D. D.

DISSERTATTO

CONTROVERSIAM DE COENÅ DOMINIADUMBRANS

CUJUS PARTKM SECUNDAMex SPECIALl SACR^e RiiGIAE maj1 STaTIS CRATIA

e r

VENIA MAX. VEN. FACULT» THEOL UrSAL.

PUBLICO EXAMINI ÜFFF.RUNT

mag. LAURENTIUS LAURENIUSS. THfcOL C AK Dl D. KT DOCKAS

STIP. OXENSTIEKN.

ET

JOHANNES ARONSONOSTROGOTHI.

IN AUDIT. GUSTAV. DIE XII JUNII MDCCCXXII,

H. A. M. S.

U P S A L I iE

EXCUDEBANT REGIME ACADEMIJE TYPOGRAPHI.

KONUNGENS

TROMAN, GENERAL-MAJOREN

OCH

RIDDAREN AF KONGL, SVÄRDS ORDEN

HOGV ÅLBORNE FRIHERREN

HERR CARL ARMFELXSAMT

hogvaiborna friherrinnan

FRU CAEOL ARMFELX

född

Friherrinna WENNERSTEDT

med ftorfta voidnad och tackfamhet tillegnadfc

JOH. ARONSON.

i£

fionem, cui fubfcribere coaftus fuerafc, itidem refcldit. o)Omnibus igifur, qui et liberalius de re ifta lentiebant etmitiori inlöper in Berengarium animo erant, invitis , fen«tentia illius in pluribus fynodis damnata ejusque feétato-res anathemate confixi funt. p) Hac viAoria , quam aBerengario reportaverant transfubftantiationis adfertores,elati id folum egerunt, ut novum dogma quoquo paélo la-tius fpargeretur. Jam nuda et aperta perfecutione grasfatifunt in eos , qui pro pietatis et fimplicioris doftrinae defen«fione periculis fefe objiciebant, jam alias machinationes?hujus mod i abfurditati praetendentes, earn tamquamveram confidenter ecclefiae obtruferunt. Anno igitnr I2ifin Concilio Lateranenfi doélrina de transfubftantiationeper Innocentium III pontif. max. fancita utque catholicafides adferta eft. q) Hinc nova fubinde exoriuntur mon-

C ftra:

bufti funt. Cfr. F. A. Lampe, Synopf. Hiß, S\ et Ecclef.p, 231;Francof. a M. 1722.

o) Vide G. E. Lessing , Bereng. Turon. oder Ankündigung eineswichtigen Werkes derfelben &c. p. 5, 9, 20,52 c. a. ßraunfchw.1770.

p) Natal. Alex. 1. c. p. 672. Basnage 1. c, p. 1398.De pofitiva Berengafii doftrina diu dubitatum fuit. Quid?

quod fuam nunc vindicarunt, nunc adverfariis eatn adfignavere etPontificii et Proteftantes. Id interim extra omnem dubitationisaleam pofitum videtur, quod fcilicet Berengarius, ut ipfius com-probat fcriptum, a Lesfingio in lucem prolatum, crediderit, panetnvinumque peft confecrationem verum corpus et Chrifti et fangui-

nem esfe, nec tarnen fubiatå panis et vini fubftantiå; ideoque reat.lem praefentiam admiferit, transfubftantiationem folam rejecerit. Cfr«Lessing 1. c. p. 7 et 13.

q) — corpus et fanguis Chrifti in facramento altaris fub fpeciebugpanis et vini veraciter continentur, transfubftantiatis, pane in cor«

i6

fira : inmimerge fcofafticorum KsnroXevxitxi m ijrept'sfimsequaeftiones, quibus, idoneam bancce iiiaceriaifi copide ar-ripientes, fptnofa fua exercuernr t mgenfsi r) iiinc frva-3i omnes Refigionfqne ebffcrepentes ritas , Pdntificioruofideinde proprii, pro quibus tamqaam po ar is et focisftrenue dimicaverunt. s).

Talern poftremo genuina Evangelii doéfcdna, talemculfctis Apoftolici fimpHcitas induerat formam. Nec mi-rum. Erat neirpe ecdefia tantå erroris caligine ofifufa,quanta potutt umquam. Si theolugorum hujus aetatisadiveris iibros , hinc me ras voeum argatias édifces; fi depaftoribus quaeilveris, ees gregeru impoßuris elufam de-feruisle videbis et paucas Talis illius, cujus meminrt Oiri-flus, micas invenies. Sapientiores (numquam defuerenec deerant umquam) ii, qui melius de rebus fanétis

fen ten»

pus, et v i,no in fanguinem, poteftate divin a —. Affia Conc. Lat*IV. Cfr. Schmidt 1. c. p. 324, 6:r Th, Giesfen 1820.

?) De forma oiutationis panis et vini, de tempore, an irftantißat ? A»'

materia panis convertatar in materiam corporis Cbrifti ,et formain formsm: aa vero iuxta Anaxagorae chaos, quodlibet conver-tatur in quodlibet ? Quid mus rodens panem comedat &c. Che-aiNiTii Exanu Conc. Trid, E II. p. 272.

s) Tridendni enirn in VI Carmne nou ob Teure oftendunt, fe de ex»terno potis^mum Evcliariftias colta laborare et foilicitos e&fe: utfe licet fplendida repofitione , et fnmtuofa cfrcamgeftatione, auro»argento, ferico, inciioatione, genuflexiooé, proftratione corporis,elevaribne tr.snuutn, tunlione pectoris, luminaribus,. inftrumen-tis tuuficis, bornbardarurn ftrepitu et fimilibus externis pompishonbretur. — Ad dogrna illud ulterius ftabiiiendum , feftutn cor¬poris Cbrifti ab Urbane IV a, S264 inftitutura. Chemä, 1. c. p*

L7

fementiam ferre potuisfenfc, filebanfc, iftiusmodi profanisrabulisque causfam linqueutes.

Ampla nubesque jam tångens papismi vetula arbos,quam pium initio feverat ftudium nori minus, quam im-peritandi cupido, cujusque radices irrigaverat indoles fae-culorum alueratque, temporis decurfu in hane excreve-rat copiam ramorurn, qui vel, fi fcientiam refpexeris,marcidis flaecidisque corrupti Chriftianismi fuperbiebantfloribus, vel, fi vitam, arnaras perniciofasque frugesferebanr. At hsec jam obmutefcat querela. Res retrofluunt. Arefcere jam incipit arbos illa, radiis ta&a red-euntis, Solis; t) imminent fulmina fummo ejus eulminiventique in ramos retoi ridos patulosque fasviunt funbundi.Novus jam illueefeit ecclefiae dies. Salvae en im manentres illius, divina confervante Providentia, etiamfi incontraria abire videantur. Quid? quod fcopulos inter etfinus, rys cc7n&cts et fuperftitionis, divino fecundante ad-flatu, fides fertur illaefa.

Papalis

2go et 28 r. Cfr. Allgemeine Encyclopedie d. TVisfenfch. u. KUn-fle. von Eksch urd Gruber p. 74 et 79. Leipz. 18x8«

t) Zwilchen allen den hervorragenden Epochen, in denen Chriftuslebendig aufgieng» liegen dicke Masfen von tinfternifs und A-berglauben, Bevor er dann in der Reformation fein durch men>fchenhand und Frewel verfålfchtes und entftelltes Bild reftaurirte,war die Menfchheit felbft mannichfaltig zuvor verfålfcht und irregeführt gawefen : —- Denn ein ewiges Fafrum ift diefe Wiederkunftdes Herrn und fie gefchieht und erneuert lieh, wie in jedem einzel¬nen Menfchen, fo auch in jeden Nation und Zeit, fo bald derausferfte Abfall ihr vorhergegangen. Aphorismen zurErneuerungd. Kirchl, Lebens in Protefl. Deutfehl. p. 280. Berl. 3814*

i8

Papalis tyrannis repagula omnia perrumpens, ineün-te faec. XIII ad fummum pervenerat faft'gium. Exin-de fatali quadam converfione nutare coepit et tamquatnvetus ruinofumque aedificium ab extremis faltim parti¬bus deftrui. Exinde magnum lucis ac tenebrarum liber-tatisque, cum vi confliélantis , demiramur certamen. In-casfutn fulminant anathemata, buic , in quem mittuntur,fcopo contraria: quo magis vis infertur, eo plures fur-gunt acrioresque tyrannidi obnixum pietatis ftudium obje-éturi. o) Quemadmodnm fontes illi, qui per fpecus quos-dam cum impetu volvuntur ac poftea in anguftum coadtinec liberum exitum habentes, e multis terrae locis alceemicant raueumque ab imo eddnt murmur, ita quoqueipfe, externa quamvis violentia retencus, proteftantismifpiritus furfum magis magisque impellebatur, lucem de-fiderans. Sic multae, per quas tfniverlas decurrere ea-rumque fingulas recenfere fententias longisfimum esfet,feftae, fub vafiis nominibus diverfisque formis, ufurpa-toriae Tele oppofuerunt hierarchiae, fidei ac cogitationislibertatem vindicantes. Quae quidem, fiduciå cum nume-ro in dies crefcente, continua fere ferie femet fubfecutae,animos ad magnam praepararunt revoiutionem, ex quanovus rerum emergeret ordo, nova orbis et ecclefiae fa»cies.

Sed de hisce plura contexere non refert. Tulit e-nim inftituti ratio, ut de coena Domini quae earum quo¬que, quas indicavimus, feétarum fuerint opiniones, bre-visfime exponeremus. Et quemadmodnm ab altero extre-ino in alterum facile delabantur cuortales, ita beic quo¬

que

«) Marhein, 1, c. i:r B, p. 126. ff.

*9

que. Sive enitn liberiori fuo hoc in dogmate explican-do indulgentes ingenio, five contentionis fervore abre-ptse inque pugnam lacesfitse, non folum translubftantia-tionem, Ted realem quoque praefentiam plurimse r ejece-runt, nonnullse facramenta nitiiis extennando p orfusenervasfé videntur. Sic Bogomili, quse feéba, XI fsecu-lo exeunte, ex IVIaniehseis et Masfilianis in Oriente con-flata videtur, profane de coena Dornini locuti fuisfe per-hibentur. x) Albigenfes, circa idem tempus ex Oeciden-te prodeuntes, 11 ex reliqua eorum dodtrina concluderefas fit, ad Zvinglii opinionem proxime accedunt, facra-menti myfterium in propätulo volentes. y) Huc Petro-brufiani et Arnaldiftae, quorum antefignani in rogum im«pofiti lunt, z) referri quodammodo posfnnt, quamvisnon fat verecunde de evchariftia cogitasfe dicuntur. a)Valdenfium in hoc punfto quae fuerit doétrina, fua ipfo-rum de facramentis confesfio fidei teftatur. b) .De Vicle-fo et ejus in Anglia et Bohemia c) fe&atoribus paullo

diffici-

x) Vide Lampe 1. c. p. 23t.

y) Basnage !♦ c. p. I4T2

z) Petrus de Bruis a. 1124 in Oppido S. Gillerli et Arnaldus deBrixia Romae a. 1 x55»

a) Basnage 1. c. p. 1410 et 1423. Natal. Alex. 1. c, p. 481et 484.

b) "Credimus, facramenta esfe figna rei fanétae, aut formas vifibi-les gratiae invifibilis. Bonum esfe perfuafi, ut fideles quandoque-hujusmodi fignis aut formis utantur, li fieri poteft',. Nat. Alex.1. c. p. 491.

c) Scripta Viclefi eo tempore in Bohemiam intulerat quidam viilbsi

2Q

difficilior eft quaeftio. Neque ermn hi aliud prse fe fe.runt ingenium, neque minorem , quam fui praeeurfores,fpirant iibertatem. d) Tarnen eos nen negasfe verain Chri-fti in s. coena praefentiam veri fiauie eft. Dicifc quidemViclefus, panem esfe corpus Chrifti virtualiter, fpiritua-licer et facramentaliter ; fe vero nuilam aliam adipernaridoclrinam, quam,quse faeculo X invalefcere coeperat, no*vam prorfus et antiquse contrariarn : quse fua eft, enn»dem ab omnibns orthodoxis epifcopis fuisfe defenfita-£am. e) Ceternm ipfa, cui Oxonise fubferiplit, fidei con-fesfio transfubftantiauonem tantummodo rejicit, f) Si qnainigitur praefentiam negaverit Viclefus, hasc phyfica fuitet rnaterialis: ita Thaboritse, doélrinam illius amplexi,rem interpretantur. g) De Johanne Husfo tandem prae*tereundum non eft, quod catholicum dogma de transfub-ftantiatione expresfe profesfus eft. h)

Poft

fita Petrus Payne, ex Anglia profugu?. Nat. Alex. 1. c. Tom.VIII. p. 75.

d) V. Hifiory of the Reformation of the Church of England, gal-lice par de Rosemond. T. I. p. 57. ff. Arofterd. 1687.

e) Basnage 1. c, p. 1449.

f) L, c. p. 1456.

g) II ne faut, difent ils, s'imaginer , que le corps de Jefus Chriftfoit materiellement dans 1'Evchariftie avec toutes les proprietésesfentielles ou accidentelles au corps humain. L. c. p. 1460.

b) Jean Hufs croyoit la transfubftantiation, puisqu'il protefte dans I'e-crit qu'il compofa dans fa prifon å Conftance, qu'il 1'avoit toujoursenfeignée, que fes ouvrages en font foi, et qu'on devient cou-pable d'une noire caiomnie, lors qu'on l'accufe d'avoir embrasféle fentiment contraire. L. c. p. 1459.

Cfr. Natal. Alex. (. c. T. VIH. p. 80.

Poft hunc generaliorem fuperiorum temporam con-fp*dfcum j«m ad praecipuum hu jus disfertationis capnt pro-gredimur, controverfiam videlicet de coena Dcmini in-ter ipfos proteftantes ortam. Quae quidem per totumfere reformationis faeculum continue deeurrens, cundta-que alia tandem abfosbens litigia, et ideo perquam nie«tnorabilis eft, quod ad poftremam theologiae noftrae lu¬theranas conformationem magnam vhn attulerif, Antevero quam haue pugnam depingere conaremur, ad ec-clefias primordia recurrisfe et doéhiiise hiftoriam brevi-ter comprehendisfe non ab re omnino arbitrabamur.Quam vis enim multo aliter loquitur vetuftas de hac re,quam recentior astas , tarnen discrepantis eorum , qui Ii*bertatem evangelicatn reftituerunt, fententiae quafi typumatque prineipium in diverfa patrum opinione reperimus,Quam quidem j progrediente controverfia, non juftisfimefemper in fuam pai tem infcerp» etantes, Iure quisque ex-piieationi prsetenderunt antiquitatis teftimonia, ut, fubillorum quafi praefidio tuti, ineluétabiii argumento adver-farium conftriftum tenerent. Neque earum, quae Re-formationis epocham propius adjacent, le&arum opinio-nes acutius dijudicabantur, ad ipfam quamvis notionisfpeciem, qualis nunc, a Reformatis praefertim, fingere¬tur, non partim contulerint. Brevius hasc perftriéta f'unt,quam ut ledtori , prolixioris traftationis cupido, fatisfa-ciant, Ted evagari longius opeüae anguftia non patieba-tur. Ex bisce primis qualitercunque duftis hiftoriae Ii-neis obfervainus, quomodo patrum ecclefiae chorus imdnas praeeipue abierit partes, alteram in fymbolica s. coe-nae expiieatione verfantetn, alteram realem et objeélitvam p!seferrtiam Chrifti docenten»; et quomodo poft me-fiora antiquitatis tempora fenfim pedetentimque ad fpe-ctaeula illa regni pontificii perventum fit. Quemadmo»

dum

Q.2

dura vero fefe tangunt extrema, ita a monftrofa fchofa-fticorum expofitione revocatum hoc dogma tam planumnunc multi fecere, ufc Vera vis ejus omnfsque myfteriifenfus exfpiraret. Haec dobhina, mitigacior tarnen usque,rivuli inftar juxta rnagnum ilkid papismi flu inen , in ipCurareformationis faeculutn influit.

Sic temporaria hujus veritatis varia verat forma, in¬terna ejus* qualis in s. litteris patefabta eft, mente, coe-li inftar caerulum fuura per faecuia fervantis colorem ,

unå atque eådem manenCe. Etenira verbum Dei, nobisnovum femper ac praefens, tanta profunditate tantaquepraecellit fubiimit3te, ut neque exhauriri , nec, quibus-ciynque illud homines confpnrcaverint explicationibus,lan&a ejus claritas penitus obfcürari posfit.

Jam magnus furrexit Lutherus, facem de ipfa Re-ligionis iuce accenfam novae et meliori praelaturus aetati.Zvinglius, cujus et grandi ftudio pebtus ardebat, novuset ille veritatis praeco. In multis rebus, et quidem abs-que confilio, inter fe disfentiebant. Ingenii diverfitas etanimi culturae, coelum, ubi primos luos condiderant fo-les, diverfum nec non alia multa, alterum ab altero dis-criminantia, fecere, ut tota fere Religionis theoria utri«que appareret diverfa. i) Quid mirum, fi circa s. coe«nara, in cujus inquifitione tot tantique baeferint viri, dequa tot varise nunc oriebantur fententiae, judicia non Con¬

cor-

i) Vide Gefchichte d. Entftehung d. Veränderungen «♦ Bildung un-fers proteßantijchtn Lehrbegriffs von G. J. Planck, II: p.251* s.