB) Mc Konkey agar

Baktere heterotrofe Plating 28ºC and 37ºC për 48 orë YEA

Në figurën 5-19 jepen të dhëna për koliformët fekalë dhe totalë (CFU/100 ml) të matur nga ekspertë të mikrobiologjisë mjedisore të FShN, në dy kanale shkarkues (discharge 1 & 2), dhe në lumin e Tiranës tek Bregu i Lumit, të matura në shkurt 2010, krahasuar të njëjtat të dhëna të matura në korrik 2010, në tre pellgje fitopastrues (ponds 1, 2 & 3) të ndërtuar tek i njëjti vend.

Monitorimi mikrobik i ajrit: Përcaktimi i cilësisë mikrobike të ajrit është jetik për shumë vende, si p.sh. vendet ku gjenden pajisjet farmaceutike ose mjekësore, mjediset publike (teatrot etj.) dhe mjedise të tjera të rëndësishme, si spitale ose vende të përpunimit të ushqimeve. Ai


257

kryhet me ndihmën e pajisjeve kampionuese të ajrit si në figurën 5-20, të cilët mundësojnë monitorimin mikrobik të ajrit duke mbledhur drejtpërdrejt në vend (in situ) mikroorganizmat në pjata petri standarde.

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

1 2 3 1 2 3 4

Tirana River Discharge 1 Discharge 2 Pond 1 Pond 2 Pond 3 Tirana River

09.02.2010 07.07.2010

Fecal coliforms, CFU/100 ml Total coliforms, CFU/100 ml

Fecal coliforms, 2000 CFU/100 mlTotal coliforms, 10‘0000 CFU/100 ml

Figura 5-19: Koliformët fekalë dhe totalë (CFU/100 ml) në dy kanale shkarkues (discharge 1 & 2), dhe në lumin e Tiranës tek Bregu i Lumit, në 09.02.2010, krahasuar të njëjtat të dhëna të dt. 05.07.2010, në tre pellgje fitopastrues (ponds 1, 2 & 3) të ndërtuar tek i njëjti vend në maj 2010 (shih edhe tabelën 5-3 për vlerat e standardeve të lejuara).

Figura 5-20: Pajisje e transportueshme (versioni Lite & Pro) që mundëson monitorimin mikrobik të ajrit duke mbledhur mikroorganizmat në pjata petri standarde.

Monitorimi mikrobik i ushqimeve që përpunohen nga industria ushqimore: Ushqimet duhet të jenë të pastra nga mikrorganizmat patogjenë; p.sh. mishi i pulës nga Salmonella, ose ushqime të tjera nga Clostridium perfringens. Të mos përmbajnë asnjë lëndë me origjinë nga mikrorganizmat që mund të jetë e rrezikshme për shëndetin.


258

Gjatë monitorimit një sërë parametrash mikrobiologjikë, viruse, baktere, kërpudha dhe parazitë të tjerë që maten me anë të bioprovës tek kafshët vertebrore. Metodat e mundshme janë me serologji, mbjellje kulture ose mikroskopi (vëzhgim drejtpërdrejt në material të freskët ose të përpunuar më parë).

Monitorimi mikrobiologjik i ujit, ajrit dhe ushqimeve në Shqipëri është nën përgjegjësinë e IShP ‘H. Hajdëri’, Tiranë, nga Drejtoria e Shëndetit Publik (DSHP) dhe Autoriteti Rajonal Shëndetësor (DShP-të rajonale). Monitorime në ushqime veterinare dhe në mjediset e akuakulturës kryhen edhe nga ISHUV ‘B. Golemi’, Tiranë (shih kreun VI). Vlerësime të herëpashershme në mjedise natyrore të caktuara janë kryer edhe nga ekspertë të mikrobiologjisë mjedisore të departamenteve të Biologjisë, të Kimisë dhe të Bioteknologjisë, FShN, UT (shih kreun VI).

5.18. Vlerësimi i larmisë biologjike në ekosistemet e tokës

Vlerësimi i larmisë biologjike, bimë ose kafshë bëhet fillimisht me sy të lirë, duke ecur ose ‘shëtitur’ nëpër habitatin e zgjedhur, duke mbajtur shënim për llojet e bimëve ose kafshëve që mund të njihen drejtërdrejt në vend. Për kafshët kjo mund të bëhet edhe duke përmbysur ndonjë gur, ose ndonjë degë të rënë. Në bregdet, mund të vëzhgohen barishtet dhe algat që gjenden të zhytura në ujë ose gurët e zhytur në fundin e pellgjeve. Në terren mund të përdoret ndonjë lente zmadhuese, për tipare të caktuara të lules tek bimët, ose ndonjë hollësi tjetër tek myshqet, fiernat ose algat, si dhe tek ndonjë organizëm shtazor (insekt, molusk etj.). Për shpendët fluturues mund të përdoren dylbitë ose teleskopi. Mbahen shënim dhe përcaktohen të gjithë bimët dhe kafshët e gjetura, duke lënë gjithshka si ishte më parë.

Kemi përmendur edhe gjetkë se në terren mund të lindë nevoja për të mbledhur bimë, pjesë bimësh, ose kafshë; këto mund të jenë të vështira të përcaktohen drejtëpërdrejt në terren, dhe kërkojnë vlerësim më të kujdesshëm në kabinet, ose këshillim me ekspertë të tjerë të florës dhe të faunës. Ndonjëherë është e dobishme që lloje bimore ose shtazore të depozitohen në Herbarin Kombëtar (bimët) ose në Muzeun e Shkencave Natyrore (kafshët). Ndonjëherë, bimë me interes mund të dërgohen të gjalla pranë Kopshtit Botanik të Tiranës, për ruajtje dhe shumimi jashtë habitatit (ex situ). Theksojmë se mbledhja e llojeve bimore ose shtazore


259

asnjëherë nuk duhet të verë në rrezik mbijetesën e popullatës së atij lloji në atë habitat!

Në tabelën 5-21 listohen disa nga mjetet që nevojiten për mbledhjen e organizmave në terren.

5.18.1 Mbledhja e bimëve

Për mbledhjen e bimëve në terren nevojitet të merret me vete një dosje (shtypëse - presë) e posaçme e pajisur me rrypa shtrëngues si në figurën 2-7F. Gjithashtu, merren shumë fleta herbari të posaçme, gazeta (rreth 30-40 gazeta për çdo ditë ekspedite) ose letra filtri të posaçme. Në terren janë gjithmonë të vyera edhe një gërshërë dhe një mjet me majë (thikë) për të prerë ose shkulur ndonjë bimë të veçantë, qese plastike për mbledhje farash ose frytesh etj. Për të gjitha këto nevojitet një çantë shpine e përshtatshme që të mbajë bimët të pa dëmtuara gjatë lëvizjeve dhe kthimit në kabinet. Kujtojmë se në terren nevojitet stilolaps me sferë që shkruan qartë dhe nuk fshihet lehtë, sidomos që nuk hiqet nga uji.

Bimët e mbledhura shtrihen mirë me të gjitha pjesët e nevojshme për përcaktimin e saktë brenda një gazete të palosur përgjysëm. Ajo shoqërohet gjithmonë me një etikete ku shënohet: 1) Emri popullor i bimës, 2) Emri shkencor (i mundshëm), 3) Familja ku bën pjesë, 4) Vendi i saktë i grumbullimit, 5) Data e saktë e grumbullimit, 6) Personi grumbullues, dhe ndonjë e dhënë tjetër e dobishme.

Gazetat me bimët e mbledhura vendosen njëra mbi tjetrën, gjithmonë të shoqëruara nga etiketa përkatëse. Midis secilës gazetë ose fletë herbari me bimën e mbledhur vendosen shtresa gazetash ose filtra (jastëkë tharës). Vetëm këto shtresa zëvendësohen në çdo ditë me të reja të thata, të cilat ndihmojnë në tharjen si duhet të bimëve, duke ruajtur ngjyrat e tyre

Tabela 5-21: Mjetet që nevojiten për mbledhjen e organizmave në terren. - Fletë herbari dhe skeda. - Gazeta ose flitra tharës. - Dosje me rrypa për bimët. - Kurth (çark) i vogël për gjitarë. - Kavanoza qelqi. - Gurë. - Mbulesa druri (kompensata).

- Rrjeta kositëse. - Rrjeta insektesh. - Rrjeta planktoni. - Rrjeta peshqish. - Hinkë grykëgjerë e mbuluar me rrjetë. - Bllok shënimesh dhe lampustila. - Dylbi. - Thjerrëz fushore. - Vazo.


260

fillestare. Kjo stivë bimësh shtrëngohet fort me rrypat e dosjes shtypëse, mbi të cilën vendoset edhe një peshë e rëndë për t’i ngjeshur bimët sa më mirë. Kjo punë fillon qysh në terren dhe vazhdon më tej në kabinet deri sa bimët të jenë tharë plotësisht. Ndërkohë, në kabinet bëhet edhe saktësimi i llojit të secilës bimë, duke vëzhguar me kujdes pjesë të veçanta të tyre me anë të stereomikroskopit, si dhe duke u këshilluar me ekspertë të tjerë, me literaturën në dispozicion, në bibliotekë ose në interenet. Në fund shkruhet emri i saktë i bimës në skedën përkatëse, regjistrohet në listën e ekosistemit të studjuar (monitoruar), dhe pastaj bima e herbarizuar mund të dërgohet pranë Herbarit Kombëtar. Këshillojmë lexuesin t’i drejtohet literaturës përkatëse për njohuri më të plota për mbledhjen dhe herbarizimin e bimëve sipas standardit të kërkuar. Më shumë informacion gjendet edhe në faqen: http://en.wikipedia.org/wiki/Herbarium.

5.18.2. Mbledhja e kafshëve

Jo gjithmonë është e mundur të vihen re organizmat shtazorë të pranishëm në habitate natyrorë; kjo ndodh për shkak të përmasave të vogla, të lëvizjeve të shpejta dhe të sjelljes së fshehtë të tyre. Në varësi të organizmave nën interes ose të habitatit të zgjedhur, mund të përdoren mjete të posaçme, të cilat mund të përgatiten në laborator ose të ndërtohen në vend. Disa prej tyre jepen në tabelën 5-21 dhe në figurën 5-22.

Kurthet për kafshët e tokës: Këta kurthe (gracka) përdoren për të mbledhur kafshë që lëvizin në sipërfaqen e tokës. Këto janë kavanoza që gropsen me grykën rrafsh me sipërfaqen e tokës (Fig. 5-22A). Gryka mbulohet me një pllakë druri (kompensatë) ose një rrasë guri të sheshtë të mbështeur mbi guriçka të vegjël. Kjo pengon futjen e shiut dhe mbron kafshët që bien brenda nga grabitqarët. Në fund të gotës mund të vendoset pak kashtë (shtrojë) dhe pak ushqim (karem). Vendi i kurtheve duhet të shënohet në hartë dhe ato duhet të kontrollohen dhe boshatisen rregullisht.

Kurth merimangash dhe insektesh të tjerë të vegjël: Këta lloj kurthesh përdoren për të mbledhur merimanga dhe insekte të vegjël nga gjethet e thata në tokë ose drejtpërdrejtë nga lëvorja ose gjethet e bimëve. Kjo mundet të bëhet duke thithur nga tubi i shkurtër, në mënyrë të tillë


261

që insektet të mblidhen në gotë me anë të tubit të gjatë, si në figurën 5-22B. Një shukë pambuku ose garzë parandalon insektet në grackë të shkojnë drejt gojës. Kafshët e mbledhura mund të përcaktohen dhe pastaj të lëshohen.

A) B)

C)

D) E)

Brimë për kullim të ujërave

Vazo

DhéMbulesë Tubi thithës me gojë

Tubi që thith insektin

Garzë që pengon insektin të thithet me gojë

Llampë elektrike

Këtu shtrihet dheu

Rrjetë e imët teli

Gotë me ujë ose alkool

Figura 5-22: A) Kurthet për kafshët e tokës (Pitfall trap); B) Kurth merimangash dhe insektesh të tjerë të vegjël (A pooter); C) Rrjeta kositëse për insketet fluturuese (Sweep net); D) Kurth (çark ose grackë) për gjitarë të vegjël (Small mammal trap); E) Hinkë me grykë të gjerë të mbuluar me rrjetë (Tullgren funnel).


262

Rrjeta kositëse për insketet fluturuese: Rrjetat kositëse përdoren për të mbledhur insektet fluturuese në ajër, për të mbledhur plankton (fitoplankton ose zooplankton) ose vertebrorë (peshq, amfibë etj.) në ujëra. Rrjetat e insketeve fluturuese kanë bishta të fortë për të ‘kositur’ në barin e gjatë (Fig. 5-22C dhe 5-23). Rrjetat e fluturave kanë bisht më të shkurtër. Rrjetat për vertebrorët ujorë janë më të forta dhe kanë brima të rrjetës të ndryshme të përshtatshme për peshq ose gjallesa ujore të përmasave të ndryshme. Rrjetat planktonike kanë përmasa të brimëzave shumë të vogla dhe janë të pajisura me një shishe mostre në fundin e tyre.

Figura 5-23: Përdorimi i rrjetës kositëse për të mbledhur inskete fluturuese në një livadh.

Kurth (çark ose grackë) për gjitarë të vegjël: Kurthet për gjitarët mund të mbledhin minj dhe brejtës të tjerë të vegjël. Kurthi ndërtohet prej metali të lehtë dhe zakonisht ka madhësinë e një kutie këpucësh (Fig. 5-22D). Dera mbahet hapur nga një sustë, e cila mbyllet papritur, sa kafsha hyn brenda. Pak kashtë (shtrojë) dhe ushqim vendoset brenda për të lejuar mbijetesën e kafshës. Grackat duhet të inspektohen rregullisht dhe asnjëherë nuk duhen të harrohen ose të braktisen! Ato duhen të paraqiten në hartë. Hapja e tyre duhet të bëhet me shumë kujdes!

Hinkë me grykë të gjerë të mbuluar me rrjetë: Hinkat me grykë të gjerë dhe të mbuluara me një rrjetë të imët teli (Fig. 5-22E) përdoren në laborator për të mbledhur kafshë të vogla nga mostrat e dheut të tokës. Mostra e dheut mbahet (përhapet) mbi hinkë nga rrjeta e telit, kurse mbi sipëfaqen e dheut vendoset një llampë elektrike. Ndriçimi dhe nxehtësia detyron kafshët e vogla të dheut të tokës të shkojnë drejt fundit duke rënë në hinkë dhe duke u mbledhur në një gotë me ujë (ose me alkool).

Kurthet për kriptozoarët: Kriptozoarët janë kafshë të fshehura gjatë ditës dhe gjallërohen vetëm gjatë natës. Shembuj nga pyjet janë ligavecat (kërmij) dhe bubrecat (krustace izopodë të tokës). Kurthi është një pllakë e sheshtë druri ose rrasë guri që lihet shtrirë në tokë. Kryptozoarët


263

mbrohen poshtë pllakës gjatë ditës: ata mund të shihen ose mblidhen duke e kthyer pllakën përmbys. Vendi i pllakës duhet të shënohet në hartë.

A) B)

9

1

4

7

2

5

8

3

6

20 m 30 m 30 m 20 m

20 m

20 m

5 m

5 m

= 25 m2 C)

Figura 5-24: A) Sipërfaqe provë katrore; B) Sipërfaqe provë katrore e ndarë në 100 katrorë më të vegjël, për të matur përqindjen e mbulesës së bimëve; C) Shembull i vendosjes së sipërfaqeve katrore provë për të monitoruar dendësinë dhe shpeshtinë e bimëve në një kullotë (Marrë në: https://www.agronomy.org/publications/aj/articles/95/2/390).


264

5.19. Vlerësimi i përhapjes dhe sasisë së organizmave

Mjetet që nevojiten: Litarë të shënuar në çdo 50 cm, të gjatë të paktën deri në 30 m; kunja; katrorë provë të ndarë në katorë më të vegjël; lampustila; metër matës shirit; bllok shënimesh dhe stilolapsa.

Vlerësimi cilësor: Vlerësimi cilësor ka të bëjë vetëm më listën e organizmave (bimë ose kafshë) të pranishëm. Këtu nuk jepet përhapja e llojeve nëpër habitatet e ekosistemit, si dhe sasia e individëve me të cilët përfaqësohet çdo lloj.

Mënyrat e vlerësimit cilësor mund të bëhet si më poshtë:

a) Matet dhe llogaritet sipërfaqja nën studim, dhe shënohet ajo në hartë.

b) Bëhet vrojtim me sy të lirë duke shëtitur nëpër ekosistem, në habitatet me interes.

c) Sipas interesit monitorues përdoren kurthet dhe rrjetat për organizmat shtazorë, si dhe hinkat për mikrorganizmat e dheut të tokës (Fig. 5-22 dhe 5-23).

d) Vëzhgim në një trajektore (prerje ose transekt) drejtëvizore: Për këtë përdoren litarë të shënuar ose shirita matës, të cilët shtrihen në një vijë të drejtë përmes habitatit. Njihen dhe regjistrohen të gjithë organizmat që prekin vijën (litarin), sipas interesit monitorues, bimë ose kafshë. Vëzhgimet me në prerjet drejtëvizore janë të përshtatshme vetëm për organizmat që nuk lëvizin (kryesisht për bimët).

e) Vëzhgim me sipërfaqe provë katrore: Për këtë përdoren katrorë të ndërtuar enkas, zakonisht prej druri, metali ose plastikë (Fig. 5-24). Madhësia e katrorëve është e ndryshme – zakonisht me brinjë 0.5 m ose 1 m. Ndonjëherë për komunitetet e myshqeve dhe të likeneve përdoren katrorë më të vegjël (me brinjë 10 cm) (shih Fig. 5-24). Katrorët hidhen në mënyrë të rastësishme brenda habitatit nën studim. Bëhet njohja dhe regjistrimi i të gjithë organizmeve që gjenden brenda tyre. Katrorët mund të vendosen edhe sipas një vije të drejtë, duke vlerësuar sipas një brezi drejtëvizor.

Vlerësime sasiore: Vlerësimi sasior jep informacion për përhapjen dhe sasinë e specieve bimore ose shtazore të veçanta. Përhapja tregon se ku


265

gjenden organizmat (ose ku egziston mundësia të gjenden) dhe sa është sasia (ose madhësia e popullatës), nëpërmjet numrit përkatës ose përqindjes (shpeshtisë/frekuencës) së tyre. Është e rëndësishme të kujtojmë se vlerësimet sasiore bëhen gjithmonë veç e veç për secilën specie (autolekologji). Vlerësimi përhapjes së një bime:

- Vlerësimi me trajektore drejtëvizore (prerje ose transket drejtëvizor) bëhet sipas ecurisë së mëposhtme:

o Matet dhe llogaritet në fillim sipërfaqja nën studim, dhe shënohet në hartë.

o Shtrihen drejt litarë të shënuar që përshkojnë habitatin paralelisht me njëri-tjetrin, dhe tregohet pozicioni i tyre në hartë.

o Ndiqet secili litar dhe shënohet në hartë aty ku bima në studim prek secilin prej tyre.

- Vlerësim në një brez të drejtë bëhet sipas ecurisë së mëposhtme:

o Shtrihen drejt litarë të shënuar si më sipër, vetëm duke i veçuar 1 m nga njëri-tjetri, dhe tregohet pozicioni i tyre në hartë.

o Përdoren shenjat e tyre për të ndarë zonën në katrorë me brinjë 1 m secila (të ngjashëm me katrorët provë) – ose vendosen katrorë provë në secilën shenjë metrike të shënuar në litar (Fig. 5-24).

o Shënohen në hartë ose në një tabelë të gjithjë katrorët ku u gjet bima nën interes.

Vlerësimi i madhësisë së një popullate bimore: Ndiqet ecuria e mëposhtme:

- Matet dhe llogaritet sipërfaqja nën studim, dhe shënohet ajo në hartë.

- Hidhen në mënyrë rastësore katrorë provë brenda kësaj sipërfaqeje.

- Numërohen bimët që gjenden brenda secilit katror, dhe regjistrohen të dhënat në një tabelë (p.sh. Tab. 5-22).


266

- Duke ditur madhësinë e katrorit të përdorur, llogaritet numri i bimëve për një metër katror. Llogaritet numri i bimëve brenda të gjithë sipërfaqes.

Shembulli në tabelën 5-22:

Sipërfaqja nën studim = 60 m x 10 m = 600 m2.

Tabela 5-22: Vlerësimi i madhësisë së popullatës së një lloji bimor. Numri i katrorëve të hedhur 1 2 3 4 5 6 7 8

Numri i individëve të bimës nën studim brenda secilit katror

0 2 0 2 2 3 1 0

Sipërfaqja e një katrori = 0.5 x 0.5 m = 0.25 m2.

Sipërafqja e 8 katrorëve = 0.25 x 8 = 2 m2.

Në 2 m2 u gjetën gjithsej 10 individë të bimës në studim. Pra në 1 m2 gjenden 5 bimë (dendësia e bimës – numri i individëve për metër katror). Gjithë sipërfaqja nën studim prej 600 m2 përmban afërsisht: 600 m2 x 5 bimë/m2 = 3‘000 bimë të llojit nën studim.

Vlerësimi në përqindje i shpeshtisë së një bime: Shpeshtia (ose frekuenca) vlerësohet nga numri i katrorëve në të cilat gjendet një bimë (ose gjallesë tjetër) i caktuar (Fig. 5-23B ose 5-24). Katrorët hidhen në mënyrë rastësore si më sipër dhe shënohet sa herë që një bimë e caktuar është e pranishme. Shpeshtia jepet si përqindje e numrit të përgjithshëm të katrorëve të hedhur.

Shpeshtia në përqindje llogaritet lehtë dhe jep një krahasim të shpejtë midis dy llojeve në një habitat. Ndiqet ecuria si më poshtë.

- Matet dhe llogaritet sipërfaqja nën studim, dhe shënohet ajo në hartë.

- Hidhen katorë në mënyrë rastësore brenda sipërfaqes së zgjedhur.

- Regjistrohet në se një bimë e caktuar është e pranishme ose jo në secilin katror, si në tabelën 5-23, dhe llogaritet shpeshtia në %.

- Përsëritet kjo ecuri për një tjetër specie duke bërë edhe krahasimin e duhur midis llojeve.


267

Shembulli në tabelën 5-23:

Tabela 5-23: Vlerësimi i shpeshtisë së popullatës së një lloji bimor. Numri i katrorëve të hedhur 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ishte bima e pranishme ose jo? jo po jo po po po po jo po po

Në këtë shembull, bima gjendet e pranishme në 7 katrorë nga 10 katrorë gjithsej. Shpeshtia (frekuenca) e saj në % është = 7/10 x 100 = 70%.

Vlerësimi mbulesës së një bime në përqindje: Mbulesa e një bime në përqindje ka të bëjë më atë pjesë të tokës së mbuluar nga ajo bimë. Këtu përfshihet çdo pjesë e tokës së mbuluar nga pjesët vegjetative (gjethet dhe kërcejtë) ose pjesët riprodhuese. Mbulesa bimore në përqindje është një mënyrë e dobishme për të përcaktuar sa është ndikimi i një lloji bimor në habitatin e tij, dhe sa është ndihma që ajo bimë jep tek habitati. Mbulesa bimore vlerësohet duke përdorur sipërfaqe provë katrore me përmasa standarde, por të ndarë në 10 x 10 katrorë të vegjël, si në figurën 5-24B.

Mbulesa bimore përcaktohet duke vendosur katrorin e ndarë në sipërfaqen që duhet të vlerësohet. Ulet një gjëlpërë (ose kunj) drejt tokës në secilin katror të vogël, dhe shënohet sa herë gjëlpëra (kunji) prek bimën nën studim. Katrori i ndarë është i brishtë dhe nuk mund të flaket si katrorët provë të mësipërm. Para tij përdoret një katror ‘i zakonshëm‘ (Fig. 5-24A), i cili hidhet në mënyrë rastësore, dhe në vendin e tij vendoset katrori provë i ndarë (Fig. 5-24B) për të bërë matjet. Edhe këtu ndiqet ecuria si më poshtë:

- Fillimisht matet dhe llogaritet sipërfaqja nën studim dhe shënohet ajo në hartë.

- Hidhet një katror provë i zakonshëm (si ai i figurës 5-24A) në mënyrë rastësore, dhe zëvendësohet me katrorin provë të ndarë, si ai i figurës 5-24B.

- Përdoret një gjëlpërë ose kunj për të vlerësuar të 100 katrorët e vegjël, duke regjistruar sa herë gjëlpëra (kunji) prek bimën e interesuar, duke e shprehur këtë si përqindje të numrit të përgjithëm të katrorëve të sipërfaqes provë (100 katrorë). Për shembëll, në se gjëlpëra prek


268

bimën në 27 katrorë nga 100 katrorë gjithsej, përqindja e mbulesës së asaj bime është 27% në atë sipërfaqe të matur.

- Kjo përsëritet për shumë sipërfaqe provë të tjera, të shpërndara rastësisht mbi gjithë sipërfaqen nën studim, dhe llogaritet mesatarja e mbulesës (në %) për llojin nën interes. Përsëritet kjo edhe për lloje të tjera nën interes, duke i krahasuar ato midis tyre.

Lidhur me vlerësimin e sasisë dhe të mbulesës së shoqërimeve bimore, këshillojmë lexuesin që t’u drejtohet metodave gjeobotanike, me sipërfaqe provë të shpërndara rastësisht, p.sh. sipas shkallës së Braun-Blanquet (1964) etj.

Prerje drejtëvizore në formë brezi

Niveli maksimal i baticës

Niveli mesatar i baticës

Niveli minimal i zbaticës

Ujë Rërë

50 cm 2 0 cm

Figura 5-25: Prerje drejtëvizore pingul me vijën bregdetare për të monitoruar tipin e habitateve, me sipërfaqe prove katrore të ndara (Marrë nga: http://www.smast.umassd.edu/MHBNL/fish_9_04.php). Vlerësimi i përhapjes së një kafshe: Ndiqet ecuria e mëposhtme:

- Matet dhe llogaritet sipërfaqja nën studim dhe shënohet ajo në hartë.

- Ndahet sipërfaqja me një rrjetë për të formuar sipërfaqet provë (Fig. 5-24C) dhe shënohet kjo rrjetë në hartë, si p.sh. në figurën 5-25.


269

- Bëhet fillimisht një vlerësim me sy të lirë, ose sipas interesit duke përdorur kurthe në secilën sipërfaqe provë të rrjetës. Regjistrohet në hartë se ku u gjet kafsha e caktuar.

Vlerësimi madhësisë së një popullate të një kafshe: Kjo metodë përdor teknikën e kapjes dhe të rikapjes. Një mostër e popullatës kapet dhe regjistrohet numri i individëve të saj. Pastaj çdo kafshë shënohet me anë të një lampustili (me bojë) dhe lëshohet në vendin e kapjes. Shënimi duhet të jetë i mjaftueshëm sa të mos fshihet duke u fërkuar me barin ose të shplahet, por në të njëjtën kohë nuk duhet të ndikojë tek kafsha, në shkëmbinin e gazeve ose maskimin e saj. Pas 24 orësh merret një tjetër mostër me po atë kafshë dhe numërohen përsëri individët. Brenda mostrës do të ketë kafshë të shënuara më parë (të kapura një ditë më parë); numri i tyre do të tregojë madhësinë e popullatës. Varësia midis kapjeve dhe rikapjeve quhet, gjithashtu, edhe Treguesi i Linkolnit. Ndiqet ecuria e mëposhtme:

- Kapen sa më shumë të jetë e mundur individë të llojit të kafshës në studim. Përdoret për këtë vrojtimin me sy të lirë ose kurthet e treguara më sipër. Regjistrohet numri i kafshëve të kapura, p.sh. 200.

- Shënohet secila kafshë me lampustil celulozik në pjesën e barkut, dhe lëshohen ato përsëri në vendin e kapjes.

- Në ditën e dytë, kapen sërish sa më shumë kafshë të jetë e mundur, dhe regjistrohet numri i tyre, p.sh. 180. Regjistrohen, gjithashtu, edhe numri i kafshëve të rikapura (të gjitha ato që janë të shënuara me bojë), p.sh. 30. Lëshohen të gjitha kafshët përsëri në vendin e kapjes.

- Zbatohet formula e kapje-rikapjes si vijon:

Për shembull:

Numri i kapjeve ditën e parë = 200 individë. Numri i kapjeve ditën e dytë = 180 individë, ku 30 ishin të shënuar (të rikapur)

Madhësia e popullatës është =

kafshëxRikapjet

ditaxKapjetditaKapjet 200'130

180200)2()1(==

Formula jep një vlerë shumë të afërt kur mostrat janë relativisht të mëdha, por është jo shumë saktë me mostrat e vogla.


270

5.20. Monitorimi dhe analiza e pejsazheve

Sot po rritet gjithnjë e më tepër rëndësia e informacionit që përshkruan tipin dhe shtrirjen e pasurive të steresë (e mbulesës së tokës), si tokë bujqësore, pyje, këneta, sipërfaqe ujore dhe zona të banuara.Aspekte të rëndësishme të monitorimit të bimësisë, të mbulesës bimore dhe biodiversitetit bimor lidhen me analizën dhe masat për ruajtjen dhe ripërtëritjen e pejsazheve. Kjo ka shumë interes, veçanërisht në zonat e mëdha të banuara (metropole), pasi siguron informacionin e nevojshëm për planifikimin e përdorimit të tokës në nivel vendor, rajonal dhe kombëtar.

Tabela 5-24: Studimi me satelit i ndryshimit të mbulesës së tokës Niveli I Niveli II Përshkrimi

Ujë Ujë Ujëra të hapura të përhershme, liqene dhe lumenj

Këneta Ligatina të pa pyllëzuara

Sipërfaqe të ngopura me ujë, këneta të cekëta, këneta të thella, këneta me shkurre, sipërfaqe të mbuluara me myshqe

Shkurre Shkurre mesdhetare

Sipërfaqe të mbuluara me shkurre mesdhetare të tipeve të ndryshme: shkurretat gjetherënëse, makja tipike mesdhetare, shkurretat përherë të gjelbra

Pyje Pyje gjethegjerë (ah, dushqe), halorë dhe pyje të përzier Pyje

Pyje ligatinore Pyje të lagët se këneta me bimësi drurore më të larta se 6 metra

Sipërfaqe të zhveshura

Fusha të zhveshura të fermave bujqësore, të pambjella

Të mbjella jo të radhitura

Të mbjella jo të radhitura, si kullota, jonxhë dhe të mbjella të pakëta të lashtash

Bujqësi

Të mbjella të radhitura

Misër dhe sojë

Zhvillim shumë të dendur

Sipërfaqe tregëtare, industriale dhe vendbanime. Me përqindje të lartë të hapësirave jo të virgjëra dhe pak bimësi

Sipërfaqe urbane

Zhvillim të pakët Vendbanime me përqindje të ulët të hapësirave jo të virgjëra, të shpërndara me bimësi në formën e livadheve dhe parqeve publike

Rritja e zonave urbane e shoqëruar nga humbja e tokës bujqësore, pyjeve dhe kënetave në qendrat e mëdha metropolitane është problem shqetësues për qytetarët dhe agjencitë e planifikimit dhe menaxhimit të tokës. Për këtë përdoren fotografi ajrore për të ndihmuar në vendimet


271

që merren për planifikimin dhe menaxhimin e territorit. Laboratorët e Analizës së Hapësirës Gjeologjike dhe të Matjeve në Distancë eksplorojnë gjithmonë për të siguruar vazhdimisht informacionin e duhur mbi mbulesën e tokës. Pamje digjitale të kapura nga sateliti, të cilët mund të kenë veti multispektrale mund të ndihmojnë në hartografimin e kujdesëm të përdorimit të tokës. Me pamje që shkojnë deri në vitet 1970, analistët mund të prodhojnë harta dhe statistika të dhënash me ndryshimet që kanë ndodhur në mbulesën e tokës, të cilat janë të dobishme për menaxhuesit e territorit dhe politikëbërësit. Në tabelën 5-24 jepen nivelet e ndryshme të vëzhgimit gjatë studimit me satelit të ndryshimit të mbulesës së tokës. Për t’u bindur për këtë këshillojmë lexuesin të fillojë të argëtohet duke notuar në faqen e internetit: http://maps.google.com/maps?hl=en&tab=wl.

Hartografimi me satelit i ndryshimit të mbulesës së tokës ka disa përparësi:

Së pari, pamje e përgjithshme e sensorëve satelitorë mund të japin një mbulim të hapësirave të gjera gjeografike (p.sh. një pamje e veçantë mund të përfshijë 160 x 160 kilometra.

Së dyti, formati digjital i të dhënave ndihmon në analiza më të sakta.

Së treti, të dhënat e klasifikuara janë të pajtueshme me sistemet gjeografike të të dhënave, duke shmangur nevojën e digjitalizimit të informacionit të shqyrtuar.

Së fundi, hartat e mbulimit të tokës, mund të prodhohen me kosto shumë më të ulët se me metodat e tjera tradicionale.

Në tabelën 5-25 jepet një shembull nga studimi me satelit i ndryshimit të mbulesës së tokës në BE23, ku bëhet përmbledhja statistikore e territorit për vitet 1986, 1991 dhe 1998. Zonat bujqësore, urbane dhe pyjore janë tre mbulimet kryesore; ndryshimet e raporteve të tyre janë ndër më domethënëset. Nga 1986 deri në 1998, zonat urbane janë rritur gjithsej me 52’019 ha ose me 28.4%. Bujqësia është pakësuar me 49’091 ha ose me 13.4% nga vitet 1986. Pyjet janë pakësuar me 5’089 ha, ose me 4.5% nga 1986. 23 http://www.land.eu/portal/


272

Tabela 5-25: Shembull nga studimi me satelit i ndryshimit të mbulesës së tokës në BE

1986, 1991 1998 Tipat e mbulesës bimore (Sipërfaqja)

ha x 1000 % ha x 1000 % ha x 1000 %

Bujqësia 365 47.5 342 44.4 316 41.1

Zonat urbane 183 23.8 202 26.3 235 30.6

Pyje 112 14.6 111 14.4 106 13.8

Ligatina 58 7.5 60 7.8 56 7.3

Sipërfaqe ujore 42 5.5 46 6.0 46 5.9

Të mbjella me drithëra 7.2 0.9 6.4 0.8 7.7 1.0

Miniera 1.9 0.2 2.4 0.3 2.7 0.4

Ndryshimi i bimësisë në kohë dhe në hapësirë, veçanërisht në pejsazhet bujqësore, në shkallë rajonale, është tregues i prodhimtarisë së bujqësisë që mund të merren nga profile në kohë të ndryshme të treguesve të bimësisë, si koha kur fillon mbulimi me bimësi (1), kohëzgjatja e mbulimit me bimësisë (5), maksimumi i mbulimit bimor (3), dhe koha e maksimumit të mbulimit me me bimësi (4). Vlerësimi i ecurisë së gjendjes së bimësisë ndihmon për përcaktimin e kushteve të zhvillimit të bimësisë, si dhe parashikimin e ndryshimeve që shoqërohen me ndryshimet e mundshme të klimës në rajon. Të dhënat satelitore on-line duhet të grupohen sëbashku me të dhënat e të mbjellave, të klimës dhe të tokës, për të analizuar dhe modeluar kushtet e prodhimtarisë së të mbjellave.

Sipërfaqet e ndryshuara nga njeriu ose sipërfaqet jo të virgjëra përfshijnë rrugët këmbësore, rrugët e mjeteve motorike, çatitë e ndërtesave dhe vendet e parkimit, ndikojnë shumë në cilësinë e ujërave, popullatat e peshqve dhe rezervat ujore nëntokësore, duke rritur copëtimin e habitateve, përmbytjet dhe duke ndikuar në klimën e zonave urbane. Për këtë arsye, analistët mjedisorë shpesh shqyrtojnë ose saktësojnë sasinë e hapësirave të tjetërsuara nga ana natyrore (jo të virgjëra) të një zonë duke shfrytëzuar jo vetëm hartat referuese të sipërfaqeve jo të virgjëra nga fotografitë ajrore, por edhe duke i vëzhguar ato drejtpërdrejtë gjatë ekspeditave. Kujtojmë për këtë rëndësinë që ka


273

‘shkelja me këmbë’ në mënyrë të vazhduar për të ndjekur në se ka ndryshime në mjedis, si kemi theksuar edhe në kreun I.

5.21. Përcaktimi zonave bimore të rëndësishme

Sipas përkufizimit të dhëna nga Palmer & Smart (2003), një Zonë Bimore e Rëndësishme (IPA, Important Plant Area) është një hapësirë natyrore ose gjysëm-natyrore që shfaq pasuri botanike të veçantë ose/dhe që sterhon një grupim të veçantë, si specie të rralla, të kërcënuara dhe/ose endemike, si dhe/ose shoqërime bimore me vlera të larta botanike.

Tabela 5-26: Zona Bimore të Rëndësishme (IPA) për Shqipënë Grykëderdhja Bunë-Velipojë Liqeni i Shkodrës Shkalla e Rrapshës, Malësi e Madhe Alpet Veriore Shqiptare Pashtrik-Qafë Morinë Gjallicë-Koritnik, Kukës Korab Rrajcë-Shebenik-Jabllanicë, Librazhd Liqeni i Ohrit Mali i Thatë, Pogradec, Korçë Liqenet e Prespës Gramoz-Shelegur Lugina e Vjosës-Çarshovë, Përmet Zhej-Nemërçkë Kepi i Stillos, Sarandë Kolsh-Mali i Runës, Kukës Bjeshka e Oroshit, Mirditë Kurora e Lurës, Peshkopi Zall Gjocaj, Burrel Liqeni i Zi, Dhoks, Burrel Grykëderdhja e Drinit-Ceka-Vaini, Lezhë Qafë Shtamë, Krujë Mali me Gropa-Bizë-Martanesh

Vargmali Krujë-Tujan Parku Kombëtar i Dajtit Kepi i Rodonit-Pylli i Ishmit Holtë-Bulçar, Gramsh, Elbasan Shpat-Polis, Elbasan, Librazhd Guri i Topit-Valamarë, Gramsh Tomorri Lugina e Gjergjevicës, Korçë Drenovë-Nikolicë, Korçë Parku Kombëtar i Divjakës Këneta e Zezë, Roskovec Pishë Poro-Grykëderdhja e Vjosës, Vlorë Karaburun-Mali i Çikës Kanioni i Gjipesë, Himarë Bredhi i Hotovës, Përmet Porto Palermo, Himarë Kardhiq, Gjirokastër Rrëzomë, Delvinë Borsh-Lukovë, Sarandë Bistricë-Muzinë Ksamil, Sarandë Liqeni i Butrintit, Sarandë

Parimet themelore për njohjen e zonave IPA janë:

1) Prania e popullatave domethënëse të një ose më shumë llojeve të këcënuara që janë me status ruajtje në shkallë globale (Ai) ose


274

evropiane (Aii), lloje endemike kombëtare (Aiii) ose gati endemike (Aiv) të kërcënuara.

2) Zona është shumë të pasur në shkallë evropiane, si nga ana botanike, ashtu dhe për biodiversitetin në përgjithësi, krahasuar me zonën përkatëse biogjeografike ku ajo bën pjesë.

3) Vendi është një shembull i shkëlqyer i tipit të habitatit, i ruajtjes së bimëve në shkallë globale ose evropiane, dhe me rëndësi botanike, shumë të kërcënuar (Ci) ose të kërcënuar (Cii), mbështetur kjo në Direktivën e Habitateve dhe Konventën e Bernës.

Në tabelën 5-26 jepet lista e zonave bimore të rëndësishme (IPA) për Shqipërinë të propozuar nga Xhulaj & Shuka (2007)24.

5.24. Biomonitorimi i ajrit

Biomonitorimi me anë të likeneve si bioindikatorë: Natyra simbiotike algë-kërpudhë lejon likenet të rriten në habitate ose kushte klimatike nga më të ndryshmet. Likenet kanë rritje të ngadaltë dhe jetëgjatësi relativisht të madhe. Ata gjenden kudo, por më shumë mbi lëvoren e drurëve (Fig. 5-27) me pH paksa acid, si tek bliri, dushqet dhe panjat. Likenet thithin gaze dhe lëndë tjera që gjenden në atmosferën rreth tyre; lloje të caktuar të tyre janë shumë tolerues ndaj kushteve të ashpra mjedisore. Si të tillë likenet kanë një sërë tiparesh që i bëjnë të përshtatshëm për biomonitorimin e cilësisë së ajrit, sidomos nga ndotja në shkallë të gjerë. Nga sa më sipër, vlerësime biovëzhguese mbi përbërbërjen llojore dhe shpeshtinë e përhapjes së secilit lloj përdoret shpesh në vlerësimin e cilësisë së mjedisit dhe ndryshimet që mund të pësojë nga ndotja. Cilësia e likeneve si bioakumulatorë ka bërë të përdoren shpesh edhe për vlerësimin e sasisë së lëndëve të ndryshme në trupin e tyre, si p.sh. për biomonitorimin e hidrokarbureve aromatike policiklike (PAHs), lëndë të njohura si kancerogjene, që shtohen shpesh në atmosferën e zonave urbane me popullsi shumë të dendur dhe aktivitet industrial të rëndë (shih më poshtë).

24sipas Xhulaj M., Shuka L. (2007): Important Plant Areas in Albania: Priority sites for plant conservation. Në: Biodiversity Enabling Activity. Ed. Ministry of Environment and Water Administration. Tirana: 227-272


275

Prania e lëndëve ndotëse në ajër ul numrin e llojeve të likeneve në hapësirë dhe në kohë. Lloje të caktuara janë të ndjeshme nga përmbajtja e dyoksidit të squfurit dhe lëndë të tjera acide nga shkarkimet urbane ose industriale. Shoqërimet e likeneve epifite në zonat me bujqësi intensive janë të ndjeshme me ndryshimet e amoniakut dhe lëndëve të tjera të azotit në atmosferë. Ndikimi i ndotjes tek likenet epifite varet edhe nga pH-i dhe përbërja kimike e lëvores dhe ashpërsia e saj, si dhe gjendja mikroklimatike të lagështisë dhe përbërjes së atmosferës. Më të përshtatshëm për biovëzhgim të likeneve janë drurët e drejtë, me perimetër afërsisht 60 cm, që nuk kanë dëmtime ose mbulime me myshqe mbi 30%.

B) C)

A)

Figura 5-26: A) Liken i korezuar (crustose); B) liken kaçubor (fruticose); C) liken gjethor (foliose).

Disa faktorë ndotës ndikojnë në pH-in e lëvores, veçanërisht përbërja e gazeve dhe e grimcave të tjera. Amoniaku është një agjent i njohur bazik i atmosferës, i cili ndihmon në zbutjen ose largimin e SO2 nga atmosfera. Ndikimi atmosferik i amoniakut të çliruar nga një burim ndotës mund të ndihet mbi njëqind kilometra largësi. PH i lëvores së trungjeve rritet nën


276

ndikimin e amoniumit të tepërt, sidomos në zonat me bujqësi të vrullshme; kjo shkakton edhe ndryshime të shoqërimeve të likeneve epifite, duke nxitur rritjen e llojeve nitrofile (Physcia, Phaeophyscia, Xanthoria); në të njëjtën kohë zvogëlohen llojet acidofile (p.sh. Pseudevernia furfuracea); llojet indiferente nuk duket se janë të ndjeshme prej amoniumit (p.sh. Parmelia dhe Ramalina). Guroret dhe fabrikat e çimentos janë, gjithashtu, shumë alkaline, pasi përmbajnë shumë Ca++; ky i fundit mund të merret me shumicë edhe nga tokat alkaline. Është vënë re se përbërja e likeneve në degët e reja të drurëve janë barometër i mirë për ndotjen më të fundit të klimës, ndërsa përbërja e trungjeve më të vjetër mund të dëshmojë për ndotjen në të shkuarën.

A) B)

Figura 5-27: A) Rrjetë vertikale në trung për numërimin e likeneve; B) Gjatë numërimit të likeneve.

Vëzhgimi i likeneve mbi trungje bëhet duke vendosur një rrjetë vertikale (Fig. 5-27), rreth 1 m larg nga sipërfaqja e tokës; rrjeta përbëhet nga katër pjesë të cilat orientohen në të katër drejtimet e horizontit. Hapësira që duhet të monitorohet ndahet në zona (stacione) katrore imagjinare me brinjë 2 km, dhe secila prej tyre ndahet në 4 nënzona me nga 1 km brinja.

Për secilën prej këtyre nënzonave zgjidhen tre drurë për të bërë rilevimet e llojeve të likeneve. Duke u nisur nga shpeshtia e llojeve të ndryshme që gjenden brenda rrjetave të mostrave llogaritet Treguesi Biologjik i Likeneve (TBL). Për secilin dru të zgjedhur në secilën nënzonë llogaritet shpeshtia e gjetjes së secilit lloj likeni të veçantë; mblidhen shpeshtitë e ndryshme për të gjitha speciet e likeneve të gjetura; kjo përsëritet për të tre drurët në shqyrtim; llogaritet mesatarja e shpeshtisë për secilën


277

nënzonë; përsëritet kjo gjë për të tre nënzonat e secilës zonë (stacion) dhe mblidhen shpeshtitë e mesatareve të përftuara. Ky tregues i llogaritur mund të vihet në varësi me gjendjen e mjedisit, duke u krahasuar me me vlerat e tabelës 5-27.

Biomonitorimi i ozonit me anë të duhanit Bel-W3: Ndotja e ajrit është sot problem serioz në botë për shumë zona me popullsi të dendur dhe industri të rëndë. Kjo ndikon në bimësi, shëndetin e njeriut dhe në materiale të tjera. Ndër ndotësit e ajrit me përhapje të gjerë rajonale që kanë ndikimin më të madh tek bimët dhe tek njeriu janë lëndët oksiduese fotokimike, dhe veçanërisht ozoni; këto lëndë prodhohen gjatë reaksioneve fotokimike kur në ajër gjenden sëbashku lëndët paraprake të nevojshme, si oksidi i azotit dhe lëndë të tjera organike, të cilat nga ana e tyre po shtohen gjithnjë e më tepër nga industria dhe mjetet motorike. Për më tej nga këto reaksione formohen lëndë të tjera, të nxitura nga temperaturat dhe ndriçimi i lartë. Tek bimë të ndjeshme janë vërejtur shpesh ndikime të dëmshme, si dëmtime nekrotike dhe klorike (Fig. 5-28). Këto simptoma të dukshme tipike shfrytëzohen në programet biomonitoruese.

Qysh në fillim të këtij kursi kemi përmendur se kultivari i duhanit (Nicotiana tabacum) Bel-W3 (shih kreun II) është bioindikatori më i ndjeshëm dhe më i mirë, tashmë i saktësuar dhe përdorur gjerësisht për të vlerësuar ndikimin e ozonit, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara dhe në Evropë. Megjithatë, bimët bioindikatore të ekspozuara ndaj ozonit bashkëveprojnë në mjedisin rreth tyre jo vetëm me ndotësit, por edhe me faktorë të tjerë biotikë dhe abiotikë, të cilat mund të ndikojnë sjelljen e tyre dhe shfaqjet e dukshme. Kjo duhet ditur më parë dhe patur parasysh për interpretimin e rezultateve gjatë studimeve biomonitoruese.

Tabela 5-27: Vlerat e treguesit biologjik të likeneve, klasat e cilësisë dhe gjendja natyrore përkatëse

Vlera e TBL

Klasat e cilësisë

Gjendja natyrore

0 VII Ndikim shumë i madh

1 – 15 VI Ndikim i madh

16 – 30 V Ndikim mesatar

31 – 45 IV Ndikim i ulët / Virgjëri e ulët

46 – 60 III Virgjëri mesatare

61 – 75 II Virgjëri e lartë

Mbi 75 I Virgjëri shumë e lartë


278

Figura 5-28: Gjethe e shëndetshme e duhanit Bel-W3 (majtas), dhe e mbuluar me njolla nekrotike (djathtas).25

Bioindikimi aktiv me duhan është shfrytëzuar në Gjermani, ku Shoqata e Inxhinierëve Gjermanë (VDI, Verein Deutscher Ingenieure) ka përpunuar një metodë ekspozuese dhe vlerësuese të standardizuar me çlirimin e vitit 2003 të normës VDI 3957/Part 6 [VDI 3957/Part 6, 2003]26. Metoda e bioindikimit parashikon në përgjithësi një cikël ekspozues prej dy javësh, në fund të të cilit bëhet vlerësimi i intensitetit të shqetësimeve gjethore të shkaktuar nga ozoni tek bimët e ekspozuara të kultivarit Bel-W3, duke shfrytëzuar të dhënat e cv Bel-B si kontroll të brendshëm dhe duke vlerësuar përqindjen e sipërfaqes gjethore të nekrotizuar sipas klasave përkatëse të shkaktuar nga dëmtime të paracaktuara (Fig. 5-28).

Myshqet: Ndotja e ajrit ose mjedisit përreth vlerësohet shpesh me anë të myshqeve, veçanërisht grumbullimi i metaleve të rënda (bioakumulimi), si p.sh. mërkuri, bakri, plumbi, kromi, kadmiumi dhe zinku. Për këtë janë përdorur llojet in Pseudoscleropodium purum, Hypnum cupressiforme, gjinia Haplocladium (H. microphyllum, H. angustifolium), Pleurozium schreberi dhe Sphagnum; para tretjes për analizë, këputen nga bima e plotë copa nga

25http://www.international.inra.fr/press/afnor_standards_for_environmental_biomonitoring 26 Standardi VDI 3957 Part 6 (2003): Teknika matëse biologjike për përcaktimin dhe vlerësimin e ndikimit të ndotësve të ajrit tek bimët (bioindikimi). Përcaktimi dhe vlerësimi i ndikimit fitotoksik të fotooksiduesve. Metoda e standardizuar e ekspozimit të duhanit. Berlin: Beuth.(http://www.vdi.de/401.0.html?&L=1&tx_vdirili_pi2%5BshowUID%5D=89670)


279

maja (3–4 cm); largohen gjithë mbetjet që gjenden mbi të (mbeturina bimore, grimcat e dheut etj.) dhe shpëlahet për 30 s në një banjë me ujë të bidistiluar. Mostra homogjenizohet dhe maten metalet e rëndë me një analizator të caktuar, p.sh. me anë të spektroskopisë me absorbim atomik (AAS). Indet e vjetra të myshkut Haplocladium microphyllum (Fig. 5-29A) janë përdorur për të matur përqendrimet e izotopeve të qëndrueshme të C dhe N, për të parë ndikimin e ndotjes së atmosferës nga aktiviteti urban ose industrial. Pjesë të myshkut Pseudoscleropodium purum (Fig. 5-29B) janë përdorur për të vlerësuar ndotjen e atmosferës me fluor të shkarkuar nga industria e shkrirjes së aluminit.

A) B)

Figura 5-29: A) Myshku Pseudoscleropodium purum; B) myshku Haplocladium microphyllum.

Myshqet, dhe më poshtë do të shohim edhe lëvorja e drurëve, janë përdorur edhe për të monitoruar bioakumulimin e hidrokarbureve aromatike policiklike (PAHs, polycyclic aromatic hydrocarbons). Këto janë një klasë lëndësh kimike, si benzeni, naftaleni, antraceni, fenanteni, fluoranteni etj., që formohen nga djegia jo e plotë e lëndëve djegëse; ato mund të shkarkohen në atmosferë, si nga burime natyrore (zjarret dhe vullkanet), dhe nga aktiviteti i njeriut, kryesisht në zonat e dendura urbane dhe industriale (termocentralet, furrat e shkrirjes, prodhimi i qymyrit, kokut dhe asfaltit), si dhe nga trafiku i dendur në zonat e mbipopulluara urbane. Shumë nga këto lëndë njihen si kancerogjene, të cilat mund të hyjnë në organizëm me anë të gojës, mushkrive dhe lëkurës. (shih kreun I dhe kreun IV për çështjet në fjalë).

Biomonitorimi i metaleve të rënda radioaktive me anë të kërpudhat: Çlirimi i dy izotopëve radioaktivë të cesiumit (134,137Cs) në


280

mjedis vjen kryesisht nga provat e armëve bërthamore, përpunimi i lëndëve për reaktorët bërthamorë dhe nga aksidente të reaktorëve bërthamorë, si p.sh. ai i Çernobilit në 1986 (shih kreun IV për ndotjen radioaktive dhe monitorimin e saj). Shumë kërpudha saprofite (Fig. 5-30), parazite ose simbiotike njihen si bioakumulatore të cesiumit, si p.sh. Boletus edulis, B. subtomentosus, Tylopilus felleus, Xerocomus badius (=Boletus badius), Amanita rubescens, A. rubescens, A. muscaria, Cantharellus (C. cibarius, C. tubaeformis), Cortinarius (C. ose Rozites caperatus, C. armillatus), Hebeloma sp., Hydnum repandum, Hygrophorus russula, Inocybes, Laccarias, Lactarius, Paxillus involutus, Rhodophyllus sp., Russula sp., Sarcodon imbricatus, Scleroderma citrinum, Tricholomas, Clitocybe, Hypholoma, Lepiota (=Macrolepiota) procera, L. naucina, Lepista, Mycena galericulata etj.

Figura 5-30: Kërpudha, Amanita muscaria.

Biomonitorimi i ndotjes së ajrit me anë të lëvores së drurëve: Lëvorja e drurëve, p.sh. e pishës (p.sh. Pinus sylvestris), ashtu si dhe myshqet mund të përdoret për të monitoruar grumbullimin e metaleve të rëndë, si dhe të lëndëve organike helmuese, p.sh. të PAH-ve. Për këtë merren pjesë nga lëvorja e jashtme, jo më thellë se 2 mm, në pjesë të ndryshme të perimetrit, 1-1.5 m larg nga sipërfaqja e tokës, duke formuar një mostër rreth 5-10 g, e cila analizohet me metoda të kimisë analitike, p.sh. me anë të spektroskopisë me absorbim atomik (AAS).

Documents

Biomonitorim