วชา สารสนเทศและการศกษาคนควา แผนการสอน

รหสวชา 01-004-101

หนวยท 1 สารสนเทศ บทเรยนท 1.1-1.3เวลาสอน 180 นาท

จดประสงคการสอน

1.1 เขาใจความรทวไปเกยวกบสารสนเทศ 1.1.1 อธบายความหมายของสารสนเทศ 1.1.2 อธบายคณคาของสารสนเทศ 1.1.3 อธบายความสำาคญของสารสนเทศ 1.2 แหลงสารสนเทศ 1.2.1 หองสมด 1.2.2 แหลงสารสนเทศอนๆ1.3 บรการสารสนเทศในหองสมด 1.3.1 การบรการภายในหองสมด (Internal Service) 1.3.2 การบรการภายนอกหองสมด (External Service)

เนอหาความรทวไปเกยวกบสารสนเทศ

โดยธรรมชาตสงมชวตจะมความสามารถในการดำารงชวตเพอจะดำารงเผาพนธไวใหไดตลอดไป แตสงมชวตบางประเภทในอดตไดสญเผาพนธไป เพราะปรบตวใหเหมาะสมกบสภาพการเปลยนแปลงไมได ความสามารถในการดำารงชวตของพชและสตวโดยกายภาพและชวภาพทเดนเฉพาะแตละประเภทกแตกตางกนไป เปนตนวา สตวบางประเภทมเขา บางประเภทมเขยว บางประเภทมพษ เปนตน แตมนษยเปนสตวทโดดเดนกวาสตวทงหลายเพราะมมนสมองทเปน

เลศ สามารถจดจำา เขาใจ ตความนำาไปใชวเคราะห สงเคราะห และประเมนคา จงสามารถสรางความรหรอสารนเทศสะสมกนไวในยคตาง ๆ จนเปนมรดกของมนษยชาตในปจจบนและจะเปนประโยชนตอมนษยชาตในอนาคตตลอดไป

ความรของมนษยตงแตดงเดมเปนเรองของความเชอทไดมาจากคำาบอกเลาสบตอกนมาจากประเพณและประสบการณ สวนใหญจะเกยวของกบไสยศาสตร ศาสนา และสงลกลบมหศจรรยเกยวกบประสบการณทางธรรมชาต จนกระทงไดมความพยายามบนทกเรองราวตาง ๆ โดยใชวสดหลากหลายและพฒนาไปตามความเจรญของวทยาศาสตรและเทคโนโลย จงมสารนเทศจำานวนมาก จนกลาววายคนเปนยคขอมลขาวสาร และเนองมาจากขอมลขาวสารแพรกระจายไดรวดเรวดวยระบบสอสารและคมนาคมทมประสทธภาพสงจงทำาใหโลกเลกลง มนษยจงไดรบหลายสงหลายอยางแทบจะทนททเรยกกนวา โลกาภวฒน ถามนษยไมรจกเลอกรยสารนเทศจะสำาลกสารนเทศ หรอทำาใหสมองเสอม ถามนษยไมรจกกลนกรองสานเทศซงมทงดและไมดจะเปนอนตรายตอตนเองและสงคม จำาเปนตองใชปญญามากขนจงจะนำาสารนเทศมาใชประโยชน ดงนนมนษยจะตองพฒนาปญญาโดยพฒนาความสามารถในการแสวงหาสารนเทศทเหมาะสม พฒนาความสามารถในการโยงสารนเทศและความคดแตละดานเขามาหากนใหเกดภาพรวมทชดเจน มนษยกจะมความสามารถในการดำารงชวตทดได ซงเปนเปาหมายของการศกษาวชาสารนเทศเพอการศกษาคนควา ผเรยนจะตองศกษารายละเอยดของเนอหาวชาใหเขาใจโดยถองแทเพอนำาไปใชประโยชนในการศกษาแบบตลอดชวตตอไป

1. ความหมายของสารสนเทศ

สารนเทศและสารสนเทศ คำาสองคำานมความหมายคลายกน

และทงสองคำามาจากคำาวา อนฟอรเมชน (Information) เหมอนกน แตเปนทนาสงเกตวาในกลมของคนทใชคำาวา สารน“ เทศ” สวนใหญจะเปนผทอยในแวดวง หรอผทเกยวของกบงานหองสมด เชน บรรณารกษ และในกลมผททำาการสอนวชาบรรณารกษศาสตรและสารนเทศศาสตร จะเหนไดวา รายวชาทเปดสอนหลกสตรบรรณารกษศาสตรและสารนเทศศาสตรมกจะใชคำาวา สารนเทศทงสน เชน สารนเทศศาสตรเบองตน การพฒนาทรพยากรสารนเทศแหลงสารนเทศทางมนษยศาสตร แหลงสารนเทศทางสงคมศาสตร เปนตน สวนคำาวา สารสนเทศ มกจะเปนกลม นกคอมพวเตอร “ ”วศวกร ซงจะเหนไดวารายวชาทางคอมพวเตอร ทเกยวของกบสารนเทศ หรอสารสนเทศจะใชคำาวา สารสนเทศ เชน ระบบสารสนเทศ สารสนเทศเพอการจดการ สารสนเทศเพอการบรหาร เปนตน

บางแหงไดมผใหความหมายไวตางกนดงท เออมพร ทศนประสทธผล (2542 : 11) ได รวบรวมมาจากงานเขยนทางบรรณารกษศาสตรของบคคลและหนวยงานตาง ๆ ดงน สารนเทศ หมายถง ขาวสาร, ขาวสารเนองราว, ขอความร, ขอสนเทศ, อาเทศ, ขาวสารความร, ความร และในความหมายทางดานวชาคอมพวเตอรนน ปเตอร นอรตน( 2545 : 278) ไดใหความหมาย สารนเทศ หรอ สารสนเทศ วาหมายถง ขอมลทนำามาประมวลผลดวยเครองคอมพวเตอร และเสนอผลออกมาในรปทผใชรความหมาย

สำาหรบสารานกรมดานคอมพวเตอร นกวทยาศาสตรสาขานเทศศาสตร ยอมรบคำานยามของสารสนเทศ (Information) วาหมายถง ขอม ลท ใช ในการตดสนใจ (Information is data which is used in decision-making) และโดยความหมายนสารนเทศจะตองเกยวของกบหลายสง เชน สภาวการณในขณะนน (Situation) เ ว ล า ( Time) ภ ม ห ล ง ข อ ง ผ ต ด ส น ใ จ เ อ ง (Decision maker’s background) นนค อ สารนเทศตอง

ประกอบไปดวยขอมลตาง ๆ ทประกอบกนจนมความหมายสมบรณในตว และสามารถนำาไปใชประโยชนไดทนท ยกตวอยาง นาย ก ม“สวนสง 231 ซ.ม.” ถาขอความมเพยงเทานถอวาเปนเพยง ขอมล (Data) เทานน แตถาเปนขอความ นาย ก“ . มสวนสง 231 ซ.ม. และเปนคนทสงทสดในประเทศไทย อยางนจงจะเปนสารนเทศ และ”ขอความรนอาจจะเปลยนแปลงไดในอนาคต ถามผทสงกวานปรากฏตวขนมา

สรปไดวาสารนเทศ หมายถง ขอมลขาวสาร ขอเทจจรงตาง ๆ ความรทบนทกในรปแบบตาง ๆ นำามาผานกระบวนการวเคราะหและประมวลผลตามหลกวชาการ และถกจดใหอยในรปทมความ

หมายและสามารถนำาไปใชประโยชนไดทนท ดงแผนภาพ

ทมา : ประภาส พาวนนท, 2539 : 2.

ถาพจารณาถงพฒนาการของสอสารนเทศทจดเกบสารนเทศ จะพบวาในยคแรกทมนษยรจกการบนทกความรไวนน มนษยจะใชภาษาเขยนบนทกบนวสดแทงหรอแผนกอน เชน หน ดนเหนยว ใบไม จนตอมาเมอมนษยคดทำากระดาษไดสำาเรจ จงใชการจารหรอเขยนลงไวเปนหลกฐาน และตอมากคดระบบการพมพได จงมการพมพทำาเปนรปเลมหนงสอขน วสดสารนเทศเหลานสามารถรบรไดดวยการดหรออาน ไดแกพวกสงพมพทงหลาย นบแตหนงสอ

ขอมล ขาวขอเทจจรง

ความร

วเคราะหและประมวลผล

ตามหลกวชาการ

สารนเทศ

ผใชสารนเทศ

นำาสารนเทศมาใชงาน

ผลทไดรบจากการใช

สารนเทศ

วารสาร หนงสอพมพ รปภาพ ตอมาไดมการคดวสดสารนเทศทสามารถเกบสารนเทศจำานวนมากได แตใชเนอทนอยๆ วสดพวกนนไดแกวสดยอสวน (Microforms) เชน ไมโครฟลม ฟลมสตรป สารนเทศทปรากฏในวสดพวกนยงสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา เพยงแตวามขนาดเลกมาก ถาจะดใหชดเจนจรง ๆ กตองใชเคร องมอขยายให ใหญ ข น และในป จจ บนท พฒนาการของเคร องคอมพวเตอรมความกาวหนามาก มนษยไดจดเกบสารนเทศลงในคอมพวเตอรเพอแปลงสญญาณอเลกทรอนกสใหเปนภาพ หรอ ตวอกษรหรอเสยงปรากฏบนหนาจอภาพ หรอผ านออกมาทางเครองพมพหรอผานออกมาทางลำาโพง จงจะรบรได

2. คณคาของสารสนเทศ

แอดเธอรตน  กลาวถงคณคาของสารสนเทศไว (ลมล  รตตากร, 2529 : 20)  ดงน      1)  เสรมสรางความสามารถของแตละประเทศในอนทจะตกตวงประโยชนจากความรตาง ๆ และวธการตาง ๆ ทประสบผลสำาเรจมาแลวจากทอน      2)  สรางความมเหตผลและระเบยบแบบแผนเกยวกบการวจย และพฒนาของแตละประเทศโดยอาศยความรทมอยแลว      3)  มฐานความรทกวางขวางยงขนสำาหรบแกไขปญหา      4)  มหนทางและวธการใหมในการแกปญหาทางเทคนค มทางเลอกทจะตดทอนปญหาในอนาคตใหนอยลง      5)  กจกรรมทางเทคนคในการผลตและบรการไดรบการปรบปรงใหมประสทธภาพและประสทธผล      6)  นอกเหนอสงอนใดทำาใหตดสนใจไดดขนทกหนวยงานและทกระดบความรบผดชอบ

3. ความสำาคญของสารสนเทศ

ยคนซ งเรยกวายคขอมลขาวสาร (Information Age) หรอเปนยคของเทคโนโลยสารสนเทศ และในประเทศไทย เคยก ำาหนดใหป 2538 เป นป ไอท เยยร หรอ ป แหง เทคโนโลย สารสนเทศของไทย ซงจะเหนวาสารนเทศเขามามบทบาทส ำาคญ และจำาเปนอยางยงตอชวตมนษยจนกลายเปนปจจยทหา เพมจากปจจยสในการดำารงชวตของมนษยในปจจบนทจะขาดเสยมได เพราะวาในแตละวนเราทกคนจะตองใชสารนเทศเพอประกอบการตดสนใจ เพอประกอบการทำางาน ประกอบการลงทนตาง ๆ มากมาย การใชสารนเทศในแตละวนอาจจะมากหรอนอยขนอยกบความตองการของแตละบคคล หรอขนอยกบปจจยตอไปน อาย เพศ วย อาชพ สงแวดลอมทางสงคม และในแตละกลมจะมความตองการใชสารนเทศไมเหมอนกน เชนกลมของนกธรกจ นกลงทนกตองการสารนเทศทเก ยวของกบการลงทน การเงน การคาตาง ๆ น กศกษา กตองการสารนเทศสาขาตาง ๆ เพอประกอบการเรยน ไดมนกวชาการกลาวถงความสำาคญของสารนเทศดงน

นนทา วทวฒศกด ไดกลาวถงความสำาคญของสารนเทศวามดงน (นนทา วทวฒศกด. 2540 : 3-4)

1. ทำาใหสามารถตอสไดดกบสงแวดลอมซงไมรจก และอาจเปนอนตรายตอชวตบคคลทำาการเสาะแสวงหาขอมลเพอน ำามาประมวลเขาเปนความรส ำาหรบตอสกบสงแวดลอมไดแลวยงนำาเอาทรพยากรธรรมชาตทแวดลอมมาเปนประโยชนตอตนเองได ทำาใหมปจจยในการดำารงชวต อนไดแก อาหาร เครองดม เครองนงหม ทอยอาศย และยารกษาโรค สามารถประกอบการงานอาชพได

2. ทำาใหสามารถตอสกบความไมรของตนเองในเร องทจ ำาเปนตองรการแสวงหาความรความเขาใจในปรากฏการณธรรมชาต เกดความเขาใจในความเตบโตของรางกาย ความเขาใจเก ยวก บพฤตกรรมของเพอนมนษย สามารถสรางสมพนธภาพกบบคลอนท

อยรวมกนไดด แลกเปลยนความรความคดเหน และประสบการณระหวางกนได เก ดความเจรญงอกงามทางปญญา เก ยวกบธรรมชาต และมนษยชาต

3. ทำาใหสามารถเผชญกบปญหาตาง ๆ ตดสนใจในการแกปญหา และการกระทำาหรอไมกระทำาสงตาง ๆ ไดอยางรอบคอบ เพราะมความร ขอมล ขาวสารในปญหาทจะตองแกไข หรอในเรองทตองการกระทำาหรอไมกระทำา สารนเทศทถกตอง ครบถวนและทนเวลาเป นพ นฐานในการตดสนใจได อยางมประสทธภาพ และประสทธผล

4. ทำาใหเกดความเจรญทางจตใจ มความสงบเยอกเยน รจกควบคมอารมณทไมพงปรารถนาเปนอสระจากสงตาง ๆ รจกความเออเฟ อเผอแผและเมตตากรณา รจกความสวยงามในธรรมชาต และศลปกรรม สงเหลานมความจำาเปนแกชวตของคนเราอยางมาก

5. กอใหเกดการศกษา ซงจำาเปนตอการพฒนาสงคม การทบคคลหรอประชาชนมความสามารถเขาถงสารนเทศทปรากฏในรปลายลกษณอกษร จะชวยขจดความไมรหนงสอ ความยากจน โรคภยไขเจบ กอใหเกดความรและการศกษาถงสงทยงไมร ซงมผลตอสงคม ทำาใหเปนสงคมทเจรญกาวหนา

6. รกษาไวและถายทอดมรดกทางวฒนธรรมความสามารถในการเขยน หรอบนทกความรไวเปนลายลกษณอกษร ทำาใหความรทงหลายมประโยชนมาก และไมสญหาย ความสามารถในการอาน หรอรจกแปลความหมาย เพอใหเขาถงสารนเทศ จะชวยอนรกษ พฒนาและถายทอดใหกบบคลในรนตอไปได

7. เสรมสรางความร ความสามารถทางดานเทคโนโลย เศรษฐศาสตร ธรกจ การพาณชย และความรอน ๆ ทเปนพนฐานจำาเปนตอการพฒนาสงคม

วาณ ฐาปนวงศ (2539 : 6-7) ไดกลาวถงความสำาคญของสารนเทศไว 5 ประการ ดงน

1. เพอการศกษา (Education) สารนเทศทกชนดมความสำาคญและจำาเปนตอการศกษาเปนขอมลพนฐาน และเปนขอมลสำาหรบการศกษาความร

2. เพอใหความร (Information) คนในสงคมมความจำาเปนทจะตองอาศยขอมลหรอความร หรอขาวสารตาง ๆ ทเกดขนในสงคมแตละวน แตละเหตการณ มาประกอบการตดสนใจ และการดำารงชวต

3. เพอการคนควาหรอการวจย (Research) ในการพฒนาความรหรอการศกษาวจย หรอการคนควาในแตละครงจะตองมสานเทศเปนขอมลพนฐานสำาหรบการวจย และเปนขอมลสนบสนนการวจย

4. เพอความจรรโลงใจ (Inspiration) สารนเทศมหลายประเภท และบางประเภทนอกจากจะใหความรแกผอาน หรอผใชสารนเทศแลว ยงใหความจรรโลงใจ เชนสารนเทศทเกยวกบศลปวฒนธรรม ศาสนา เปนตน

5. เพอความบนเทง (Recreation) สารนเทศมประโยชนมากมายนอกจากจะใหความร ความจรรโลงใจ แกผอานแลวยงใหความบนเทงสนกสนาน ซงเปนการผอนคลายความตรงเครยดของผใชสารนเทศได เชน สารนเทศประเภท นวนยาย รายการเพลงจากวทย ภาพยนตร รายการโทรทศน เปนตน

ประทป จรสรงรววร (2541 : 3) ไดกลาวความสำาคญของสารสนเทศไวดงน

1. ดานการเรยนการสอน การเลอกใชสารนเทศทมคณคาจะทำาใหการเรยนการสอน ไดประสทธภาพและประสทธผล

2. ดานการศกษาคนควาวจย การเลอกใชสานเทศทมคณคาจะทำาใหผลงานการศกษาคนควาวจย นาเชอถอ และสามารถนำาไปใชประโยชนไดมาก

3. ดานการตดสนใจในการดำาเนนงานตาง ๆ การตดสนใจในการบรหารงานทกสาขาอาชพในชวตประจำาวน หากเลอกใชสารนเทศทมคณคายอมทำาใหการตดสนใจนนเกดประโยชนสงสด

4. ดานความเขาใจอนดระหวางมนษยชาต แมวาตางเชอชาต ศาสนา ภาษาวฒนธรมและถนทอย ถาบคคลหรอกลมบคคลเหลานนไดรยสารนเทศทมคณคาทชวยใหมโลกทศนกวางขวาง มความเขาใจซงกนและกน ยอมลดปญหาของสงคมทแตกแยกเพราะความแตกตางดงกลาวลงได

5. ดานวทยาการและเทคโนโลยตาง ๆ ผสนใจพฒนาทางดานนยอมแสวงหาสารนเทศทมคณคา พฒนาวทยาการและเทคโนโลยตาง ๆ ซงจะเปนผลดตอมนษยชาตทจะมคณภาพชวตดขน

6. ดานเอกลกษณและววฒนาการของชาต สารนเทศทม คณคาจะกอใหเกดความภาคภมใจ ความรก ความสามคค ความมนคงในชาต

7. ดานสรางคานยมและทศนคตทด ถาประชาคมใดไดพฒนาปญญาดวยการรบสารนเทศยอมสามารถสรางคานยมและทศนคตทดใหเกดขนในสงคมได

8. ดานประหยดเวลาในการดำาเนนการและเสรมคณคาของผลงาน สารนเทศทมคณคายอมชวยลดปญหาการเสยเวลาลองผดลองถก

9. ดานประหยดคาใชจาย ขายงานสารนเทศของสถาบนบรการสารนเทศชวยใหผใชสามารถเขาถง และสบคน รวบรวมสารนเทศไดกวางขวางและลก ทงยงประหยดคาใชจายอกดวย

แหลงสารสนเทศ

แหลงสารสนเทศ (Information resources) จะหมายรวมทงแหลงทรพยากรสารนเทศทเปนศนยรวมขอมลทางสารนเทศ

แหลงเกดขอมลทางสารนเทศและแหลงผลตสารนเทศ สถาบนบรการสารนเทศจะเปนผรวบรวมสะสมสารนเทศตาง ๆ เขาไวดวยกน และน ำามาจดเก บ ใหบรการ และเผยแพรสารน เทศอยางม ประสทธภาพ แหลงใหบรการสารนเทศทสำาคญในอดต คอ หองสมดประชาชน แตในปจจบนแหลงใหบรการสารนเทศมหลายประเภท แตกตางกนไปตามวตถประสงคของการจดตงและการใหบรการสารนเทศ แหลงสารสนเทศนนอาจแบงยอยไปตามลกษณะของตวแหลงไดดงน

1. หองสมด (Libraries)

หองสมดเปนสถาบนทใหบรการสารนเทศทส ำาคญมาตงแตอดต เปนแหลงสะสมสารนเทศเพอใหความร เพอการศกษา เพอการคนควาวจย เพอความจรรโลงใจ และเพอการพกผอนหยอนใจ หองสมดเปนบอเกดของพฒนาการของสถาบนบรการสารนเทศประเภทอน ๆ เราสามารถแบงประเภทของหองสมดไดหลายประเภท ไดแก

หอสมดแหงชาต (National Libraries) คอหอสมดประจำาชาตของประเทศหนง ๆ มหนาทหลก คอ รวบรวมวสดสารนเทศเอาไว โดยเฉพาะวสดสารนเทศทผลตขนในประเทศนน ๆ โดยมกฎหมายรองรบ กำาหนดใหผผลตสงพมพ และวสดชนดตาง ๆ ต องสงมอบส งพมพหร อว สดส ารน เทศท ตนผล ตข น ให แก หอสมดแหงชาตเพอเปนหลกฐานสมบตทางปญญาทคนในชาตนน ๆ ไดทำาขน สรางสรรคขน นอกจากนหอสมดแหงชาตยงตองทำาหนาทจดทำาบรรณานกรมวสดสารนเทศแหงชาตอกดวย

หอสมดแหงชาตของไทย ประวตความเปนมาของหอมดแหงชาตของไทยเรานน ขอสรปโดยยอจากขอเขยนเร อง ประวต หอสมดแหงชาต (2548 : ออนไลน) ดงน

หอสมดแหงชาตเด มมช อวา หอสมดวชรญาณส ำาหรบ“พ ร ะ น ค ร ซ ง พ ร ะ บ า ท ส ม เ ด จ”พระจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯสสถาปนาขนเมอ

12 ตลาคม 2448 โดยนำาเอาหอพระสมด 3 แหงมารวมกน คอ หอพระมณเฑยรธรรม หอพระสมดวชรญาณ และหอพระพทธ-ศาสนสงคหะ

ปจจบนหอสมดแหงชาตไดมการขยายสาขาออกไปยงสวนภมภาคและทตาง ๆ หลายแหง นอกจากนหอสมดแหงชาตยงไดพฒนางานดานวชาการและบรการออกไปอยางกวางขวาง มการนำาเอาคอมพวเตอรมาใชกบงานหองสมด ไดเขารวมเปนสมาชกของศนยแลกเปลยนและยมสงพมพในเอเชยอาคเนย (NLDC-SEA Consortium)

หอ สม ดม ห า ว ท ยา ล ย ห ร อ ห อ ง สม ด ส ถา บ นอ ด ม ศ ก ษ า (University Libraries or Academic Libraries) เปนหองสมดทตงขนภายในมหาวทยาลยหรอวทยาลย เพอเปนแหลงความรใหนสต นกศกษา ครอาจารยใหเปนแหลงคนควาประกอบการเรยนการสอน และการวจย ในการพจารณาวามหาวทยาลยใดมคณภาพหรอไม เกณฑการพจารณาอยางหนงกคอ สภาพของหองสมด ปรมาณวสดสารนเทศทม บรการตาง ๆ ทมใหแกผใช

หองสมดมหาวทยาลยทใหญทสดในโลกคอ หองสมดมหาวทยาลยฮารวารด แหงบอสตน หองสมดนก อตงมาพรอมกบมหาวทยาลยเมอป ค.ศ. 1683 มการสะสมหนงสอ สงพมพ วสดเพ อการคนควาตาง ๆ ไวอยางมกมาย ปจจบนน หองสมดนม ทรพยากรสารนเทศทเดนในดาน วรรณคดองกฤษ วรรณคดตางประเทศ กฎหมาย เศรษฐศาสตร เร องราวเก ยวกบสหภาพสาธารณรฐสงคมนยมโซเวยต ซงปจจบนไดแบงแยกเปนอสระ 15 ประเทศ เร องราวเก ยวก บประเทศตะวนออก หองสมดน ม บรรณารกษและผเชยวชาญสอดานตาง ๆ กวา 100 คน

หองสมดมหาวทยาลยอกแหงทมชอเสยงเปนทรจกกนดกคอ ห อ ง ส ม ด บ อ ด ล เ อ ย น แ ห งออกฟอรด (Bodleian Library at Oxford) ในประเทศองกฤษ

กอตงมาตงแตป ค.ศ.1602 ชอของหองสมดนนเอามาจากชอของเซอรโทมส บอดเลอร (Sir Thomas Bodley) ซงทานผนเปนนกการเมองและนกเลงหนงสอ คอทงชอบอานและสะสมหนงสอ ทานเปนผดำาเนนการใหมขอตกลงบงคบสำานกพมพตาง ๆ ในประเทศองกฤษขณะนน ตองจดสงหนงสอทพมพขนใหมชอเร องละ 1 ฉบบ ใหแกหองสมดดงกลาว ปจจบนนหองสมดดงกลาวไดเปลยนรปแบบการดำาเนนการเปนรปสหพนธหองสมด โดยมการรวบรวมเอาหองสมดอน ๆ เขามาอยในเครอขายดวย เชน Radcliff Science Library ; The Law Library เปนตน

หองสมดประชาชน (Public Libraries) หองสมดประชาชนมหนาทใหบรการสารนเทศแกชมชนโดยตรง บทบาททสำาคญคอ การสงเสรมการอานในหมเดกและวยรน จดบรการขอมลขาวสารทคนในชมชนสนใจ

ในกลางศตวรรษท 19 หองสมดประชาชนในประเทศแถบตะวนตกไดเพ มบทบาทกวางขวางข นอก ค อมการจดหาวสด สารนเทศทเปนแหลงอางองสำาคญ เพอใหบรการตอบคำาถามแกบคคลในชมชนทมาขอรบบรการ จดบรการยมใหกวางขวางออกไปในหมประชาชนทกครวเรอน มการจดตงหองสมดสาขา หรอจดหองสมดเคลอนทไปบรการยงชมชนทอยหางไกล หรอ ในชนบท บางหองสมดมบรการพเศษใหแกคนชราในสถานสงเคราะหคนชรา หรอ บคคลทพลภาพในสถานฟ นฟกายภาพหรอบคคลตองขง หรอผปวยในโรงพยาบาล

ในชมชนท เป นเมองใหญมความเจรญมาก ๆ หองสมดประชาชนจะมขนาดใหญ และมการแบงงานออกเปนสวน ๆ เชน แยกเป นสวนบรการตอบค ำาถาม สวนใหบรการด านการวจย ตวอยางหองสมดทมล กษณะดงกลาว เชน หองสมดประชาชนนวยอรก ซงมทรพยากรสารนเทศดานการวจยในสาขาตาง ๆ มากเปนพเศษ อกแหงหนงคอ หองสมดประชาชนบอสตน เปนหอง

สมดประชาชนแหงแรกในสหรฐอเมรกา และยงเปนแหงแรกทไดรบเงนอดหนนทมาจากภาษอากรทองถนนนโดยตรง มความเดนในดานทรพยากรสารนเทศดานการวจยในปรมาณมากพอ ๆ ก บปรมาณหนงสอเพอการอานคนควาโดยทวไป

สำาหรบหองสมดประชาชนในประเทศไทยนนในเขตกรงเทพ ฯ อยในความรบผดชอบของกรงเทพมหานคร สวนตางจงหวดอยในความรบผ ดชอบของกรมการศกษานอกโรงเรยน หองสมดประชาชนของไทยเรานนมประวตพฒนาการ โดยสรปจากงานวจยของ เฉลมชย เขมชย (2535 : บทคดยอ) ไดคอ พฒนาการหองสมดประชาชนของไทยนนมมาแตสมยกรงสโขทย โดยวดวาอารามตาง ๆ จะเปนศนยกลางประชาคม เปนศนยการสอนภาษาบาล ภาษาไทย และวชาความรอน ๆ สมยพระมหาธรรมราชาลไท กษตรยองคท 5 ของราชวงศพระรวงไดทรงศกษาพระไตรปฎกจนแตกฉาน และไดทรงนพนธหนงสอ ไตรภมพระรวง ซงเปนเรองราวเกยวกบ“ ”พระพทธศาสนาขน ในสมยกรงสโขทยไมปรากฏหลกฐานวามหองสมดประชาชนหรอไม มแตศลาจารกทจารกเร องราวตาง ๆ ไว ซงคนพบภายหลงวามหลายหลก

สมยกรงศรอยธยา แหลงความร ยงคงอยท วดและเขตพระราชวง มการผลตหนงสออาน สอนภาษา หนงสอทางศาสนา หนงสอทางวรรณคด และหนงสอกฎหมาย

มาถงสมยกรงธนบร สมเดจพระเจาตากสนมหาราช กยงทรงเลกเหนถงความสำาคญของหนงสอ แมกรงศรอยธยาทถกพมาเผาไปจะสญเสยหนงสอไปจำานวนมากกตาม พระองคยงทรงโปรดใหมการแสวงหาหนงสอมาตงหองสมดใหม ทงหนงสอทางพระศาสนา คอ พระไตรปฎก หนงสอวรรณคด หนงสอกฎหมาย และยงไดมการประพนธวรรณคดขนใหม 2-3 เรอง เชน รามเกยรต ลลตเพชรมงกฎ โคลงยอพระเกยรตพระเจากรงธนบรของนายสวนมหาดเลก เปนตน

ในสมยกรงรตนโกสนทรชวงแรก มการสราง หอพระ“มณเฑยรธรรม ในวดพระศรรตน” -ศาสดารามพระบรมมหาราชวง เกบพระไตรปฎก ศลาจารก พระราชสาสนทมไปยงตางประเทศ จนสมยพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 ไดทรงบรณปฏสงขรณวดพระเชตพลวมลมงคลาราม โปรดเกลาฯ ใหมการรวบรวมสรรพตำาราตาง ๆ ทเรยนเปนวชาชพไดเอามาตรวจแกไขและแตงใหมเพมเตมใหสมบรณ แลวจารกบนแผนศลา ประดบไวรอบระเบยงวดพระเชตพลวมลมงคลาราม ในวงวชาการบรรณารกษศาสตรจงยอมรบกนวา วดดงกลาวเปนหองสมดประชาชนแหงแรกของไทย เพราะเปนแหลงทบคคลจะคนหาความรไดดวยตนเอง และมตองเสยคาใชจายใด ๆ

ในสมยรชกาลท 4 ไดมเจานายชนผใหญจดตงหองสมดขนทวงสราญรมย เพอรวบรวมหนงสอไทยไวดวยกน และสมยรชกาลท 4 ทรงพระราชทานนามใหวา หอพระสมดวชรญาณ ลวงมาถง“ ”สมยรชกาลท 5 พ.ศ. 2447 ไดทรงจดตงหอพระสมดสำาหรบพระนครขน โดยยบรวมหอพระสมดวชรญาณ หอพระมณเฑยรธรรม หอพทธศาสนสงคหะมาไวดวยกน พระราชทานนามใหใหมวา หอพระสมดวชรญาณสำาหรบพระนคร“ ”

ป พ.ศ. 2459 เร มมการดำาเนนการหองสมดประชาชนอยางเปนระบบ คอ มการจดระเบยบกรมราชบณฑต กระทรงธรรมการใหม ใหมแผนกหองสมดเปนแผนกหนงในกรม แผนกนไดด ำาเนนการจ ดต งห องสม ดประชาชนข น โดยทดลองคร งแรก ในกรงเทพมหานคร 3 แหง คอท วดสทศนเทพวราราม วดสามจน และวดประยรวงศาวาส ตอมาไดใหมณฑลหวเมองจดตงขนบาง ซงปรากฏหลกฐาน มเปดท สงขลา ชยภม จนทบร บรรมย

ยคตอมาเปนยคของการเปลยนแลงการปกครอง รฐบาลมงเร องการรหนงสอ จงเรงรดจดการศกษาผใหญ มการตงกองการศกษาผใหญข นเม อป พ.ศ. 2483 และกองนมงานหองสมดประชาชนอยดวย ขณะนนไดดำารจะตงหองสมดประชาชนในจงหวด

ตาง ๆ ใหไดทวประเทศ แตเกดสงครามโลกทำาใหแผนการชะงกไป จนกระทงป พ.ศ. 2492 กระทรงศกษาธการไดประกาศระเบยบเร องหองสมดประชาชนออกมาก และมการตงหองสมดประชาชนเพมในจงหวดตาง ๆ รวม 17 แหง

ปพ.ศ. 2495 ไดมการโอนกองการศกษาผใหญไปอยกรมสามญศกษา และคณะรฐมนตรไดมมตใหกระทรวงศกษาธการและกระทรวงมหาดไทย รวมกนตงหองสมดประชาชนอำาเภอขน อำาเภอละแหง โดยการเชาทหรอยมสถานทจากเอกชนกได ถงป พ.ศ. 2496 มหองสมดประชาชนทวประเทศ 86 แหง มหองสมดเคลอนท 6 หนวย (รถยนต 5 หนวย และเรอ 1 หนวย) หลงจากนนมางานหองสมดประชาชนกเจรญขน สถาบนการศกษาระดบอดมศกษาไดมการเปดสอนวชาบรรณารกษศาสตร สมาคมหองสมดแหงประเทศไทยฯ ไดมการจดอบรมวชาหองสมดใหแกบรรณารกษในหองสมดประชาชน ทำาใหไดวชาความรไปจดหองสมดใหถกตองตามหลกวชาจรง ๆ

ป พ.ศ. 2508 มการจดทำามาตรฐานหองสมดประชาชนขน โดคณะกรรมการสงเสรมและประสานงานหองสมด ของกรมสามญศกษา และกรมสามญศกษาไดประกาศใชในเวลาตอมา

ป พ.ศ. 2522 มพระราชบญญตจดตงกรมการศกษานอกโรงเรยนขน กรมนไดรวมเอางานการศกษาผใหญและงานหองสมดประชาชนไว

ป พ.ศ. 2535 กรมการศกษานอกโรงเรยนได ก ำาหนดนโยบาย เกยวกบบทบาทของหองสมดประชาชนแนวใหมขน ซงแนวนโยบายนนม 4 ขอคอ 1) หองสมดประชาชนเปนศนยการเรยนรของชมชน 2) หองสมดประชาชนเปนศนยประชาคมในชมชน 3) หองสมดประชาชนเปนศนยขอมลขาวสารของชมชน 4) หองสมดประชาชนเปนเครอขายการเรยนร

ในป พ.ศ.2534 เปนปทสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร เจรญพระชนมาย 3 รอบ กรมการศกษานอกโรงเรยนจงไดดำารจดตงหองสมดประชาชนเฉลมราชกมาร ขนตามอำาเภอตาง ๆ โดยระดมทนจากภาคเอกชน แตแรกตงเปาหมายไวจำานวน 37 แหง แตตอมาไดมผประสงคบรจาคเงนกอสรางในทตาง ๆ ขนอก มากมายหลายแหง จนสดทายมการแสดงความจำานงของสรางมากกวา 50 แหง

หองสมดเฉพาะ (Special Libraries) หองสมดเฉพาะเปนหองสมดทตงขนเพอสนองความตองการเฉพาะดานของบคคลในวชาชพชนสงหรอนกธรกจ หองสมดประเภทนมกจะมอยในหนวยราชการระดบสงตาง ๆ ในโรงงานอตสาหกรรม ในสมาคมทางว ชาชพ ในบรษ ท ใหญ ๆ ห องสม ด ในคณะว ชาต าง ๆ ของมหาวทยาลยทรพยากรสารนเทศในหองสมดประเภทนจะใหขอมลเฉพาะดาน เฉพาะสาขาอยางละเอยด

หองสมดเฉพาะบางแหงจดตงขนมาโดยมงใหเปนหองสมดเฉพาะจรง ๆ เชน National Library of Medicine และ The Library of the Department of Agriculture ใ นสหรฐอเมรกา แตบางแหงกจดตงขนมาในลกษณะเปนหนวยงานยอยของหอสมดแหงชาต หรอ หองสมดของสาบนการศกษากอน แลวคอย ๆ สะสมทรพยากรสารนเทศเฉพาะดานไวจนมมากกลายเปนหองสมดเฉพาะไปในทสด เชน National Reference Library of Science and Invention ในพพธภณฑสถานขององกฤษ หรอ หองสมดดนตร (Music Library) ในหองสมดมหาวทยาลยบางแหง

หองสมดเฉพาะในประเทศไทยมอยหลายท อาทเชน หองสมดในคณะวชาตาง ๆ ในมหาวทยาลยทกแหง หองสมดศนยภาษาเอยเอ หองสมดกรมปาไม หองสมดศนยขอมลเทคโนโลย บรษทปนซเมนตไทย หองสมดการปโตรเลยมแหงประเทศไทย หองสมดการเคหะ

แหงชาต หองสมดสำานกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เปนตน

หองสม ด โรง เร ยน (School Libraries) ในประเทศทเจรญแลวและมกฎหมายเกยวกบหองสมดบงคบใชนน หองสมดประชาชนมกจะใหบรการครอบคลมไปถงโรงเรยนดวย บางแหงจะแบงงานออกมาเปนสวนของหองสมดโรงเรยนโดยเฉพาะ โดยหองสมดประชาชนจะทำาหนาทจดหาหนงสอ วสดอปกรณทกอยางใหและทำางานเทคนคเกยวกบหนงสอ วสดสารนเทศตาง ๆ ใหหมด เชน การแบงหมวดหม การทำาบตรรายการ การตดซองบตร การเขยนเลขหนงสอทสนหนงสอ จนหนงสอสำาเรจพรอมทจะใหผใชยมได แลวนำาสงทหองสมดโรงเรยน ตวอยางดงกลาวมแลวในประเทศ เดนมารก เยอรมน สวเดน องกฤษ เปนตน ส ำาหรบในสหรฐอเมรกา บรการดงกลาวมกจะทำาใหในรปของการคา คอมบรษทเอกชนหรอหนวยงานของรฐจดทำางานเทคนคตาง ๆ ทกลาวมาแลวใหโดยคดคาบรการตามสมควร สวนในสหพนธสาธารณรฐสงคมนยมโซเวยต บรการดงกลาวจะจดทำาใหโดยสภาสหภาพผผลตหนงสอ (Al-Union Book Chamber) มการเตรยมขอมลทางบรรณานกรมของวสดสงพมพตาง ๆ แลวจดสงไปพรอมหนงสอใหโรงเรยนตาง ๆ ทวประเทศ

การจดการศกษาในระดบประถมศกษาและมธยมศกษานนไดยอมรบกนแลววาหองสมดเปนสวนสำาคญสวนหนงของกระบวนการใหการศกษาทงมวล บางแหงจดหองสมดเปนศนยสอการเรยนการสอนอยางกวางขวาง รวบรวมวสดสารนเทศทกชนดไว นบแตหนงสอ วารสาร นตยสาร จลสาร สอโสตทศน ทกชนด และปจจบนมทงฐานขอมลซดรวม ฐานขอมลทสบคนจากภายนอกหองสมดโรงเรยน บางแหงจงเรยนชอหองสมดใหมวา Instructional material center บาง Learning resources center บางหรอ Media center บาง และผททำางานในหองสมดทเคยเรยกวา

บรรณารกษ ก เปล ยนมาเรยกเป นผ เช ยวชาญส อ (Media specialists)

บรรณารกษหรอผเชยวชาญสอในหองสมดโรงเรยนนนจะตองทำางานอยางใกลชดกบคณะครในโรงเรยนเพอรวมกนชวยใหนกเรยนไดรจกใชประโยชนจากหองสมดไดเตมท ชวยพฒนาการอาน นสยรกการอานและการศกษาคนควาใหงอกงามถงขดสดของแตละคน บรรณารกษในหองสมดโงเรยนนอกจากจะตองมความรทางดานบรรณารกษศาสตรและสารนเทศศาสตรแลว ยงตองมความรในเร องหลกสตรวชาการเรยนทมการสอนในโรงเรยนตลอดจนวชาอน ๆ ทเกยวของกบการศกษา เชน จตวทยา การแนะแนว การวดผล อกดวย

หลกจากมการกำาหนดมาตรฐานขนแลว ไดมผวจยถงสภาพหองสมดในระดบตาง ๆ เพอเปรยบเทยบกบมาตรฐานทก ำาหนดขนนน แมวาจะเปนการศกษาหลงจากการประกาศใชมาตรฐานนนเพยงปเดยวกตาม แตกชวยใหเหนสภาพของหองสมดวา หองสมดในหนวยงานใดยงบกพรองในสวนใดบาง หากบกพรองในสวนสำาคญจะไดเรงพฒนาสวนนน ๆ ใหไดมาตรฐานตอไป งานวจยมดงน

ประทป จรสรงรววร (2535 : 32) ไดศกษาเรองสภาพหองสมดและปญหาการดำาเนนงานหองสมดโรงเรยนมธยมศกษา สงกดกรมสามญศกษา ปการศกษา 2534 พบวา หองสมดโรงเรยนมธยมศกษาสวนใหญไดมาตรฐานตามทสมาคมหองสมดแหงประเทศไทยฯ ก ำาหนดในดานจ ำานวนหนงสอ วารสาร น ตยสาร หนงสอพมพ พนทหองสมด โตะเกาอส ำาหรบผใช แตทยงไมไดมาตรฐาน คอ จำานวนบรรณารกษและเจาหนาทหองสมด ครภณฑ สอโสตทศนบางชนด เชน เคร องรบโทรทศน เคร องเลนวดทศน เปนตน

หองสมดสวนตว (Private Libraries) คอ หองสมดทเปนสวนตวเฉพาะบคคลใดบคคลหนง หนงสอทมในหองสมดจะมเนอหาไปตามความสนใจของบคคลผเปนเจาของ หองสมด

ประเภทนแรกเร มนนเปนการสะสมหนงสอของผเปนเจาของ ไมมการอนญาตใหยม ยกเวนบางคนทคนเคยหรอรจก ระบบการจดหมวดหมหนงสอกเปนเฉพาะของบคคลนน หรอ ตามความสะดวกของเจาของ

เมอผเปนเจาของสะสมหนงสอนานเขา หองสมดสวนตวของบางทานจงกลายเปนหองสมดทมหนงสอเอกสารหายาก ใครทสนใจศกษาคนควาวจยในเรองทตองใชหนงสอแนวทมผสะสมไว เมอไปหาจากทอนไมได กจะมาขอใชตามหองสมดสวนตวน มทายาทของเจาของหองสมดเหลานหลายรายไดอทศหองสมดนนเปนแหลงคนควาวจยได บางทจงเรยกหองสมดประเภทนวา หองสมดวจย“ (Research libraries)” กม เชน The Folger Shakespeare Library ในกรงวอชงตน ด.ซ. เจาของเดมคอ Henry K.Floger เขาไดรวบรวมงานเขยนของวลเลยม เชคสเปยร หวชาวองกฤษไว ชอเร องละไมตำากวา 70 ฉบบ นบแตงานชนแรกของเชกสเปยรและฉบบพมพคร งแรก ๆ เขาสะสมมาเร อย ๆ จนกระทงป ค.ศ.1932 เขากเปดหองสมดของเขาใหผสนใจเขาศกษาคนควาไดโดยหองสมดของ เขา เด น ในด า นว รรณค ด อ ง กฤษ สมยอ ล ซ า เบ ธ แ ล ะประวตศาสตรขององกฤษ

สำาหรบในประเทศไทยนนบคคลทเปนนกวชาการเดน ๆ มกจะมหองสมดสวนตวของตวเอง แตยงไมมผใดเปดใหบคคลอนเขาใชคนควาอยางอสระได เชน หองสมดทบาน ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช หองสมดของคณวลาส มณวต หองสมดของคณสชาต สวสดศร บางทานเมอเสยชวตไปแลว ทายาทกมอบหนงสอใหกบหองสมดของสถาบนอดมศกษาบางแหง และทางหองสมดสถาบนนนกจดหองพเศษเกบหนงสอเหลานนไว แลวแตชอหองใหเปนเกยรตประวต เชน หองขจร สข-พานช ในสำานกหอสมดกลาง มศว. ประสานมตร มเอกสารทางประวตศาสตรทด ๆ อยมาก

หองสมดเสยคาบำารง (Subscription Libraries) หองสมดประเภทนมลกษณะกงเปนหองสมดประชาชนกงเปนหองสมดสวนตว นยมตงกนแพรหลายในศตวรรษท 17 ถง ศตวรรษท 19 สวนใหญกอตงขนมาโดยสมาคมนกวชาการในอาชพใดอาชพหนง แลวเปดโอกาสใหบคคลภายนอกเสยคาบำารง เปนสมาชกเพอเขาไปคนควาได ปจจบนหองสมดประเภทนไดยตกจการไปหรอไมกยกใหแกสาธารณะ เพอทำาเปนหองสมดประชาชนไปกม อยางไรกด ยงมบางแหงทเปดดำาเนนการจนถงทกวนน ทมชอเสยงมาก ไดแก The Library Company of Philadelphia ซงกอตงโดย เบนจามน แฟรงกกลน เมอป ค.ศ. 1807

หอจดหมายเหต (Archives) จดหมายเหตหมายถง เอกสารตนฉบบ รายงาน สอโสตทศน ทบนทกกจกรรมหรอธรกจของทางราชการหรอเอกชน และมการเกบรกษาไวในรปลกษณะเดมเพอประโยชนในการศกษาดานประวตศาสตร

ในสมยกอนการเกบจดหมายเหต จะเกบรวบรวมไวกบวสดหองสมดอน ๆ แมกระทงมาถงกลางศตวรรษท 15 ซงไดมการคดคนวธการพมพข นมาไดแลวกตาม สงพมพทมล กษณะเปนจดหมายเหต กบ ตนฉบบตวเขยนทเปนจดหมายเหต กยงคงเกบไวดวยกน จนมาถงสมยปฏวตอตสาหกรรม (French Revolution) จงไดเรมหาวธบรหารจดหมายเหตใหเปนระบบ มการคดวธการบำารงรกษาจดหมายเหตเกา ๆ ใหคงสภาพเดมไวใหนานตอไป ในประเทศทเจรญแลว จดหมายเหตทเปนของทางราชการ รฐบาลจะตงหนวยงานขนมาดแลรบผดชอบ แลวเปดบรการใหประชาชนเขาไปศกษาคนควาได แตละประเทศจงมกจะมหอจดหมายเหตประจำาชาตของตน เ ช น The Archives Nationals ใ น ป ร ะ เ ท ศ ฝ ร ง เ ศ ส U.S. National Archives ในสหรฐอเมรกา

ศาสตรเกยวกบการบรหารจดหมายเหตนน จะศกษาเกยวกบการจดการทวไป การประเมนคณคาการลงทะเบยน การจดเกบ

จดหมายเหต การออกแบบสรางอาคารและชนสำาหรบจดหมายเหต การบำารงรกษาและการฟ นสภาพชำารดของจดหมายเหต การให บรการ การจดแสดงนทรรศการจดหมายเหต ปจจบนศาสตรนไดมการเปดสอนกนในโรงเรยนบรรณารกษศาสตรตามมหาวทยาลยตาง ๆ ในตางประเทศ

สำาหรบประเทศไทยนนกมหอจดหมายเหตแหงชาต ซงอยในความดแลของกองหอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร ตงอยในบรเวณหอสมดแหงชาต ทาวาสกร กองนมหนาทดำาเนนงาน บนทกเหตการณประจำาวน แปลและเรยบเรยง เกบเอกสารสำาคญของชาตทงในอดตและปจจบน

2. แหลงสารสนเทศอนๆ

2.1 ศนยสารนเทศหรอศนยบรการเอกสาร

ศ นยสารน เทศหรอศนยบรการเอกสาร (Information centers or Documentation center) หมายถง หนวยงานททำาหนาทจดหา จดเกบ และเผยแพรในวงจำากด โดยเนนทเนอหาสาระมากกวาตวเอกสาร และมงเนนการใหบรการถงตวผใชตามความตองการ บคลากรของศนยประกอบดวยนกเอกสารสรเทศ นกบรรณานกรม นกวจย บรรณารกษ ศนยอาจจะรวมหนาทของหองสมด และขยายบทบาทหรอกจกรรมรวมถงหนาทใกลเคยง เชน การเขยนรายงานทางวชาการ สาระสงเขป บรการคดเลอกและเผยแพรสารนเทศ และบรการคนควาจากเอกสารใหแกผ ใชบรการ เปนตน ศนยบรการเอกสารจะเนนวธการดำาเนนงานเกยวกบเอกสาร ในขณะทศนยสารนเทศจะเนนถงการใหบรการแกผใช

2.2 ศนยขอมล

ศนยขอมล (Data center) เปนแหลงบรการสารนเทศทอยในสถาบนการศกษา ในหองปฏบตการ หรอในศนยวจย ตางมหนาท

ในการผลตหรอรวบรวมขอมล ตวเลขสถตตาง ๆ เพอเผยแพรแกผตองการอยางมระบบ ขอมลทจดเกบสวนใหญเปนขอมลดบหรอเปนขอมลทมความสำาคญ ทใชอยในการดำาเนนงานซงมกเกยวของกบภารกจของหนวยงาน และถามขอบเขตกวางขวางขน เรยกวา คลงขอมล ศนยขอมลในประเทศไทยทนาสนใจ ไดแก ศนยขอมลพลงงานแหงประเทศไทยของสำานกงานพลงงานแหงประเทศไทย กองขอมลการคาของกรมพาณชยสมพนธ เปนตน

2.3 หนวยงานสถต

หนวยงานสถต (Statistical Officer) หนวยทะเบยนสถตเปนแหลงรบจดทะเบยน รวบรวมหลกฐานการจดทะเบยน ขอมลและสถตทเกยวของ อาจดำาเนนงานโดยมขอบเขตเฉพาะและงานทะเบยนเฉพาะเร องตามขอบเขตของภารกจ หนวยงานสถตในประเทศไทยทนาสนใจ ไดแก ศนยสถตการพาณชยของกระทรวงพาณชย สำานกงานสถตแหงชาต ศนยคอมพวเตอรกระทรวงการค ล ง ส ำา น ก ง า น ค ณ ะ ก ร ร ม ก า ร ว จ ย แ ห ง ช า ต ส ถ า บ นประชากรศาสตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย เปนตน

2.4 ศนยวเคราะหสารนเทศ

ศ น ย ว เ ค ร า ะ ห ส า ร น เ ท ศ (Information analysis centers) คอหนวยงานททำาหนาทคนคนเลอกสรร ประเมนคา และสงเคราะหสารนเทศเฉพาะวชา เพอใหคำาตอบซงเปนแนวทางเลอกเพอแกไขปญหาของผใช สารนเทศทนำาเสนอเปนสารนเทศเฉพาะวชา ซ งสวนใหญไมไดตพมพเผยแพรแตด ำาเนนการในรปแบบทสะดวก ประหยดเวลาผใช ศนยวเคราะหสารสนเทศมประโยชนตอนกวชาการ นกวจย คอ ชวยใหสามารถตดตามกจกรรม ความรและสารนเทศใหม ๆ ในสาขาวชาทตนเช ยวชาญหรอตองการ ศนยวเคราะหสารนเทศสวนใหญจะตงอยหรอเปนสวนหนงของศนยวจย

2.5 ศนยแจกจายสารนเทศ

ศนยแจกจายสารนเทศ (Clearing houses) เปนสถาบนรวบรวมสารนเทศทมแหลงผลตกระจดกระจาย เพอแจกจายแกผใช ชวยอำานวยความสะดวกในการเขาถงสารนเทศ โดยเฉพาะสารนเทศทไมไดตพมพเผยแพรจากแหลงเดยวกน ศนยแจกจายสารนเทศอาจดำาเนนงานเปนอสระ หรอเปนหนวยงานเฉพาะของหนวยงานสารนเทศ ผผลตเอกสารจะสงขาวสารใหศนยแจกจายสารนเทศไดทราบวามการผลตเอกสารอะไรบาง เมอศนยแจกจายสารนเทศไดรบขาวสารแลวแจงสารนเทศตอไปในรปของการจดทำาบรรณานกรม ดรรชน ตลอดจนวธการอน ๆ หนวยงานทหนาทเปนศนยแจกจายสารนเทศทสำาคญในประเทศไทยคอ หอสมดแหงชาต และหองสมดยเนสโก เปนตน

2.6 ศนยแหลงสารนเทศ

ศนยแหลงสารนเทศ (Referral centers) เปนสถาบนททำาหนาทในการใหบรการตอบคำาถามของผใช โดยการชแนะผใชไปยงแหลงสารนเทศตาง ๆ เชน สงพมพสถาบนบรการสารนเทศตาง ๆ ซงจดทำาขนและปรบปรงใหทนสมยอยเสมอ จะไมจดหา จดเกบ และใหบรการสารนเทศทเปนคำาตอบแกผใชโดยตรงดงเชนหองสมดหรอสถาบนบรการสารนเทศอน ๆ ศนยแนะแหลงสานเทศทส ำาคญในประเทศไทย ไดแก สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร เปนตน

2.7 สถาบนบรการสารสนเทศเชงพาณชย

สถาบนบรการสารสนเทศเชงพาณ ชย (Commercial information service centers) เป นสถาบนท จดใหบรการสารนเทศโดยคดคาบรการ เนองจากผใชบรการตองการความถกตอง สะดวก รวดเรวและทนสมยจงตองเสยคาใชจาย สถาบน

บรการสารนเทศเชงพาณชยมการดำาเนนงานในลกษณะทเปนธรกจและจดใหบรการสารนเทศตามความตองการของผใชในลกษณะดงน

บรษทคาสารนเทศ ดำาเนนธรกจดานการจดดำาเนนการ วเคราะห สอสาร และจดสงสารนเทศทไดรบจากการตรวจสอบ วจยหรอศกษาแลวไปยงลกคา

นายหนาคาสารนเทศ หมายถง บคคลหรอองคกรซงทำาธรกจบรการรวบรวม จดเกบประมวลผล ประเมนคา และเผลแพรสารนเทศตามความตองการของลกคา โดยมบรการอยางกวางขวางหลายรปแบบ เชน การจดสงเอกสาร การคนสารนเทศ บรการเขยนโครงรางการวจย ท ำาวจย เขยนรายงาน เขยนสนทรพจน วเคราะหตลาด งานบรรณาธการ การแปล การจดทำาโฆษณา เปนตน

ฐานขอมล คอ แหลงสะสมขอมลในรแบบทอานไดโดยเคร องคอมพวเตอร แบงไดเปน 2 ประเภท คอ ฐานขอมลอางอง และฐานขอมลตนแหลง องคกรทผลตฐานขอมล ไดแก องคกรทางการคา องคกรของรฐ และองคการระหวางประเทศ ซงอาจเปนผจำาหนายฐานขอมลเองหรอมอบลขสทธใหบรษทตวแทนเปนผจำาหนาย

6.9 บคคล

บคคลกถอเปนแหลงสารนเทศทสำาคญอกแหลงหนง ไดแก ผเชยวชาญในสาขาวชาการตาง ๆ ถาเปนนกวชาการหรอนกวจย จะมหนวยงานบางแหงไดรวบรวมชอบคคลเหลานนไวใหเปนแหลงคนได เชน ทำาเนยบนกวจย ของศนยขอสนเทศการวจย สภาวจยแหงชาต หรอ หนงสอรวบรวมประวตศลปนแหงชาต หรอ บคคลดเดนทางวฒนธรรม ของ สำานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต หรอ ประวตคนไทยตวอยาง ของ มลนธธารน ำาใจ เปนตน แหลง

สารนเทศบคคลจะเปนแหลงทใหความรเชงทฤษฎและปฏบตอยางดยง

6.10 วด

จดเปนแหลงวทยาการททรงคณคาทจะศกษาหาความร ดานสถาปตยกรรม จตรกรรม พทธประวต อารยธรรมทองถ น จารก ใบลาน หนงสอหายาก บางแหงอาจใหขอมลดานประวตศาสตร อกษรศาสตร และสงคมศาสตรอกดวย

6.11 หอศลปและพพธภณฑสถานแหงชาต

6.12 เมองโบราณ

6.13 สวนสตว

6.14 แหลงศกษาพฤกษศาสตรและธรรมชาต อทยานแหงชาต วนอทยาน สวนพฤกษชาต

6.15 สถานวทยโทรทศน

6.16 แหลงขาวสารของทางราชการ เชน กองขาว งานประชาสมพนธ สำานกนายกรฐมนตร มกองงานโฆษก เปนแหลงเผยแพรขาวสารของรฐบาล

6.17 แหลงขาวสารขององคการระหวางประเทศ เชน สำานกแถลงขาวสหประชาชาต

6.18 แหลงขาวสารของสถานเอกอครราชฑตประเทศตาง ๆ เชน สำานกขาวสารญปน สำานกขาวสารอเมรกน เปนตน

บรการสารสนเทศในหองสมด

แหลงสารนเทศประเภทหองสมด เมอจดหารวบรวมทรพยากรสารนเทศตาง ๆ ยงตองมระบบการจดการเพอใหผใชเขาถงหรอไดรบทรพยากรสารนเทศตามทตองการไดอยาง รวดเรวทสด และบรการสารนเทศของหองสมดอาจจำาแนกลกษณะออกเปน 2 ประเภทคอ การบรการภายในหองสมด (Internal Service) และ การบรการภายนอกหองสมด (External Service)

การบรการภายในหองสมด (Internal Service) ไดแก1. บรการยม - คน (Circulation Services) คอ บรการ

ใหยม - คนวสดสารนเทศประเภทตาง ๆ ตามระเบยบของหองสมด เพอใหความสะดวกแกผใชนำาสารนเทศนนออกไปคนควานอกหองสมดไดภายในระยะเวลาทกำาหนด ในกรณทไมนำามาคนตามกำาหนด ผยมจะตองเสยคาปรบใหกบหองสมดดวย

2. บรการตอบคำาถามและชวยการคนควา (Reference and Information Services) หองสมดจดหาบรรณารกษทม ความร ความชำานาญ ไวบรการตอบคำาถาม ทงคำาถามทวๆ ไป และคำาถามทางวชาการ ซงตองคนหาคำาตอบจากหนงสออางองประเภทตาง ๆ ปจจบนบรการตอบคำาถามทางโทรศพทและทางไปรษณยไดรบความนยมมากยงขน บางหนวยงานจดบรการในระบบ On-Line ตลอด 24 ชวโมง

3. บรการสอนหรอแนะน ำาการใชห องสม ด (Library Instructional Services) สามารถจดไดหลายรปแบบเชน จดสอนเปนรายวชาหนงในหลกสตรของสถาบนการศกษา ปฐมนเทศใหผใชทราบบรการของหองสมด โดยการนำาชมหรอฉายภาพยนต จดทำาคมอการใชหองสมด เพอใหขอมลประวตของหองสมด วธใช ทรพยากรสารนเทศ บรการ ระเบยบและขอควรปฏบตในการใชหองสมด

4. บรการถายเอกสาร (Photocopy Services) เพอใหความสะดวดและประหยดเวลาในการคดลอกแกผใช โดยผใชเสยคาใชจาย

5. บรการจดทำาดรรชนวารสารและสาระสงเขป (Indexing and Abstracting Services) เ พ อ ช ว ย ผ ใ ช ใ น ก า ร ค น ห าบทความวารสาร อาจอยในรปของบตรรายการหรอจดพมพเปนรปเลม บอกรายละเอยดทางบรรณานกรม ผใชจะทราบวาบทความนนอยในวารสารหรอหนงสอพมพฉบบใด วน เดอน ป และหนาอะไร สำาหรบสาระสงเขป จะยอเรองของบทความนนใหดวย

6. บรการรวบรวมบรรณาน กรม (Bibliographical Services) คอ บรการจดทำารายชอหนงสอ เอกสาร วารสาร เพอใชประกอบการคนควาวจยเรองใดเรองหนง

7. บ ร ก า ร ข า ว ส า ร ท น ส ม ย (Current Awareness Services) คอ บรการชวยเสรมใหผใชตดตามขาวสาร วทยาการความกาวหนาใหม ๆ ในสาขาวชาทเกยวของอาจทำาไดดงน

7.1 ถายสำาเนาหนาสารบาญ วารสารฉบบลาสดทหองสมดไดรบออกเผยแพร7.2 แจงรายชอสงพมพใหมทหองสมดไดรบประจำาวนใหผใชทราบ7.3 หมนเวยนวารสารฉบบลาสดใหผใชตามตองการ7.4 จดทำารายชอวสดใหม

8. บรการเล อกสรรสารนเทศเพ อเผยแพรเฉพาะบคคล (Selective Dissemination of Information - S.D.I) เปนการคดเลอกสารนเทศเฉพาะเรองใหแกผใชทแสดงความตองการและแจงเจาหนาทไว

9. บรการหน งสอจอง (Reserved Book Services) เปนบรการทหองสมดจดแยกหนงสอตาง ๆ ทอาจารยก ำาหนดใหนกศกษาอานประกอบ โดยมระยะเวลาการยมตางจากการยมหนงสอทว ๆ ไป

10. บรการยมระหวางหองสม ด (Interlibrary Loan Services) เปนบรการทหองสมดจดยมหนงสอ หรอวสดการอานทหองสมดไมมมาจากหองสมดอนตามทผใชตองการ เปนความรวมมอระหวางหองสมด

11. บรการสบคนฐานขอมลคอมพวเตอร (Database Computer Services) หองสมดไดจดใหมฐานขอมลในเรองตาง ๆ ไวบรการแกผใช เชน ฐานขอมลทรพยากรสารนเทศของหองสมด ฐ า น ข อ ม ล CD-ROM (Compact Disc-Read only Memory) และฐานขอมลระบบ On-Line ผใชฐานขอมลระบบ On-Line ตองเสยคาใชจายในการตดตอสอสารดวย

12. บรการพเศษอน ๆ เชน บรการการแปล บรการจดสงเอกสาร บรการหองประชม บรการแนะนำาการอาน เพอใหผใชไดรบความสะดวกยงขน

13. บรการโสตทศนวสด เปนบรการทไดรบความนยมจากผใชมาก เนองจากผใชไดรบทงความเพลดเพลนและความร หองสมดจดเทป วดทศน สไลด แผนซด-รอม พรอมทงอปกรณไวบรการ

การบรการภายนอกหองสมด (External Service)1. บรการความร แก ช มชน (Community Services)

เปนบรการทหองสมดจดใหแกบคคลทวไป เชน จดปาฐกถา การอภปราย การสาธตความรเร องตาง ๆ ฉายภาพยนต ฉายสไลดใหประชาชนไดรบขอมล ความรตาง ๆ ตลอดจนจดกจกรรมเพอสงเสรมการอาน

2. บรการหองสมดเคลอนท