Broj 66Septembar 2011

Godina XIwww.pks.rs

BOJAN RADUN izvršni direktor Nektara: Promenićemo sliku o Srbima kao investitorima

MARkO ćulibrk

predsednik Skupštine PKS:

Značajnija uloga Komore za veća

očekivanja privrednika

From page 41KORAK in English

DrASTiČNO kRŠENJE CEFTA SPORAZUMA

3

www.pks.rs

SADRŽAJ

IM

PR

ES

UM

Broj 66

izdaje:Privredna komora Srbije

Direktor Centra za marketing, informisanje i promocije:Ivan Jakšić

rukovodilac Službe za informisanje:Milan Nedić

Glavni i odgovorni urednik:Mirjana Stefanović

urednik:Branislav Gulan

Novinar:Nada Mitrović

Prevod na engleski: Katarina Gavrić

Dizajn časopisa:Zoran Boldorac

Grafičko - tehničko uređenjeNemanja Ilić

ŠtampaPolitika AD

Adresa redakcije:Resavska 13-15, 11001 Beograd

E-mail:informisanje@pks.rs

Telefon:+381 11 3300 905

Fax:+381 11 3244 645

Marketing:+381 11 3300 916marketing@pks.rs

besplatno izdanje

Grupacija veledrogerija PKS:Punopravni član

evropske asocijacije

Komora ISP - član Ino Pool PKS:Međukomorska saradnja za bolje

usluge firmama

Javne nabavke:Odzvonilo naručenim poslovima

6

16

22

12

19

Kontraverze oko GMO:Procena rizika je ključ sigurnosti 28

Nova Strategija industrijskog razvoja:

Potrebni investitori sa razvijenih tržišta

Poseta kancelarke Merkel:Signal investitorima

da ulažu u Srbiji

KORAK: časopis Privredne komore Srbije / glavni i odgovorni urednik Mirjana Stefanović. - 2001, br. 1 (30. jun)- . - Beograd (Resavska 15) : Privredna komora Srbije, 2001 - (Beograd: Politika). - 28 cm

Nasl. str. prištampanog engl. izdanja: Korak:magazine of the Serbian Chamber of commerceISSN 1451-480X = Korak COBISS.SR-ID 109301516

Završena žetva pšenice:

rod za pune ambare

30

4

www.pks.rs

broj 66 U fOKUSU

Gubici zbog blokade prodaje robe srpskih firmi na kosovu i Metohiji mogu se meriti milionima dolara i njih će kompanije koje su pogođe-ne tom necarinskom barijerom teško moći da nadoknade, ocenjuje Pri-vredna komora Srbije

blokada donosi gubitkeDrastično kršenje CEFTA sporazuma

Privredna komora Srbije aktivno učestvuje u sagledavanju pro-

blema nastalih nakon što je Priština 20. jula 2011. godine uvela embargo na nabavku robe iz Srbije. Nepunih mesec dana po uvođenju tog embar-ga, proizvodnja na Kosovu i Meto-hiji, koja je zasnovana na reproma-terijalu iz centralne Srbije, praktično je stala, a plasman roba je onemogu-ćen. Ukoliko se u najskorije vreme ne iznađe način za prevazilaženje nastalog zastoja u prometu roba, privreda Kosova će pretrpeti trajne posledice, koje će se teško sanirati, ocenila je Komora. Mera prištin-ske administracije, kako se dodaje, neće doprineti povećanju prometa, investicija, ni zaposlenosti na teri-toriji UNMIK/Kosova, a drastično će povećati obim robe čiji se promet odvija u „sivoj zoni“, što će dovesti

do poskupljenja i naneti štetu, pre svega potrošačima. Predsednik Privredne komore Sr-bije Miloš bugarin izjavio je da je 30 najvećih srpskih izvoznika za mesec dana, od 20. jula do 20. av-gusta, izgubilo više od 13 miliona dolara zbog nemogućnosti prome-ta robe na Kosovu. Gubitak zbog robe koja se obrnuto prometuje, sa Kosova u Srbiju, iznosi oko 130.000 dolara, rekao je Bugarin.Među firmama koje su isporuči-vale ili kupovale robu na Kosovu, izdvajaju se Potisje iz Kanjiže, NIS, Knežević Petrol, Svislajon, kruše-vačka Merima, Tetra pak Prodakšn iz Beograda i cementara Holcim. Firme koje imaju najviše štete od necarinskih barijera, jer su nabav-ljali robu sa Kosova, su Žitoprerada DM iz Novog Bečeja, koncern Far-

makom iz Šapca, fabrika akumula-tora Sombor, Bradva plus iz Srem-skih Karlovaca, Rudnap grupa iz Beograda, Forest fud iz Kruševca i Vudlend Impeks iz Sremske Mitro-vice, pokazuju podaci PKS.

Komora je, u ime privrede Srbije, izrazila duboku zabrinutost još pri-likom najave embarga (26. maja) na dopremu robe iz Srbije. Takav stav prištinske administracije značajno umanjuje do tada postignute pozitiv-ne efekte primene CEFTA sporazu-ma. PKS je ukazala da ovakvi koraci Prištine štete privrednom oporavku i prosperitetu regiona u celini. Re-zultat inicijative PKS je da Vensan Dežer, šef Delegacije EU u Beogra-du, navodi da je Evropska komisija obeshrabrivala uvođenje carine i ko-

5

www.pks.rs

broj 66U fOKUSU

sovskih carinskih pečata za dopremu robe iz Srbije. Dežer u pismu PKS na-vodi stav Evropske komisije da “sve strane moraju u potpunosti poštovati CEFTA sporazum koji predviđa po-sebne uslove za rešavanje sporova i neophodnost da ih ispune svih osam CEFTA potpisnica.” Potpisnice CEFTA sporazuma obavezuju se da omoguće slobodnu trgovinu na svo-joj teritoriji na bazi evropskih stan-darda i standarda Svetske trgovinske organizacije. Do sada, postignuta je potpuna liberalizacija prometa indu-strijskom robom, a u oblasti poljopri-vrede se primenjuju određene mere zaštite tržišta u skladu sa propisima EU i STO, s tim da nijedna potpisni-ca ne može jednostrano doneti mere kojima štiti sopstveno tržište. Shodno tome, administracija u Prištini je dra-stično prekršila CEFTA sporazum kada je donela odluku o embargu na promet robe iz Srbije, ističe PKS. U prethodnoj godini registrovani promet robe Srbije sa Kosovom imao je vrednost od oko 400 miliona dola-ra, od čega je iz Srbije isporučeno robe u vrednosti od 391,3 miliona dolara, dok je sa teritorije Kosova i Metohije

u druge delove Srbije dopremljeno robe u vrednosti od 4,03 miliona do-lara, pokazuju podaci PKS.

Materijalni i nematerijalni gubici

Za prvih šest meseci 2011. godine iz Srbije je otpremljeno robe u vrednosti od 202,8 miliona dolara, što je povećanje od 15 odsto u odnosu na prvih šest meseci 2010. Srpska privreda će pretrpeti velike gubitke ako embargo ostane na sna-zi, kaže Zoran bojović iz Biroa za regionalnu saradnju PKS. Za Srbiju, tržište Kosova je nezamenjivo, jer se naši proizvodi tamo prodaju dece-nijama. Potrošači na Kosovu imaju naviku da kupuju naše proizvode poput jafe, plazma keksa ili smoki-ja. Ako tih proizvoda ne bude, po-trošači će naći zamenu, verovatno u proizvodima iz Hrvatske, Makedo-nije, Albanije, Turske ili Crne Gore. Procenjuje se da će kompanije biti na gubitku preko 250 miliona do-lara samo u ovoj godini, kaže Bo-jović. Gruba računica pokazuje da prekid prometa robe u ovoj situaciji

za srpsku privredu znači gubitak od oko 450 miliona dolara na godiš-njem nivou. Procene Bojovića su da će, ukoliko se embargo na promet robe srpskih kompanija na prostoru KiM nastavi u trajanju dužem od tri meseca, posledice biti nesagledive i teško ugroziti poslovanje kom-panija koje su do sada nesmetano plasirale svoju robu na ovoj terito-riji. Ovome se osim direktnih ma-terijalnih gubitaka, moraju dodati i nematerijalni gubici koji će sigurno biti višestruko veći, jer će se ugled, položaj brendova i kanali distribu-cije daleko teže povratiti što period blokade bude duži.Samo koncern Bambi zbog zabra-ne plasmana robe na KiM mesečno gubi 250.000 evra, a ako se ova situa-cija nastavi, Bambi će, po rečima di-rektora Miroslava Miletića, na go-dišnjem nivou gubiti oko tri miliona evra. Miletić smatra da čak i kad ne bismo bili suočeni još i sa drugim ta-lasom globalne ekonomske krize, ra-njiva ekonomija kao što je naša, ne bi mogla da podnese ovakvu blokadu.

M.N. - M.S.

Promet roba sa KiM -mil.USD-

godina Isporuke Nabavke Ukupno Saldo2005. 132,1 3,6 135,8 +128,42006. 160,7 15,5 176,2 +145,22007. 189,7 10,0 199,8 +179,72008. 343,4 3,2 346,6 +340,22009. 336,1 2,17 338,27 +333,92010 391,3 4,03 395,23 +387,2

2010/6m 175,8 0,65 176,45 +175,152011/6m 202,8 0,56 203,36 +202,23

Izvor: PKS (prema podacima Uprave Carina Srbije)

Promet Srbije sa KiM za dvanaest meseci 2010. godine iznosio je 395,23 miliona USD i veći je u odnosu na isti period 2009. god. za 16,83%. Isporuke iz Srbije su iznosile 391,2 miliona USD i veće su za 16,39% u odnosu na isti period 2009. god. Nabavke sa KiM su iznosile 4,03 miliona USD i veće su za 85,71% u odnosu na isti period 2009. god. U razmeni je ostvaren suficit od 387,17 miliona USD.Promet Srbije sa KiM za prvih šest meseci 2011. godine iznosio je 203,36 miliona USD i bio je veći u odnosu na isti period 2010. godine za 15,2%. Isporuke u prvih šest meseci 2011. iz Srbije su iznosile 202,8 miliona USD i bile su veće za 15,3% u odnosu na isti period 2010. god. Nabavke sa KiM su iznosile 0,56 miliona USD i bile su manje za 13,5 % u odnosu na isti period 2010. god. U razmeni je ostvaren suficit od 202,2 milion USD.

6

www.pks.rs

broj 66 U fOKUSU

Poseta nemačke kancelarke Angele Merkel beogradu je izuzetno značajna za Srbiju i ceo region, jer je dala signal nemačkim investitorima da dodatno ulažu u našu zemlju, izjavila je direktorka predstavništva PkS u Nemačkoj Milanka Vučić

Signal nemačkim investitorima da ulažu u Srbiju

Posta kancelarke Merkel Srbiji

Posetom Srbiji 22. i 23 avgusta ove godine, kancelarka Merkel

daje značaj ekonomskim i ukupnim odnosima Nemačke i Srbije, uka-zala je Milanka Vučić, direktorka Predstavništva PKS u Frankfurtu. Ona je naglasila da nemačka pre-duzeća svakodnevno pokazuju interesovanje da ulažu u Srbiju, posebno u oblasti elektronike, elek-trotehnike i hemijske industrije. Deficit na srpskoj strani u spoljnotr-govinskoj razmeni sa Nemačkom je i dalje veliki, međutim to bi se moglo ispraviti, jer je nemačko tr-žište ogromno tržište od 82 miliona stanovnika na kome ima mesta za robu svih kvaliteta i cena, poručila je Vučić. Naši privrednici bi trebalo da više koriste programe promocije

koje nudi PKS za nemačko tržište, kazala je ona i dodala da je u Srbiji aktivno više od 300 nemačkih firmi koje su uložile ukupno oko 1,5 mili-jarde evra, što Nemačku čini trećom zemljom, po visini stranih investi-cija u našoj zemlji. Ta preduzeća u Srbiji zapošljavaju oko 20.000 ljudi.

Najvažniji partner u Eu

Nemačka je najvažniji spoljnotrgo-vinski partner Srbije u okviru Evrop-ske unije, s obzirom da je, prema podacima PKS, robna razmena dve zemlje u 2010. godini dostigla vred-nost od 2,8 milijardi dolara. U spolj-notrgovinskoj razmeni Srbije sa Ne-mačkom, koja je za šest meseci ove godine vredela 1,7 milijarde dolara,

Politički i ekonomski partneri

Predsednik Vlade Mirko Cvetković i nemačka kancelarka Angela Merkel saglasili su na sastanku održanom 23. avgusta ove godine u Beogradu, da su Nemačka i Srbija izuzetno važ-ni politički i ekonomski partneri. Premijer Cvetković je upoznao ne-mačku kancelarku sa reformskim zakonima donetim u okviru procesa pridruživanja Srbije EU, makroeko-nomskom situacijom kao i reforma-ma koje je Vlada Srbije do sada spro-vela u cilju poboljšanja investicionog ambijenta. Nemačka je najveći spolj-notrgovinski partner Srbije i jedan od najznačajnijih investitora. Nemačke kompanije već godinama uspešno posluju u Srbiji i one su najbolja pre-poruka budućim ulagačima, rekao je premijer Cvetković na sastanku.Nemačka kancelarka Angela Merkel je, kako je saopšteno iz Vlade Srbije, istakla da je upoznata sa pozitivnim iskustvima nemačkih investitora u Srbiji, i konstatovala da postoje veli-ki potencijali za dalji razvoj saradnje pre svega u oblasti infrastrukture i energetike, posebno obnovljivih izvora energije. Kancelarka Merkel je dodala i da Srbija treba da posve-ti posebnu pažnju razvoju malih i srednjih preduzeća. Na sastanku je istaknuto da će Nemač-ka preko svoje Razvojne banke KFW nastaviti da pruža podršku projektu formiranja Razvojne banke Srbije.

Foto Tanjug

7

www.pks.rs

broj 66U fOKUSU

izvoz u Nemačku iznosio je 659,1 mi-liona dolara, što je za 39,5 odsto više u odnosu na isti period u 2010. godi-ni, dok je uvoz iz Nemačke iznosio 1, 05 milijardu dolara, ili za 29,5 odsto više u odnosu na prvih šest meseci lane. Privredna saradnja Srbije i Ne-mačke odvija se ne samo kroz robnu razmenu, već i kroz bankarsko - fi-nansijsku saradnju, ulaganje stranih partnera, saradnju u oblasti saobra-ćaja, turizma, prenos visoke tehno-logije, promet u slobodnim zonama, edukaciji stručnjaka, donacijama.Kompanije iz Nemačke su, osim toga, u Srbiji od 2000. do kraja prošle decenije, investirale u razne privredne i druge projekte oko 1,5 milijardi evra. Te nemačke investi-cije, obavljene uglavnom u indu-strijskom delu privrede, su veoma značajne, za transfer znanja, pove-ćanje izvoza i otvaranje novih rad-nih mesta u našoj zemlji. Robnu razmenu Srbije sa Nemač-kom odlikuje, između ostalog, vi-sok deficit na strani Srbije, koji je za prvih šest meseci ove godine izno-sio 391,6 miliona dolara. Izvoz u Nemačku je u tom periodu obuhva-tio 11,25 odsto ukupnog eksporta iz

Srbije, a uvoz iz Nemačke čini 10,54 procenata ukupnog srpskog impor-ta. Nemačka je na drugom mestu po visini izvoza srpskih proizvoda, a takođe je na drugom mestu i po vrednosti uvezene robe. Iz Srbije je u prošloj godini u Nemačku najviše izvezeno delova za mašine, elek-tričnih provodnika, proizvoda od legiranog aluminijuma, lekova, ma-lina, a najviše je uvezeno putničkih vozila, mašina i transportnih ure-đaja, hemijskih proizvoda, hrane i životinja. Nemačka je tokom prote-klih deset godina stalno bila jedan od vodećih spoljnih investitora, a u najveća ulaganja u našoj zemlji ubrajaju se investicije kompanije Stade, zatim Metro keš end keri, Mešer Tehnogas, Henkel, Knauf, Leoni, Drakselmaier i falke.

Najveći neto finansijer Evrope

Nemačka je najveći neto finansijer Evrope i veoma je bitno da obezbedi-mo podršku te zemlje za sredstva iz fonda koji je predložila Evropska ko-misija, koji se zove ‘Povežimo Evro-pu’, a koji predviđa mogućnost da se infrastruktura, drumska, železnič-

ka, energetska i telekomunikaciona, koja je od interesa ne samo za jednu zemlju već i celu Evropu, finansira i na teritoriji onih zemalja koje nisu članice EU, rekao je potpredsednik Vlade Srbije božidar Đelić uoči do-laska kancelarke Merkel.Nemačka je, takođe, jedan od najve-ćih donatora Srbiji, jer je od 2000. go-dine ta zemlja Srbiji pružila finansij-sku i tehničku pomoć u vrednosti od milijardu evra. Srbija je u poslednjih nekoliko godina značajno proširila i saradnju sa pojedinim, razvijenim, nemačkim pokrajinama pa su u okviru tih akcija postignuti opipljivi rezultati u proširenju ekonomskih veza sa Bavarskom i Baden Virtem-bergom. Privredna saradnja Srbije i Bavarske do sada se odvijala uglav-nom posredstvom međudržavne Srpsko - bavarske komisije koja je osnovana još pre četiri decenije, a ponovo je aktivirana 2000. godine. U robnoj razmeni sa Bavarskom naša zemlja je, tokom poslednjih nekoli-ko godina, znatno unapredila izvoz pa je kao rezultat toga prošle godine imala povoljan trgovinski bilans sa tom nemačkom pokrajinom.

M.N. - M.S.

Na nemačko tržište preko trgovačkih zastupnika

Nemačka je ponovo lokomotiva evropske privrede sa visokim performansama i rastom BDP od 3,6 odsto u 2010. u odnosu na prethodnu godinu, ostvarenim pre svega zahvaljujući proizvodnji robe namenjene izvozu, rekla je sekretar Odbora za ekonomske odnose sa inostranstvom PKS Olivera Kiro, otvarajući sednicu Sekcije za Nemačku u PKS. Članovi Sekcije izabrali su ponovo za svog predsednika Miroslava Tlačinca, vlasnika firme Amige iz Kraljeva, a za njego-vog zamenika Aleksandra Savuljića, direktora komercijalnog sektora firme Termometal iz Ade. Direktorka predstavniš-tva Privredne komore Srbije u Frankfurtu Milanka Vučić predstavila je postkrizna kretanja u privredi Nemačke, koja je prošle godine sa 950 milijardi izvoza i oko 798 milijardi uvoza ostvarila suficit u razmeni sa svetom od 154,3 milijarde evra. BDP po glavi stanovnika od 30.572 evra dokazuje visoku platežnu sposobnost nemačkog tržišta, preko koga se najbrže ulazi u globalno tržište kvalitetnih roba za platežno sposobne kupce. Za dobru strategiju plasmana, sve veću ulogu na nemačkom tržištu igraju trgovački posrednici. Trgovački zastupnici, koji predstavljaju lakši put za plasman stranih proizvoda, posebno nepoznatih marki, u trgovini različitim robama zabeležili su promet od 175 milijardi evra prošle godine, istakla je Vučić. Ona je detaljno informisala članove Sekcije i o funkcionisanju trgovačkih zastupništava u Nemačkoj, gde ih trenutno ima oko 60 000 sa preko 200 000 zaposlenih. Bojan Predojević, zamenik predsednika Nemačkog privrednog udruženja u Beogradu, podsetio je da mnoge nemačke firme u Srbiji posluju preko svojih ćerki firmi iz Austrije. Članovi Sekcije imali su mnogo pitanja za advokata Sašu Vrača-ra, koji je govorio o tome na šta treba obratiti pažnju pri ugovaranju poslova, a dobar primer poslovanja sa nemačkim partnerom izneo je Aleksandar Savuljić iz firme Termometal iz Ade. Osnovana 1986. kao radnja za termičku obradu metala, firma je danas A dobavljač velike nemačke grupacije autodelova.

8

www.pks.rs

broj 66 DOGAđAJI

PkS i Ministarstvo finansija organizovali su javnu raspravu o Nacrtu zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju

Pravičan, jasan i oročen Javna rasprava o Nacrtu zakona o restituciji

Javnu raspravu u Privrednoj komori Srbije o Nacr-tu zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju

otvorio je Siniša Mitrović, savetnik predsednika PKS, a potpredsednik Vlade Srbije božidar Đelić, govorio je o onim aspektima zakonskih rešenja u ovoj oblasti, koji najviše interesuju privrednike. Božidar đelić je naglasio da idealnih rešenja u vraćanju imovine nema i zato je bitno da se napravi dogovor koji počiva na tri principa, odnosno da se isprave istorijske nepravde prema ljudima kojima je imovina oduzeta, da se po-štuje pravo svojine, da se ne čine nove nepravde, kao i da to bude realno sprovodivo, odnosno da postoje realna finansijska sredstva kojima će se u razumnom roku izvršiti obeštećenje. Prema njegovim rečima za-kon mora da bude pravičan, jasan i oročen, kako bi se efikasno sprovodio u bliskoj budućnosti, a njegova očekivanja su da će između 100 000 i 150 000 građana podneti državi zahtev za vraćanje oduzete imovine. đelić je podsetio da je suština predloženih rešenja da se svuda gde je moguće imovina vrati svojim vlasnici-ma, a za izuzetke su predviđena obeštećenja. Obveznici imovine koja će biti predmet restitucije neće biti samo država Srbija, već i pokrajine, lokalne samo-uprave i javna preduzeća, a stupanjem na snagu ovog Zakona neće biti moguće da se otuđi ona imovina koja se potražuje. Kada je u pitanju poljoprivredno zemljište i šume, potpredsednik Vlade je naveo da se potražuje oko 300.000 hektara i izrazio uverenje da će ogroman deo ze-mljišta biti vraćen u naturi. On je podsetio da će za resti-tuciju biti obezbeđeno dve milijarde evra i da će u cilju

njenog boljeg i bržeg sprovođenja značajno biti ojačana Direkcija za restituciju, koja će verovatno prerasti u Agen-ciju kako bi imala status pravnog lica. Potpredsednik Vla-de Srbije, Božidar Ðelić, rekao je da će javna rasprava o Nacrtu zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju biti organizovana u Smederevu, Nišu, Valjevu, Novom Sadu, Kragujevcu, Subotici i drugim gradovima. Goran radosavljevć, državni sekretar u Ministarstvu finansija, rekao je da privrednike najviše interesuje kako će se, u svetlu restitucije, rešiti pitanje zakuplje-nih objekata i poljoprivrednog zemljišta. Zakupcima lokala, najčešće u velikim gradovima, ugovor o za-kupu neće moći da se menja dve godine, a o zakupu poljoprivrednog zemljišta tri godine, s tim da će se po restituciji zakupnina isplaćivati novim-starim vla-snicima. Troškovi postupka dokazivanja vlasništva nad imovinom su, po zakonu koji je u procedure, na vlasnicima nad imovinom, s tim da će Vlada i Mini-starstvo finansija učiniti korake da troškovi budu što manji i da nema zakrčenja u postupku. Tamo gde povraćaj imovine naslednicima nije moguć, zakonom nije predviđena mogućnost naturalne resti-tucije, rekao je Radosavljević, već samo obeštećenje u vidu obveznica u dinarskoj vrednosti, indeksiranih za inflaciju, plus neki vid kamate, dok je za vlasnike koji su još živi nađen način da se obeštećenje ubrza. Učesnici u raspravi, predstavnici starih vlasnika i nji-hovih udruženja, kao i predstavnici korisnika imovi-ne nacionalizovane posle Drugog svetskog rata, imali su brojna pitanja i primedbe. Predstavnik korporacije PKB, koja je sada vlasnik poljoprivrednog zemljišta koje podleže restituciji, smatra da kod ove vrste ze-mljišta treba uvesti klauzulu da promena njene na-mene nije dozvoljena novim-starim vlasnicima, jer bi pretvaranje poljoprivrednog u građevinsko zemljište ugrozilo prehrambenu sigurnost države. Predstavnici starih vlasnika izneli su zahtev da se vrednost objekata i indeksiranje obveznica za obešte-ćenje vrši u evrima, na šta je potpredsednik Vlade đe-lić rekao da se nastoji očuvati dinar i da se nalazimo u postupku de-evroizacije. On je to obrazložio činjeni-com da Srbija sigurno neće preći na evro u narednih deset godina, a da je verovatnoća da se to dogodi u narednih 20 godina vrlo mala.

M.N. - M.S.

9

www.pks.rs

broj 66DOGAđAJI

u Srbiji počela primena Tir EPD sistema

unapređen carinski sistem Srbijeu Srbiji su stvoreni uslovi za početak primene sistema Tir EPD, elektronske najave karneta Tir, koji će znatno pojednostaviti i ubrzati carinske procedure u oblasti tranzita

Na stručnom seminaru u Aran-đelovcu “Iskustva u primeni

TIR-EPD - neophodnost i benefici-je” istaknuto je da sistem TIR EPD (Electronic Pre-Declaration System) podrazumeva prethodnu najavu TIR karneta carinskim ispostavama elektronskim putem, što znači da vlasnik tog međunarodnog carin-skog dokumenta šalje TIR deklaraci-ju u Ženevu, u sedište Međunarodne unije drumskih transportera (IRU). Nakon toga, IRU tu deklaraciju elek-tronskim putem unapred dostavlja carinskim ispostavama koje su u si-stemu TIR EPD i nalaze se na tranzit-noj ruti kojom će transporter proći.Direktor republičke Uprave carina Predrag Petronijević smatra da je pojednostavljenje carinske proce-dure u oblasti transporta jedan od prioriteta Uprave, čime će se srp-ska carinska služba svrstati u red modernih carinskih administracija. “Naša je obaveza da kao i sve osta-le odgovorne carinske administra-cije kontinuirano radimo na stva-ranju ambijenta i uslova u kojima će strani i domaći predstavnici po-slovne zajednice carinske postupke na graničnim prelazima i unutraš-njosti Srbije obavljati brzo i efika-

sno uz punu primenu savremenih informatičkih rešenja”, naglasio je on. Sistem TIR EPD u Srbiji uspeš-no je testiran 27. juna na graničnom prelazu Vatin u carinarnici Vršac.U korišćenju TIR sistema poseban akcenat je na njegovoj bezbedno-sti i kompjuterizaciji, zbog čega je usavršena aplikacija za elektronsku najavu TIR karneta, naglašava pred-sednik PKS Miloš bugarin. Aktivi-ranjem TIR sistema u Srbiji od 2001. olakšana je trgovina, smanjeni troš-kovi i omogućen brži protok robe na graničnim prelazima. Karnet TIR je carinski dokument kojim se pojed-nostavljuju carinske formalnosti u međunarodnom transportu robe.Pored Srbije, očekuje se skori poče-

tak primene tog sistema u Bosni i Hercegovini i Turskoj, a nešto kasni-je u Belorusiji, Rusiji, Gruziji, Ukra-jini i drugim zemljama. Prema po-dacima IRU, Srbija je četvrta na listi korisnika TIR karneta u Regionu u ovoj godini, posle Bugarske, Rumu-nije i Makedonije. Statistika Uprave carina Srbije pokazuje da se tranzit vozila sa TIR karnetima povećava. Tako je 2008. godine bilo 293.946 vozila, 2009. godine 206.947, a 2010. godine 227.584 vozila.Seminar u Aranđelovcu održan u Hotelu “Izvor”, organizovala je PKS, u saradnji sa makedonskim transportnim udruženjem AMERIT, uz podršku IRU.

Nada Mitrović

Koncept jednog prozora U sistemu TIR EPD trenutno je 15 država, a očekuje se da će do kraja godine biti pokrivene sve zemlje u TIR sistemu. Ovaj napredni elektronski sistem, koji podrazumeva maksimalno pojednostavljenu proceduru prelaska granice, zasnovan na “konceptu jednog prozora”, trenutno primenjuju Belgija, Bugar-ska, Češka, Estonija, Finska, Francuska, Nemačka, Mađarska, Letonija, Litva-nija, Moldavija, Poljska, Rumunija, Slovačka i Slovenija. Sistem se dinamično razvija, pa je u prvih pet meseci IRU izdao za 14 odsto veći broj karneta u 2011. godini, u poređenju sa istim periodom u 2010, navodi Marek Retelski, rukovodilac TIR odeljenja.

10

www.pks.rs

broj 66 PREDSTAVlJAMO

Popravljati propuste i podržavati poslove koji idu u dobrom pravcu, postepeno i po malo, ali svakog dana, stav je novog predsednika Skupštine PkS Marka ćulibrka

Značajnija uloga komore za veća očekivanja privrednika

Predsednik Skupštine Privredne komore Srbije Marko ćulibrk

Skupština Privredne komore Srbije na sednici održanoj 21.

juna ove godine, za svog novog predsednika izabrala je Marka ćulibrka, direktora Ateksa, diplo-miranog pravnika po obrazovanju i dugogodišnjeg privrednika. Ra-deći pretežno u oblasti tekstilne industrije, Ćulibrk je stekao isku-stvo u saradnji sa komorskim siste-mom pri rešavanju problema, koji su u ovoj privrednoj grani brojni. Stavovi su mu jasni i određeni, ali kao svaki mudar privrednik, ko-risti strategiju malih ali sigurnih koraka napred. Poznajem Komoru i komorski sistem, a shvatam i vre-me u kome se nalazimo, kaže novi predsednik Skupštine PKS.

Šta su vaši prvi planovi po izboru za predsednika Skupštine PkS?

U uslovima dominacije tržišta i po-stepenog povlačenja države iz sfe-re privređivanja, uloga Privredne komore Srbije postaje značajnija, a samim tim rastu i očekivanja veli-kog broja preduzetnika, menadže-ra, poslodavaca, direktora i drugih stvaralaca nove vrednosti da ovde nađu pravog sagovornika, oslonac i podsticaj. Na asocijaciju privrednika Srbije faktički je mada ne i formalno, prešao i najveći deo društvene od-govornosti za osmišljanje, iniciranje,

predlaganje i praćenje sprovođenja svih onih poteza, mera i aktivnosti koje vode stvaranju i doprinose ra-zvoju povoljnog privrednog okru-ženja. Uveren sam da će Privredna komora Srbije, kao institucija koja pokriva čitavo područje zemlje i sve njene grane, od poljoprivrede, preko industrije, do trgovine, saobraćaja i finansija, sve uspešnije ispunjavati ova očekivanja. Rukovodstva, rad-na tela i stručni timovi su u sve ve-ćoj meri tako sastavljeni da u njima dominiraju ljudi iz privrede sa isku-stvom i znanjem.

Novi Zakon o komorama, usvo-jen 2009, sa odloženim dejstvom od 2013, naišao je na negodovanje mnogih. kakav je Vaš stav po pi-tanju tog Zakona?

Taj Zakon nije dobar ni u formal-nom smislu, jer nije donet po prav-noj proceduri, a nije prihvatljiv ni u suštinskom smislu. Kad, kao prav-nik treba da nešto kažem o tom zakonu, setim se izreke našeg ču-venog pravnika Baltazara Bogišića: Što se grbo rodi, vreme ne ispravi. Neophodno je da se usvoji potpu-no novi zakon o privrednim ko-morama. Nacrt već postoji, stručne službe PKS i eminentni profesori sa Pravnog fakulteta u Beogradu su ga napravili tako da odgovara inte-

resu i privrede i države kao našeg partnera, po evrokontinentalnom sistemu. Ne možemo da prihva-timo anglosaksonski sistem, jer evrokontinentalni sistem komora u Srbiji postoji preko 150 godina, a ta struktura je dala rezultate u različitim istorijskim, društveno-političkim i vlasničkim sistemima, od knjaževine, kraljevine, socijali-stičke privrede, a pokazala se delo-tvorna i u tranziciji. Bilo bi opasno da se tako olako sad uruši.

Smatrate da je komorski sistem bio koristan privrednicima u tran-ziciji?

Privredna komora je, bez obzira na način organizovanja države i vla-sništva, zastupala interese privred-nika prema državi, a pomagala je i u otvaranju vrata prema spolja. U tranziciji se i srpska komora tran-sformiše. To je proces u kome je ona, bez velikih potresa, od komore čiji su članovi bili privredni subjekti sa državnom i društvenom svojinom, postala asocijacija privrednika, koji su novi vlasnici, akcionari, predu-zetnici. I oni su prepoznali komoru kao mesto gde mogu da nađu svoje interese, a među novim članovima su i velike kompanije i multinacio-nalne kompanije koje sad posluju u Srbiji. Iskustvo stranih kompa-

11

www.pks.rs

broj 66PREDSTAVlJAMO

nija je dragoceno i naši privredni-ci mnogo mogu da nauče od njih. Komora je još uvek u transforma-ciji, ali na dobrom putu da bude pravi predstavnik privrede. I to ne samo velike privrede, već i malih i srednjih preduzeća i preduzetnika i zanatskih radnji. Mi zastupamo interese svih članova, privredne subjekte i proizvodne i trgovačke i bankarske delatnosti, i uvoznike i izvoznike. Ti interesi nisu uvek isti, a komora je tu da ih pomiri u inte-resu celokupne privrede

koliko je važna uloga PkS u pred-laganju privrednih zakona?

Velika je uloga PKS u predlaganju zakona, ali takođe i podzakonskih akata. Jer često imamo problem u praksi da su neki delovi zakona neprimenjljivi. Takođe zajedno sa vladom treba da pratimo i anali-ziramo efekte usvojenih zakona. Radi toga je neophodno da PKS insistira na sprovođenju zaključka sa Parlamenta preduzeća „da u po-slovniku o radu Vlade treba uvesti obavezu pribavljanja mišljenja PKS za sve ekonomske propise“.

Da li su donosioci zakona uvek voljni da čuju glas privrede ili su ipak primarno vezani za svoje po-slaničke grupe?

Posle zasedanja Prvog srpskog parlamenta preduzeća, održanog u Narodnoj skupštini, mislim da su naši nosioci vlasti shvatili da u Komori postoji veliko znanje i isku-stvo, da članovi Komore prepozna-ju probleme i znaju kako problemi mogu da se reše.

Šta se iskristalisalo kao ključna potreba privrede?

Privrednicima koji ozbiljno i du-goročno rade, najvažniji je stabilan privredni ambijent koji podrazu-meva efikasan rad svih institucija, nastavak poreske reforme, smanje-

nje javne potrošnje kao i smanjenje crne i sive ekonomije. Kad postavlja-mo pitanje kursa, mi ne tražimo da on bude veći ili manji, već da bude stabilan i predvidiv, da možemo u nekom vremenskom periodu da pla-niramo. Najgore su ove dnevne osci-lacije. Ozbiljni privrednici ne očekuju od države da dekretom ili čarobnim štapićem reši sve probleme. Ali i mi privrednici moramo da vidimo u svojim kompanijama gde možemo sami nešto da učinimo i da pronađe-mo deset ili petnaest oblasti u kojima ćemo napraviti uštedu ili pomak ma-kar od jedan posto. I ako do kraja u tome istrajemo, imamo poboljšanje od deset ili petnaest procenata.

Šta treba uraditi da bi se otvorila radna mesta?

Treba da vratimo kapacitete u pre-rađivačkoj industriji, gde smo imali dobre rezultate i na domaćem trži-štu i u izvozu. Bez stvaranja nove vrednosti i bez izvoza nećemo moći ostalu privredu da pokrenemo. Ne možemo svi da trgujemo i jedni drugima pružamo usluge, već mo-ramo da imamo realni sektor, koji proizvodi nešto novo. Procenat

prerađivačke industrije je doveden sada na ispod 20 odsto učešća u ukupnom bruto društvenom proi-zvodu, a trebalo bi da bude barem 50 odsto. Nama privrednicima i ce-loj državi predstoji industrijalizaci-ja, ulaganje u proizvodnju. Imamo ugovore i sa zapadnim tržištima i sa Rusijom, ali često nemamo proi-zvode za izvoz.

Tekstilna industrija je jedna od onih koje su dobro radile, ali su loše prošle kroz tranziciju. kako je sada?

U tekstilnoj industriji pre 20-ak go-dina imali smo izvoza preko mili-jardu dolara iz Srbije, a onda je ta grana puštena niz vodu. Sada opet imamo preko 400 miliona dolara izvoza. Tekstilnoj i drugim sličnim granama treba pomoći da stanu na noge, u njima radi veliki broj rad-nika, pretežno ženska radna snaga, otvaranje radnih mesta je jeftino, mašine su jeftine i može da se radi u dve smene, a najvažnije - može-mo da imamo neto devizni priliv, jer je to roba koja se traži. U tom smeru već radi Odbor za tekstilnu industriju i industriju kože i obuće Privredne komore Srbije. »

Tranzicija je bolan proces, možda su nade bile prevelike, pa imamo ponište-ne privatizacije. Kako procenjujete privatizaciju Ateksa, u kome ste direktor?

Ateks je preuzela italijanska firma, koja se bavi proizvodnjom konfekcije. Oni imaju interes da razvijaju posao u Srbiji, pa je sada Ateks jedan od retkih trgo-vinskih lanaca koji dobro radi. Šteta što nije sačuvano više takvih privrednih su-bjekata koji su pre devedesetih bili giganti, u njima je bilo dosta znanja i resursa, imali su iskustva i na stranim tržištima. U mnogo slučajeva olako se ušlo u re-strukturiranje pa i gašenje nekadašnjih velikih preduzeća. Između ostalog, i zbog toga sada imamo dosta problema, od kojih je najveći - nezaposlenost. Moglo je da se radi malo organizovanije, kao što je radila Slovenija, koja je gasila samo ona preduzeća koja su stvarno bila u problemima i trebalo da idu u stečaj. Ali mnogim preduzećima je trebalo dati šansu da se prilagode, da nađu, sami ili uz pomoć države, strateške partnere. Na žalost, naša privatizacija je bila usmerena na popunjavanje budžeta, a privredna funkcija je bila u drugom planu. Smatralo se da će samo privatizacijom tržište rešiti sve probleme. Mi, privrednici, smo znali da je to nemoguće. I u svetu se pokazuje, naročito sad, tokom krize, da i zapadne tržišne ekonomije teško izlaze iz krize bez pomoći države.

12

www.pks.rs

broj 66 PRIVREDNI AMBIJENT

Najefikasniji način da se ostvare strukturne promene, ubrzani privredni rast i izvoz je privlačenje stranih direktnih investicija i pronalaženje strateških partnera sa razvijenih tržišta u svetu, navodi se između ostalog u Predlogu strategije industrijskog razvoja Srbije

Potrebni partneri sa razvijenih tržišta

Nova strategija industrijskog razvoja Srbije

Strategija industrijskog razvoja Srbije od 2011. do 2020. godine

polaže nadu u razvoj prerađivač-ke industrije, pre svega, automo-bilske i prehrambene od kojih se očekuje da obezbede stabilan rast proizvodnje i izvoza. Kako se isti-če u Predlogu strategije i politike razvoja industrije Srbije od 2011. do 2020. godine, najveća očekiva-nja usmerena su na automobilsku industriju koja bi na kraju tog pe-rioda trebalo da generiše više od petine ukupnog rasta izvoza prera-đivačke industrije. Na osnovu projekcija novog mode-la industrijskog rasta, kumulativni neto priliv stranih direktnih inve-sticija (SDI) trebalo bi da iznosi oko 22,7 milijardi evra, s tim da udeo prerađivačke industrije u uku-pnom prilivu mora biti podignut na preko 40 odsto. Tako će indu-strijski rast Srbije, pored spoljnih faktora, biti determinisan i doma-ćim nasleđenim problemima i bu-dućim izazovima.,,Doprinos proizvodnje motornih vozila i prikolica iznosio bi 17,4 odsto, a proizvodnje ostalih sao-braćajnih sredstava 3,3 odsto, pri čemu bi prosečni međugodišnji rast proizvodnje odmah prema-šio 34 odsto. Dvocifreni doprinos ukupnom rastu izvoza prerađi-vačke industrije obezbedile bi ta-

kođe i proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića – 12,2 odsto, pro-izvodnja osnovnih metala – 11 od-sto i hemijska industrija nekoliko procenata, s tim da bi proizvod-nja farmaceutskih proizvoda do-prinosila ukupnom rastu izvoza do 2020. godine sa oko 2,8 odsto. Predlog strategije industrijskog razvoja usvojila je Vlada Srbije, a kako je kreirano, promene u izvo-zu bi trebalo da idu u pravcu rasta udela proizvoda srednjih tehnolo-gija, uz pad udela proizvoda ba-ziranih na resursima. To znači da sleduje rast udela sektora mašina i transportnih uređaja u ukupnom izvozu, gotovo stagnacija pića i duvana i lagani pad ostalih sek-tora’’, kaže ekonomski savetnik premijera Srbije profesor dr Jurij bajec.

izvozna strategija

U strategiji se podseća da je osnov-ni cilj novog izvozno orijentisanog modela rasta dostizanje udela rob-nog izvoza u bruto domaćem proi-zvodu od 47,1 odsto do 2020. godi-ne. Navodi se i da do 2020. godine ne treba očekivati bitnije promene u pogledu izvoznih destinacija, udeo Evropske unije i zemalja Za-jednice nezavisnih država trebalo bi da bude blago povećan, a u ze-

Oko čega komora i država prvo treba da se angažuju?

Oko privatizacije u preduzećima gde ona nije uspela, ali još ima potenci-jala da se revitalizuje proizvodnja. Privredna komora Srbije i regionalne komore mogu da vide gde bi se mo-glo pomoći, da država nađe sredstva, a Komora da pomognemo u traženju partnera, da bi se takve firme pokre-nule. Tako je već spasen drvni kom-binat u Kuršumliji, koji je bio veliki sistem, potom gotovo pred gašenjem, a sada je pokrenuo proizvodnju, ima proizvod koji ide u izvoz, a nekih par stotina ljudi ima posao, što u jednoj maloj i nerazvijenoj opštini nije zane-marljivo. Ima još takvih preduzeća ali treba požuriti dok još ima prostora da se resursi spasu.Neophodno je da se dogovorimo sa vladom oko prenošenja nekih javnih ovlašćenja u PKS. Ono što kod nas radi, na primer, Agencija za privredne registre, u mnogim zemljama rade privredne komore. To bi u PKS bilo podjednako kva-litetno urađeno, bilo bi jeftinije pri-vrednicima, i najvažnije, ne bi se trošila budžetska sredstva.

Da li se naši privrednici boje no-vog talasa ekonomske krize?

Osluškujemo nove nepovoljne ve-sti o drugom talasu krize koji ipak drma najrazvijenije zemlje. Mi, koji želimo da izvozimo na ta tržišta, plašimo se da će doći do manje tra-žnje, a sigurno će doći do zastoja stranih investicija. Ali to je možda i šansa da mi pokrenemo sopstvene snage, da vidimo možemo li bolje da iskoristimo Fond za razvoj, da li je razvojna banka o kojoj se dugo priča zaista neophodna. Nije lako stvoriti više novca, a pitanje je i kako troši-mo ovaj postojeći. Mi, kao poslovna zajednica, imamo pravo da se više pitamo, jer često odluke koje se do-nose u predizbornim kampanjama, nisu adekvatne.

Mirjana Stefanović

13

www.pks.rs

broj 66PRIVREDNI AMBIJENT

mlje Sporazuma u zoni slobodne trgovine u Central-noj evropi (CEFTA) treba da se smanji.,,Srbija će morati da ojača ekonomske odnose sa biv-šim jugoslovenskim republikama i obnovi zapostav-ljene tradicionalno dobre poslovne odnose i trgovin-sku razmenu sa zemljama Bliskog i srednjeg Istoka i Severne Afrike. Rast izvoza biće moguć samo ukoli-ko pored jačanja sektora malih i srednjih preduzeća, budu privučene, zvučne transnacionalne kompanije, ili tehnološki obnove još uvek neprivatizovane veli-ke proizvodne kapacitete. Projektovan ukupan robni izvoz bi 2020. godine iznosio 24,8 milijardi evra i bio bi to rast od 18,8 milijardi evra u odnosu na 2009. go-dinu’’, navodi predsednik Privredne komore Srbije Miloš bugarin.Ukupan izvoz prerađivačke industrije bi dostigao 23,35 milijardi evra, odnosno činio bi blizu 94,1 odsto ukupnog robnog izvoza. Posmatrano po oblastima i granama prerađivačke industrije, najveći apsolutni porast izvoza očekuje se da zabeleži automobilska industrija, preko 3,6 milijardi evra. Oko 2,2 milijardi evra se očekuje od prehrambene industrije, a sa po dve milijarde evra i ukupnom povećanju izvoza doprinele bi i hemijska industrija i proizvodnja osnovnih meta-la. Prosečan godišnji porast industrijske proizvodnje u periodu 2011 – 2020. godina projektovan je na 6,9 od-sto, a u okviru ukupne industrije, prerađivačka indu-strija treba da bude uvećavana godišnje po prosečnoj stopi od 7,3 odsto. Procena je da će se efekti globalne ekonomske krize osećati i tokom 2011. i 2012. godine, posle čega se očekuje znatno brži rast, što je uslovljeno i planiranom dinamikom investicija. Ovakva kretanja dovela bi do povećanja učešća industrijske proizvod-nje u ukupnom domaćem proizvodu (BDP) sa 17,6 odsto u 2011. godini na 19,1 odsto u 2020. godini, a prerađivačke industrije sa 13 na 14,7 odsto.

Stabilnost i predvidivost

U ovom trenutku, a i u budućnosti, za Srbiju je naj-važnije da stvori stabilno i predvidivo poslovno okru-ženje koje će privući strane kompanije da dolaze i in-vestiraju. Najveće zamerke stranih investitora u Srbiji moraju biti otklonjene, a to su dalje pojednostavljenje administrativnih procedura, smanjenje korupcije, unapređenje politike konkurencije, jačanje finansijske discipline i regulisanje svojinskih prava.Perspektive oporavka industrijske proizvodnje Srbije, biće suočene i sa preprekama koje se pojavljuju na tom putu, među kojima su porast zaposlenosti i pad zarada, neiz-građena privredna infrastruktura i inflacija koja je u Srbiji prema međunarodnim standardima verovatno relativno visoka (danas najviša u Evropi) ocenjuje se, između ostalog u predloženoj strategiji koja je prihvaćena u Vladi Srbije.

Dakle, industrijski rast Srbije će, pored spoljnih faktora, biti determinisan i domaćim nasleđenim problemima i budućim izazovima. Perspektive oporavka industrije suočene su teškoćama koje se pojavljuju na tom putu, među kojima su porast ne-zaposlenosti i pad zarada koji se očekuje. Na ovakav zaključak, prema dokumentu koji je donela Vlada Srbije, sugeriše i činjenica da predstoji deregulacija elektroprivrede, da struktura tržišta finalnih pro-izvoda generiše rast cena i da je rast regulisanih cena nepredvidiv. Takođe, je permanentno prisut-na neizvesnost i opasnost od budžetskog i tekućeg platnog bilansa. Ukazuje se i da spoljni dug raste pa uredno servisiranje dugova predstavlja veliku pretnju privrednoj stabilnosti i rastu.U budućoj strategiji se, takođe ocenjuje da ,,ključ uspe-ha leži u stvaranju mnogo atraktivnijeg investicionog ambijenta za ulaganja u sektore prerađivačke indu-strije sa visokom dodatom vrednošću’’. Najefikasniji način da se ostvare strukturne promene, ubrzani pri-vredni rast i izvoz je privlačenje stranih direktnih inve-sticija i pronalaženje strateških partnera sa razvijenih tržišta u svetu, navodi se između ostalog u Predlogu strategije industrijskog razvoja Srbije do 2020. godine.

B. Gulan

Italijanska kriza neće zaustaviti investicijePotpredsednik PKS Mihailo Vesović rekao je da trenutna situacija u ekonomiji Italije može da zabrine srpsku pri-vredu kojoj je ona prvi izvozni partner. Nadamo se da će biti pronađeno rešenje da kriza u Italiji ne dobije velike razmere. Po rečima Vesovića, italijanska kriza mogla bi da ima negativne efekte na izvoz, investicije i bankarski sektor u Srbiji, ali situacija nije dramatična i očekuje se da će biti nađen način da budu rešeni problemi u toj tre-ćoj po veličini članici evrozone, četvrtoj u EU i osmoj u svetskoj ekonomiji.

14

www.pks.rs

broj 66 PRIVREDNICI

Spajanjem „Nektara” i „Fruktala” dobili smo kompaniju koja je među 20, a možda i 15 najvećih u Evropi, sa oko 1.300 zaposlenih i godišnjom prodajom vrednom oko 150 miliona evra

Promenićemo sliku o Srbima kao investitorima

bojan radun, izvršni direktor „Nektara”

Oči mnogih velikih privrednika iz Srbije ovih dana su uperene

u Slobodana i Bojana Raduna, oca i sina, vlasnike kompanije „Nektar” iz Bačke Palanke koja je nedavno preuzela „Fruktal”. Njihov uspeh u Sloveniji otvoriće vrata srpskom kapitalu u ovoj bivšoj jugosloven-skoj zemlji, jer su se dosadašnji po-kušaji mnogih srpskih biznismena da uđu na tamošnje tržište izjalo-vili. bojan radun, izvršni direktor „Nektara”, kaže da će novo ruko-vodstvo „Fruktala” pokušati i da promeni sliku o nama kao ulagači-ma i probati da dokaže da su Srbi dobri investitori kojih se ne treba plašiti. Dodaje i to da je proces pre-uzimanja bio cikličan, uz manje ili više trzavica, ali da se na sreću us-pešno završio.– Spajanjem „Nektara” i „Frukta-la” dobili smo kompaniju koja je u regionu apsolutni rekorder u proi-zvodnji negaziranih bezalkoholnih pića. Ona je među 20, a možda i 15 najvećih u Evropi, sa oko 1.300 zaposlenih i godišnjom prodajom vrednom oko 150 miliona evra.

Hoće li biti otpuštanja eventual-nih prekobrojnih radnika?

U ovom trenutku nije u planu ni-

kakva racionalizacija proizvodnje, niti smanjenje broja zaposlenih, jer i „Nektar” i „Fruktal” i „Heba”, koja je u našem vlasništvu, imaju optimalan broj radnika.

O čemu ste razgovarali na sastan-ku sa predsednikom opštine Aj-dovščina?

lokalna samouprava je insistira-la na tome da se sastanemo. Hteli su da čuju naše planove i da do-biju neku vrstu garancija da neće-mo smanjivati broj zaposlenih, da ćemo razvijati proizvodnju. Preu-zeli smo i obaveze da ćemo zadržati proizvodnju sokova u Ajdovščini. Ipak je to mala opština, sa malim brojem stanovnika i bilo kakve promene imale bi ozbiljne posledi-ce po lokalnu privredu. Sve neop-hodne garancije su dobili. Potpisali smo neku vrstu memoranduma sa opštinom. Takođe ćemo i podsti-cati razvoj voćarstva u Srbiji. Jer je dosad važilo pravilo da „Fruktal” od nas kupuje jeftino voće a onda u Srbiji prodaje skupe sokove. Po-kušaćemo to da promenimo. Od ove kupovine imaće koristi i srpski proizvođači voća, koji će zameniti dosadašnje dobavljače „Fruktala” iz Italije, Grčke, Španije. Sve što su

uvozili sa drugih tržišta, a raste, ili uspeva u Srbiji, biće korišćeno za sokove „Fruktala”.

Podrazumeva li taj dogovor zašti-tu prava „Fruktalovih” radnika u pogonu u Makedoniji?

Predstavnici opštine Ajdovščina od nas to nisu tražili. Naravno, skon-centrisani su na probleme u svojoj opštini. Ali, apsolutno će radna mesta i 60 radnika u Makedoniji biti sigurna. „Nektar” je društveno odgovorna kompanija, pa je to i po-slovna strategija sistema.

Pre Vas jedino je Veselinu Jevro-simoviću, kupovinom „Hermesa”, pošlo za rukom da uđe na slove-načko tržište. kakvo je Vaše isku-stvo, s obzirom na to da mnogim srpskim biznismenima takve na-mere nisu uspele?

Bez obzira na to što je proces pre-uzimanja bio težak i pun trzavica, ja zaista ne mogu da kažem da sam imao neprijatnosti. Naša isku-stva nisu negativna. Bilo je puno cikličnih hodova tokom procesa preuzimanja, ali na našu sreću u i zadovoljstvo – ishod je pozitivan. A kad je o regionalnoj saradnji reč

15

www.pks.rs

broj 66PRIVREDNICI

zadovoljstvo mi je da kao predsed-nik Srpske asocijacije menadžera najavim „Samit100” biznis lidera iz Srbije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore koji će od 6. do 8. oktobra biti održan u Aranđelovcu. To je prvi i jedinstven skup ovakve vrste u regionu, a zamišljen je da postane tradicionalni godišnji skup pri-vrednika iz ovog dela sveta.

Šta će „Nektar” dobiti time što će, preko „Fruktala”, ući na tržište Evropske unije?

Ova transakcija dala je snagu kom-paniji i potencijal za dalje širenje na tržište Evropske unije, što je plan „Nektara” u narednom pe-riodu. Ovim smo postali jedna od 20, a možda i 15 najvećih evropskih kompanija za proizvodnju negazi-ranih bezalkoholnih pića. Ali, pre svega, dobili smo kompaniju koja će biti apsolutni lider na tržištu biv-še Jugoslavije. Naravno, prioritet nam je evropsko tržište, naročito zemlje koje su nam geografski bli-že, poput Italije, Bugarske i Grčke.

u trenutku kada ovdašnji bizni-smeni prodaju imovinu da bi se razdužili, kako ste odlučili da se jednim delom zadužite da biste kupili „Fruktal”?

Inicijativa je došla sa druge strane, odnosno iz Pivare „laško”, koja je preko Pivare „Union” imala većin-ski paket akcija u „Fruktalu”. Ne ulazim u to iz kojih su razloga oni odlučili da prodaju akcije, ali činje-nica je da su imali neke finansijske poteškoće. I da je poziv došao od prodavca. Ova investicija je reali-zovana dobrim delom iz akumuli-rane dobiti. Dobro smo razmislili, mnogo puta prošli kroz poslovni plan… Namera nam je da nastavi-mo da gradimo zdravu kompaniju. Nismo uložili novac u nekretnine, zemljište ili nešto što ne donosi profit. Ubeđen sam da smo uradili

pravu stvar.

koliko iznosi kredit Evropske banke za obnovu i razvoj?

Bord direktora EBRD-a odobrio je nedavno 35 miliona evra za ovu investiciju. Ostaje da poslovni pro-računi pokažu da li je potrebno povlačiti celokupan novčani iznos. Ostatak je obezbeđen iz sopstvenih sredstva. Mi smo u ponedeljak 27. jula potpisali kupoprodajni ugovor o kupovini 93,7 odsto akcija „Fruk-tala”. Prethodi nam i pribavljanje odobrenja antimonopolskih komi-sija u svim zemljama bivše Jugosla-vije, s obzirom na to da obe kom-panije posluju na svim regionalnim tržištima. Takođe, naše je i pravo, ali i obaveza da od malih akcionara otkupimo ostatak akcija. Kad se na taj iznos dodaju i postojeći dugovi od oko 13 miliona, onda ukupna ulaganja dostižu cifru od oko 50 miliona dinara.

Možete li da uporedite poslovne rezultate „Nektara” i „Fruktala”?

„Nektar” je, u poslednje tri godine imao stabilne prihode od 60 do 70 miliona evra godišnje, dok je dobit nakon oporezivanja iznosila izme-đu devet i 12 miliona evra. Prihodi „Fruktala”, su u 2010. godini dosti-gli 56 miliona evra, a dobit posle

oporezivanja iznosila nešto manje od pet miliona evra. Zbog zadu-ženosti Pivovarne „laško”, koja je vlasnik „Fruktala”, dobit je bila oko 200.000 evra.

Hoće li „Fruktalovi” sokovi u Sr-biji biti jeftiniji?

Još nisu rađene kalkulacije, ali će cena „Fruktalovih” proizvoda ubu-duće biti srazmerna kvalitetu proi-zvoda.

kakvi su planovi sa „Fruktalom”?Brend je najvrednije što smo ovom kupovinom dobili. A ubuduće će se razvojni projekti „Fruktala” i „Nektara” raditi zajedno, i to na onim lokacijama na kojima to naj-više ima smisla. Tako da je sigurno da će se neke investicije odigrati u Srbiji, a neke u Sloveniji. U svakom slučaju, razvojni projekti radiće se zajedno.

G.R.K.

Carine poskupljuju izvoz

Na koji način država može da posdstakne izvozno orijentisanu privredu, na-ročito sada kada je drugi talas krize uzdrmao i neka naše važne trgovinske partnere?

Ponekad je nedostatak sertifikata i birokratske procedure ključna prepreka za prodaju robe van naših granica. Zbog toga je potrebno dodatno usklađivanje naših propisa sa propisima zemalja u okruženju. Drugi, takođe važan problem je što se veliki deo sirovina uvozi. Ponekad je čak reč i o sirovinama koje mogu da se kupe u Srbiji, ali su nažalost, van naših granica cene niže. Zato se vrlo često proizvođačima isplati da uvezu sirovine. To je naročito prisutna pojava kada je reč o konditorskoj industriji. Konkretno, mnogi proizvođači slatkiša uvoze mleko u prahu i šećer jer je van naših granica jeftiniji. Tu, međutim, na-staje drugi problem. Zbog carina i raznih drugih taksi naša roba tako postaje skuplja, odnosno nekonkurentna na stranim tržištima.

16

www.pks.rs

broj 66 PRIVREDNI AMBIJENT

Domaći veledrogeristi primljeni su u punopravno članstvo Evropske asocijacije GirP, čime su ušli u društvu pouzdanih partnera, koji u lancu snabdevanja, garantuju najviši nivo kvaliteta, integriteta i izvrsnosti

Punopravni član evropske asocijacije

Grupacija veledrogerija PkS

Informacija o pokretanju procesa učlanjenja Grupa-cije veledrogerija Udruženja za trgovinu Privredne

komore Srbije, u Asocijaciju GIRP, međunarodnu ne-profitnu organizaciju koja okuplja nacionalne asoci-jacije veledrogerija, kao i pojedinačne veledrogerije koje posluju u zemljama članicama Evropske unije i Evropske zajednice EEA, sa sedištem u Briselu, pre-zentovana je još prošle godine na sednici Grupacije održanoj 29. marta 2010. godine, a inicijativa za pri-stupanje Privredne komore Srbije, odnosno Grupacije veledrogerija u punopravno članstvo GIRP, zvanično je pokrenuta na sednici 23. novembra 2010. godine. Ideja nam je bila da preko PKS, naša Grupacija posta-

ne punopravan član GIRP, mada, prema Statutu GIRP, organizacije punopravni članovi mogle su biti samo članice EU. Međutim, naša upornost je bila velika, pa smo angažovali predstavništvo PKS u Briselu, koje je stupilo u direktan kontakt sa čelnicima ove evropske Asocijacije. I, korak po korak, u kontaktu sa organiza-cijom GIRP, dostavljena nam je informacija da su spre-mni da izmene Statut u pogledu geografskih kriteri-juma, kako bi omogućili Privrednoj komori Srbije, u kojoj su okupljena preduzeća koja se bave prometom lekova, da kao nacionalno udruženje, bez obzira na to što Srbija nije članica EU, postane punopravni član ove organizacije, ističe sekretar Udruženja za trgovinu Privredne komore Srbije Gordana Hašimbegović. Kolegijum predsednika PKS maksimalno je podržao Grupaciju, kako bi konkurisala za status punoprav-nog člana, jer Asocijacija promoviše ulogu članica u obezbeđenju interesa javnog zdravlja i obezbeđuje uslove za zaštitu zajedničke politike kojom se omogu-ćava bezbedno i kontinuirano snabdevanje pacijenata širom Evrope svim registrovanim lekovima. Prepoznat je značaj GIRP asocijacije za Republiku Srbiju i za učesnike u prometu lekova u Srbiji , a s obzirom da GIRP, pre svega: razmatra sva profesionalna pitanja od neposrednog značaja za promet lekovima na veliko i bezbedno snabdevanje pacijenata, obezbeđuje efika-snu komunikacionu platformu između svih učesnika u oblasti zdravstvene zaštite, obezbeđuje, promoviše i

Krovna organizacija farmaceutskih asocijacija veledrogerija u Evropi

GIRP, “Groupement International de la Répartition Pharmaceutique” ili “European Association of pharmaceutical Full-line Wholesalers” je krovna organizacija farmaceutskih asocijacija veledrogerija u Evropi. Zalaganjem PKS, preko Grupa-cije veledrogerija, Udruženju za trgovinu čiji je ova grupacija član, kao i predstavnice PKS u Briselu, došlo je do promene statuta GIRP, čime je omogućeno da PKS - Grupacija veledrogerija, postanu njeni punopravni članovi, iako Srbija još uvek nije članica EU. GIRP okuplja nacionalne asocijacije od preko 600 veledrogerija, koje posluju u 31 evropskoj zemlji. Članovi GIRP-a zapošljavaju oko 140.000 ljudi i distribuiraju 100 milijardi evra vrednih lekova, svake godine. Obavljajući svoju ulogu, garantuju najviši nivo kvaliteta, integriteta i izvrsnosti. GIRP članovi su pouzdani partneri u lancu snabde-vanja od proizvođača, farmaceuta, zdravstvenih radnika i pacijenata, pre svega imajući u vidu bezbednost lekova.

17

www.pks.rs

broj 66PRIVREDNI AMBIJENT

zastupa stavove i mere iz delokruga svojih aktivnosti na nacionalnom, evropskom i međunarodnom ni-vou, obezbeđuje razmenu iskusta-va, naučnih saznanja, podataka i usluga, vezano za aktivnosti članica, čime doprinosi unapređenju i ra-zvoju know how. Najzad, posle niza aktivnosti sa naše strane, Evropska asocijacija GIRP, na skupštini svojih članica, 21. januara 2011. menja Statut i donosi odluku o prijemu Privred-ne komore Srbije, Udruženja za trgovinu, Grupacije veledrogerija u punopravno članstvo Evropske asocijacije. Ovim članstvom dobijaćemo re-dovne informacije o stanju na trži-štu lekova u EU, novosti iz oblasti registracija, zakonske regulative i svega onog što se odnosi na promet lekova. Naša zakonska regulativa koja se odnosi na promet lekova trebala bi da bude usklađena sa evropskim standardima, a mi ćemo moći da budemo direktni učesnici u tome i partner našoj Vladi. Već su počeli da stižu pozivi za edukaciju članica u oblasti farmaceutske de-latnosti i to bez plaćanja kotizacije, koja svakako nije mala. Posebno značajno bilo je učešće predstavnika srpskih veledrogeri-sta na 52. godišnjoj skupštini u Ta-linu u Estoniji od 5. do 7. juna 2011, na kojoj smo i zvanično bili pri-mljeni u ovu Asocijaciju, i ponosni smo što se na sajtu GIRP asocijacije nalazi srpska zastava i kontakti sa srpskom Komorom i Grupacijom, kaže Gordana Hašimbegović.Tom prilikom, sa predsednikom GIRP rene Ženi (René Jenny) i ge-neralnim sekretarom Monuikom Derek Pua (Monik Derecque-Po-is) dogovoreno je da rukovodstvo GIRP-a poseti PKS 13. oktobra ove godine. Toga dana, u Skupštini gra-da Beograda biće obeležena 10-to-godišnjica postojanja Grupacije ve-ledrogerija PKS.

Nada Mitrović

Finansijski rezultati privrede Srbije

Pet najvećih pravedve trećine gubitaka Prošla godina bila je prava slika krize koja je po-godila srpsku privredu: preduzeća povećavaju zaduženost, investiranja su minimalna, dok je najozbiljniji preokret napravio NiS, koji je od gubitaša prerastao u najprofitabilniju kompaniju

Gubici srpske privrede su naj-veća boljka, a njeno adekvatno

lečenje još nije ni počelo. Da bi se počeli rešavati problemi, potreb-no je pre svega ispitati najgori deo srpske privrede, velika preduzeća, budući da polovinu svih minusa nosi 831 veliko preduzeće. Čak 250 milijardi dinara iznose kamate na ukupan gubitak privrede, a samo u 2010. godini na kamate je otišlo 105,8 milijardi dinara. Zato se i predlaže da vlada suštinski, ne samo rečima, analizira gubitke svih velikih i primeni model NIS-a koji je kako kažu izašao iz krize. Jer, to navodi na pitanje da li je država u toj meri nesposoban vlasnik da je privatni kapital za godinu dana uspeo da preokrene bilanse najveće naftne kompanije u Srbiji - nagla-vačke. U NIS-u kažu da su to uspeli, pre svega, povećanjem efikasnosti kompanije. To su uglavnom bili unutrašnji troškovi, tekući remonti i održavanje, optimizacija nabavki i rast sopstvene proizvodnje nafte. Uprkos složenim uslovima u kojima kompanija posluje, kolebanju de-viznog kursa i tendenciji rasta cene nafte na svetskom tržištu, izabrana taktika dala je rezultate. Značajno je smanjen dug bankama, firma je bila kritično zadužena, a 2010. godinu je završila sa pozitivnim poslovanjem. Tako je 2010. godina postala najus-pešnija za NIS u poslednjoj deceniji. To je godina kada je kompanija in-

kasirala dobit, povećala obim proi-zvodnje nafte za trećinu, s plasma-nom da do 2020. godine kompanija vredi pet milijardi dolara.

Veliki nose i velike minuse

Analiza Agencije za privredne regi-stre, koja je pokazala da je gubitak srpske privrede prošle godine izno-sio 90 milijardi dinara, od čega dve trećine ,,donosi’’ pet najvećih, odraz je činjenice da nije bilo suštinskog restrukturiranja kompanija, navodi profesor na fakultetu FEFA dr Ne-bojša Savić. Drugi problem je što se toleriše činjenica da ista preduzeća godinama beleže gubitke, a ne pre-duzimaju se nikakve mere. Dakle, činjenica je da je 2010. bila bolja od 2009, ali lošija od 2008. godine. Proš-la godina je bila godina u kojoj je kulminirala kriza. Ona se kod nas posmatra samo kroz bruto domaći proizvod, dok je u modernoj eko-nomiji osnovni kriterijum kretanje zaposlenosti. Dakle, iz krize ćemo izaći kad zaposlenost počne da ra-ste, a taj kriterijum za sad ne daje mnogo nade, imajući u vidu da je u 2010. godini gotovo 71.000 ljudi ostala bez posla, što je pad zaposle-nosti u privredi od 6,6 odsto, a sto-pa nezaposlenosti u Srbiji sad je 22,2 odsto. Smanjenje gubitaka u odnosu na 2009. godinu, kad je iznosio 102,2 milijarde dinara, ekonomisti ocenju-ju pouzdanim znakom da je do ne-

18

www.pks.rs

broj 66 PRIVREDNI AMBIJENT

kog ,,utezanja’’ privrede ipak došlo, iako suštinski problemi nisu rešeni.

Početni oporavak privrede

Početno oživljavanje privredne aktivnosti na globalnom nivou, tokom 2010. godine je doprinelo i izvesnim pozitivnim kretanjima u celokupnoj privredi Republike Sr-bije. Postepeni oporavak privrede prvenstveno je pokrenut značajnim rastom izvoza od 24,3 odsto u od-nosu na prethodnu godinu. Pored toga, u 2010. godini je zabeležen i umereni rast obima aktivnosti od-nosno bruto domaćeg proizvoda (1,8 odsto) i industrijske proizvod-nje (2,9 odsto), ali to još uvek nije bilo dovoljno da nadoknadi pad u prethodnoj godini. Početni opora-vak privrede rezultirao je i zaustav-ljanjem daljeg pada profit abilnosti. ,,Međutim, i pored prisutnih pozitiv-nih tendencija, u 2010. godini, poseb-no izražena negativna obeležja pri-vrednom ambijentu davali su snažni inflatorni pritisci (stopa inflacije od 11,5 odsto), zatim slabljenje domaće valute za 10 odsto u odnosu na vred-nost evra na kraju prethodne godine, kao i smanjeni obim privučenih stra-nih direktnih investicija u poređenju sa 2009. godinom. Takođe važno je navesti i da je domaća tražnja, koja je u pretkriznom periodu bila glavni pokretač razvoja, tokom 2010. go-dine stagnirala, navodi ružica Sta-menković, registratorka u Registru za finansijske izveštaje Agencije za privredne registre. I na kraju treba istaći da je problem najvećeg dela ostatka srpske privre-de, to što su investicije najređi stvarni razlog gubitka. Jer, da su one razlog, onda bi postojala i nada da će nove investicije doneti novi proizvod koji će moći da pokrije gubitke. Ovako trošimo više svake godine u proseku 20 odsto nego što proizvedemo. U tome i treba tražiti uzroke zašto pri-vrednici uvek šalju vapaje za pomoć.

B. Gulan

Pozitivno i negativno

Ružica Stamenković kaže da je na osnovu 90.985 obrađenih izveštaja (od uku-pno 96.251), 51.963 preduzeća poslovalo pozitivno, 31.787 je ubeležila gu-bitak iz poslovanja u prošloj godini, dok je njih 7.238 na nuli. Najveći nosioci gubitaka su privredna društva, i to mala, koja su se ubrzano zaduživala, pa je skok zaduženosti bio 65 odsto prošle godine u odnosu na 2009. godinu. Gu-bici malih su od četiri milijarde dinara iz 2009. godine narasli na 38 milijardi dinara. Nosioci gubitaka su ipak najveći jer je 831 veliko privredno društvo generalisalo gubitke od 42 milijarde dinara.

Banke cvetajuBanke u Srbiji u 2010. godini su cvetale. Ostvarile su 22,6 milijardi dinara do-bitka, 28,8 odsto više nego 2009. godine, kaže Ružica Stamenković. Ona ističe da su 22 banke poslovale pozitivno, a da je njih 11 ubeležilo gubitke. Takođe broj zaposlenih u bankarskom sektoru smanjen je za 5,2 odsto. Po rečima Ružice Stamenković, 26 osiguravajućih društava u Srbiji ostvarilo je profit od 1,9 milijardi dinara, što je skok od 129,3 odsto u odnosu na 2009, dok sek-tori finansijskog lizinga i brokersko dilerskih društava i u 2010. godini beleže gubitke. Brokerske kuće su prošlu godinu završile s minusom od 351 miliona dinara, upola manje nego 2009. Finansijski lizing je u gubitku od 532 miliona dinara, saopšteno je u APR-u. ,,Istovremeno, sve te grupe karakteriše pad zaposlenosti. U osiguranju je to 6,7 odsto, u brokerskim kućama 26,6 odsto, u finansijskom lizingu 5,5 odsto’’, kaže Ružica Stamenković. Ona još dodaje da je prošle godine broj brokerskih kuća sa 60 smanjen na 50.

19

www.pks.rs

broj 66ZAKONI

Centralizovani sistem javnih nabavki mogao bi da osujeti korupciju, nabavke “po meri” onoga ko treba da dobije posao. uslov je da se do kraja godine izglasaju izmene i dopune Zakona

Odzvonilo naručenim poslovimaJavne nabavke

Centralizacijom javnih nabavki u Srbiji, uštedelo bi se oko 300

miliona evra godišnje, istakao je potpredsednik Vlade Republike Sr-bije božidar Đelić, otvarajući javnu raspravu o Nacrtu strategije za jača-nje javnih nabavki u PKS. Ova pro-cena izvedena je na osnovu ušteda ostvarenih u Sloveniji, koja je, za-hvaljujući centralizovanom sistemu javnih nabavki uspela da uštedi je-dan odsto BDP, što bi na nivou Srbi-je značilo 300 mili ona evra. Javne nabavke, koje u Srbiji čine oko 10 odsto bruto društvenog proizvoda, ili više od tri milijarde evra godišnje, predstavljaju izu-zetno značajan izvor novca na koji treba gledati kao na mogućnost, jer kupovina države je ono što treba da izrazi potrebe cele nacije. Kada se kupuje aparat u oblasti medici-ne, ili se nabavlja izvođač za auto-put, ili brzoprotočni internet, javne nabavke moraju da obezbede do-brobit zajednici. Transparentnost, slobodna konkurencija i pravna sigurnost u javnim nabavkama smanjuju poslovni rizik zemlje i ona time postaje privlačnija stra-nim firmama i investitorima. Tu su i šanse za našu privredu, jer država kao kupac u regionu ili zemljama Evrope predstavlja referencu koja znači firmama prilikom učešća na tenderima i na nekim drugim tr-žištima, ukazao je potpredsednik Vlade, podsetivši da je Zakon o jav-nim nabavkama izglasan prvi put 2002, a da pre toga ova oblast nije bila regulisana. đelić je istakao da moramo izbeći situacije u kojima neke fantomske

firme obaraju tendere, udružuju se sa drugim firmama i obezvređuju čitav postupak, kao i slučajeve nabavki u ko-jima se izmišljaju uslo-vi samo da bi se, kako se kaže u narodu, “nacrtao onaj koji treba da dobije posao”. Zbog toga je neop-hodno pojednostavljenje pro-cedura, kako bi se legitimnim, fer igračima omogućilo da uče-stvuju u takmičenjima, poručio je đelić. Potpredsednica Privredne komore Srbije Vidosava Džagić, predstav-ljajući aktivnosti PKS na jačanju si-stema javnih nabavki u Srbiji, ista-kla je da je najveći deo problema u oblasti javnih nabavki identifiko-vala poslovna zajednica. Institu-cionalna uloga Privredne komore Srbije u dosadašnjem razvoju siste-ma javnih nabavki u Srbiji ogleda se, pre svega, kroz praćenje imple-mentacije Zakona, konsultacije sa privredom, uočavanje primedbi i pokretanje incijativa za izmenu

r e g u l a t i v e u sistemu javnih nabavki, radi pojednostavljenja, olakšanja, ubrzanja procedura i smanjenja troškova. “Jedan od naših predloga bio je da se ostvari preferencijalni status domaćih ponuđača, jer još imamo problem sa podizanjem konkuren-tnosti naših kompanija”, ukazala je Džagić, dodajući da je u komor-skom sistemu Srbije organizovan veliki broj obuka i edukativnih pre-davanja u oblasti javnih nabavki.

Đelić: Sledi veliki zajednički posao sa PKS

Sumirajući bogatu raspravu tokom sastanka, Božidar Đelić, potpredsednik Vlade Srbije, rekao je da bi budući Zakon trebalo da favorizuje kompanije koje ulažu u razvoj, tehnologiju i kadar. Istovremeno, potrebno favorizova-ti proizvode iz Srbije, bez obzira da li su preduzeća u domaćem ili stranom vlasništvu, jer svi zapošljavaju domaću radnu snagu. Borba protiv korupci-je je imperativ za povratak poverenja u validnost svih javnih nabavki. “Pred nama je veliki zajednički posao sa Privrednom komorom Srbije da pokažemo građanima i privrednicima da sistem javnih nabavki daje najbolje rezultate, najbolje i najjeftinije proizvode i usluge i da sistem javnih nabavki bude šansa za privredu, a ne za neke specifične interese”, zaključio je Božidar Đelić.

20

www.pks.rs

broj 66 ZAKONI

Strategija razvoja javnih nabavki u Srbiji

Centralizacijom do uštedeGodišnja vrednost javnih nabavki u Srbiji izno-si oko četiri milijarde evra, a prema procenama, čak četvrtina tog novca izgubi se zbog korupci-je. Nova strategija nudi rešenja problema

Skupština PKS usvojila je u maju i Inicijativu za izmene i dopune Za-kona o javnim nabavkama na osno-vu primedbi, predloga i sugestija privrednika, koja je prosleđena Mi-nistarstvu finansija. Potpredsednica Komore je izrazila uverenje da se PKS, učestvujući u izradi nacrta tek-sta ove strategije u okviru Tvining projekta, kvalifikovala da bude in-stitucionalni partner u infrastruk-turi implementacije sistema javnih nabavki u Republici Srbiji. Daliborka Srećkov iz Uprave za javne nabavke, predstavila je reše-nja za unapređenje sistema javnih nabavki u strategiji, dok je predsed-nik Republičke komisije za zaštitu prava u postupcima javnih nabavki borislav Galić predstavio je tu ko-misiju, formiranu oktobra 2010. kao samostalan i nezavisan organ. U izuzetno angažovanoj raspravi, koju su organizovali Privredna ko-mora Srbije u saradnji s Ministar-stvom finansija, učestvovao je ve-liki broj privrednika, koji su izneli primere iz svog poslovanja, ali su predočili i konkretne primedbe, predloge i sugestije koje bi trebalo ugraditi u predloženi dokument. Poslovni ljudi, između ostalog, go-vorili su i o neophodnosti da drža-va u procesima tendera prepozna kompanije koje legalno posluju, in-vestiraju u proizvodnju i jačaju ka-drovski i tehnički kapacitet. Bilo je reči i o procedurama kod malih jav-nih nabavki do 30 000 evra, o jača-nju javnog i privatnog partnerstva, neophodnosti ravnopravnog učešća domaćih i stranih ponuđača, zatim, o potrebi izgradnje mehanizma koji bi proveravao finansijske rejtinge kompanija, uz jedinstven zahtev da se povede efikasnija borba pro-tiv korupcije u javnim nabavkama. Naglašeno je i da veliki tenderi mo-raju da imaju adekvatnu tendersku dokumentaciju i predloženo da se javno objave crne i bele liste ponu-đača, kao i da se formira digitalna biblioteka za naručioce.

N.M. i M.N.

Strategija razvoja javnih nabavki u Srbiji i Akcioni plan koncipirani

su u nekoliko poglavlja: uvod i po dva dela koja se odnose na institu-cionalni i regulatorni okvir javnih nabavki. Strategija, kroz izmene i dopune postojećeg Zakona o jav-nim nabavkama, nudi rešenja za uspostavljanje efikasnijeg sistema, istaknuto je na prezentaciji i javnoj raspravi u Privrednoj komori Srbije. Osnovni cilj predložene strategije jeste unapređenje celokupnog si-stema, ali i vraćanje poverenja jav-nosti, s obzirom da se, kada je reč o nabavkama, vrlo često govori o korupciji, kaže predstavnica Upra-ve za javne nabavke Daliborka Srećkov.

Godišnja vrednost javnih nabavki u Srbiji iznosi oko četiri milijarde evra, a prema procenama, čak četvrtina tog novca izgubi se zbog korupcije. Jedno od ključnih rešenja je centralizovanje nabavki, ali tako da sve funkcioniše kao dobro uređen, jedinstven sistem, usklađen s ostalim srodnim zakoni-ma. Centralno telo sprovodilo bi po-stupak nabavke za određenu robu i usluge, standardizovane Zakonom, većem broju naručilaca. Na taj način smanjio bi se broj nabavki, koje bi, sa-mim tim, bile lakše kontrolisane. Za državu to znači smanjivanje cena po osnovu kupovine na veliko, za naru-čioce uštedu resursa, a za ponuđače stabilnije odnose s kupcima i smanji-vanje troškova. Iskustva suseda, Italije, Austrije, Slovenije i Hrvatske pokazuju da ovakav sistem donosi velike uštede na godišnjem nivou, smanjen rizik od korupcije, jer se postupci spro-vode transparentno.

Nevidljivi kupac i kontrolor

Strategija predviđa i nastavak profesionalizacije kadra za obav-ljanje posla javnih nabavki, kako bi se jasno znalo šta je čija uloga i odgovornost u tom procesu. Uglavnom je vidljiva uloga ruko-vodioca, direktora, ministra i ko-misije koja je sprovodila postupak javne nabavke, a ostaju nevidljivi oni koji su inicirali da se neka na-bavka pokrene, da se nešto kupi,

21

www.pks.rs

ZAKONI

smatra Srećkov. Problem je što nigde nema ni onih koji prate rea-lizaciju ugovora. Ako smo izabrali najboljeg ponuđača, a niko dalje ne kontroliše realizaciju nabavke, omogućujemo mu da isporuču-je po višim cenama robu slabijeg kvaliteta, ili u manjoj količini u od-nosu na dogovoreno i čitav proces nabavke se obesmišljava.Nova strategija predviđa efikasniju kontrolu izvršenja odluka repu-bličke komisije. Jačanje mehanizma koji obavezuje na odluke donete u postupku zaštite prava, primoraće učesnike u postupku javnih nabav-ki da postupaju savesno, poštuju-ći sve propisane odluke i načela. Predviđeno je i unapređenje siste-ma interne kontrole i revizije u jav-nim nabavkama.Za ponuđače neophodni su osmi-šljeni programi obuke u saradnji s privrednim komorama, vodiči i priručnici, kako bi tačno znali koja su njihova prava i obaveze u proce-su nabavke, kako da pripreme po-nudu, zaštite svoja prava. Jedan od mehanizama, koji obezbeđuje tran-sparentnost, a smanjivanjem uticaja ljudskog faktora može pomoći u suz-bijanju neregularnosti, jesu elektron-ske nabavke. Nacionalni portal jav-nih nabavki (http://portal.ujn.gov.rs), u nadležnosti Uprave za javne na-bavke (www.ujn.gov.rs), predstavlja platformu za elektronsko oglašavanje tendera, izveštaja o zaključenim ugo-vorima, odluka Republičke komisije za zaštitu prava, kao i za objavu i pre-uzimanje konkursne dokumentacije. Na portalu se objavljuju javne nabav-ke, konkursna dokumentacija (nije obaveza), ali treba predvideti i način sprovođenja elektronskih tendera i elektronske kupovine.

Prevencija korupcije

Iskustvo je pokazalo da je korupciju najteže otkriti u fazi planiranja na-bavki, pre svega, zato što je to uglav-nom neuređena i netransparentna oblast. Stoga će zakonom biti propi-

sani rokovi, forma i sadržina godiš-njih planova nabavki, kao i obaveza blagovremenog objavljivanja plana na Portalu. Takođe, ukoliko predlozi izmena Zakona o javnim nabavka-ma budu usvojeni, biće objavljivane i jedinične cene za određenu robu i usluge, kako bi se sprečilo favorizo-vanje pojedinih dobavljača. Stručnja-ci u ovoj oblasti veruju da je važno zahtevati od naručilaca da obrazlo-že svrsishodnost nabavke i objasne kako su procenili njenu vrednost. Kada naručioci svoje planirane na-bavke budu objavljivali na portalu, tačno će se znati šta će ko kupovati javnim sredstvima, a pretpostavlja se da će mnogi i odustati od određenih kupovina, kada ti podaci budu javni tokom čitave godine.U suzbijanju korupcije pomoglo bi i uvođenje krivičnog dela zloupo-trebe, smatraju stručnjaci. Zloupotrebe u oblasti zaštite prava, kada je u pitanju neopravdano zau-stavljanje procesa nabavke, Slovenija je suzbila uvođenjem penala za po-nuđača. Sa druge strane, jačanje kon-kurencije na tržištu javnih nabavki, uslovi za veći broj ponuđača na ten-derima, smanjuju mogućnost kartel-skog dogovaranja. U Srbiji je stalan pad prosečnog broja učesnika u po-stupku nabavke. Tako je prosečan broj ponuđača na tenderima 2003. bio 8,5, dok je 2010. bio 3,5. Čim je smanjen broj ponuđača, mogućnost dogovaranja je veća. Rešenja su u jačanju kapaciteta naručilaca da ot-kriju i efikasno reaguju na kartelsko dogovaranje, odnosno ponuđača da, ulaganjem zahteva za zaštitu prava, spreče naručioce da “nameste” ten-der prilagođavajući tehničke specifi-kacije favorizovanom ponuđaču. Objavljivanje podataka o nega-tivnim iskustvima sa određenim ponuđačem, kao svojevrsno upo-zorenje naručiocima o tome koji ponuđač nije ispunio ugovorne obaveze, takođe može pomoći u uspostavljanju poštenih uslova.

N. Mitrović

22

www.pks.rs

broj 66 MEđUNARODNA SARADNJA

Srbija je bitan partner italije među zemljama u okruženju, a saradnja ostvaruje razvoj koji će se nastaviti, kaže Pjetro Vakiano, generalni se-kretar komore italijansko-srpskih privrednika

Međukomorska saradnja za bolje usluge firmama

komora iSP - član ino Pool PkS

Polazeći od stava da su svi pri-vrednici koji posluju u Srbiji -

naši privrednici, Privredna komo-ra Srbije inicirala je intenziviranje saradnje sa stranim udruženjima i komorama u Srbiji i formirala Ino Pool. Među prvima i najaktivniji-ma u Inopulu PKS, bio je i Pjetro Vakiano (Pietro Vacchiano), ge-neralni sekretar Komore italijan-sko-srpskih privrednika. Rrođen je 1977. u Udinama, a poslednjih go-dina bavi se bilateralnim komora-ma, njihovom ulogom i funkcijom u privrednoj saradnji. Govori en-gleski, nemački, srpski, slovenački i mađarski, a pre nego što je došao u Beograd, radio je u bilateralnoj komori u Mađarskoj. Članstvo u Komori italijansko-srpskih pri-vrednika (Komora ISP) nije oba-vezno, budući da je naša komora neprofitna organizacija koja je pri-znata od italijanske vlade, otkriva Vakiano.

koliko članova ima vaša organi-zacija, kako se taj broj menjao od osnivanja 2002. i kakva je proce-dura učlanjenja?

Pored brojnih malih i srednjih pre-duzeća, među članovima su i veli-ke kompanije kao što su Alitalia, Banca Intesa, Banca popolare fri-uladria/Credite Agricole, DDOR, Golden lady, Progetti, a naši ak-tivni članovi Upravnog Odbora su i Confindustria Udine, Unicredit, findomestic, Delta Generali, Man-gimificio Galtieri. Od 2005. godine predsednik Komore ISP je Vinčen-co Divela (Vincenzo Divella). Broj članova komore u proseku dostiže godišnju kvotu od oko 100 firmi, što pokazuje konstantan interes italijanskih privrednika za srp-sko tržište i srpskih privrednika za italijansko tržište. Pristupanje Komori ISP se ostvaruje nakon što zainteresovana firma prosle-

di zahtev Upravnom odboru, koji ga na prvom sledećem zasedanju razmatra. Ovakvom procedurom komora želi da garantuje kvalitet svojih članica, i tako zadrži dobru reputaciju i institucionalnu sliku u privrednim krugovima. Nakon odluke Upravnog odbora, firma prilaže potrebnu dokumentaciju i smatra se punopravnom članicom na period od 12 meseci od dana plaćanja članarine.

u Srbiji kažemo da je komora po-srednik između privrede i vlade. kakav je odnos vaše organizacije sa italijanskom vladom i da li ste povezani sa komorama u italiji?

Komora ISP je osnovana 2002. go-dine od strane italijanskih privred-nika koji su poslovali u tadašnjoj Jugoslaviji (prvobitan naziv je bio Komora italijansko-jugoslovenskih privrednika). Političke i istorijske preokrete u zemlji je pratila i naša Komora, koja 2006. godine biva priznata pod nazivom ,,Komora italijansko-srpskih privrednika” od strane Vlade Italije zakonom 518/70. Komora ISP je članica svet-ske mreže Italijanskih privrednih komora u inostranstvu (Assoca-merestero), koja broji 75 komora u 50 različitih zemalja (ukupno 140 kancelarija) i više od 24.000 pridru-ženih firmi (od kojih je 70 odsto lo-kalnih firmi). Italijanske privredne komore u svetu predstavljaju sred-stvo podrške internacionalizaciji italijanskih firmi, koje su pod nad-

23

www.pks.rs

broj 66MEđUNARODNA SARADNJA

zorom italijanskog Ministarstva za ekonomski razvoj. Kao rezultat dekreta o reformi uređenja italijan-skog komorskog sistema, italijan-ske privredne komore u inostran-stvu 2010. godine zvanično postaju deo pomenutog sistema. Italijanske privredne komore u inostranstvu zajedno sa ekonomsko-trgovin-skim odeljenjem Ambasade Italije i nekadašnjim italijanskim institu-tom za spoljnu trgovinu, predstav-ljaju tri italijanske institucije koje, radeći zajedno, imaju za cilj podsti-canje ekonomske saradnje između Italije i zemlje u kojoj su prisutne.

kako vidite odnos vaše i drugih sličnih međunarodnih komora osnovanih u Srbiji sa Privrednom komorom Srbije? Da li postoji preklapanje aktivnosti, možda ri-valski odnos ili vidite prostor za konstruktivnu saradnju (iNOPO-Ol PkS)?

Inostrane komore u Srbiji daju značajan doprinos podršci pri-vrednicima koji posluju u Srbiji, tako da je veoma bitna njihova saradnja sa srpskim privrednim komorama. Tim povodom, Ko-mora ISP je 9. juna 2010. godine potpisala ugovor o saradnji sa zainteresovanim evropskim ko-morama (Francuske, Slovenije, skandinavskih zemalja i SAM) kako bi uspostavila radnu grupu koja bi ujedinila iskustva i zahteve pojedinačnih privrednika. Veoma je važna i saradnja sa PK Srbije i regionalnim privrednim komora-ma: tim povodom podsećam na projekat Unioncamere pod na-zivom Permanent forum Italia-Serbia (u saradnji sa PK Srbije, Siepa i Narr) i projekat italijanske regije Friuli Venecija-đulija pod nazivom INCO (nedavno zapo-čet u saradnji sa PK Beograda, PK Udina, Confindustria Udine i Fri-uli Innovazione). Saradnje ovog tipa između inostranih i srpskih komora su vrlo korisne jer omo-

gućavaju samim komorama pru-žanje sve boljih i brojnijih usluga firmama.

Da li je, s obzirom na novi talas ekonomske krize, realno očekiva-ti najavljenu investiciju od jedne milijarde evra u hidroelektrane u Srbiji?

Početna faza pregovora je, naročito kada govorimo o velikim investitori-ma i projektima, poverena Ambasadi Italije i njenom ekonomsko-trgovin-skom odeljenju, a uloga Komore ISP je da podrži privrednike u poslova-nju. Saradnja i sinergije između ove dve institucije pružaju mogućnost praćenja italijanskih firmi od faze pregovora do svakodnevnih zahte-va nakon izvršenih ulaganja. Što se tiče finansijske krize, podsetiću da je poslednji talas italijanskih investicija u Srbiji započeo u 2009. godini kada je kriza bila najizraženija, tako da sve ukazuje na to da će prethodno najav-ljene investicije biti ispoštovane.

Najavili ste i neke nove investicije u oblati proizvodnje hrane, mašina i obradi drveta. Možete li da kažete konkretnije o čemu se radi?

Pored navedenih investicija u ener-getskom sektoru, automobilskoj industriji (pre svega Fiat i Dytech), tekstilnoj industriji (Golden lady, Benetton, Calzedonia e Pompea), proizvodnji obuće (pre svega Pro-getti) mora se imati na umu da je italijanski ekonomski sistem uglav-nom sačinjen od malih i srednjih preduzeća. Ove firme su zaintere-sovane za sektore u kojima je Srbija najkompetentnija, tj. za prehrambeni sektor, sektor obrade drveta i mašin-ski sektor. Ako današnjim fiskalnim i poreskim olakšicama dodamo sve prirodne naklonjenosti, kvalifiko-vanu radnu snagu, mogućnost po-slovanja u bescarinskim zonama i vrlo pogodne sporazume o trgovini (pre svega sa Ruskom Federacijom), jasno je zbog čega su se italijanski

privrednici odlučivali za ulaganje u Srbiji, što će nastaviti da bude trend i u budućnosti.

kako procenjujete privrednu kli-mu u Srbiji, gde već posluje oko 250 italijanskih firmi? Šta kažu privrednici, šta im odgovara, a na šta se najviše žale?

U Srbiju sam počeo da dolazim od septembra 2009. godine, nakon sed-mogodšnjeg iskustva u Mađarskoj gde sam i upravljao italijanskom privrednom komorom iz Budimpe-šte. Tokom ovog perioda primetio sam odličan ambijent za italijanske državljane i privrednike u Srbi. Či-njenica da u Srbiji ima oko 250 ita-lijanskih firmi čiji se ukupni obim poslovanja procenjuje na oko 2,4 milijarde evra i 18.000 zaposlenih, govori u prilog tome da su italijan-ski privrednici u Srbiji prepoznali prikladan ambijent za ulaganja. Uz pozitivne faktore, koje sam već pomenuo, primedbe, koje bih ja ipak definisao kao mogućnosti, odnose se na zakonodavni proces usaglašavanja sa zakonodavstvom EU(‘Acquis Communautarie’) i ra-zvoj infrastrukture.

koji su Vaši lični motivi da dođe-te u Srbiju i kakvi su vam utisci?

Zaduženje koje sam dobio u Srbiji je posledica prethodnog iskustva i obu-ke, kako jezičke tako i stručne, vezane za podršku u procesu internacionali-zacije italijanskih firmi u ovom delu Evrope. lični izbor je motivisan ube-đenjem da Srbija, pored činjenice da je bitan partner Italije među zemlja-ma u okruženju, ostvaruje značajan razvoj koji će se nastaviti i u nared-nim godinama. Što se tiče mog ličnog utiska, uz već pomenute pozitivne aspekte, želim da se zahvalim timu PKS, pre svega odeljenju za odnose sa Italijom, Darku Mamuli i Svetlani Jovanović, na odličnoj saradnji i uvek spremnoj podršci.

M.S.

24

www.pks.rs

broj 66 MEđUNARODNA SARADNJA

Predsednik Privredne komore Srbije Miloš bugarin pozvao je francuske privrednike da učestvuju u privatizaciji u Srbiji, jer potencijal za unap-ređenje saradnje Francuske i Srbije postoji, ali nije dovoljno iskorišćen

Saradnja zasnovana na investicijama Sekcija za Francusku

Na sednici Sekcije za Francusku u Privrednoj komori Srbije, predsed-nik PKS pozvao je ambasadora Fran-cuske Fransoa Gzavije Denioa da ohrabri privrednike da učestvuju u privatizaciji i investiraju u Srbiji. Po-slovanje srpskih preduzeća u koja je uložen francuski kapital i njihovi odlični poslovni rezultati pokazuju da investicije iz Francuske u Srbiju ne samo da doprinose povećanju srp-skog izvoza i poboljšanju poslovne klime u Srbiji, već značajno pozitivno utiču i na celokupno poslovanje sa-mih francuskih kompanija. Nedavno potpisani Sporazum o strateškom partnerstvu i saradnji Srbije i Francu-ske, trebalo bi da podstakne investi-ranje Francuske u Srbiju, posle zasto-ja usled ekonomske krize. Francuska je deveta na listi zemalja koje su investirale u privredu Srbije od 2000. do 2010. godine. Više od 7000 radnika zaposleno je u preduzećima u Srbiji u koja je uložen francuski kapital. Bugarin je naveo i primere uspešne privatizacije, među kojima prednjači „lafarž grupa“, koja je privatizovala „Beočinsku fabriku cementa“ i inve-sticijom od više od 102 miliona evra, svrstala se u red najvećih industrijskih investicija u Srbiji od strane francuskih kompanija. Ova fabrika jedna je od

najaktivnijih u podizanju bezbedno-sti na radu, usavršavanju zaposlenih i vodeći primer korporativne socijalne odgovornosti u Srbiji. Sledeći primer je pirotski „Tigar“, u vlasništvu fran-cuskog „Mišlena“, jednog od najvećih srpskih izvoznika, koji oko 70 odsto svoje proizvodnje izvozi na tržište Evropske unije. Zatim, „Tarket“ u Bačkoj Palanci, koji je kao deo multi-nacionalne kompanije sa sedištem u Francuskoj, u protekloj godini imao izuzetne poslovne rezultate, uprkos globalnoj finansijskoj krizi.Ambasador Francuske u Beogradu Fransoa Gzavije Denio ukazao je na efekte strateške odluke Francuske da privlači strane investicije, tako da danas zauzima 2. ili 3. mesto u svetu po privlačenju stranih investicija. Opredeljenje Srbije za priključenje Evropskoj uniji svakako je dobar si-gnal stranim investitorima, a samo pristupanje EU privlači i velike in-vesticije, dodao je on.Direktorka predstavništva PK Sr-bije u Parizu Vesna Pakaj predsta-vila je poslovnu kulturu u Francu-skoj, navodeći da je na francuskom tržištu nezadovoljena tražnja za mlečnim proizvodima, žitaricama, voćem i povrćem organskog pore-kla, kao i za jagnjećim mesom. S

druge strane, rečna riba ne posto-ji kao ponuda na tom zahtevnom, sofisticiranom tržištu. Na sekciji su prezentovana i pozitivna iskustva u francusko – srpskoj privrednoj saradnji.Dosadašnji predsednik Sekcije za francusku PKS Vojislav Stevano-vić iz „Simpa“, ponovo je izabran na tu funkciju, dok je za zamenika predsednika izabran Svetozar Šija-čić, član IO „Kredi Agrikol grupe“, zadužene za poslove sa stanovniš-tvom i mala preduzeća. Prisustvo naših kompanija u Francu-skoj nije na zadovoljavajućem nivou, a razlozi su možda loša struktura naše ponude, nedovoljno kvalitetan marketinški nastup na ovom tržištu, ili slabo poznavanje srpske privrede i mogućnosti od strane francuskih partnera, ocenio je Stevanović, do-dajući da srpski izvoz u Francusku u 2010, iako je povećan za 17,6 odsto u odnosu na 2009. još nije dostigao re-kordnu vrednost iz 2008. godine, pre ekonomske krize. Ako bi se nastavila kretanja izvoza kao u prva četiri me-seca ove godine, po kojima je vred-nost izvoza u francusku iznosila 82,4 miliona evra, 2008. bi mogla da bude lako nadmašena u ovoj, 2011. godini. Naime, izvoz je u prva četiri meseca ove godine veći za 14 odsto u odnosu na isti period prošle. Sekretar OIEO Olivera kiro rekla je da je Francuska 6. izvoznik i 5. uvoznik iz Srbije. Posle plenarnog dela Sekcije, odr-žana su Otvorena vrata za Fran-cusku, individualni razgovori privrednika i direktorke predstav-ništva PKS u Francuskoj.

25

www.pks.rs

broj 66MEđUNARODNA SARADNJA

investicije ruske Federacije u Srbiju iznose više od milijardu dolara, a sve više srpskih firmi posluje u rusiji. Širenje saradnje moguće u agra-ru, prehrambenoj i građevinskoj industriji

Potreban organizovan nastupSaradnja Srbije i rusije

Saradnju Republike Srbije i Ru-ske Federacije karakterišu izu-

zetne privredne veze, čemu naj-veći doprinos daje veoma dobra saradnja dve privredne komore (PKS i TIK RF). Privredne veze dve zemlje se stalno šire, povećavaju i obogaćuju. To podstiče i potpisani Sporazum o slobodnoj trgovini koji omogućuje da robe iz Srbije koje dođu na tržište Ruske Federacije budu za 30 odsto jeftinije od dru-gih. Ovo je između ostalog istakao potpredsednik Privredne komore Srbije Mihailo Vesović otvarajući seminar Trgovinsko – industrijske komore Ruske Federacije (TIK RF) o razmeni poslovnih informacija i sertifikaciji koji se održao u PKS. Direktor Trgovinsko industrijske komore Ruske Federacije u Srbiji i Crnoj Gori Aleksandar V. Grišin, posebno je naglasio da dobri odno-si između dve zemlje predstavljaju i osnovu za širenje ove saradnje. O dobroj saradnji dve zemlje govori i činjenica da investicije Ruske Fede-racije u Srbiju iznose milijardu do-lara, a da se sve više otvaraju i šire srpske firme u Rusiji. On je istakao da je robna razmena između Srbije i Ruske Federacije u 2010. godini iznosila 2,7 milijardi dolara i da je to uvećanje u iznosu na prethodnu godinu za 16 odsto. Izvoz iz Srbije beleži povećanje od oko 55 odsto u odnosu na prethodnu godinu i nje-gova nominalna vrednost je 534,7 miliona dolara. Uvoz beleži poveća-nje za oko devet odsto u odnosu na 2009. godinu sa nominalnom vred-nošću od 2,2 milijardi dolara. Nega-tivni saldo u trgovini Srbije sa Ru-

sijom u 2010. godini zabeležen je u visini od oko 1,62 milijarde dolara. Rusija je u 2011. godini šesti par-tner Srbije kod izvoza sa učešćem od šest odsto, a prvi u uvozu sa učešćem od gotovo 13 odsto. Po-krivenost uvoza s izvozom je 27 odsto. Spoljnotrgovinska razmena Srbije i Rusije za prvih pet meseci

2011. godine iznosila je 1,3 milijar-de dolara što je za oko 43 odsto više u odnosu na isti period lane. Izvoz iz Srbije povećan je za oko 71 od-sto i njegova nominalna vrednost iznosi 285,2 miliona dolara dok je uvoz iz Rusije veći za oko 37 odsto sa nominalnom vrednošću od oko milijardu dolara. Negativan saldo

Dodatna liberalizacijaDodatna liberalizacija trgovine između Srbije i Rusije donela je mogućnost bescarinskog izvoza na rusko tržište za više proizvoda, od kojih su najznačajniji drveni nameštaj i tepisi, a očekuje se da bi srpski izvoz u 2011. godini mogao da dostigne 750 miliona dolara. Srbija ima veliki broj proizvođača kvalitetnog nameštaja koji može da nađe kupce na ruskom tržištu, ali je neophodna bolja organizacija domaćih proizvođača nameštaja, tepiha, hrane, pića i ostale robe široke potrošnje, kako bi se što bilje plasirali na to ogromno tržište. Da bi se unapredila razmena između dve zemlje ministar ekonomije i regionalnog ra-zvoja Nebojša Ćirić i trgovinski predstavnik Ruske Federacije u Srbiji Jevgenij Kudinov potpisali su protokol kojim je liberalizovano oko 99 odsto trgovine sa Ruskom Federacijom. Prema tom dokumentu, ostvariće se dalja liberalizacija međusobne trgovine za sve tepihe i podne pokrivače, nameštaj, registar kase, monitore i projektore, televizijske prijemnike, skrob i glukozni sirup.

26

www.pks.rs

broj 66 MEđUNARODNA SARADNJA

Za predsednika Sekcije za bugarsku izabran je ivan Puletić iz “Min Div”, Svrljig, a za nje-govog zamenika ljubomir Simonović iz “Prve petoletke”, Trstenik

Problem poništenih privatizacija

Sekcija za bugarsku

Posle izbora ivana Puletića za predsednika, a ljubomira Si-

monivća za zamenika predsednika Sekcije za Bugarsku, na njenom Še-stom redovnom zasedanju konsta-tovano je da je privredna saradnja Srbije i Bugarske uglavnom bazira-na na robnoj razmeni, dok viši obli-ci nisu dovoljno razvijeni. Sekretar sekcije Milan ristić rekao je da je u procesu privatizacije u Srbiji kuplje-no bugarskim kapitalom 20 firmi i investirano 110 miliona evra. Tokom 2010. došlo je do dva veća bugarska ulaganja. Monbar PlC je u Inđiji otvorila fabriku za pre-radu starih olovnih akumulatora i izradu legure na bazi olova sa in-vesticijom od 12 miliona evra. Ta-kođe, bugarski Jugo-kaolin kupio je rudnik kvarca Belorečki peščar u Donjoj Beloj Reci za milion evra uz obavezna dodatnog ulaganja od 850 hiljada evra. Ristić je ukazao da je od dosadašnjih 20 privatizacija ostvarenih kapitalom iz Bugrske, raskinuto osam ugovora, a kod nekoliko je produžen rok za izmi-rivanje obaveza. U 2010. Bugarska je zauzela 13. mesto u izvozu i sed-mo u uvozu Srbije. Ristić je ukazao da u Bugarskoj posluje 289 firmi sa srpskim kapitalom, od kojih je 135 isključivo srpskim kapitalom.Aktuelno stanje u Bugarskoj pri-vredi izneo je Vasil Dimitrov, opunomoćeni ministar Ambasade bugarske u Beogradu. Njegovi po-daci o bilateralnoj saradnji poka-zuju razlike u odnosu na podatke

zavoda za statistiku Srbije, a jedan od razloga je, po njegovim rečima, činjenica da bugarski statističari Kosovo tretiraju kao samostalnu ekonomsku jedinicu. Po podacima koje je izneo Dimitrov, za prva tri meseca ove godine, robna razmena dve zemlje je iznosila 171 milion evra, od kojih je Bugarska u Srbiju izvezla robe za 118 miliona evra, a uvezla iz Srbije za 53 miliona evra. On je takođe podsetio na važnost memoranduma u oblasti energeti-ke, koji je potpisan 8. aprila u Sofiji.Aleksandar Milićević, ekonomski savetnik u Ambasadi Srbije u Sofiji, prezentovao je zaključke Srpsko-bugarske zajedničke komisije za ekonomsku saradnju. U oblasti tu-rizma, dve strane su naglasile važ-nost razvoja zajedničkih programa i projekata usmerenih na povećanje turističkog prometa i kao dobar pri-mer navele regionalni projekat „Put rimskih careva“. Konstatovano je da u oblasti energetike postoji stal-na saradnja dve zemlje, kao i interes da se ona nastavi i unapredi. Za-jednička komisija podržala je dalje osavremenjavanje infrastrukturnih kapaciteta za kombinovani saobra-ćaj, a bugarska strane je predložila našoj strani potpisivanje memoran-duma o razumevanju za očuvanje reke Dunav od zagađenja otpadom sa brodova. Ovaj predlog biće do-stavljen i rumunskoj strani, radi nji-hovog priključenja memorandumu, rekao je Aleksandar Milićević.

M.S.

na srpskoj strani iznosi 784,4 mili-ona dolara. Grišin je potom istakao da posto-je mogućnosti za proširenje sa-radnje, a da je Ruska Federacija posebno zainteresovana za agrar i prehrambenu industriju i građe-vinarstvo. Da bi imali organizova-ni nastup, po njegovom predlogu, mali i srednji proizvođači hrane u Srbiji moraju se ujediniti i organi-zovano nastupati u Rusiji. Šansu za veći nastup omogućava i dobijanje uslova u kvalitetu koje su ispunile šest mlekara i isto toliko proizvo-đača mesa, pa su dobili sertifikate za izvoz na tržište Ruske Federaci-je. Šansu imaju i građevinari jer se grade objekti za predstojeću Olim-pijadu koja će se 2014. godine odr-žati u Sočiju.Za plasman roba iz Srbije na ru-sko tržište ima dosta neiskorišće-nih šansi, ali i niz ograničavajućih problema. Šanse za izvoz imaju i proizvođači dečije odeće i obuće, modne ženske odeće, donjeg veša, muških košulja, uz napomenu da je neophodno ukrupnjavanje po-nude iz Srbije. Veliki i ozbiljan problem što je i ograničavajući faktor srpskog izvoza na tržište Rusije, predstavlja nedostatak do-zvola za kamione kojima se tran-sportuje naša roba. Privrednike iz Srbije, zainteresova-ne za poslovanje na tržištu Ruske Federacije, sa tržištem od 140 mi-liona stanovnika, o informacionim mogućnostima Mreže za razmenu poslovnih informacija u sistemu trgovinsko-industrijskih komora Rusije upoznala je glavni ekspert Departmana poslovnih informacija TIK Rusije Elena Anatoljevna Sto-ljarenko. Prezentaciju ekspertskih usluga za učesnike u spoljnoe-konomskoj delatnosti u sferi ser-tifikacije predstavio je zamenik generalnog direktora AHO ,,Soj-uzekspertiza’’ TIK Rusije Viktor ivanovič kozenkov.

B.Gulan

27

www.pks.rs

broj 66MEđUNARODNA SARADNJA

internacionalna konferencija mladih lidera iz dijaspore

kriza je vreme za povezivanjeNova generacija naše dijaspore su visoko pozicionirani nosioci poslova, rekao je potpredsednik PkS Mihailo Vesović na internacionalnoj kon-ferenciji mladih lidera u Sava Centru

Novu generaciju naše dijaspore čine visoko obrazovani mladi

ljudi, menadžeri, nosioci poslova i odluka, rekao je potpredsednik PKS Mihailo Vesović na Internacionalnoj konferenciji mladih lidera iz dijaspo-re, održanoj 15. jula ove godine. Svi mi stvaramo mreže, rekao je Vesović i pozvao mlade stručnjake srpskog porekla koji žive širom sveta da isko-riste svoje mreže i međusobno stvore nove, kako bi ne samo pomogli priliv investicija u Srbiju i proširili svoje po-slove, već i da bi tako stvorili razgra-nate kanale informisanja, neophodne za privlačenje investicija. Miodrag Jakšić, državni sekretar Mi-nistarstva vera i dijaspore, naglasio je da izvan Srbije živi oko četiri miliona ljudi našeg porekla i da od njih sva-ke godine u Srbiju stiže pet milijardi dolara, što je vrednost 14 odsto našeg BDP ili jedna sedmina svih stvorenih ekonomskih vrednosti. Iz dijaspore je od 2001. stiglo 600 milijardi dola-ra, što je isto koliko i iz ostalih izvora, ako se izuzmu privatizacije. Jakšić je upoznao mlade lidere iz dijaspore da je Ministarstvo u saradnji sa 63 opšti-ne sačinilo spisak od 193 konkretna investiciona projekta, od kojih je 40 odsto vezano za ulaganja u postoje-će ili nove turističke objekte, a tu su i projekti iz oblasti infrastrukture, eko-logije, agrara i zdrave hrane.Uprkos zakočenom tranzicionom periodu, Srbija nije zemlja bez mo-gućnosti, rekao je branisalv Grujić, suvlasnik i predsednik kompanije “Farman” sa sedištem u Moskvi, objašnjavajući zašto je posle uspešnog poslovnog perioda u inostranstvu, počeo da posluje i u Srbiji. On je rekao

i da je agrarni biznis najveća šansa za sve koji hoće da posluju ovde.Milan Janković, predsednik Pri-vredne komore Beograda, koji je kao jedan od organizatora, otvorio kon-ferenciju, podsetio je na velike teš-koće kroz koje je matica prošla i koje su ostavile devastiranu i privredu i sistem, a takođe zbog odliva struč-njaka u inostranstvo i viznog reži-ma, zemlju ostavile i bez potrebnih potencijala u znanju. Podsetivši na značajne pomake koji su postignuti, on je ukazao da samo gradu Beogra-du treba 50 milijardi evra investicija, da je to jedinstven glavni grad sa 530 kilometara rečnih obala, od kojih je jedna koridor 7, sada uključen u ve-liku evropsku Dunavsku strategiju. Janković je podsetio da velike svet-ske kompanije u Srbiji ostvaruju do-bar profit, a Bol Pekidžing Beograd bio je prošle godine najuspešniji u svetskom lancu Bol Pekidžing.Srđan kuprešanin, koji je vlasnik kompanije koja se bavi visokim tehnologijama u Beču, izneo je neka iskustva i sugestije vezane

za preduzetništvo u savremenim uslovima i predložio da se u Srbiji osnuje srpski hakerspejs.Tijana Arnautović, predsednica In-ternacionalne konferencije mladih lidera iz Otave, naglasila je potrebu za jakim i efikasnim modelom za finansiranje malih i srednjih pre-duzeća i inovacija. Kriza je vreme za povezivanje i nove ideje, rekla je ona i podsetila da su od prethodne konferencije, održane 2009. godine, uspostavljena mnoga partnerstva i zahvaljujući konferenciji zaključeni mnogi novi poslovi.Na konferenciji je bilo reči o finan-siranju i razvoju inovacija, obuci za mala i srednja preduzeća i predu-zetništvo, mogućnostima investi-ranja u Srbiji, usavršavanju ruko-vođenja, poslovnoj razmeni znanja i iskustava i mnogim drugim.Povodom ovogodišnjeg održava-nja konferencije, 30 najboljih mla-dih lidera iz dijaspore poneće no-minacije “30 ispod 30”.

M.S.

28

www.pks.rs

broj 66 POlJOPRIVREDA

Ohrabrujuće je to što kod genetski modifikovanih organizama (GMO) imamo paralelan razvoj s jedne strane nauke i tehnologije, a s druge strane odgovarajuće metodologije procene rizika i regulative, što nismo imali u slučajevima mnogih drugih tehnologija, kaže za korak dr Aleksej Tarasjev

Procena rizika je ključ sigurnostikontraverze oko GMO

Čovek je odvajkada menjao druge vrste i prilagođavao ih svojim

potrebama. Divljeg pretka kukuruza ne bismo danas prepoznali kao kori-snu biljku, a poljoprivredne kulture kakve danas gajimo ne bi opstale u prirodi. Biotehnologija kojom se do-bijaju genetski modifikovani orga-nizmi (GMO) te promene ostvaruje mnogo brže nego što je to do sada bio slučaj. Ni jedna nova tehnologija, međutim, nije donela toliko kontra-diktornih mišljenja i žučnih rasprava kao proizvodnja genetski modifiko-vanih organizama. Mnogi se izričito protive gajenju genetski modifikova-nih (GM) biljaka, naročito onih koje služe za ljudsku i stočnu ishranu. Na drugoj strani, čuje se i da je proizvod-nja hrane od GM biljaka jedini spas za našu prenaseljenu planetu. Čak i u delovima sveta sa viškovima hrane,

najavljuje se njeno drastično posku-pljenje u narednih nekoliko godina. Da li je gajenje GMO tehnologija koja će spasiti čovečanstvo ili je najava katastrofe? To je tehnologija koja ve-oma brzo i radikalno može menjati žive organizme, pa je otuda i mnogo veća potreba za adekvatnom proce-nom rizika u svakom pojedinačnom slučaju, kaže za Korak dr Aleksej Tarasjev sa Instituta za genetiku Uni-verziteta u Beogradu, član Stručnog saveta za biološku sigurnost, a bio je i član radne grupe za izradu srpskog Zakona o GMO.

kako je pitanje GMO regulisano u svetu?

Procena potencijalnih rizika po životnu sredinu i zdravlje ljudi od GMO je regulisana kako naci-

onalnim zakonodavstvima tako i međunarodnim aktima, pre svega Kartagenskim protokolom o bio-loškoj sigurnosti uz Konvenciju o biološkoj raznovrsnosti, čiji je pot-pisnik i naša zemlja.

bili ste član radne grupe za izra-du srpskog Zakona o GMO. Da li naša zakonska regulativa u toj oblasti odgovara potrebama srpske poljopirvrede i očuvanju zdravlja građana?

Imali smo dobar nacrt Zakona, ali je u proceduri usvajanja u Skupšti-ni došlo do izmena bez saglasnosti stručne javnosti, tako da važeći Za-kon o GMO predstavlja opasnost po biološku sigurnost u Srbiji. Do-zvoljena je kontaminacija GM ma-terijalom od 0,9 odsto, što liči na evropske propise, ali nema, kao u EU, dodatnih odredbi koje kažu da ta kontaminacija mora biti nena-merna i tehnološki neizbežna, kao i da to mora biti kontaminacija već odobrenim GMO ili onim GMO koji ima pozitivnu procenu rizika. Bez ovih ograda, širom su otvorena vrata ulasku netestiranih i potenci-jalno štetnih GMO u Srbiju.

kakvi su svetski trendovi u odno-su na gakemke GM biljaka?

U svetu se najviše gaje GM soja i kukuruz, mada je lista kultura koje su do sada genetički modifikovane duga. One se najviše gaje u Americi, zatim Kanadi, puno se gaje u Ar-

29

www.pks.rs

broj 66POlJOPRIVREDA

gentini i Brazilu, kao i u Kini i Indiji, gde se gaji GM pamuk. GM poljo-privredne kulture se koriste i u EU. U oblasti regulative, postoji razlika između američkog i evropskog si-stema. Razlika se vidi u slučaju kad imate dve genetske modifikacije koje biste eventualno ukrstili kon-vencionalnim metodama. Za Ame-riku, ako su obe vrste deregulisane, ne mora se podnositi nova prijava. U Evropi je to novi genetički modifi-kovani organizam i morate ponovo proći proceduru za dobijanje do-zvole. Za nas je adekvatniji evrop-ski sistem pored ostalog i zbog toga što planiramo da apliciramo za članstvo u Uniji. Takođe, mi nismo susedi Amerike, već EU, a propise treba da usaglašavamo po konceptu regionalne harmonizacije, što je u skladu i sa propisima Svetske trgo-vinske organizacije.

Znači li to da usaglašavanje sa Eu propisima, koje je uslov za pristu-panje, podrazumeva da moramo da odobrimo gajenje GMO?

Odobravanje se vrši po principu slučaj po slučaj za svaku namenu posebno, i to ne znači da svaki kon-kretni GMO morate odobriti, ali ne možemo da imamo opštu zabranu ako želimo da se uskladimo sa EU. Prema evropskom zakonodavstvu, iako je neki GMO odobren u EU, u svakom konkretnom slučaju može-te privremeno zabraniti gajenje tog GMO na teritoriji vaše zemlje uz naučno zasnovano obrazloženje. Možete takođe izuzeti određena područja i u njima zabraniti gajenje GMO. Ono što u EU nije moguće, a to mi imamo u svom važećem Zakonu, je potpuna zabrana mo-gućnosti dobijanja dozvole za kul-tivaciju GMO bez obzira na rezul-tate procene rizika. Ovaj ogromni nedostatak sadašnjeg zakona ima političke i ekonomske posledice ali je nestručno dopuštanje svake mo-guće kontaminacije samo da je is-pod 0.9% neuporedivo opasnije jer

može imati posledice po životnu sredinu i zdravlje ljudi.

Da li se može očekivati da usavr-šavanje i gajenje GMO dovede do pojeftinjenja hrane na svetskoj pijaci?

Neki smatraju da bi korišćenje GMO dovelo do povoljnijih eko-nomskih efekata i pojeftinjenja hra-ne, neki smatraju da ne bi, ali se pri razmatranju prijava to ne razmatra, već se stručno mišljenje zasniva na naučno sprovedenoj proceni rizika. Pored stručne procene mogućih štenih efekata po životnu sredinu, treba imati u vidu i socioekonom-ske efekte. Rumunija je, nakon po-voljne procene rizika, odobrila ga-jenje GM soje koja se gaji u Americi i nekim drugim zemljama, ali ne i u EU. Kad je Rumunija postala član EU, gajenje takve soje je postalo nelegalno. Veliki je problem kad vi svojim poljoprivrednim proi-zvođačima prvo nešto dozvolite, pa onda im zabranite, a onda ćete eventualno kroz godinu dve, ako taj GM organizam prođe procedu-ru u EU, to ponovo da dozvolite. To nije pitanje bezbednosti i rizika za ekspertska tela, ali jeste validno socio-ekonomko pitanje za Srbiju: čak i kad ne postoje naučno za-snovani rizici, zašto biste izdavali dozvole za nešto za šta ih još nije izdala EU u koju želite da uđete i time napravite ozbiljne probleme svojim poljoprivrednicima? Narav-no, ova pitanja treba strogo odvojiti od onih naučnih, koja su povezana sa procenom rizika.

Da li gajenje GM poljoprivrednih kultura uništava životnu sredinu i da li je takva hrana štetna za čoveka?

Od svog nastanka poljoprivreda je uticala na životnu sredinu. Nji-ve nisu prirodni već antropogeno kreirani ekosistemi. Vi u principu možete gajenjem određenih vrsta GMO čak smanjiti korišćenje pe-

sticida i herbicida te prema tome i negativni uticaj, ali procena uti-caja na sredinu mora da se radi u svakom pojedinačnom slučaju. Ta-kođe mora se koristiti komparati-van pristup. Kad biste, na primer, ispitivali potencijalne štetne efekte GM duvana, vi ga morate poredi-ti sa konvencionalnim duvanom, i proveriti da li postoje neki dodatni efekti. Bilo bi krajnje besmisleno da zabranite GM duvan jer ste detek-tovali štetne efekte po zdravlje lju-di, a ti efekti su isti kod konvencio-nalnih varijeteta.

Da li je strah od GMO opravdan?

Svaka tehnologija traži da sa njom postupamo uz nužni oprez, ali bez straha. Interesantno je da je javnost mnogo zabrinutija oko GM poljo-privrednih kultura (zato što služe i za ishranu ljudi) mada one teško mogu opstati u životnoj sredini bez naše pomoći, nego oko GMO koje bi se mogli koristiti u bioremedijaciji i koje daleko lakše opstaju u životnoj sredini. Na primer, ako dizajnirate biljku tako da akumulira teške me-tale iz tla, na taj način možete uklo-niti zagađenje, ali s druge strane ta biljka može biti opasna za faunu koja se takvom biljkom hrani. Pita-nja koja se tiču životne sredine se odnose na složene interakcije, lance ishrane i efekte na druge vrste u eko-sistemu, na mogućnost da se ugra-đeni geni prenesu u divlje srodnike, u one biljne i životinjske vrste koje ne želimo da ugrozimo. Sa takvim efektima je problem što su dugoroč-ni, treba nam mnogo vremena da ih utvrdimo i to je mnogo složeni-je pitanje za analizu od eventualne toksičnosti ili alergenosti GM kultu-ra. U svakom slučaju potrebna nam je hitna promena Zakona a i dosta edukacije i dijaloga, pri čemu treba jasno odvajati naučnu procenu rizi-ka od socioekonomskih razmatra-nja i kloniti se dnevne politike.

Mirjana Stefanović

30

www.pks.rs

broj 66 POlJOPRIVREDA

Ovogodišnji rod pšenice je najbolji u protekloj deceniji. Pšenica konač-no postaje strateški proizvod srpske poljoprivrede. Cilj je da se njena setva stabilizuje na 600.000 hektara, što bi omogućilo uredno snabdeva-nje domaćeg i stalno prisustvo na svetskom tržištu

rod za pune ambareZavršena žetva pšenice

Žetva pšenice u Srbiji je završena, a procenjuje se da će ovogodišnji

rod hlebnog žita iznositi između 1,8 i dva miliona tona što je iznad oče-kivanja. Posao godine obavljen je na 491.174 hektara i očekuje se da je pro-sečan prinos blizu četiri tone zrna po hektaru. U sakupljanju letine, koji je predstavljao posao godine učestvo-valo je oko 400.000 traktora, 25.000 kombajna i više desetina hiljada rad-nika. Tako je ovogodišnji rod Srbije iznenadio i same proizvođače hleb-nog zrna, kako po visini prinosa pa je napunio ambare, tako i po dobrom kvalitetu zrna. Sekretar Udruženja za poljoprivre-du Privredne komore Srbije (PKS) Milan Prostran kaže da je ovo rod iznad očekivanja, da imamo dobar kvalitet pšenice, što znači da ćemo jesti i kvalitetan hleb tokom ove i naredne godine. Dobro je i što se

država uključila da otkupi 100.000 tona pšenice plaćajući 20 dinara po kilogramu, mada bi bilo još bolje da je imala više novca u budžetu pa da su kupljene veće količine. Sa ovom cenom ratari nisu na gubitku. lane su najbolje prošli oni koji žito nisu odmah predali. Naš cilj mora biti go-dišnja setva na oko 600.000 hektara.

rod obezbedio samodovljnost

Saradnik u Centru za Naučno istra-živački rad PKS Vojislav Stanković navodi da je ovogodišnji rod od lanj-skog veći za 15,1 odsto, što pokazu-ju i podaci Republičkog zavoda za statistiku. Ali, po njegovim rečima ovogodišnji rod hlebnog žita biće i za 8,1 odsto manji u odnosu na de-setogodišnji prosek.,,Procenjuje se da ovogodišnji rod pšenice sa prenetim zalihama iz

prethodne sezone obezbeđuje sa-modovoljnost u snabdevanju do-maćeg stanovništva i da će ostati raspoloživo oko 300.000 tona hleb-nog zrna za izvoz. Interesantno je napomenuti da su prema podacima RZS, žetvene površine povećane za 11.161 hektara u odnosu na proce-njene setvene površine od 480.013 hektara. Šteta je što Srbija nije imala veće površine pod hlebnim zrnom, pa bi pored podmirenja sopstvenih potreba imala znatno više žita i za izvoz’’, kaže Stanković.Ministar poljoprivrede u Vladi Sr-bije Dušan Petrović navodi da je ova godina, kada je pšenica u pita-nju jedna od najboljih u protekloj deceniji, kada je u pitanju visina prinosa i kvalitet zrna. Imaćemo dovoljno pšenice, pa možemo da iskažemo ozbiljno zadovoljstvo sa onim što se ove godine dešavalo sa pšenicom. Vojvođanskim paori-ma pripala je i polovina od 100.000 tona pšenice za robne rezerve, što ukazuje da je državna cena ove go-dine bila stimulativna. Sad se radi na tome da se tovar koji pripada Vojvodini i poveća. Prosečan pri-nos je veći od prošlogodišnjeg kada je iznosio 3,5 tona po hektaru. Državni sekretar u Ministarstvu po-ljoprivrede Vlade Srbije ljubiša Di-mitrijević ističe da smo imali dobru godinu, znatno bolju od očekivanja, iako smo imali rekordno male povr-šine pod pšenicom. Da bi se pomo-glo proizvođačima pšenice Vlada Srbije je donela Uredbu o subvenci-onisanju troškova skladištenja pše-

Žitarice u svetu

Svetski rod žitarica u 2011. godini trebalo bi da dostigne rekord, zahvaljujući većoj setvi, ali će zabrinutost oko neodgovorajućeg nivoa zaliha održavati ne-stabilnost i visok nivo cena i tokom 2012. godine, prognozirala je Agencija UN za hranu i poljoprivredu FAO. U najnovijem izveštaju o perspektivama tržišta hrane, FAO predviđa da će globalni rod žitarica u ovoj godini da se poveća za 3,5 odsto - na 2,31 milijardi tona, posle pada od jedan odsto u prošloj godini. FAO očekuje globalni rod pšenice od 674 miliona tona, što je porast od 3,2 odsto, ali predviđa opadanje svetskih zaliha hlebnog žita za 2,6 odsto na kraju predstojeće sezone (jun 2012. godine) - na 183 miliona tona. Ukupne svetske zalihe žitarica na kraju naredne predstojeće sezone, posle ovogodišnje setve bi, prema najnovijoj prognozi, trebalo da beleže minimalan rast od 0,8 odsto - na 494 miliona tona, ali bi to bilo znatno ispod zaključnih zaliha od 534 miliona tona, registrovanih na kraju 2009. odine.

31

www.pks.rs

broj 66POlJOPRIVREDA

nice, kukuruza i malina u ovlašće-nim javnim skladištima, za šta je iz budžeta izdvojeno oko 100 miliona dinara. Na osnovu ove Uredbe, ra-tarima koji su predali rod u javna skladišta Ministarstvo će snositi 50 odsto troškova skladištenja. Pšeni-ca je naša strateška roba i država je radi stabilizacije tržišta odlučila da otkupi od seljaka žito plaćajući kilo-gram po 20 dinara.

Dva rekorda

Direktor ,,Žito Srbije’’ Vukosav Saković navodi da se ovogodišnji prosečan prinos koji čak prelazi i četiri tone po hektaru, može sma-trati rekordnim u poslednje dve decenije. Bogat rod je posledica idealnih vremenskih uslova i mno-go bolje primene agrotehnike: u obradi zemljišta, primeni mineral-nih đubriva, zaštite od bolesti i br-zoj žetvi, pa su smanjeni gubici na njivama i u transportu. Uzimajući ukupno stanje u proizvodnji i tr-govini pšenice u svetu (rod od 674 miliona tona), sve analize ukazuju na stabilne cene bez mogućnosti oscilacija koje bi jedino mogle biti izazvane finansijskim i političkim potresima u svetu, a ne ponudom i tražnjom pšenice.Poljoprivrednik iz Kaća kod No-vog Sada Vojislav Malešev navo-di da smo ovde godine imali dva rekorda. Najmanju površinu pod pšenicom u istoriji Srbije i rekordne prinose u poslednje dve decenije. Prinosi su rezultat dobre godine, odnosno dar Boga. Kada je pšenica u pitanju ona proizvođačima dono-si i prvi novac u tekućoj godini, pa sa njim se pripremaju za predsto-jeću setvu. Sad za nju imamo am-bicioznije planove nego proteklih godina kada su nas nagovarali da ne sejemo žito jer nije bila strateška roba, navodi predsednika Udru-ženja ratara ,,100P plus’’ Vojislav Malešev.Proizvođači i država će biti za-dovoljni kada i prinos pšenice po

hektaru ne bude manji od pet tona, a rod kukuruza osam do 10 tona po hektaru. Jer, to su ekstenzivne kulture i njihova proizvodnja se isplati jedino uz visoke prinose. Stoga dugoročni agrarni kreato-ri moraju da planiraju i izmenu setvene strukture zbog globalnih klimatskih promena.Sve češće letnje suše (u 100 godina više od 50 će biti sušno) ukazuju da Srbija izlazi iz setvenog pojasa ku-kuruza i da će u narednoj dekadi ukoliko se nastave ovi trendovi mo-rati polako da počne da se preorjen-tiše na ozime culture, dodaje dr Mi-roslav Malešević iz novosadskog Instituta za ratarstvo i povrtarstvo.

Posle ovogodišnje žetve očekuje se stabilno tržište pšenice, bez bitnijih promena. Dobar rod obezbedio je i viškove za izvoz, najmanje 300.000 tona do optimalnih 500.000 tona. Iako ove godine imamo dobar kva-litet to omogućava kupcima da po-stanu i probirljivi prilikom kupovi-ne, pa je ovo godina dobrog roda i visokog kvaliteta pšenice. Jer, sorte stvorene u Srbiji mogu da daju visok prinos i nosilac su dobrog kvaliteta. Zbog toga bi trebali da počnemo i da primenjujemo davno doneti Pravil-nik o plaćanju pšenice po kvalitetu (u tri klase), što se čini svuda u svetu.

B.Gulan

Hleb i cena

Vlada Republike Srbije krajem jula 2011. godine usvojila je izmenu Uredbe o obaveznoj proizvodnji i prometu hleba od brašna T-500. Izmenom ove ured-be cena za hleba od 500 grama ne može biti viša od 45,97 dinara, što je za 8,25 dinara niže od prethodno propisane maksimalne cene. Objektivnosti radi trebalo bi reći da se u mnogim gradovima širom Srbije hleb i pre izmene Uredbe prodavao po ceni od 40 dinara za veknu, što je niže i od nove maksi-malne cene, pa pojeftinjenje možemo očekivati samo tamo gde je maksimal-na cena od 54,22 dinara za veknu bila u primeni. Posle više godina po prvi put je cena kukuruza, roda 2010. godine, znatno viša od pšenice i kreće se od 23,50 do 24,20 dinara po kilogramu. Zbog toga postoji bojazan da seljaci, pre svega, oni koji imaju stoku, da počnu da kupuju pšenicu i da sa njom hrane stoku, a da kukuruz čuvaju u koševima.

32

www.pks.rs

broj 66 EKOlOGIJA

Međunarodni projekat GrEEN namenjen je malim i srednjim preduze-ćima iz prehrambene industrije i proizvodnje građevinskog materijala jer ova dva sektora imaju veliki uticaj na životnu sredinu

Čistija proizvodnja se isplatiZeleno poslovanje kroz GrEEN projekat

Cilj međunarodnog projekta GREEN (GReening busine-

ss through the Enterprise Europe Network) je da pomogne malim i srednjim preduzećima u implemen-taciji standarda i sistema za zaštitu životne sredine, kao i da pomogne Evropskoj preduzetničkoj mreži u pružanju usluga i rešavanju proble-ma vezanih za zaštitu životne sre-dine u dva specifična sektora: pre-hrambenoj industriji i proizvodnji građevinskog materijala. Ova dva sektora su izabrana zbog njihovog velikog uticaja na životnu sredinu kao i zbog strateškog zna-čaja koji ovi sektori imaju u oblasti ekonomije i zdravlja.

Pomoć prehrambenoj igrađevinskoj industriji

Prehrambena industrija je jedna od najznačajnijih industrija u kojoj, u Evropi, radi preko 310,000 kompa-nija i zaposleno je preko četiri mili-ona ljudi. Istovremeno ovo je jedna od industrija koja produkuje najve-će količine otpada i ima visoku po-trošnju električne energije u procesu prerade i hlađenja. Sektor proizvod-nje građevinskog materijala obu-hvata širok spektar različitih proi-zvoda tokom čije proizvodnje može doći do zagađenja životne sredine. U oba sektora primena mera za za-štitu životne sredine može odmah da dovede do pobaljšanja u poslo-vanju i da ima značajan uticaj na sta-novništvo. Akcije koje se sprovode u ovim sektorima se fokusiraju na čistiju proizvodnji i procesu pako-vanja, upravljanju otpadnim voda-

ma, minimizaciju otpada, reciklažu i ponovno korišćenje materijala kao i na metode koje doprinose efikasni-jem korišćenju prirodnih resursa. Partneri na projektu su privredne komore Italije, Grčke, Bugarske, Slo-venije, Crne Gore i Turske, Fondacija za menadžment i industrijsko istraži-vanje iz Makedonije, Centar za tehno-loško istraživanje iz Osijeka i Institut Mihajlo Pupin iz Beograda. Partner-stvom na projektu GREEN pokrive-no je područje Balkana i obezbeđeno je odgovarajuće znanje i kompeten-cija kako bi se malim i srednjim pre-duzećima u prehrambenoj industriji i sektoru proizvodnje građevinskog materijala pružila podrška i pomoć u sprovođenju zakona i uvođenju stan-darda za zaštitu životne sredine.Kao partner na projektu Institut Mi-hajlo Pupin je, u saradnji sa Privred-nom komorom Srbije, prisustvovao seminarima održanim u Veneciji i ljubljani i organizovao dva lokalna seminara kako bi se članovi Evrop-

ske preduzetničke mreže obučili da pomognu malim i srednjim predu-zećima u prelasku na „zeleno“ po-slovanje. U decembru 2010, takođe, u saradnji sa Privrednom komorom Srbije, Institut Mihajlo Pupin je orga-nizovao prvi seminar namenjen reci-klerima i malim i srednjim preduze-ćima, posle koga su, sa reciklerima, potpisana četiri sporazuma o sarad-nji. Seminar koji je organizovan u junu mesecu bio je isključivo posve-ćen malim i srednjim preduzećima.

Povezivanje sa reciklerima

Seminari su bili podeljeni u četiri ce-line: EU i domaći propisi za zaštitu životne sredine, dobrovoljne zelene inicijative, eko zahtevi za proizvo-de i objekte i logistika. Osnovni cilj ovih seminara bio je da se povežu recikleri sa malim i srednjim pre-duzećima, da se upoznaju sa oba-vezama koje se odnose na zaštitu životne sredine i da se pokaže, kroz

33

www.pks.rs

broj 66STANDARDI

Seminari o bezbednosti hrane životinjskog porekla

kontrola celog lancaSerija seminara na temu „Zakonske obaveze u procesu harmonizacije propisa i odobravanje objekata za izvoz hrane životinjskog porekla“ održana je od marta do juna ove godine u regi-onalnim privrednim komorama kruševca, Va-ljeva, Požarevca, Niša i u Sremskoj privrednoj komori

konkretne primere, da se investici-ja u uvođenje „čistije proizvodnje“ isplati u relativno kratkom vremen-skom periodu, pri čemu se postiže ne samo čistija životna sredina već i ekonomski racionalnije poslovanje. Predstavljen je značaj energetske efikasnosti, zatim, eko proizvodi, zeleni tenderi, zelene oznake pro-izvoda, procena životnog ciklusa proizvoda, kao i brojne direktive EU koje se odnose na oblasti: uprav-ljanja otpadom i to baterije, akumu-latori, električni i elektronski otpad i ulja, zatim zagađenje vazduha i otpadne vode. U okviru svake od ovih oblasti istaknute su prava i obaveze preduzeća, a navedeni su i realni troškovi koji se odnose na EU. Takođe, značajan deo seminara bio je posvećen domaćim zakonima i ISO standardima koji doprinose ne samo očuvanju životne sredine nego i uspešnijem poslovanju. Po-sebno su istaknuti standardi ISO 14000, EMAS, 16000 i 50001. Stan-dard 50001 je dospeo u žižu intere-sovanja ISO-a, koji ga je prepoznao kao jednu od „pet top tema“ i pri-oriteta za naredni period. Prime-na ovog standarda treba da pruži veliki doprinos ostvarivanju cilja o povećanju energetske efikasnosti u industriji za 20%.U okviru seminara je prikazan i način na koji se pokreće čistija proizvodnja, kakve su koristi za preduzeće i poseb-no, kakvi su ekonomski efekti u pogle-du primene ovog koncepta u okviru proizvodne organizacije. Predstavljeni su konkretni rezultati projekta iz 2008. i 2009. kvantifikovano kroz obim in-vesticije, ostvarene uštede i povraćaj investicije.Na kraju, treba istaći da je projekat GREEN podržan od strane Mini-starstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja i Privredne komore Srbije, sa kojima je potpisan i sporazum o saradnji.

Priredili: Jelena Jovanović (Institut Mihajlo Pupin), mr Dušan Stokić (Privredna komora Srbije)

Privredna komora Srbije, Biro za saradnju sa EU i Udruženje za

poljoprivredu, prehrambenu i du-vansku industriju i vodoprivredu, u saradnji sa Ministarstvom poljo-privrede, šumarstva i vodoprivre-de - Upravom za veterinu, organi-zovali su ove seminare u nastojanju da se primarni proizvođači, pred-stavnici prerađivačke industrije i drugi zainteresovani, upoznaju sa procedurama za dobijanje izvoznih dozvola i uslovima za plasman pre-hrambenih proizvoda životinjskog porekla na tržišta EU, CEFTA, Ru-sije i trećih zemalja. Predstavljeni su i standardi i sistem HACCP, kao i primeri dobre proizvođačke prak-se. U radu seminara učestvovali su i inspektori Uprave za veterinu i predstavnici konsultantskih kuća, stručne javnosti i savetodavnih službi, čime je omogućeno da svi zainteresovani razmene iskustva u proizvodnji namenjenoj izvozu.Najveće nedoumice proizvođa-či proizvoda životinjskog porekla imali su u vezi sa potrebom anga-žovanja konsultantskih kuća za pri-menu sistema kontrolnih tačaka i potrebom posedovanja sertifikata o uvedenom sistemu. Takođe, novim Zakonom o bezbednosti hrane uki-nuta su neka normativna ograniče-nja u pogledu uslova za obavljanje procesa proizvodnje hrane životinj-skog porekla, kao što su dimenzije

radnih prostorija, međusobna uda-ljenost određenih radnih delova ili prostorija ili građevinski materijali koji mogu biti korišćeni u prosto-rijama za rad, što je unosilo neja-snoće prilikom tumačenja dozvo-ljenih postupaka u skladu sa ovim Zakonom. Predstavljanjem primera dobre prakse ponuđena su neka re-šenja za ove nedoumice.

Nadležnost inspekcijskih organa

Jedno od pitanja koje se javljalo kod određenog broja proizvođača je i de-finisanje nadležnosti inspekcijskih organa za rad malih zanatskih rad-nji, kakve su pekare, poslastičarnice, proizvodnja kora ili prodavnice brze hrane, koje prave proizvode i od bilj-nog i životinjskog porekla. Kategori-zacija objekata za proizvodnju hrane životinjskog porekla i pravni osnov za registraciju objekata za zdravstve-nu zaštitu životinja u sklopu većih proizvodnih kapaciteta, interesovao je, takođe, određeni broj privrednika.Polaznike seminara predavači su upoznali da je potpuna primena Zakona o bezbednosti hrane počela 1. januara 2009 godine. Zakon je u potpunosti usklađen sa evropskom regulativom EC 178/2002, a od juna meseca tekuće godine su i evropske regulative EC 852/2004, 853/2004 i 854/2004 u punoj primeni. Ovi pro-pisi stvaraju zdravu osnovu koja

34

www.pks.rs

broj 66 STANDARDI

obezbeđuje ispravnost prehrambe-nih proizvoda, smanjenje trgovinskih barijera i obezbeđenje visokog nivoa javnog zdravlja. Zajednička načela ovih propisa tiču se odgovornosti proizvođača i nadležnih organa, gra-đevinskih, operativnih i higijenskih uslova za objekte, uslova skladištenja i transporta i zdravstvenih oznaka. Naglašeno je da Zakon o bezbed-nosti hrane, usaglašen sa evrop-skim zakonodavstvom, odgovor-nost ostavlja proizvođačima, dok inspekcijski ograni nadležnih dr-žavnih institucija (Ministarstva po-ljoprivrede, Ministarstva zdravlja i drugi) imaju savetodavnu i preven-tivnu ulogu i ne mogu da garantuju za kontinuitet u primeni standarda bezbednosti hrane, nakon obavlje-ne kontrole proizvodnje.

Dobra higijenska i proizvođačka praksa

Ipak, program HACCP ne bi treba-lo posmatrati kao metod samore-gulacije i on ne bi trebalo da zameni službene kontrole. Zahtevi HACCP se zasnivaju na načelima Codex Alimentarius-a koji omogućavaju dovoljno fleksibilnosti u pristupu koji može biti primenljiv u svim situacijama, uključujući i mala pre-duzeća. Neophodno je imati u vidu da u izvesnim preduzećima koja se bave prodajom i čuvanjem hra-

ne nije moguće primeniti program HACCP, pa je neophodno prime-niti principe dobre proizvođačke i dobre higijenske prakse.Da bi se neko bavio proizvodnjom hrane, neophodno je da bude upi-san u centralni registar proizvođača hrane, a potom da zadovolji sve pre-duslovne programe. Glavni sastavni delovi preduslovnih programa su dobra proizvođačka i dobra higijen-ska praksa (DPP, DHP). Dobra pro-izvođačka praksa (DPP) predstavlja niz preporuka koje je poželjno spro-vesti u proizvodnji, preradi, skladi-štenju, i snabdevanju hranom kako bi se sprečila njena mikrobiološka, hemijska i fizička kontaminacija. Takođe ukazuje šta bi trebalo da se uradi, kada i ko to treba da uradi da bi se sprečila kontaminacija hrane. Dobra higijenska praksa (DHP) može da se opiše kao skup postu-paka kojima se obezbeđuje čisto sa-nitarno okruženje za proizvodnju, preradu, skladištenje i snabdevanje prehrambenih proizvoda. Oblasti u kojima se primenjuje DPP su: oso-blje (uključujući njihove zadatke, opis posla, organizacionu struktu-ru i obuku iz higijene), prostorije (mesto i raspored, dizajn, građe-vinski aspekti, održavanje, radno okruženje, svetlost, temperaturu, vlažnost), oprema ( održavanje, podešavanje, kalibracija), sirovine za proizvodnju (materijali za pako-

vanje, žive životinje, sastojci hrane, hemikalije), sledljivost proizvoda, službe (sanitarna služba, služba za uklanjanje otpada, snabdevanje električnom energijom, vodom, vodenom parom), dokumentacija (sve što se radi mora da bude zapi-sano – dokumentovano).

Standardne radne procedure

SOP (standardna radna procedura) propisuje kako treba da se radi i tu su detaljno navedeni postupci za izvođenje određenih zadataka na standardizovan način. Postupci na-vedeni u SOP su specifični za sva-ki subjekat u poslovanju hranom i detaljni su onoliko koliko priroda posla zahteva. SSOP (standardna radna procedura sanitacije) su utvr-đeni ili propisani postupci koji se sprovode rutinski u toku izvođenja određenih zadataka i u određenim slučajevima a čiji je cilj sprečavanje neposredne kontaminacije ili kva-ra proizvoda. Sanitacija obuhvata mnoge oblasti i postupke u okviru objekta čak i kad proizvodnja nije u toku. Primenom postupaka sanita-cije uspostavlja se visok nivo čisto-će i unapređuje higijena sa krajnjim ciljem da se spreči pojava bolesti izazvanih hranom.Primena Zakona o bezbednosti hrane i implementacija HACCP programa u prehrambenoj industriji omoguća-va svim organizacijama kroz ceo la-nac proizvodnje hrane da primenjuju i sprovode efektivan i efikasan sistem upravljanja u oblasti bezbednosti hrane, odnosno da isporučuju proi-zvode koji zadovoljavaju korisnika i ispunjavaju zahteve odgovarajućih propisa. Opasnost po zdravstvenu ispravnost hrane može da se pojavi u bilo kojoj fazi lanca proizvodnje hra-ne. Stoga je od suštinskog značaja da se obezbedi adekvatna kontrola duž celog lanca u proizvodnji hrane, a ne samo finalnog proizvoda.

Tatjana Beuk Pirušić i Nenad Budimović

35

www.pks.rs

broj 66DOBRI PRIMERI

u sirotinjskim vremenima, kakvo je ovo naše sadašnje, začuđujuće mnogo hrane se baca. Šteta, jer ostaci hrane mogu da budu sirovina za razvijanje vrlo ozbiljnih poslova. Potvrđuje to i ova priča

Otpad + ideja = unosan biznisPoslovne ideje

U restoranima i na svim drugim mestima gde se dnevno pri-

prema više desetina obroka suoča-vaju se sa problemom: šta sa iskori-šćenim uljem? Kod nas je to, zasad, lako rešiv problem – saspe se u kanalizaciju, i završena stvar. U ze-mljama Evropske unije, ali i mno-gim drugim, u kojima se sve više drži do zaštite čovekove okoline, to već nije tako. Propisima je precizno regulisano kako valja postupiti sa iskorišćenim jestivim uljem: resto-rani, kuhinje i slični objekti, koji ga svakodnevno imaju, dužni su da ga na propisan način lageruju, što po-drazumeva posedovanje namenske buradi, prostora za lagerovanje i slično. Ovako lagerovano otpad-no jestivo ulje može preuzeti samo za to licencirani prevoznik koji ga transportuje do mesta gde se ono tretira na propisan način koji ne ugrožava životnu sredinu (najčešće se koristi za proizvodnju toplotne energije i biodizela).Kako je cilj Srbije da što pre postane članica Evropske unije, i kako već usklađuje svoje zakonodavstvo sa zakonodavstvom Unije, za očeki-vati je da u dogledno vreme ni u nas otpadno jestivo ulje neće moći jednostavno u kanalizaciju ili đu-brište. Dakle, i za naše restoratere to bi u skoroj budućnosti moglo da postane problem. Na rešavanju ove ugostiteljske nevolje engle-ska kompanija „Purifry“ razvila je unosan biznis. Razvila je i proi-zvela sopstvenu opremu za fil-triranje iskorišćenog jestivog ulja. Odmah po korišćenju, ulje se sipa u poseban uređaj

i pod pritiskom cedi kroz specijalni filter, koji zaustavlja i najsitnije sa-gorele čestice veličine i do dva mi-krona. Praktično, filter zaustavlja svu nečistoću a kroz njega prolazi potpuno čisto ulje, iste boje kao da je tek iz fabrike. Isfiltrirano ulje se ponovo vraća u kuhinju i koristi za pripremanje jela. Koristi od ova-kvog postupka su vidljive. Jedno te isto ulje može se bar dva puta kori-stiti za pripremanje jela što nije be-značajno jer je jestivo ulje sve sku-plje na svetskom tržištu. Naravno, filtracija samo produžava upotreb-ni vek jestivom ulju koje ipak posle druge, najviše treće upotrebe mora iz kuhinje. „Purifry“ i za to nudi svoju uslugu koja podrazumeva uklanjanje i transport ulja odmah po korišćenju, što i nije baš be-zazlen postupak jer se radi o ru-kovanju s uljem na temperaturi i od 180 stepeni.Konačno, svojim klijentima „Purifry“ nudi i uslugu či-šćenja friteza i sudova u kojima su pripremana jela na ulju. Tu je čitav spisak hemikalija i tehnika iz koga izdvajamo samo jednu: čišćenje tek kori-

šćene friteze metodom vakuma. U „Purifry“-u tvrde da posle vakum tretmana friteza ostaje savršeno čista i suva. U celoj ovoj priči nije bitno ime kompanije, niti je naša namera da reklamiramo njenu opremu i tehnologiju. Konačno, nije „Purifry“ jedini koji se bavi ovim poslom. Poenta je da je skla-dištenje i prečišćavanje korišćenog jestivog ulja posao koji će se morati raditi i na našim prostorima, da je tamo neko u belom svetu na ovom razvio unosan biznis te ne vidimo razloga da to neko ne uradi i u Sr-biji. Naravno, ne treba smetnuti s uma ni onu narodnu: ko pre devoj-ci, njegova devojka.

Radovan lazarević

36

www.pks.rs

broj 66 SAJMOVI

Grčko tržište je atraktivno za Srbiju, i pored negativnog uticaja ekonom-ske krize, smatraju organizatori nastupa naše privrede, Ministarstvo po-ljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede i Privredna komora Srbije

Srpska privreda na najvećem sajmu u Grčkoj

76. Međunarodni opšti sajam u Solunu

Srbija ima status počasne zemlje na ovogodišnjem 76. Međuna-

rodnom opštem sajmu u Solunu (T.I.F.), koji se održava od 10. do 18. septembra ove godine. Ovaj nastup naše privrede organizovan je u for-mi nacionalne izložbe Srbije u So-lunu. Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivre-de i Privredna komora Srbije imaju u vidu atraktivnost grčkog tržišta, koja ne jenjava i pored negativnog uticaja globalne ekonomske krize. Srpska privreda je tradicionalno prisutna u Grčkoj, a trgovinska razmena, kao najzastupljeniji vid prometa, karakteriše konstantan rast od 2000. godine. U skladu sa Strategijom povećanja izvoza Re-publike Srbije 2008 – 2011, kojom je predviđeno održavanje stope rasta izvoza na tržištima EU, potrebno je stalno predstavljanje srpske izvo-zne ponude, za šta je sajam u Solu-nu posebno pogodna prilika. T.I.F. je najveća sajamska manife-stacija u Grčkoj i jedna od najzna-čajnijih sajamskih izložbi jugoistoč-ne Evrope. Na površini od 30.000 kvadratnih metara svake godine se

u proseku predstavi 650 izlagača iz tridesetak zemalja sveta, a obiđe ga u proseku 200.000 posetilaca. Srp-ske kompanije ove godine predstav-ljaju se na prostoru od preko 500 kvadratnih metara. Takođe, u okvi-ru sajma održava se poslovni forum “Srbija u Solunu 2011 – perspektive bilateralne ekonomske saradnje”. Na Forumu turističke privrede Srbi-ja se predstavljanja Srbije kao jedin-stvena turistička destinacija, a biće reči i o ulozi PKS u razvoju turistič-ke privrede. Za 13. septembar pla-nira se investiciona konferencija, na kojoj će zvaničnici iz Srbije grčkim privrednicima izneti pogodnosti za investitore, ulogu PKS u privlače-nju stranih direktnih investicija, a razmateraće se i primena Ugovora o izbegavanju dvostrukog oporeziva-nja između Srbije i Grčke.

Atraktivni prehrambeni brendovi

Sektorski okrugli stolovi baviće se mogućnostima srpske prehrambene industrije, perspektivama saradnje u metalskoj i elektro industriji i po-

tencijalima srpske drvne industrije. Radionica na temu “Mogućnosti za franšizing u Srbiji” održava se 15. septembra, a narednog dana na program su pojedinačne prezentaci-je preduzeća izlagača. Tokom priprema za nastup u So-lunu razgovarali smo za Korak sa Aleksandrom klipićem, direkto-rom izvoza kompanije Invej, koja je i jedan od najupornijih izlagača na sajmovima u inostranstvu. U Solunu, kompanija Invej predsta-viće svoje brendove Vital, Medela, Albus, Rubin, dakle proizvode iz oblasti prehrambene proizvodnje, konditora, hemijske industrije i proizvodnje alkoholnih pica. Naš stav o učešću na sajmovima je pozitivan, kaže Aleksandar Klipić, jer na taj način upoznajemo strana tržišta, njihove potrebe potrošača. Predstavljamo naše proizvode koji svojim kvalitetom i asortimanom mogu istovremeno da se nađu na istoj lestvici zajedno sa inostranim proizvodima, a da pariraju cenom.Od nastupa očekuju nove kontak-te, saradnju sa njihovim distribu-terima i prodajnim lancima i pla-

37

www.pks.rs

broj 66SAJMOVI

sman na tom tržištu, kaže Klipić i naglašava da je Invej i do sada više puta izlagao u organizaciji Pri-vredne komore Srbije I da su u toj kompaniji zadovoljni saradnjom i odnosima. Na neizbežno pitanje da li se nastupi na sajmovima isplate, Klipić odgovara: -Da, jer smo putem kontakata koje smo napravili na prethodnim sajmo-vima, ostvarili nove biznis saradnike.

rakija i kozmetika na srpskom štandu

I Milan Jovičić, vlasnik preduzeća Gegula iz Kraljeva smatra da su sajmovi, izložbe, prezentacije naj-bolje mesto za direktan kontakt sa budućim konzumentima, kupcima i trgovcima. Zato GEGUlA uče-stvuje na svim manifestacijama te vrste. Tim pre što je Srbija zemlja partner na sajmu u Solunu. -Predstavićemo se autentičnim Srp-skim brendom, GEGUlA rakijom, proizvodom koji u sebi nosi miris i ukus Srbije i srpske kulture. Bez raki-je ne može da se zamisli ni jedan zna-čajan događaj u našem životu. Rakija je ono što nas dočekuje i ispraća, tu je da prati rast i slavlje, tugu i rastanak. Na ovoj izložbi Srpske privrede u Grčkoj, Gegula će predstaviti naj-bolje proizvode:-domaću srpsku rakiju prepečenicu od šljive Gegulu, staru 10 godina, čuvanu u starim hrastovim buradi-ma, koja je višestruko nagrađivana, kako za kvalitet tako i za dizajn;- kruškovaču, prirodnu rakiju od

kruške vilijamovke, najcenjenije sorte na našem području. S obzi-rom da je kruška voće bogato še-ćerom i kiselinama, Gegulina kruš-kovača je interesantna kombinacija slatkog i kiselog;- jabukovača, prirodna voćna rakija od najboljih sorti jabuka sa našeg područja. Harmoničnog je ukusa i mirisa, i neobično lepog pakovanja;- dunjevača, moja najbolja, nastala kombinacijom starih sorti dunja, po tradicionalnoj tehnologiji;- kajsijevača K2, u kojoj je dugogo-dišnja tradicija i originalna recep-tura naših predaka, što je garancija kvaliteta. - Kroz ovaj porodični program smo deo netaknute prirode pretvorili u ukusne napitke, tako da ćemo u So-lunu predstaviti i Gegulinu Medu-lu, Gegulu Herbulu, Geguladu (ra-kija sa medom i lekovitim biljem) i Orahovaču, kaže Milan Jovičić. Očekujemo da pronađemo novo tr-žište, poslovne partnere, uvoznike, trgovce, distributere, i da to dove-de do plasmana naših proizvoda na Evropsko tržište.Učestvovali su na sajmovima u Mo-staru 2010. I u 2011, kaže Jovičić i do-daje da su zahvalni organizatorima sajmova iz PKS, koji ih se uvek sete. I on smatra da im se učestvovanje na sajmovima isplati. Prvo, medij-ska promocija, brojna predavanja, kontakti i upoznavanje sa ljudima, kao i druga dešavanja, doprinose

da se jednog dana o Srpskoj raki-ji i brendu Gegula u svetu govori sa velikim poštovanjem, kao što se sada govori o viskiju i francuskom konjaku. Učešće na međunarodnim sajmovima uklapa se i u misiju Ge-gule, koju vlasnik Jovičić formuliše kao veliki povratak šumadijske šlji-vovice, jer je naša autohtona sorta šljive crvena ranka -šumadinka, u stvari pravi brend.Kompanija Esensa iz široke palete proizvoda za sajam u Solunu iz-dvojila je dijetetske preparate, svoje najpoznatiji brendove: Farmazoik i Adult sirupe, Betaviteviti i različite oriblete. Od predmeta opšte upo-trebe predstaviće Marisoli i Intim gelove, a od kozmetičkih preparata kolekciju Dr Colić.-Stav naše firme je da podržavamo ideje okupljanja na sajmovima , jer time otvaramo mogućnost saradnje sa drugim tržištima, ino partnerima, reklamiramo našu firmu i proizvode, a takođe se pozicioniramo na tržištu, kaže Hristina kostić iz kompanije Esensa. - Od nastupa očekujemo da ostvarimo kontakate sa potencijalnim saradnicima – proizvođačima i distri-buterima, u cilju izvoza u Grčku.Do sada je Esensa preko PKS uče-stvovali smo na Međunarodnom sajmu hrane, pića i ambalaže “Pro-dekspo” u Moskvi februara 2011, a smatraju da se učestvovanje na saj-movima isplati jer su u pregovorima sa nekim firmama sa kojima su kon-takt ostvarili na sajmovima i očekuju pozitivne rezultate.

M.S.

38

www.pks.rs

broj 66 DOBRI PRIMERI

Prioriteti kompanije, osim zaštite životne sredine, jesu društveno odgo-vorno poslovanje, odnos prema zaposlenima i lokalnoj zajednici. Jedna od najvećih vrednosti kompanije su njeni zaposleni

beskompromisna borba za bezbednost na radu

kompanija Holcim Novi Popovac

Kompanija Holcim Srbija je 2010. godine u Srbiji, kroz plate, poreze, dobavljače, plasirala 40 mili-

ona evra, a distribucija novca u zemlji u kojoj posluje jeste najbolji način doprinosa jedne kompanije zemlji, lokalnoj zajednici, ukazao je generalni direktor Hol-cim Srbija Gustavo Navaro, prilikom organizovane posete novinara toj kompaniji, koju je krajem juna or-ganizovala agencija McCann Ericson. Društveno odgovorno poslovanje predstavlja deo strategije kompanije Holcim u svim zemljama u koji-ma posluje, a isto opredeljenje vodi nas i kroz poslova-nje u Srbiji, gde smo samo tokom 2010. godine uložili oko 180.000 evra u projekte društveno odgovornog poslovanja, dodao je Navaro.

u zaštitu životne sredineuložili 10 miliona evra

Od početka poslovanja u Srbiji, 2002. godine, kompa-nija Holcim Srbija investirala je više od 100 miliona evra. Osim ulaganja u proizvodnju i tehnologiju, zna-čajnija sredstva uložena su u životnu sredinu, kao i u lokalnu zajednicu. Do sada je za različite projekte zaštite i očuvanja životne sredine izdvojeno više od 10 miliona evra, kaže direktor komunikacija u “Holci-mu” Aleksandar Milošević. Milošević je naveo da je “Holcim” u Srbiji 2001. stekao

70 odsto vlasništva u fabrici cementa Novi Popovac, koja je dobila naziv “Fabrika cementa Novi Popovac – članica Holcim grupe”, da bi nakon svega tri godine, 2005, posle velikih promena, usaglašavanja tehnologi-je i ispunjavanja ostalih zahteva i standarda, cementa-ra dobila naziv “Holcim”. Akvizicija je ugovorom obuhvatala i investicije i so-cijalni paket u vrednosti od 89 miliona dolara koji je bio realizovan u periodu od pet godina (zaključno sa 2006). Holcim je uložio napore u sređivanje fabrike, koja je u to vreme imala malu proizvodnju i velike troškove. Nije bilo investicija u prethodnim godina-ma, proizvodnja je trpela zbog niskog stepena održa-vanja, fabrički krug je bio nesređen, a kompanija na ivici bankrota.Glavne investicije od preuzimanja usmerene su na generalno uređenje fabrike i infrastrukture, izgrad-nju nove mreže puteva u okviru fabrike, prelazak sa gasa na ugalj kao osnovnog energenta kroz instalaci-ju peći za ugalj, optimizovanje logistike nabavke, pa-kovanja i isporuke, poboljšanje filtera u fabrici (sma-njenje emisije prašine), poboljšanje kvaliteta kontrole i laboratorija, uspostavljanje sistema vodosnabdeva-nja i upravljanja otpadnim vodama, izgradnju novog silosa za klinker i prenos aditiva, poboljšanje peći za cement.Holcim oktobra 2006. otvara svoju prvu fa-briku gotovog betona u Beogradu, u Krnjači, inve-

39

www.pks.rs

broj 66DOBRI PRIMERI

sticijom od približno dva milio-na evraOd 2006. godine „Holcim“ ima i fa-briku betona u Krnjači, a kupio je i somborsku firmu za eksploataci-ju šljunka iz Dunava 2010. godine, čime je zaokružen proizvodni pro-ces u Srbiji.

ljudi su najdragoceniji

Bezbednost zaposlenih u kompani-ji „Holcim“ predstavlja preduslov za dobro poslovanje, kaže Alek-sandar Obrenov, direktor za bez-bednost i zdravlje na radu u „Hol-cimu“. Redovna obuka zaposlenih, štampanje promotivnog materijala, lekarska zaštita u krugu fabrike, ra-zvojni projekti u oblasti bezbedno-sti, interna televizija, doprineli su da postignemo zavidne rezultate u oblasti bezbednosti na radu, tako da smo smanjili na minimum broj povreda na radu. Politika zdravlja i bezbednosti na radu u Holcim Srbija stavlja zapo-slenog u samo središte i njena na-mena je izgradnja svesti među za-poslenima o odgovornosti svakog pojedinca za sopstveni život i život kolega. Jedna od najvećih vredno-sti kompanije Holcim su zaposleni, tako da se u njihovu edukaciju i profesionalni razvoj godišnje in-vestira u proseku oko 400 hiljada evra. Rezultat visokog nivoa bezbedno-sti na radu pokazuje i ocena struč-ne komisije koja je kompaniji Hol-cim Srbija dodelila najvišu ocenu. Osnovu sistema bezbednosti čine standard OHSAS 18001 i Holci-mov interni BZR (bezbednosti i zaštita na radu) standard „Zelena piramida”, objasnio je Obrenov. Ukoliko postoji konflikt između bezbednosnih i nekih drugih pita-nja, koja se tiču proizvodnje, troš-kove, logistike, prodaje i slično, bezbednost i zdravlje uvek imaju prioritet.U Holcimu se broj povreda, koji je 1999. godine iznosio 99, u 2010.

smanjio na svega dve, što najbolje potvrđuje da sistemski pristup i poštovanje definisanih standarda i načela na svim nivoima mogu dati izvanredne rezultate. Danas ima-mo rezultat od 500 dana bez povre-da na radu.Operativni menadžment odgo-voran je za bezbednost i zdravlje zaposlenih, bezbednosne provere sprovode se redovno, za sve ak-tivnosti i na svim rukovodećim ni-voima, a ustaljena je i praksa raz-menjivanja pozitivnih i negativnih primera, uz konstantnu obuku za-poslenih, i predstavljanje osnov-nih elemenata bezbednosti, radi očuvanja i unapređenja svesti o tome. Uvedena su i „Holcimova“ kardinalna pravila: Nemojte da iz-begavate ili ometate sprovođenje mera bezbednosti i ne dozvolite da to radi neko drugi, bez obzira na nivo hijerarhije u odnosu na Vas, Za obavljanje svakog radnog zadatka obavezno je poštovanje pravila o nošenju lične zaštitne opreme, Procedure za izolaciju i zaključavanje uvek moraju de se poštuju, Najstrože je zabranjen rad pod uticajem alkohola i/ili droga, Svaka povreda i incidentna situa-cija moraju da se prijave.

Nada Mitrović

Širenje Holcimove mreže

“Holcim” je osnovan 1912. u me-stu Holderbank u Švajcarskoj. Od 1920-1945, zabeležena su značajna ulaganja u cementne kompanije u Evropi, Egiptu, Libanu i Južnoj Afri-ci, a od 1945-1960 širenje “Holci-move” mreže na Severnu i Latinsku Ameriku. Period od 1970. do 1990. obeležava nastavak širenja na trži-šta u razvoju u Jugoistočnoj Aziji i Centralnoj i Istočnoj Evropi, tako da je danas ovo jedna od najvećih cementnih kompanija u svetu sa godišnjom prodajom od 25.157 mi-liona švajcarskih franaka.

40

www.pks.rs

broj 66 BRENDIRANJE

kompanije koje imaju kvalitetno dizajniran vizuelni identitet ostvaru-ju veći udeo na tržištu. Neke od njih su čak postale sinonim za branšu

identitet je deo kapitalaPozicioniranje na tržištu

U Srbiji, kao i u ostatku razvijenog sveta, kvalitet pro-izvoda nije prednost, već obaveza da bi se uopšte

učestvovalo na tržišnoj utakmici. Kako onda privući po-trošače da se odluče baš za vaš proizvod? Pošto čovek 70 odsto informacija prima putem čula vida, morate biti upadljivi i drugačiji. Potreban vam je identitet.Identitet, bilo da je u pitanju kompanija, proizvod, usluga ili organizacija, ostvaruje prvi kontakt sa po-tencijalnim potrošačem ili klijentom. Dokazano je da je prvi utisak bitan, a šansa za popravni se danas retko dobija. Identitet mora da komunicira jasno i precizno. Vrednosti, koje želite da vaši potrošači znaju, morate pokazati na najkraći i najjasniji način, da biste im dali do znanja zašto ste baš vi pravi izbor.

Vizuelni i verbalni identitet

Svest o važnosti i koristi kvalitetnog identiteta i vizu-elnih komunikacija uopšte, kod nas je na dosta niskom nivou. Poteškoće naročito imaju mala i srednja preduze-ća, što je posledica male konkurencije, malog tržišta, kao i nedostatak znanja i informacija šta kvalitetan identitet donosi. Sa druge strane to su dobri uslovi, za kompani-ju koja gleda napred, da se pozicionira na pravi način i time postane prepoznatljiva potencijalnim klijentima i partnerima kao važan činioc određene branše. Kompa-nije koje su uspele da se pozicioniraju tako da su posta-le sinonim za branšu u okviru koje posluju su upravo kompanije koje veliku pažnju posvećuju identitetu i vizuelnim komunikacijama. Kompanije koje poseduju kvalitetan vizuelni identitet, koji je dizajniran od strane profesionalaca, imaju veći udeo na tržištu, njihovi proi-zvodi i usluge se brže prodaju i ostvaruju profit.Kreirati kvalitetan identitet, u isto vreme vizuelno atraktivan, funkcionalan i tržišno orjentisan je proces koji se sastoji iz više faza. Prvo, kao i u svemu, po-trebno je doći do jasnih informacija. Veoma je bitno da definišete kako vidite kompaniju, koju poruku želite da prenesete i koji su stavovi i ciljevi vaše kompanije.Pored toga, potrebno je sakupiti informacije o tržištu. S jedne strane treba da znate ko su vaši potrošači (de-finisanje ciljne grupe, njihovih navika, želja, moguć-nosti, očekivanja), a s druge, kakva je konkurencija (analiza identiteta konkurencije). Na osnovu tih infor-macija može se definisati strategija kreiranja identiteta

i željena pozicija kompanije na tržištu. Sledeća faza je kreativni proces i dizajniranje identiteta.Pored vizuelnog, postoji verbalni identitet koji je ve-oma važan za prepoznavanje kompanija na tržištu. lako pamtljivo ime u duhu biznisa kojim se kompa-nija bavi jedan je od najvrednijih stavki kapitala. Ver-balni i vizuelni identitet čine identitet vašeg brenda.

Šta je brend?

Brend je određeni duh koji kompanija želi da prenese, odnosno osećaj koji se javlja u čoveku prilikom susreta sa kompanijom i njenim proizvodima i uslugama. Brend je psihološka kategorija, koja postoji samo u svesti ljudi koji dolaze u kontakt sa identitetom. Iako neopipljiva, snaga brenda, uz kvalitet proizvoda, ima presudan zna-čaj za poslovanje. Velike kompanije to odavno znaju.Vaša brend ideja, ukoliko na pravi način komunicira sa potencijalnim potrošačem, utiče na njegov doživljaj, stva-ra percepciju brenda kakvu ste želeli i taj doživljaj utiče na ponašanje potrošača. Ukoliko je ceo proces urađen kvalitetno, vi ćete imati lojalnog dugoročnog potrošača.U Srbiji, pažnja je uglavnom usmerena ka razvoju i uprav-ljanja proizvodnim brendovima, dok na korporativnom nivou ne postoji još tako jaka konkurencija. Naredni peri-od razvitka tržišta doneće i potrebu za novim pristupom prilikom pozicioniranja kompanija na tržištu.

www.dimis-design.com

PRIKUPLJANJEINFORMACIJA

TRŽIŠTE

TRENUTNOSTANJE

VERBALNIIDENTITET

VIZUELNIIDENTITET

PRIMENAIDENTITETA

ŽELJENAPOZICIJA IDEJA

STAV

PRAVAC

DIZAJNIRANJEIDENTITETA

STRATEGIJA IPOZICIONIRANJE

brend

No 66September 2011

Year XIwww.pks.rs

BOJAN RADUN CEO of Nectar: We will change picture of Serbian people as investors

MARkO ćulibrk

CCIS Assembly President:

More important Chamber’s role for

bigger expectations of businesses

EXTREMEViOlATiON OF CEFTA AGREEMENT

42

www.pks.rs

No 66 WE PRESENT

To correct mistakes and to support the businesses leading to a good direction, gradually and step by step every day, is the attitude of the president of the CCiS Assembly Marko ćulibrk

More important Chamber’s role for bigger expectations of businesses

CCiS Assembly President Marko ćulibrk

The members of the CCIS Assem-bly, at the sitting held on 21st of

June this year, elected for its new president Marko Ćulibrk, general manager of Ateks, graduated law-yer and long-lasting businessman. Mostly dealing with the textile in-dustry, Ćulibrk gained the experi-ence in cooperation with the cham-ber system trying to tackle with the numerous problems in this sector. His opinions are clear and precisely defined, but as every wise business-man he goes ahead step by step. I am well familiarized with the Chamber and chamber system and I am aware of the time we are living in, says the new CCIS Assembly president.

What do you plan to do first as the newly-elected president of the CCiS Assembly?

At the time of the market domina-tion and gradual withdraw of the state out of the business sphere, the role of the Chamber of Commerce and Industry of Serbia becomes more important and thus the expectations of the businessmen are getting big-ger. The association of the Serbian businessmen is physically and, more increasingly, formally responsible for a greater part of the social respon-

sibility being in charge of creating, initiating, proposing and monitoring of all those measures and activities which contribute to the development of more favourable business environ-ment, to the strengthening of com-petitiveness, to the harmonization with the EU business atmosphere, to the attraction of the FDI, to the stim-ulation of the exportation, to total economic improvement in general. I strongly believe that the Chamber of Commerce and Industry of Serbia, as the institution which covers all eco-nomic branches, from agriculture, over industry to the trade, transpor-tation and finance, will meet all these expectations. The management, working bodies and expert teams are consisted of businessmen having ex-perience and knowledge.

The new law on Chambers, being adopted in 2009 with its delayed force by 2013, is found with dissat-isfaction. What is your view on it?

That law is not good in its formal sense, because it was not adopted in accordance with legal procedures, and it is not attractive in a meaning sense. When I, as a lawyer, need to express my opinion on that law, I always have in mind that famous

saying of our eminent lawyer Bal-tazar Bogišić: When something is created wrongly, time could not cor-rect it. It is necessary to pass the new law on chambers of commerce. The Draft to the law has been prepared by the CCIS experts and eminent professors from the Faculty of law in Belgrade in accordance with the interests of the economy and state, as our partner. The Anglo-Saxon model of chamber system could not be accepted, because the Euro – Con-tinental chamber system in Serbia is 150 long and it has given the results in varied historical, social-political systems. It would be too dangerous to destroy it now so easily.

You consider that the chamber system was useful to business-men at the time of transition?

The Chamber of Commerce and Industry of Serbia represents the in-terest of businessmen in front of the state and helps and opens the doors leading to the international mar-kets. At the time of the transition the chamber system goes through the transformation, too. It is the process where the chamber turned from the chamber whose members were the business subjects with the state and

43

www.pks.rs

No 66WE PRESENT

social property, into the associa-tion of businessmen who are new owners, stakeholders and entre-preneurs. Therefore, they have rec-ognized the Chamber as the place where they could find their interests and among new members are big and multinational companies run-ning a business in Serbia now. The experiences of international compa-nies are too valuable and our busi-nessmen should appreciate that and learn from them. The Chamber is still going through the transforma-tion process, but it is on a good way to be turned into a real representa-tive body of the Serbian economy. We do represent the interest of all members, the business subjects and production and trade and banking activities, as well as the importers and exporters. Those interests are not always the same, but it is Cham-ber’s task to conciliate them in the best interest of the whole economy.

To what extent is important the role of the CCiS when making the economic laws?

The CCIS plays an important role in making the economic laws and bylaws. In addition, in collaboration with the Government we should fol-low up and analyze the effects of the laws adopted. Due to it is necessary that the CCIS initiates on the imple-mentation of the conclusions brought at the parliament’s sittings ‘that the Rulebook on work of the Govern-ment should include the obligation for obtaining an opinion from the CCIS on all economic regulations’.

Are the decision-makers always in the mood to hear the voice of the economy or they are primarily in connection to their political party?

After the sitting of the First Serbian Parliament of Enterprises organized in the National Assembly, I person-ally think that our policy-creators realized that the Chamber possess-

es huge experience and knowledge and that its members know how to recognize a problem and to find a solution to it.

What turns out to be the key need of the economy?

The most important for the business-men doing business seriously, is the stable business climate which means efficient work of all institutions, the tax reforms, the reduction of the pub-lic spending and grey economy. As far as the foreign exchange rate is con-cerned we do not expect it to be high-er or lower, but to be stable and pre-dictable so as we could make plans for a certain period of time. The daily oscillations are the worst. The serious businessmen do not expect from the state to solve all problems possible.

What should be done to open new jobs?

We need to return the capacity in the processing industry where we recorded good results on the do-mestic market and in the exporta-tion. We will not be able to move up the economy without the creation of

new value and export. We could not be merchants only, but we need the real sector which produces some-thing new. The processing industry participates with under 20 percent in total gross domestic product (GDP) and it should be 50 percent at least. The industrialization and in-vesting in the production should be realized. We have signed the agree-ments with the Western markets and Russia, but very often we do not have the products for the expor-tation. The main role of the chamber and state is to provide support to the producers.

Textile industry is one of the sec-tors which worked well, but the transition process left its conse-quences on it. What is the situa-tion now?

Twenty years ago the textile indus-try recorded the export value over billion dollars. Today, this sector also records the export worth over 400 million dollars. However, the textile industry should be helped, because a lot of people are employed with this sector, mostly women. When China became the world leading producer in the textile industry it

Transition is a painful process. Perhaps the hope was too big and we do annul the privatizations. What is your opinion on the privatization of Ateks?

Ateks was taken over by the Italian firm dealing with the production of con-fection. They are interested in developing business in Serbia and now Ateks is one of rare trade chains doing well. Unfortunately, there is no more business subjects protected who before the 1990’s had been the leading companies on the market. The reconstruction process carried out in many companies has been considered too easily. This is the reason why we do now have too many problems out of which the biggest is the unemployment. We could have followed the example of Slovenia which closed only those companies which went bankruptcy. We should have given a chance to the companies to adjust themselves and find a strategic partner on their own or with the support of the state. Unfortunately, our privatization served to fulfill the budget, while the economy was on the second place. It had been thought that the privatiza-tion will solve all problems on the market. We, businessmen, knew that it was impossible. It turns out that even now during the crisis the Western markets would hardly get out of the crisis without the support of the state.

44

www.pks.rs

No 66 IN FOCUS

Extreme CEFTA violation

blockade brings losses The loss brought by the blockade of the Serbian goods shipped to kosovo and Metohia could be measured in million dollars and the compani-es hit by this non-customs barrier could hardly compensate the damage, estimates the Cham-ber of Commerce and industry of Serbia (CCiS)

marked the beginning of unfavour-able period for us, but today China is too expensive for European com-panies dealing with the production of textile and it is our chance to take over better business for European producers. The CCIS Association of textile industry, garment and leather industry and footwear industry is currently working on it.

What are the issues the Chamber and the state should first deal with?

It is the privatization process in the companies where there is still poten-tial to recover the production. The Chamber of Commerce and Indus-try of Serbia and the regional cham-bers of commerce should help find a business partner, while the state should allocate the assets. In this way the wood processing combine in Kuršumlija was saved. It used to be the big company, which almost went bankruptcy, but now its production is recovered. This company has the product for the exportation and few hundred of people employed which in one small non-developed munici-pality is of great importance.

Are our businessmen afraid of this new wave of the economic crisis?

We are listening to the news on the second wave of the economic crisis which already hit the most devel-oped countries in the world. Those who want to export to these markets are concerned that the demand will be lowered, what will endanger our products. It is obvious that the in-vestments will be stopped. However, this could be our chance to move our own strengths and to see whether we could take the advantages of the Fund for development. As the busi-ness community it is our right to ask more, because the decisions made within the pre-election campaigns are not adequate.

Mirjana Stefanović

The Chamber of Commerce and Industry of Serbia takes active

part in realizing the essence of the issue aroused after the Priština’s administration imposed the em-bargo on the goods from Serbia on 20th July 2011. A month after the in-troduction of the embargo, the pro-duction on the territory of Kosovo and Metohia, based on the repro-material from Central Serbia, was practically stopped and the shi-pment of goods was made impo-ssible. If it happens that a solution to the problem aroused could not be found, the economy in Kosovo will suffer permanent consequen-ces, estimates the Chamber. The measure of the Priština admini-stration will not increase the turno-ver of goods, investments and the employment rate on the UNMIK/Kosovo territory, whereas it will drastically increase the volume of goods in the grey economy, which will cause higher prices and da-mage to consumers, first and fore-most. Among the firms which delive-red or bought the goods in Koso-vo the most dominant are: Potisje from Kanjiža, NIS, Knežević Petrol, Swisslion, Merima from Kruševac, Tetrapak Production from Belgra-de and Holcim. The firms which suffers the non-customs barriers because they supply the goods from Kosovo are: Žitoprerada DM from Novi Bečej, Farmakom Con-

cern from Šabac, Battery factory from Sombor, Bradva Plus from Sremski Karlovci, Rudnap Group from Belgrade, Forest Food from Kruševac and Woodland Implex from Sremska Mitrovica, show the data obtained from the Chamber of Commerce and Industry of Serbia.

Damage for all region

In the name of the Serbian eco-nomy, the Chamber of Commerce and Industry of Serbia expressed the deepest concern when on 26th of May the embargo on the goods from Serbia would be imposed. Such attitude of the authorities from Priština substantially reduces up-to-then reached positive effects of the CEFTA Agreement. The CCIS pointed out that such beha-vior of the authorities from Prišti-na causes a lot of damage to the recovery of the economy and to the prosperity of the region on the whole. The CCIS initiative resul-ted in that the head of the EU De-legation to Serbia Vincent Degert emphasized that the EU Commi-ssion was against the introduction of the customs duty and Kosovo stamps for the goods shipped from Serbia. In the letter to the CCIS Vin-cent Degert pointed out the state-ment of the European Commission that ‘all the Parties must respect fully the Central European Free Trade Agreement (CEFTA) which

45

www.pks.rs

No 66IN FOCUS

foresees special dispute settlement provisions which must be followed by all eight CEFTA Parties’. The CEFTA state-members are under an obligation that they will enable free trade in goods on the-ir territory in accordance with the EU standards and standards of the World Trade Organization (WTO). The full trade liberalization in the industrial volume has been re-ached, while in the agricultural sec-tor a certain protection measures are being applied in accordance with the EU and WTO standards, with the respect to that none of the CEFTA signatory-countries could adopt measures unilaterally by which of means it protects its own market. According to this the ad-ministration in Priština drastically violated the CEFTA Agreement when it decided to impose the em-bargo on the goods shipped from Serbia to Kosovo, points out the CCIS. In the previous year the registered turnover of goods shipped from Serbia to Kosovo was worth near

USD 400 million, out of which from Serbia it was delivered the goods in the value of USD 391,3 million, while from the territory of Kosovo the goods supplied to other parts of Serbia was worth USD 4,03 million, indicates the data of the CCIS.

Material and non-material losses

In the first six months 2011 the goods shipped from Serbia was worth USD 202,8 million, which is an increase of 15 percent in relation to the first six months 2010. The Serbian economy will suffer a big damage if the embargo stays in force, says Zoran Bojović, advisor at the CCIS Bureau for regional de-velopment. The market of Kosovo is important for Serbia because our products have been sold out there for decades. The consumers in Ko-sovo used to buy our products such are jaffa and plazma biscuits and smoki. If they could not find these products in Kosovo, they will buy similar ones from Croatia, Macedo-nia, Albania, Turkey and Montene-

gro. It is estimated that companies will suffer the loss in the amount of USD 250 million in this year only, says Bojović. The blockade of the goods from Serbia means the loss of circa USD 450 million annually. Bojović estimates that if the embar-go on goods shipped from Serbia to the territory of Kosovo and Meto-hia lasts more than three months, the consequences are expected to be huge and will endanger the bu-siness of companies who without any obstacles delivered their pro-ducts on this territory. Due to the embargo on the goods from Serbia the Bambi Concern loses 250 000 euro monthly, and if the situation is going to stay as it is, Bambi will record a loss in the amount of three million euro annu-ally, says Miroslav Miletić, general manager of this company. Miletić thinks that even if we would not be faced with the yet another wave of the economic crisis, the our vulne-rable economy would not endure this blockade.

M.N.-M.S.

46

www.pks.rs

No 66 BUSINESS

The merger of Nectar and Fructal created the company which is among 20, or better to say, among the 15 biggest companies in Europe, with near 1300 employed and annual turnover worth circa 150 million euro

We will change picture of Serbs as investors

bojan radun, CEO of Nectar

These days the attention of a great number of busine-

sses from Serbia has been focu-sed on Slobodan and Bojan Ra-dun, father and son, the owners of Nectar from Bačka Palanka which carried out the acquisiti-on of Fructal. This will open the doors to the Serbian capital in Slovenia, because many Serbian businessmen did not succeed to get on this market. Bojan Radun, CEO of Nectar, says that the new management of Fructal will do its best to change the picture of Ser-bian people as investors and will try to prove that Serbian busine-ssmen could be trustworthy inve-stors. He adds that the acquisition process was cycling, with more or less problems, but at the end it is successfully finished. The merger of Nectar and Fructal created the company which in the region beats the record in the production of non-carbonated and non-alcoholic beverages. It is among 20, or better to say, among the 15 biggest companies in Euro-pe, with near 1300 employed and annual turnover worth circa 150 million euro.

What were you talking about with the president of the Ajdovščina municipality?

The local self-government initia-ted the meeting. They wanted to hear our plans and to get some kind of a guarantee that we wo-uld not reduce the number of the employed and that the production would be developed. We agreed that we will keep the production of juice in Ajdovščina. It is the small place with a small number of the residents so any change in that place would cause extreme consequences on the local busi-ness. We signed some kind of me-morandum with the municipality. However, we will stimulate the production of fruit growing in Serbia, because up-to-now there was the rule that Fructal buys the fruit at cheap price and then sells its juices in Serbia at too higher price. We will do our best to chan-ge this practice. The acquisition of the Fructal will bring the be-nefits to the Serbian fruit growers who will replace the suppliers of Fructal from Italy, Greece and Spain. Everything they used to

export from some other markets, and it grows in Serbia will be used up for Fructal juices.

Does this agreement mean the right protection of the Fructal em-ployees working in the producti-on plant in Macedonia?

The representatives of the Munici-pality Ajdovščina did not ask that from us. Namely, they are focu-sed on the problems in their own municipality. However, total of 60 persons working in the producti-on plant in Macedonia will stay in. Nectar is the social responsible cor-porate and it is the business stra-tegy of the system. before you, Veselin Jevrosimović is the only businessman who ente-red the Slovenian market buying Hermes. What is your experience taking into consideration the fact that many Serbian businessmen could not realize their plans in that field?

Regardless that the acquisition process was too heavy, I did not have any troubles. We did not

47

www.pks.rs

No 66BUSINESS

have negative experiences. The-re were too many cycling steps in the acquisition process, but fortunately the result is positive. As far as the regional coopera-tion is concerned, it is my great pleasure, as the president of the Serbian Association of Managers, to announce the ‘Summit 100’ of business leaders from Serbia, Croatia, Bosnia and Herzegovi-na, Macedonia and Montenegro which will take place in Arandje-lovac from 6th to 8th October this year. This will be the first gathe-ring of its kind in the region and it is imagined to be put among the traditional annual events in this part of the world.

What does Nectar get entering the Eu market through the acquisiti-on of Fructal?

This transaction gives the com-pany the strength and potential for further expansion on the EU market which is the future plan of Nectar. In this way we became one of 20 and perhaps 15 biggest European companies for the pro-duction of non-carbonated and non-alcoholic beverages. There-fore, we got the company which will be the leading on the former Yugoslavia market. Namely, our priority is the EU market; parti-cularly our neighbouring coun-tries such are Italy, Bulgaria and Greece.

At the time when many busine-ssmen sell their property so as to pay their debts, you made decisi-on to run into debt in order to buy Fructal.

We got such idea from the laš-ko brewery which via the Union brewery had a majority shares in Fructal. I do not know why they decided to sell their stock-shares, but it was obvious that they had some difficulties. This

investment is realized from the accumulated profit. We thought thoroughly, went through the business plan so many times… We do have intention to build one healthy company. We did not invest in the real estate, land or something non-profitable. I strongly believe that we did the right thing.

How much is the loan granted by the European bank for reconstruc-tion and development?

The EBRD granted 35 million euro for this investment. The business calculations will show whether we do need to withdraw the whole sum. The rest of it is allocated from our own resour-ces. On the 27th of July we signed the contract on the acquisition of 93.7 percent of Fructal shares. Yet we do need to get the permi-ssions of the anti-monopoly com-missions from all ex-Yugoslavian Republics, since both companies are doing business on all regio-nal markets. Also, it is our obli-gation and right to buy the rest of shares. When we add the exi-sting debts in the amount of near 13 million euro, then total inves-tment reaches the figure of circa RSD 50 million.

Could you compare the business results of Nectar and Fructal?

For the last three years Nectar has recorded the stable income from 60 to 70 million euro annually, while the profit after the taxation amou-nted to 9 – 12 million euro. On the other hand, in 2010 the Fructal had 56 million euro and the profit was near five million euro. Due to the debts of laško brewery, which is the owner of Fructal, the profit was circa 200 000 euro.

What do you plan to do with Fructal?

The brand is the most important value we got buying this company. In the future the developing pro-jects of Nectar and Fructal will be realized together. It is obvious that some investments will happen both in Serbia and Slovenia.

G.R.K.

Customs raises the price of export

In what way could the state stimulate the export-oriented economy, parti-cularly now when the second wave of the economic crisis hit?

The lack of certificates and administrative procedures are the key obstacle for the sale of our products out of the borders. This is enough reason for the harmonization of our regulations with those in the neighbouring coun-tries. Yet another problem is the importation of huge quantity of the raw material. Sometimes the raw material which exists in Serbia is far cheaper abroad. This is the reason why many producers decide to import it. It is specific for the confectionary industry. Namely, many producers import the powder milk and sugar because these materials are too cheaper abroad. Then, a new problem arouses. The customs procedures and taxes raise the price of these products and make them non-competitive on the internati-onal markets.

48

www.pks.rs

No 66 BUSINESS ENVIRONMENT

Domestic pharmaceutical wholesalers became the official members of the European Association of Pharmaceutical Full-line Wholesalers (GirP) and thus entered the society of reliable partners which in the supply chain, guarantee the highest level of quality, integrity and excellency

Official member of European association

CCiS Group of pharmaceutical wholesalers

The information on possible membership of the CCIS Group of Pharmaceutical Wholesalers in

the GIRP association, the international non-profit or-ganization which gathers both the national associa-tions and individual pharmaceutical wholesalers do-ing business in the EU member-states and in the EEA, with its head office in Brussels, was presented in the previous year at the meeting of the CCIS Group of Pharmaceutical Wholesalers held on 29th March 2010, whereas the idea of the Chamber of Commerce and In-dustry of Serbia to become the official member of the GIRP Association was initiated on the meeting held on 23th November 2010. Our idea was that the CCIS Group of Pharmaceuti-cal Wholesalers becomes the full-line member of the GIRP Association, although according to the Statute of the GIRP Association, the full-line members of this organization could be only the EU member-states. However, we were so persistent to become the offi-cial member of this organization that we recruited the CCIS Representative Office in Brussels. Therefore, tak-ing step by step and being in contact with the GIRP organization, we finally got the information that they were ready to change the Statute in the light of the ge-ographic criteria so as to enable the Chamber of Com-merce and Industry of Serbia, which gathers the firms dealing with the pharmaceutical trade, to become the official member of this organization regardless of the fact that Serbia is not the EU member-state, points out the Secretary of the CCIS Association of Trade Gor-dana Hašimbegović. The Chamber of Commerce and Industry of Serbia supported the Group of Pharmaceutical Wholesalers to apply for the status of the official member, because the GIRP association promotes the role of its members in the preservation of public health and provides the conditions for the protection of the common policy which enables safe and constant supply of all regis-tered medicals throughout Europe.

Roof organization of pharmaceutical wholesalers in Europe

The GIRP, Groupment International de la Repartition Pharmaceutique or European Association of Pharma-ceutical Full-Line Wholesalers, is the roof organization of pharmaceutical associations of wholesalers in Euro-pe. Thanks to the efforts of the CCIS Group of Phar-maceutical Wholesalers and the CCIS Representative Office in Brussels, the GIRP changed its Statute and enable the CCIS Group of Pharmaceutical Wholesalers to become its official member, although Serbia is not the EU member. The GIRP gathers the national associations with more than 600 pharmaceutical wholesalers doing business in 31 European countries. The GIRP members employ near 140 000 people and deliver 100 billion worth medicals annually. This organization guarantees the highest level of quality, integrity and excellency. The GIRP members are reliable partners in the supply chain, from a produ-cer, pharmacist, health care staff and to a patient, when it comes to the medical safety.

49

www.pks.rs

No 66INTERNATIONAl COOPERATION

iSb Chamber – CCiS ino Pool member

Chamber-to-chamber cooperation for better services to businesses Among the countries in the neighbourhood Serbia is an important partner to italy and it realizes significant development which will be continued, says Pietro Vacchiano, Secretary General of the Chamber of italian – Serbian businesses (iSb Chamber)

The importance of the GIRP As-sociation for the Republic of Serbia is recognized, since this organization, first and foremost, considers all professional issues relating to the wholesale and re-tail trade of medicals, provides efficient dialogue between all stakeholders in the field of health protection, promotes and repre-sents the opinions and measures in the field of its activities at na-tional, European and internation-al level, exchanges the experienc-es, scientific knowledge, the data and services and thus improves and develops the know-how on the whole. Finally, on the sitting of the GIRP members, held on 21st January 2011, this European association changed the Statute and brought the decision to accept the CCIS Group of Pharmaceutical Whole-salers as its official member. This membership provides us with the information on the medical market of the EU, the regulations and all other relating the issue at stake. When it comes to our regu-lations in this field, it should be harmonized with the EU stand-ards. I have to point out that the par-ticipation of the Serbian phar-maceutical wholesalers in the 52nd Annual Assembly in Tallinn, Estonia which took place from 5th to 7th June 2011, when we of-ficially became the member of the GIRP Association, says Gordana Hašimbegović. On that occasion with the GIRP president Rene Jenny and secre-tary general Monik Derecque-Pois it was agreed that the GIRP man-agements visit the CCIS on the 13th October this year. On that very day in the Assembly of the City Belgrade will be organized the cel-ebration of the 10th anniversary of the CCIS Group of Pharmaceutical Wholesalers.

Nada Mitović

With the respect to the atti-tude that all businesses

in Serbia are our businesses, the Chamber of Commerce and In-dustry of Serbia initiated more intensive cooperation with forei-gn associations and chambers of commerce in Serbia and thus, as a result, it established the Ino Pool. Among the first and most active in the CCIS Ino Pool was Pietro Vacchiano, Secretary General of the Chamber of Italian – Serbian businesses . He was born in Udi-ne in 1977 and lately he has been interested in the bilateral cham-bers of commerce, more precise-ly, in their roles and function in

the economic cooperation. He speaks English, German, Serbi-an, Slovenian and Hungarian languages, and before he came to Belgrade he had worked in the bilateral chamber of commerce in Hungary. The membership in the Chamber of Italian – Serbian businesses is not mandatory, ta-king into consideration the fact that our chamber of commerce is non-profitable organization offi-cially recognized by the Italian Government, Vacchiano reveals.

How many members does your Chamber count, how that num-ber has changed since its establis-

50

www.pks.rs

No 66 INTERNATIONAl COOPERATION

hment 2002 and how to become its member?

In addition to a numerous of small and medium-sized enter-prises, there are big companies such are Alitalia, Banca Intesa, Banca popolare Friuladria/Credi-te Agricole, DDOR, Golden lady, Progetti,, while, on the other side, the members of our Managing Board are Confindustria Udine, Unicredit, findomestic, Delta Ge-nerali, Mongimificio Galtieri. Vin-cenzo Divella has been the presi-dent of the Chamber of Italian – Serbian businesses since 2005. The Chamber reaches the annual membership quota of some 100 companies, which discloses a con-stant interest of Italian businesses for the Serbian market and vice versa.

in Serbia we say that the chamber is the mediator between the busi-ness and government. What is the relation of your organization with the italian Government and are you in the network with the cham-bers of commerce in italy?

The Chamber of Italian – Serbi-an businesses was established in 2002. However, the Chamber of Italian – Serbian businesses is a member of the global network of the Italian chambers throu-ghout the world (Assocamereste-ro), which counts 75 chambers of commerce in 50 varied states (to-tal 140 offices) and more than 24 000 companies associated (out of which 70 percent are local com-panies). In addition, the Italian chambers of commerce in the world are the support to the in-ternationalization of the Italian companies which are under the governance of the Italian Ministry of Economic Development. As a result of the Decree on the reform of the Italian chamber system, the Italian chambers of commerce

abroad officially became a part of this system. The Italian chambers of commerce abroad together with the Italian Embassy and former Italian Institute for Foreign Trade are three institutions which, wor-king together, have the aim to sti-mulate the economic cooperation between Italy and a country whe-re they are.

What is your view on the rela-tion between your and other si-milar international chambers of commerce established in Serbia and the Chamber of Commerce and industry of Serbia? Are there any parallel activities, a rival rela-tion or there is yet some space for constructive cooperation (CCiS ino Pool)?

The cooperation with the CCIS and regional chambers of commerce is important as well: on that occasi-on let me remind you of the pro-ject Unioncamere under the name Permanent Forum Italy – Serbia (in cooperation with CCIS, SIEPA and National Agency for Regional De-velopment) and the project of the Italian region Friuli Venetia under the name INCO (recently started to be realized together with CCI Belgrade, CCI Udine, Confindu-stria Udine and Friuli Innovazione). Therefore, the cooperation of such kind between the international and Serbian chambers of commerce are very useful since it enables them to provide better services to compa-nies, which is the core role of the chambers of commerce. Therefore, any rival relation among them wo-uld be completely disaster and it would mean a huge loss equally for both Serbia and potential investing countries.

Taking into consideration the new wave of the economic crisis, is it real to expect the announced inves-tment in the hydro power plant in Serbia worth one billion euro?

The first phase of the negotiation is trusted to the Italian Embassy and its economic-trade department, particularly when we talk about big investors and projects, where-as the main role of the Chamber of Italian-Serbian businesses is to support the businessmen. The coo-peration and synergy of these two institutions gives an opportunity for the surveillance of the Italian companies from the negotiation to the everyday requests upon the fi-nal investments. When it comes to the economic crisis I will remind you that the last Italian investment in Serbia have been commenced in 2009, in the year when the crisis was at its peak, so everything indi-cates that all previously announced investments will be carried out.

You announced some new inves-tments in the field of food produc-tion, machinery and wood proce-ssing. Could you tell us what it is all about?

In addition to the previously menti-oned investments in energy sector, auto industry (Fiat and Dytech), textile industry (Golden lady, Benetton, Calzzedonia, Pompea), shoes production (Progetti) it has to be consider that the Italian eco-nomic system is mostly consisted of small and medium-sized enter-prises. These companies are intere-sted in the sectors in which Serbia is most competitive, which is the food production sector, wood pro-cessing industry and machinery sector. If we have fiscal and tax facilities, natural advantages, qu-alified labour, possibilities for do-ing business in the non-customs zones and trade agreements (with the Russian Federation, first and foremost), it is clear why the Italian businessmen decided to invest in Serbia, which they will keep doing in the future, too.

M.S.

PlAN ZAJEDNiČkOG uČEŠćA PriVrEDE SrbiJE NA MEĐuNArODNiM iZlOŽbAMA i SAJMOViMA u SVETu ZA 2011. GODiNu

u OrGANiZACiJi PriVrEDNE kOMOrE SrbiJE

Sajam privrede

Viroexpo Virovitica, Hrvatska 21 - 23. 1. 2011.

Sajam prehrane

Grune Woche Berlin, Nemačka 21 - 30. 1. 2011.

Sajam prehrane

Prodexpo Moskva, Ruska Federacija 7 - 11. 2. 2011.

Sajam građevinarstva u saradnji sa SiEPA-om

MosBuild Moskva, Ruska Federacija 5 - 8. 4. 2011.

Sajam automobilske industrije

Automechanica Istambul, Turska 7 - 10. 4. 2011.

Sajam prehrane

Tutto Food Milano, Italija 8 - 11. 5. 2011.

Opšti sajam - NACiONAlNA iZlOŽbA

TIF Solun, Grčka 11 - 19. 9. 2011.

Sajam građevinarstva u saradnji sa SiEPA-om

Budpragres Minsk, Belorusija 6 - 9. 9. 2011.

Sajam prehrane

Anuga Keln, Nemačka 8 - 12. 10. 2011.

Sajam brodske opreme

Pula Boat fair Pula, Hrvatska 19 - 22. 10. 2011.

Opšti sajam u saradnji sa Velekspom

Panair Tirana, Albanija novembar 2011.

Sajam zaštite životne sredine

Pollutec Pariz, francuska 29. 11 - 2. 12. 2011.

Služba za promocije PkStel: +381 11 3304-504, faks: +381 11 3300-993

e-mail: promocije@pks.rswww.pks.rs/sajmovi