INICIJALEN IZVE[TAJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

PO KONVENCIJATA ZA PRAVATA NA DETETO

Skopje, Oktomvri 1996 godina

SODR@INAstrana

PRV DEL: Osnovni podatoci za zemjata i populacijata 5

1.2. Nacionalen proizvod i prose~ni primawa 11

1.3. Politi~ki i administrativen sistem 13

1.4. Ustavna ramka za ostvaruvawe na ~ovekovite

slobodi i prava 16

1.4.1. Za{tita na ~ovekovite slobodi i prava 20

1.4.2. Ograni~uvawa na ~ovekovite slobodi i prava 21

VTOR DEL: Op{ti merki na implementacija 22

1. Definicija na dete 25

2. Op{ti na~ela 29

2.1. Nediskriminacija 29

2.2. Najdobar interes na deteto 30

2.3. Pravo na `ivot, opstanok i razvoj 33

2.4. Po~ituvawe na misleweto na deteto 34

3. Gra|anski prava i slobodi 36

3.1. Ime i dr`avjanstvo 36

3.2. Za~uvuvawe na identitetot 40

3.3. Sloboda na izrazuvawe 41

3.4. Pristap kon soodvetni informacii 42

3.5. Sloboda na misla, uveruvawe i veroispoved

43

3.6. Sloboda na zdru`uvawe i mirno sobirawe 45

3.7. Za{tita na privatnosta 46

3.8. Pravo da ne se bide subjekt na ma~ewe

ili drugo surovo, nehumano ili poni`uva~ko odnesuvawe

ili kaznuvawe 46

2

strana

4. Semejno opkru`uvawe i alternativni na~ini na gri`a 48

4.1. Roditelsko vospituvawe 48

4.2. Odgovornost na roditelite 49

4.3. Oddeluvawe od roditelite 51

4.4. Obedinuvawe na semejstvoto 55

4.5. Izdr`uvawe na decata 57

4.6. Deca bez roditelska gri`a 59

4.7. Posvojuvawe 61

4.8. Nelegalen transfer i nevra}awe na deca 64

4.9. Zloupotreba i zanemaruvawa, vklu~uvaj}i go

fizi~koto i mentalnoto oporavuvawe

i socijalna reintegracija 65

4.10. Periodi~ni proverki na smestuvaweto 66

5. Zdravje i socijalna za{tita 67

5.1. Opstanok i razvoj 67

5.2. Deca so nedostatoci vo razvojot

i invalidizirani deca 67

5.3. Zdravje i zdravstveni uslugi 71

5.4. Socijalna za{tita, slu`bi i mo`nosti za

zgri`uvawe na decata 79

5.5. @ivoten standard 83

6. Obrazovanie, slobodno vreme i kulturni aktivnosti 85

6.1. Obrazovanie, vklu~uvaj}i go i stru~noto ~eno obrazovanie

i naso~uvawe

85

6.2. Celi na obrazovanieto 90

6.3. Slobodno vreme, rekreacija i kulturni aktivnosti

91

3

strana

7. Specijalni merki na za{tita 93

7.1. Deca vo vonredna situacija 93

a. Deca begalci 93

b. Deca vo voena konflikti, vklu~uvaj}i go i fizi~koto

i mentalnoto oporavuvawe i socijalna reintegracija 95

7.2. Decata vo sudir so zakonot 95

a. Sproveduvawe na maloletni~kata pravda 95

b. Deca na koi im e odzemena slobodata, vklu~uvaj}i gi

site formi pritvor, zatvorawe ili staratelstvo 100

v. Osuduvawe na maloletnici, posebno zabranata za

smrtna kazna i do`ivoten zatvor

101

Prikaz na sostojbata na maloletni~kiot kriminalitet 103

g. Fizi~ko i mentalno oporavuvawe i socijalna

reintegracija

106

7.3. Deca vo situacija na eksploatacija, vklu~uvaj}i go

fizi~koto i mentalnoto oporavuvawe i socijalna

reintegracija

107

a. Ekonomska eksploatacija, vklu~uvaj}i i rabota

na deca

107

b. Zloupotreba na droga

108

v. Seksualna eksploatacija i seksualna zloupotreba

114

g. Drugi formi na eksploatacija

114

d. Proda`ba, trgovija i grabnuvawe

115

4

7.4. Deca pripadnici na malcinstva ili avtohtona grupa

116

PRV DEL

Osnovni podatoci za zemjata i populacijata

Republika Makedonija e smestena vo ju`niot del od Balkanskiot

poluostrov i zafa}a povr{ina od 25713 km 2. Spored popisot od 1994

godina ima 1.936.877 `iteli od koi: Makedonci 66,5%, Albanci 22,9%,

Turci 4%, Romi 2,3%, Vlasi 0,4%, Srbi 2%, drugi 1,8% i neizjasneti

0,1%

Tabela 1

Osnovni godi{ni indikatori I

Osnovna

vrednost

1993 1994 1995

Zemji{te

Obrabotliva povr{ina hek. 663256 660797 665891

Po{umeno zemji{te hek. 3158 3881 2824

Broj na izvori na voda 192 186 -

Naselenie

Vkupno `iteli vo sredina na

godinata vo iljadi

2066 2075

Ma`i - 976

5

@eni - 961

@ivorodeni 32374 33487 32154

Umreni 15591 15771 16338

Priroden prirast 16783 17716 15816

Stapki

Natalitet 15.7 16.1 -

Mortalitet 7.6 7.6 -

Priroden prirast 8.1 8.5 -

Smrtnost

nadoen~iwa

24.1 22.5 22.7

Smrtnost na majki1 0.60 1.19 2.18

Izvor: Zavod za statistika

Tabela 2

Prvi rezultati od popisot 1994

Vkupno naselenie 1936877

Doma}instva 503456

Stanovi 582981

Zemjodelski stopanstva 177447

Izvor: Zavod za statistika

Tabela 3

Osnovni godi{ni indikatori II

Osnovna

vrednost

1993 1994 1995

Vkupno vraboteni broj 45721

5

43312

6

39193

1

Samovraboteni 36187 37440 35314

Vraboteni vo op{testvena,

zadru`na, me{ovita, dr`avna i

privatna sopstvenost

42102

8

39568

6

35661

7

Industrija, rudarstvo i

vodostopanstvo

17022

1

16022

5

13914

0

1 Smetano na 10000 naselenie

6

Zemjodelstvo, ribarstvo i {umarstvo 34212 33925 27237

Grade`ni{tvo 36513 33368 31466

Proizvodni uslugi 95855 83451 74163

Neproizvodni uslugi 84227 84717 84611

Lica koi baraat rabota po

kvalifikacii

Vkupno 17484

8

18590

6

21622

2

Visoko stru~no obrazovanie 7250 7236 7719

Vi{e stru~no obrazovanie 5316 5344 5648

Sredno stru~no obrazovanie 45497 47090 51945

Visoko kvalifikuvani i kvalifikuvani 32773 34527 40543

Polukvalifikuvani i so ni`a

podgotovka

84013 91709 11036

7

Izvor: Republi~ki zavod za vrabotuvawe

Tabela 4

Odnos me|u ma{koto i `enskoto naselenie spored

poslednite 4 popisi

Napomena: Obrabotkata na podatocite od popisot 1994 g. za ovoj element e vo tek

godina Vkupno Ma{ko @ensko Broj na

ma`i iljada

`eni

(kulinitet)

1961 1406003 710074 6959929 1020

1971 1647308 834692 812616 1027

1981 1990136 968143 940993 1029

1991 2033964 1027352 1006612 1042

Izvor: Zavod za statistika

Tabela 5

Osnovni strukturi na naselenieto

Napomena: Obrabotkata na podatocite od popisot 1994 g. za ovoj element e vo tek

1961 1971 1981 1991

U~estvo na naselenieto

od 0-14 godini

37,2 32,5 29,1 24,0

7

U~estvo na

rabotosposobno naselenie

56,1 60,0 62,7 64,8

U~estvo na naselenie nad

65 i `ensko nad 60

6,7 7,5 8,2 11,2

U~estvo na

zemjodelskoto naselenie

51,4 39,9 21,7 14,7

U~estvo na naselenieto

od gradskite naselbi

38,6 48,7 55,2 58,0

Izvor: Zavod za statistika

Tabela 6

Naselenie na Republika Makedonija po pol i petgodi{ni starosni grupi

Prvi rezultati od popisot 1994

Vozrast vkupno ma`i `eni vkupno

vo %

ma`i vo

%

`eni vo

%

0 - 4 151233 78005 73228 100,0 51,6 48,4

5 - 9 162675 83609 79066 100,0 51,4 48,6

10 - 14 167097 85817 81280 100,0 51,4 48,6

15 - 19 162159 83229 78930 100,0 51,3 48,7

20 - 24 153447 79124 74323 100,0 51,6 48,4

25 - 29 151927 77889 74038 100,0 51,3 48,7

Izvor: Zavod za statistika

8

Tabela 7

Umreni doen~iwa spored vozrasta

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994

Vkupno 1508 1319 1120 984 1018 781 752

Do 30

dena

717 666 627 566 554 471 462

0 - 6 dena 483 472 446 405 414 346 353

Do 24

~asa

156 179 151 171 198 152 139

1 den 109 118 102 113 88 72 100

2 dena 85 67 73 39 54 48 47

3 dena 56 38 51 29 24 34 27

4 dena 36 29 29 19 15 18 19

5 dena 19 23 24 21 21 8 9

6 dena 22 18 16 13 14 14 12

7 - 13

dena

85 72 75 63 53 57 53

14 - 20 71 61 46 47 44 33 28

9

dena

21 - 27

dena

63 50 49 34 28 23 17

28 - 29

dena

15 11 11 17 15 12 11

1 mesec 170 151 107 97 101 79 71

2 meseca 134 138 97 88 88 59 44

3 meseci 109 102 75 76 66 48 53

4 meseci 105 67 56 55 55 37 28

5 meseci 75 51 36 31 40 22 23

6 meseci 52 36 29 17 24 16 23

7 meseci 40 32 22 19 25 11 20

8 meseci 28 27 17 16 21 9 7

9 meseci 22 17 21 11 22 11 10

10 meseci 24 17 16 5 11 9 5

11 meseci 32 15 17 3 11 9 6

Izvor: Zavod za statistika

Prose~nata gustina na naselenost iznesuva 80,7 `iteli na 1 km2,

a varira od region do region. Najgusto naselen e regionot na grad

Skopje so 309,7 `iteli na 1km2 ,a najretko planinskiot region so 12,6

`iteli po 1 km2.

Spored ~len 7 od Ustavot na Republika Makedonija oficijalen

jazik vo RM e makedonskiot i negovoto kirili~no pismo. Vo edinicite

na lokalnata samouprava kade kako mnozinstvo ili vo zna~itelen broj

`iveat pripadnici na malcinstva vo slu`bena upotreba pokraj

makedonskiot jazik i negovoto kirili~no pismo, se jazikot i pismoto na

malcinstvata na na~in utvrden so zakon.

10

1.2. Nacionalen proizvod i prose~ni primawa

Op{testveniot (nacionalniot) proizvod vo 1994 iznesuval

123.098 milioni denari, a vo 1995 140.851 milioni denari. Prose~niot

op{t proizvod po glava na `itel vo 1993 iznesuval 709 US dolari, vo

1994 662 US dolari, a vo 1995 - 933 US dolari.

Struktura na nacionalniot proizvod po stopanski oblasti

Osnovna

vrednost

1993 1994

Op{testven proizvod iljadi denari 60411085 12376760

8

Struktura na op{testveniot

proizvod po sektori2

% 100.0 100.0

Zemjodelstvo, ribarstvo,

{umarstvo i vodostopanstvo

13.6 14.9

Zemjodelstvo i {umarstvo 13.1 14.2

Industrija i rudarstvo 37.9 33.5

Hrana, pijaloci i tutun 11.0 10.6

Obleka i obuvki 8.0 5.8

Drvo i pluta 1.0 1.0

Spisanija i objavuvawe 1.2 1.3

Hemikalii i sli~no 1.9 3.1

Nemetalni minerali 3.2 3.0

Osnovna metalna industrija 4.1 3.0

Metalni proizvodi 7.1 5.4

Drugi industriski proizvodi 0.4 0.3

Elektri~na energija, gas i voda 7.6 6.7

Grade`ni{tvo 7.1 7.0

Uslugi 29.0 33.5

Soobra}aj i vrski 8.1 8.6

Trgovija 18.9 22.9

2 Izvr{eno e probno grupirawe so prilagoduvawe na dejnostite od postoe~kata

Nacionalna EKD klasifikacija kon me|unarodno prifatenata klasifikacija NACE REV1

11

1993 1994

Turizam i ugostitelstvo 2.0 2.0

Javna administracija - -

Drugi pazarni uslugi 3.0 3.0

Nepazarni uslugi 1.8 1.4

Izvor: Zavod za statistika

Prose~na mese~na neto zarabotuva~ka po vraboten vo 1993

godina izrazena vo denari iznesuva 3.782, vo stopanskite dejnosti

3.514, a vo nestopanskite 4.854, vo 1994 godina, 7.817, vo

stopanskite dejnosti 7.451, a vo nestopanskite 9.016 den., vo 1995

godina, 8.581, vo stopanskite dejnosti 8.302, a vo nestopanskite 9.373

denari.

Prose~nata mese~na neto zarabotuva~ka po vraboten

izrazena vo denari, po posebnite poliwa na aktivnosti vo 1994 godina,

spored podatocite na Zavodot za statistika, bila slednata:

Proizvodni stopanski dejnosti:

a) Industrija i rudarstvo 7456

Zemjodelstvo i ribarstvo 6022

[umarstvo

7252

Vodostopanstvo

6619

Grade`ni{tvo

5727

Soobra}aj i vrski 8816

Trgovija

7454

Ugostitelstvo i turizam 6568

Zanaet~istvo i li~ni uslugi 6715

Stanbeno - komunalna dejnost i ureduvawe naselbi

i prostori 8082

Finansiski, tehni~ki uslugi i delovni uslugi 12407

Vonstopanski dejnosti:

12

b) Obrazovanie, nauka, kultura i informacii 8841

Zdravstvena i socijalna za{tita 8945

Op{testveno-politi~ki zaednici i

organizacii

9478

1.3. Politi~ki i administrativen sistem

Od 1989 godina, Republika Makedonija pominuva niz procesot

na op{testvena tranzicija. Vo 1990 godina se odr`aa prvite

pove}epartiski izbori za pratenici vo Sobranieto na RM, so {to se

vospostavija osnovite na noviot politi~ki sistem na parlamentarnata

demokratija.

Vo soglasnost so principite na Povelbata na OON {to se

odnesuvaat na pravoto na site nacii na samoopredeluvawe, koe e

priznato i so "Paktot za gra|anski i politi~ki prava", gra|anite na RM, ja

potvrdija svojata voqa da `iveat vo suverena i nezavisna dr`ava, na

Referendumot organiziran na 8 septemvri 1991 godina. Pozitivnoto

referendumsko izjasnuvawe be{e osnova za usvojuvawe na

Deklaracijata za me|unarodno priznavawe na RM kako suverena i

nezavisna dr`ava" od strana na Sobranieto na RM na 19.12.1991

godina.

Republika Makedonija e edinstvenata zemja koja be{e vo sostav

na biv{ata SFRJ, a koja uspea da stekne nezavisnost i suverenost po

miren pat. Vo nejzinata prijava za ~lenstvo vo OON od 30 juli 1992

godina, isto taka i vo Deklaracijata za prifa}awe na obvrskite sodr`ani

vo Povelbata na ON, Pretsedatelot na RM, deklarira{e deka RM gi

prifa}a obvrskite sodr`ani vo Povelbata na OON i celosno prifa}a niv

da gi ispolni. U{te pove}e, RM kako nezavisna i suverena dr`ava }e se

stremi za celosno po~ituvawe na generalno prifatenite principi na me|

unarodnite odnosi sodr`ani vo dokumentite na ON i vo Finalniot

dokument na OBSE od Helsinki i Pariskata povelba.

Noviot Ustav na Republika Makedonija be{e usvoen od strana na

Sobranieto na RM na 17.11.1991. Toj ja definira (vo ~len 1) Republika

13

Makedonija kako suverena, samostojna, demokratska i socijalna

dr`ava.

Vo Republika Makedonija suverenitetot proizleguva od gra|anite

i im pripa|a na gra|anite. Vlasta im pripa|a na gra|anite koi ja

ostvaruvaat preku demokratski izbori na pratenici, po pat na

referendum i drugi oblici na neposredno izjasnuvawe. Istata se

ostvaruva vo soglasnost so temelnite vrednosti na ustavniot poredok

na

RM, me|u koi: vladeewe na pravoto, podelba na dr`avnata vlast na

zakonodavna, izvr{na i sudska, politi~ki pluralizam i slobodni

neposredni i demokratski izbori.

Zakonodavna vlast: Sobranieto na RM e pretstavni~ki organ

na gra|anite i e nositel na zakonodavnata vlast. Parlamentot na RM e

ednodomen. Sobranieto go so~inuvaat 120 do 140 pratenici.

Pratenicite se izbiraat na op{ti, neposredni i slobodni izbori so tajno

glasawe,

za period od 4 godini.

Izvr{na vlast: a) Pretsedatelot na RM ja pretstavuva

Republikata i e vrhoven komandant na vooru`enite sili na RM. Toj se

izbira na op{ti i neposredni izbori, so tajno glasawe, za vreme od 5

godini. Istoto lice za pretsedatel mo`e da bide izbrano najmnogu 2

pati. Kandidatot za pretsedatel e izbran za ovaa funkcija dokolku

glasale mnozinstvoto od vkupniot broj izbira~i.

b) Vladata na Republika Makedonija e nositel na izvr{nata vlast.

Vlasta ja so~inuvaat, pretsedatel (premier) i ministri. Svoite prava i

dol`nosti Vladata gi vr{i vrz osnova i vo ramki na Ustavot i zakon.

Vladata i sekoj nejzin ~len za svojata rabota odgovorna e pred

Sobranieto. Sobranieto mo`e da i izglasa nedoverba na Vladata.

Pretsedatelot na Republikata e dol`en vo rok od 10 dena od

14

konstituiraweto na Sobranieto, mandatot za sostav na Vlada da go

doveri na partijata, odnosno partiite {to imaat osvoeno mnozinstvo

vo Sobranieto. Vladata na predlog na mandatotot i vrz osnova na

programa ja izbira Sobranieto na RM so mnozinstvo glasovi od

vkupniot broj pratenici.

Dr`avnata uprava ja so~inuvaat ministerstva i drugi organi na

upravata i organizacii utvrdeni so zakon. Zabraneto e politi~ko

organizirawe i dejstvuvawe vo organite na dr`avnata uprava.

Dr`avnata uprava svojata rabota ja vr{i samostojno vrz osnova i vo

ramkite na Ustavot i zakonite i za svojata rabota e odgovorna pred

Vladata.

Sudska vlast: Sudskata vlast ja vr{at sudovite. Sudovite se

samostojni i nezavisni i sudat vrz osnova na Ustavot i zakonite i me|

unarodnite dogovori ratifikuvani vo soglasnost so Ustavot.

Organizacijata na sudstvoto e edinstvena. Zabraneti se vonredni

sudovi. Vidovite, nadle`nosta, osnovaweto, ukinuvaweto,

organizacijata, sostavot na sudovite, kako i postapkata pred niv se

utvrduva so zakon. Sudijata se izbira bez ograni~uvawe vo traeweto

na mandatot. Sudovite se izbiraat i razre{uvaat od strana na

Sobranieto na RM, na predlog na Republi~kiot sudski sovet.

Republi~kiot sudski sovet go izbira Sobranieto na RM. ^lenovite na

ovoj sovet se izbiraat od redot na istaknatite pravnici za vreme od 6

godini. Pretsedatelot na Republikata predlaga 2 ~lena od 7-te na ovoj

Sovet.

Javno obvinitelstvo: Javnoto obvinitelstvo e edinstven i

samostoen dr`aven organ koj gi goni storitelite na krivi~ni i drugi so

zakon utvrdeni kaznivi dela i vr{i i drugi raboti utvrdeni so zakon.

Javnoto obvinitelstvo gi vr{i svoite funkcii vrz osnova i vo ramkite na

Ustavot i zakon. Javniot obvinitel go imenuva i razre{uva Sobranieto

za vreme od {est godini. Javniot obvinitel u`iva imunitet. Za negoviot

imunitet odlu~uva Sobranieto. Funkcijata javen obvinitel e nespoiva

so vr{ewe na druga javna funkcija, profesija ili ~lenstvo vo politi~ka

partija.

Ustaven sud: Ustavniot sud na RM, ja {titi ustavnosta i

zakonitosta. Go so~inuvaat 9 sudii, {to gi izbira Sobranieto na RM.

Pretsedatelot na RM predlaga 2 sudii na Ustavniot sud. Ustavnite sudii

15

se izbiraat od redot na istaknatite pravnici. Ustavniot sud odlu~uva za

soglasnosta na zakonite so Ustavot, za odgovornosta na Pretsedatelot

na Republikata. Megu drugite funkcii posebno e va`na nadle`nosta na

Ustavniot sud vo za{titata na slobodite i pravata na gra|aninot od

fundamentalno zna~ewe.

16

1.4 Ustavna ramka za ostvaruvawe na ~ovekovite prava i

slobodi

Osnovnite slobodi i prava na ~ovekot i gra|aninot priznati vo

me|unarodnoto pravo, slobodnoto izrazuvawe na nacionalnata

pripadnost i po~ituvaweto na op{to prifatenite normi na me|

unarodnoto pravo se temelni vrednosti na ustavniot poredok na

Republika Makedonija.

Konsekventno, gra|anite na Republika Makedonija se ednakvi vo

slobodite i pravata nezavisno od polot, rasata, bojata na ko`ata,

nacionalnoto i socijalnoto poteklo, politi~koto i verskoto uveruvawe,

imotnata i op{testvenata polo`ba. Gra|anite se ednakvi pred Ustavot i

zakonite.

@ivotot na ~ovekot e neprikosnoven i konzistentno, vo

Republika Makedonija ne mo`e da se izre~e smrtna kazna nitu po

eden osnov.

Fizi~kiot i moralniot integritet na ~ovekot se neprikosnoveni.

Zabranet e sekoj oblik na ma~ewe, ne~ove~ko ili poni`uva~ko

odnesuvawe i kaznuvawe.

Slobodata na ~ovekot e neprikosnovena. Nikomu ne mo`e da

mu bide ograni~ena slobodata, osven so odluka na sud i vo slu~ai i vo

postapka utvrdena so zakon. Liceto povikano, privedeno ili li{eno od

sloboda, mora vedna{ da bide zapoznato so pri~inite za negovoto

povikuvawe, priveduvawe ili li{uvawe od sloboda i so negovite prava

utvrdeni so zakon i od nego ne mo`e da se bara izjava. Isto taka, liceto

ima pravo na branitel vo policiskata i sudskata postapka. Liceto li{eno

od sloboda mora vedna{, a najdocna vo rok od 24 ~asa od momentot

na li{uvaweto od sloboda da bide izvedeno pred sud, koj bez

odlagawe }e odlu~i za zakonitosta na li{uvaweto od sloboda.

Liceto obvineto za kaznivo delo }e se smeta za nevino se

dodeka negovata vina ne bide utvrdena so pravosilna sudska odluka.

Potoa, liceto nezakonito li{eno od sloboda, pritvoreno ili nezakonito

osudeno, ima pravo na nadomest na {teta i drugi prava utvrdeni so

zakon.

So Ustavot na Republika Makedonija e promovirano i na~eloto

na zakonitosta vo krivi~noto pravo. Imeno, nikoj ne mo`e da bide

17

kaznet za delo koe pred da bide storeno ne bilo utvrdeno so zakon ili

so drug propis kako kaznivo delo i za koe ne bila predvidena kazna. Vo

ovaa smisla, nikoj ne mo`e povtorno da bide suden za delo za koe

ve}e bil suden i za koe e donesena pravosilna sudska odluka.3

Se garantira pravoto na `alba protiv poedine~ni pravni akti

doneseni vo postapka vo prv stepen pred sud, upraven organ ili

organizacija ili drugi institucii {to vr{at javni ovlastuvawa.

Slobodata na uveruvaweto, sovesta, mislata i javnoto

izrazuvawe na mislata se isto taka garantirani. Ustavot gi garantira i

slobodata na govorot, javniot nastap, javnoto informirawe i slobodnoto

osnovawe institucii za javno informirawe, slobodniot pristap kon

informaciite, slobodata na primawe i prenesuvawe na informacii. Isto

taka, se garantira pravoto na odgovor, pravoto na ispravka i pravoto

na za{tita na izvorot na informacijata vo sredstvata za javno

informirawe. Cenzurata e zabraneta.

Se garantira slobodata i tajnosta na pismata i na site drugi oblici

na komunikacija.

Ponatamu, se garantira sigurnosta i tajnosta na li~nite podatoci.

Na gra|anite ime se garantira za{tita od povreda na li~niot integritet

{to proizleguva od registriraweto na informaciite za niv preku

obrabotka na podatocite.

Se garantira slobodata na veroispovesta. Vo toj kontekst, se

garantira slobodno i javno, poedine~no ili vo zaednica so drugi,

izrazuvawe na verata.

Na gra|anite im se garantira slobodata na zdru`uvawe zaradi

ostvaruvawe i za{tita na nivnite politi~ki, ekonomski, socijalni,

kulturni i drugi prava i uveruvawa. Konsekventno, gra|anite slobodno

mo`at da osnovaat zdru`enija na gra|ani i politi~ki partii, da

pristapuvaat kon niv i od niv da istapuvaat.

Gra|anite imaat pravo mirno da se sobiraat i da izrazuvaat javen

protest bez prethodna prijava i bez posebna dozvola.

Sekoj gra|anin ima aktivno i pasivno izbira~ko pravo. Ova pravo

e ednakvo, op{to i neposredno i se ostvaruva na slobodni izbori so

3 Na~elata: Nullum crimen, nulla poena sine lege i Ne bis in idem.

18

tajno glasawe. Vo odnos na pasivnoto izbira~ko pravo, sekoj gra|anin

ima pravo da u~estvuva vo vr{eweto na javni funkcii.

Isto taka, sekoj gra|anin ima pravo da podnesuva pretstavki do

dr`avnite organi i do drugite javni slu`bi i na niv da dobie odgovor.

Pritoa, toj ne mo`e da bide povikan na odgovornost nitu da trpi {tetni

posledici za stavovite izneseni vo pretstavkite, osven ako so niv ne

storil krivi~no delo.

Na sekoj gra|anin mu se garantira po~ituvawe i za{tita na

privatnosta na negoviot li~en i semeen `ivot, na dostoinstvoto i

ugledot. Nepovredlivosta na domot e garantirana.

Gra|anite na Republika Makedonija imaat dr`avjanstvo na

Republika Makedonija. Na dr`avjanin na Republika Makedonija ne

mo`e da mu bide odzemeno dr`avjanstvoto, nitu da bide proteran ili

predaden na druga dr`ava. Sekoj gra|anin ima pravo slobodno da se

dvi`i na teritorijata na Republikata i slobodno da go izbira mestoto na

svoeto `iveali{te, da ja napu{ti teritorijata na Republikata i da se vrati

vo nea.

Se garantira pravoto na sopstvenost i pravoto na nasleduvawe.

Vo ovaa smisla, nikomu ne mo`e da mu bide odzemena ili ograni~ena

sopstvenosta i pravata koi proizleguvaat od nea, osven koga se raboti

za javen interes utvrden so zakon. Vo slu~aj na eksproprijacija na

sopstvenosta, ili vo slu~aj na ograni~uvawe na sopstvenosta, se

garantira pravi~en nadomest koj ne mo`e da bide ponizok od

pazarnata vrednost. Stransko lice mo`e da stekne pravo na

sopstvenost pod uslovi utvrdeni so zakon.

Sekoj ima pravo na rabota, sloboden izbor na vrabotuvawe,

za{tita pri raboteweto i materijalna obezbedenost za vreme na

privremena nevrabotenost. Vo ovie ramki, sekomu, pod ednakvi

uslovi, mu e dostapno sekoe rabotno mesto. Ponatamu, sekoj

vraboten ima pravo na soodvetna zarabotuva~ka i pravo na platen

dneven, nedelen i godi{en odmor. Od ovie prava vrabotenite ne mo`at

da se otka`at. Zaradi ostavruvawe na svoite ekonomski i socijalni

prava, gra|anite imaat pravo da osnovaat sindikati. Sindikatite mo`at

da osnovaat svoi sojuzi i da ~lenuvaat vo me|unarodni sindikalni

organizacii. Isto taka, se garantira pravoto na {trajk.

19

Na sekoj gra|anin mu se garantira pravoto na zdravstvena

za{tita. Sekoj ima pravo i dol`nost da go ~uva i unapreduva

sopstvenoto zdravje i zdravjeto na drugite.

Pravo na ~ovekot e slobodno da odlu~uva za sozdavawe na

deca. Vo toj kontekst, Republikata, zaradi usoglasen ekonomski i

socijalen razvoj, vodi humana populaciona politika.

Sekoj ~ovek ima pravo na zdrava `ivotna sredina. Vo taa

nasoka, sekoj e dol`en da ja unapreduva i {titi `ivotnata sredina i

prirodata. Od druga strana, Republikata e dol`na da obezbedi uslovi za

ostvaruvawe na pravoto na gra|anite za zdrava `ivotna sredina.

Sekoj ima pravo na obrazovanie. Obrazovanieto e dostapno

sekomu pod ednakvi uslovi. Pritoa, osnovnoto obrazovanie e

zadol`itelno i besplatno. Gra|anite imaat pravo, pod uslovi utvrdeni so

zakon, da osnovaat privatni obrazovni ustanovi vo site stepeni na

obrazovanie, osven vo osnovnoto obrazovanie. Isto taka, se garantira

slobodata na nau~no, umetni~ko i drugi vidovi na tvore{tvo kako i

pravata {to proizleguvaat od nego. Republikata go pottiknuva, go

pomaga i go {titi razvojot na naukata, umetnosta i kulturata.

Pripadnicite na nacionalnite malcinstva imaat pravo slobodno da

go izrazuvaat, neguvaat i razvivaat svojot identitet i nacionalnite

osobenosti. Republika Makedonija ja garantira za{titata na etni~kiot,

kulturniot, jazi~niot i verskiot identitet na nacionalnite malcinstva.

Isto taka, pripadnicite na nacionalnite malcinstva imaat pravo da

osnovaat kulturni i umetni~ki institucii, nau~ni i drugi zdru`enija

zaradi izrazuvawe, neguvawe i razvivawe na svojot identitet. Tie imaat

pravo na nastava na svojot jazik vo osnovnoto i srednoto obrazovanie

pri {to go izu~uvaat i makedonskiot jazik.

Strancite vo Republika Makedonija u`ivaat slobodi i prava

garantirani so Ustavot, pod uslovi utvrdeni so zakon i so me|unarodni

dogovori. Republikata garantira pravo na azil na stranci i lica bez

dr`avjanstvo progoneti poradi demokratsko politi~ko uveruvawe i

dejstvuvawe. Ekstradicija na stranec mo`e da bide izvr{ena samo vrz

osnova na ratifikuvan me|unaroden dogovor i vrz na~eloto na

reciprocitet. Pritoa, stranec ne mo`e da bide ekstradiran zaradi

politi~ko krivi~no delo. Dejstvijata na terorizam ne se smetaat za

politi~ki krivi~ni dela.

20

1.4.1. Za{tita na ~ovekovite slobodi i prava

Sekoj gra|anin mo`e da se povika na za{tita na slobodite i

pravata utvrdeni so Ustavot, pred sudovite i pred Ustavniot sud na

Republika Makedonija, vo postapka zasnovana vrz na~elata na

prioritet i itnost. Ustavniot sud gi {titi slobodite i pravata na ~ovekot i

gra|aninot, {to se odnesuvaat na slobodata na uveruvaweto, sovesta,

mislata i javnoto izrazuvawe na mislata, politi~koto zdru`uvawe i

dejstvuvawe i zabranata na diskriminacija na gra|anite po osnov na

pol, rasa, verska, nacionalna, socijalna i politi~ka pripadnost. Isto

taka, se garantira sudska za{tita na zakonitosta na poedine~nite akti

na dr`avnata uprava i na drugite institucii {to vr{at javni ovlastuvawa.

Gra|aninot ima pravo da bide zapoznat so ~ovekovite prava i osnovni

slobodi i aktivno da pridonesuva, poedine~no ili zaedno so drugi, za

nivno unapreduvawe i za{tita.

Isto taka, Sobranieto na Republika Makedonija osnova postojana

anketna komisija za za{tita na slobodite i pravata na gra|aninot.

Nejzinite naodi se osnova za poveduvawe postapka za utvrduvawe na

odgovornost na nositelite na javnite funkcii. Pokraj toa, Sobranieto

izbira Naroden pravobranitel koj gi {titi ustavnite i zakonskite prava na

gra|anite koga im se povredeni od organite na dr`avnata uprava i od

drugi organi i organizacii {to imaat javni ovlastuvawa.4

Vo funkcija na unapreduvawe na me|uetni~kite odnosi vo

Republika Makedonija, soglasno Ustavot, Sobranieto go osnova

Sovetot za me|uetni~ki odnosi. Ovoj Sovet go so~inuvaat:

Pretsedatelot na Sobranieto (toj e voedno i pretsedatel na Sovetot) i

po dvajca ~lenovi Makedonci, Albanci, Turci, Vlasi, Romi i dvajca

~lenovi od drugite nacionalni malcinstva vo Makedonija koi gi izbira

Sobranieto. Sovetot gi razgleduva pra{awata od me|uetni~kite odnosi

4 Treba da se ka`e deka uslovite za izbor i razre{uvawe, nadle`nosta i na~inot na

rabota na Narodniot pravobranitel se ureduvaat so zakon. Vo tek se podgotovkite za

donesuvawe na ovoj zakon.

21

vo Republikata i dava mislewe i predlozi za nivno re{avawe.

Sobranieto e dol`no da gi razgleda mislewata i predlozite na Sovetot i

da donese odluka vo vrska so niv.

1.4.2. Ograni~uvawa na ~ovekovite slobodi i prava

Slobodite i pravata na ~ovekot i gra|aninot mo`at da se

ograni~at samo vo slu~ai utvrdeni so Ustavot. Imeno, vo odnos na

slobodata i tajnosta na pismata i drugite oblici na komunicirawe, vrz

osnova na sudska odluka mo`e da se otstapi od na~eloto na

nepovredlivost na tajnosta na pismata, ako e toa neophodno za

vodewe na krivi~na postapka ili ako toa go baraat interesite na

odbranata na zemjata. Ponatamu, programite i dejstvuvaweto na

zdru`enijata na gra|anite i politi~kite partii ne mo`at da bidat

naso~eni kon nasilno urivawe na ustavniot poredok na Republikata i

kon pottiknuvawe ili povikuvawe na voena agresija ili razgoruvawe na

nacionalna, rasna ili verska omraza ili netrpelivost. Koristeweto na

pravoto na mirno sobirawe i javno protestirawe mo`e da bide

ograni~eno samo vo uslovi na vonredna i voena sostojba. Potoa,

pravoto na nepovredlivost na domot mo`e da bide ograni~eno so

sudska odluka koga e vo pra{awe otkrivawe ili spre~uvawe na

krivi~ni dela ili za{tita na zdravjeto na lu|eto. [to se odnesuva na

slobodata na dvi`ewe, ostvaruvaweto na ova pravo mo`e da se

ograni~i so zakon, edinstveno vo slu~aite koga e toa potrebno zaradi

za{tita na bezbednosta na Republikata, vodewe na krivi~na postapka

ili za{tita na zdravjeto na lu|eto. Isto taka, so zakon mo`e da se

ograni~at uslovite za ostvaruvawe na pravoto na sindikalno

organizirawe i pravoto na {trajk vo vooru`enite sili, policijata i

organite na upravite.

Slobodite i pravata na ~ovekot i gra|aninot mo`at da bidat

ograni~eni za vreme na voena ili vonredna sostojba, vo soglasnost so

odredbite na Ustavot. Ograni~uvaweto na slobodite i pravata ne mo`e

da bide diskriminatorsko po osnov na pol, rasa, boja na ko`a, jazik,

vera, nacionalno ili socijalno poteklo, imot ili op{testvena polo`ba.

Pravoto na `ivot, zabranata na ma~ewe, ne~ove~ko i poni`uva~ko

postapuvawe i kaznuvawe, pravnata odredenost na kaznivite dela i

22

kaznite, kako i slobodata na uveruvaweto, sovesta, mislata, javnoto

izrazuvawe na mislata i veroispovesta ne mo`at voop{to da se

ograni~at.

Vtor del

OP[TI MERKI NA IMPLEMENTACIJA (~len 4, 42, 44 od KPD)

Republika Makedonija kako zemja sukcesor na porane{nata

SFRJ, so pismo na ministerot za nadvore{ni raboti broj 5093/1 od 10

noemvri 1993 godina, pristapi kon Konvencijata za pravata na deteto

od 20 noemvri 1989 godina. Notifikacijata na sukcesijata na Republika

Makedonija kon Konvencijata za pravata na deteto be{e deponirana

kaj Generalniot sekretar na 02 dekemvri 1993 godina, kako datum na

nejzino primawe, a so va`nost za Republika Makedonija od 17

septemvri 1991 godina, kako datum od koj Republika Makedonija gi

prezema odgovornostite za nejzinite me|unarodni odnosi.

Odredbite za Konvencijata za pravata na deteto bea celosno

inkorporirani vo doma{nata legislativa na porane{nata SFRJ, a so toa i

vo republi~koto zakonodavstvo na Republika Makedonija kako nejzina

federalna edinica.

Vo soglasnost so zakonskata postapka predvidena za

ratifikuvawe na me|unarodnite konvencii, a so cel da se izbegnat

potencijalnite kolizii i neispolnuvawa na obvrskite prezemeni so me|

unarodnite konvencii, Vladata na Republika Makedonija odlu~uvaj}i za

pristapuvaweto, po pat na sukcesija, kon ovaa Konvencija konstatira

deka ne postoi potreba od izmenuvawe na doma{nata legislativa kako

posledica od prifa}aweto na Konvencijata za pravata na deteto.

U{te pove}e, soglasno ~lenot 118 od Ustavot na Republika

Makedonija, me|unarodnite dogovori {to se ratifikuvani vo soglasnost

so Ustavot se del od vnatre{niot praven poredok i ne mo`at da se

menuvaat so zakon. Konsekventno, odredbite na Konvencijata za

23

pravata na deteto se del od doma{nata legislativa na Republika

Makedonija i kako takvi se direktno primenlivi.

Vo soglasnost so ~len 4 od Konvencijata za pravata na deteto,

Vladata na Republika Makedonija posvetuva soodvetno vnimanie vrz

merkite {to se prezemaat i {to vo idnina treba da se prevzemat za {to

poefikasno primenuvawe na odredbite od Konvencijata za pravata na

deteto. Vo taa smisla, Vladata, preku nadle`nite ministerstva

organizira pove}e proekti za podobruvawe na polo`bata na decata i za

pocelosno ostvaruvawe na pravata predvideni so ovaa Konvencija.

Posebni aktivnosti se prezemaat vo oblasta na obrazovanieto,

socijalnata i zdravstvenata za{tita na decata.

Trgnuvaj}i od ~len 4 od Konvencijata za pravata na deteto,

Republika Makedonija gi prezema maksimalnite merki vo soglasnost

so raspolo`ivite sredstva. Vo ovoj kontekst, treba da se naglasi deka

te{kata ekonomska sostojba na Republika Makedonija (kako rezultat

na tranzicioniot period na prilagoduvawa na celokupniot socio-

ekonomski sistem na pazarni uslovi i ogromnite {teti {to Republika

Makedonija gi trpe{e ne po svoja vina predizvikani so ednostranoto

embargo nametnato od Republika Grcija i me|unarodnite sankcii

vospostaveni sprema SRJ) zna~itelno vlijae vrz ostvaruvaweto na

nekoi socio-ekonomski prava na site gra|ani na Republika Makedonija

vklu~uvaj}i gi i decata. Sepak, proektite i merkite nameneti za za{tita

i podobruvawe na sostojbata na decata se od prioriteten karakter i se

pravat napori {to pocelosno da se ostvarat. Vo ovie ramki Republika

Makedonija aktivno sorabotuva so pove}e me|unarodni organizacii

(UNICEF, UNHCR, ICRC) kako i so me|unarodni i doma{ni nevladini

organizacii.

Inicijalniot izve{taj za Republika Makedonija po Konvencijata za

pravata na deteto e izgotven od me|uresorska rabotna grupa. Vo ovoj

izve{taj se vneseni momentalnite podatoci za legislativata, statistikata

i merkite {to se prezemaat. Site eventualni izmeni ili precizirawe na

legislativata, kako i informaciite za merkite {to seu{te se vo tek ili

naskoro }e se prezemat, }e bidat vneseni vo sledniot izve{taj.

24

Vo odnos na obvrskata vo ~len 42 od Konvencijata za pravata

na deteto, diseminirawe na informacii za zna~eweto na Konvencijata,

dosega vo sorabotka so doma{nite nevladini organizacii izgotvena e

bro{ura so prevod na Konvencijata i propratno objasnuvawe. Ovaa

bro{ura be{e {iroko distribuirana. Vo najskoro vreme se planira

po{iroka akcija za distribuirawe na Konvencijata za pravata na deteto i

za podignuvawe na svesta kon naj{irokata javnost za zna~eweto na

pravata na deteto. Akcijata bi bila organizirana od Ministerstvoto za

trud i socijalna politika, Ministerstvoto za obrazovanie, Ministerstvoto

za zdravstvo i Ministerstvo za nadvore{ni raboti. Zamisleno e kako

proekt vo koj pokraj distribucijata na materijali za Konvencijata, }e

bidat organizirani i informativni sredbi i seminari od ovaa oblast.

25

1. DEFINICIJA NA DETE ( ~len 1 od KPD )

Soglasno ~lenot 1 od Konvencijata za pravata na deteto, status

na dete vo pravniot sistem na Republika Makedonija imaat site lica koi

ne navr{ile 18 godini `ivot. Po navr{uvaweto 18 godini, liceto stanuva

polnoletno i steknuva celosna delovna sposobnost. Spored

Ustavot na Republika Makedonija sekoj gra|anin so napolneti 18 godini

`ivot steknuva izbira~ko pravo. Izbira~koto pravo e ednakvo, op{to i

neposredno i se ostvaruva na slobodni izbori so tajno glasawe.

Izbira~ko pravo nemaat licata na koi im e odzemena delovnata

sposobnost.

So Ustavot e predvidena dolnata granica za vrabotuvawe,

spored koj lice pomlado od 15 godini `ivot ne mo`e da bide vraboteno.

Spored Zakonot za semejstvoto, maloletnik pod staratelstvo koj

napolnil 15 godini od `ivotot mo`e sam, bez odobrenie na staratelot,

da zasnova raboten odnos i slobodno da raspolaga so ostvarenata

plata, pri {to e dol`en sam da pridonesuva za svoeto izdr`uvawe,

vospitanie i stru~no osposobuvawe. Vakviot maloletnik mo`e sam da

prezema pravni raboti za koi, dokolku se od pogolemo zna~ewe, e

potrebno odobrenie od negoviot staratel.

Spored Zakonot za li~na karta, li~nata karta kako javna isprava

so koja se doka`uva identitetot, dr`avjanstvoto i `iveali{teto na gra|

aninot dol`en e da ja ima sekoj gra|anin so napolneti 18 godini.

Li~nata karta mo`e da se izdade i na gra|anin so napolneti 15 godini

`ivot, na negovo barawe.

Spored Zakonot za procesna postapka strankata koja e napolno

delovno sposobna mo`e sama da gi vr{i dejstvijata vo postapkata.

Maloletnik koj ne steknal celosna delovna sposobnost, procesno e

sposoben vo granicite vo koi mu se priznava delovnata sposobnost.

Strankata koja nema procesna sposobnost ja zastapuva nejziniot

zakonski zastapnik. Vo toj kontekst, spored Zakonot za semejstvoto,

roditelite imaat pravo i dol`nost da gi zastapuvaat svoite maloletni

deca, vo ramkite na ostvaruvaweto na dol`nostite koj proizleguvaat

od roditelskoto pravo .

26

Spored Zakonot za semejstvoto, brak ne mo`e da sklu~i lice

koe ne napolnilo 18 godini `ivot. Ako lice pomlado od 18 godini saka

da sklu~i brak, nadle`niot sud mo`e, vo vonprocesna postapka, da

dozvoli sklu~uvawe na brak na lice koe napolnilo 16 godini `ivot, ako

utvrdi deka toa dostignalo telesna i du{evna zrelost, potrebna za

vr{ewe na pravata i dol`nostite {to nastanuvaat vo brakot, a po

prethodno pribaveno mislewe od zdravstvena ustanova i uka`ana

stru~na pomo{ od centarot za socijalna rabota. Vo vrska so

ostvaruvaweto na ovaa mo`nost, Krivi~niot zakon na RM go

sankcionira sklu~uvaweto na ni{toven brak i ovozmo`uvaweto da se

sklu~i nedozvolen brak.

Tatkovstvo na dete rodeno nadvor od brak mo`e da priznae

sekoe polnoletno delovno sposobno lice, kako i maloletno lice ako e

postaro od 16 godini.

Samo maloletno lice mo`e da bide posvoeno. Soglasnosta za

posvojuvawe roditelite ja davaat po napolnuvawe na tri meseci

vozrast na deteto. Posvojuvaweto na deteto mo`e da se zasnova

najrano po navr{uvawe na tri meseci starost na deteto.

Zakonot za zdravstvena za{tita ja predviduva mo`nosta, pravata

od zdravstvenoto osiguruvawe, vo soglasnost so ovoj zakon da im se

obezbedi i na ~lenovite na semejstvoto na osigurenicite . Kako

~lenovi na semejstvoto , vo smisla na ovoj zakon se smetaat,

bra~niot drugar i decata (rodeni vo brak ili von brak) posinocite,

posvoenite deca i decata zemeni na izdr`uvawe. Po ovoj osnov, decata

gi ostvaruvaat pravata od zdravstvenoto osiguruvawe do navr{uvawe

na 18 godini vozrast. Isto taka, ovoj zakon predviduva pravo na

zdravstvena za{tita, vrz osnova na vzaemnost i solidarnost za site

deca i maloletnici do 18 godini vozrast, odnosno za onie deca koi ne

go ostvaruvaat pravoto na zdravstvena za{tita vrz osnova na

prethodno spomenatiot osnov.

Spored Zakonot za odbrana, voenata obvrska na gra|anite e

op{ta, i na nea podle`at site gra|ani od ma{ki pol na vozrast od 17 do

55 godini `ivot. Taa se sostoi od: regrutna obvrska, obvrska na

slu`ewe voen rok i obvrska na slu`ewe vo rezerven sostav.

Regrutiraweto se vr{i po napolnuvaweto na 18 godini `ivot na

regrutot, a po barawe na regrutot, regrutiraweto mo`e da se izvr{i i

27

na 17 godini `ivot. Regrutite se upatuvaat na slu`ewe na voeniot rok

po napolnuvaweto na 19 godini `ivot.

Ustavot na Republika Makedonija predviduva zadol`itelno i

besplatno osnovno obrazovanie, koe e dostapno za sekogo pod

ednakvi uslovi. Soglasno ovaa odredba, Zakonot za osnovno

obrazovanie predviduva zadol`itelno osnovno obrazovanie za site

deca od 7 do 15 godini, vo traewe od 8 godini.

Krivi~noto pravo na Republika Makedonija predviduva posebno

tretirawe na maloletnite storiteli na krivi~ni dela. Vo toj kontekst, vo

krivi~no-pravna smisla, dete e sekoe lice koe vo momentot na

izvr{uvaweto na krivi~noto delo ne navr{ilo 14 godini `ivot i e

krivi~no neodgovorno. Krivi~no odgovorni mo`at da bidat samo

maloletnicite me|u 14 i 18 godini `ivot. Ako vo tekot na krivi~nata

postapka se utvrdi deka maloletnikot vo momentot na izvr{uvaweto

na krivi~noto delo ne navr{il 14 godini `ivot, krivi~nata postapka se

zapira i za toa se izvestuva nadle`niot organ za staratelstvo.

Krivi~not zakon na Republika Makedonija predviduva niza

krivi~ni dela vo koi subjekt na za{tita e maloletnikot : ubistvo na dete

pri pora|awe, naveduvawe na samoubistvo i pomagawe pri

samoubistvo, grabnuvawe, polov napad vrz dete, obquba so

zloupotreba na polo`bata, zaveduvawe, podveduvawe i

ovozmo`uvawe polovi dejstvija, vonbra~en `ivot so maloletno lice,

odzemawe maloletnik, zapu{tawe i maltretirawe na maloletni lica,

to~ewe na alkoholni pijaloci na maloletnici, posreduvawe vo vr{ewe

na prostitucijata, prika`uvawe na pornografski materijal na dete,

promena na semejna sostojba, odzemawe maloletnik, napu{tawe

nemo}no dete, povreda na semejni obvrski i nepla}awe izdr{ka.

Soglasno ovoj zakon, zabraneto e to~ewe i prodavawe na

alkoholni pijaloci na maloletnici. Maloletnicite do 14 godini `ivot se

za{titeni i od prika`uvaweto od pornografski materijali, preku

prodavawe, prika`uvawe ili javno izlagawe na spisi, sliki, audovizuelni i

dr. predmeti so pornografska sodr`ina, ili prika`uvawe na

pornografska pretstava.

Vo vrska so prakti~noto ostvaruvawe na zabranata za to~ewe

na alkoholni pijaloci na maloletni lica pomladi od 16 godini,

nevladinata organizacija "Zdru`enie za za{tita na decata na

28

Makedonija " ima mislewe deka dr`avnite slu`bi ne go kontroliraat

dovolno sproveduvaweto na ovaa zabrana, kako i deka ne postoi

zadol`itelna proverka na vozrasta (preku identifikacija so soodveten

dokument) od strana na licata koi prodavaat alkohol.

Soglasno paragraf 9 od Preambulata na Konvencijata, vo

Republika Makedonija e predvidena za{tita na deteto i pred ra|aweto.

Imeno, spored Zakonot za vonprocesna postapka, ako se o~ekuva ra|

awe na dete koe bi mo`elo da bide povikano na nasledstvo, za

ostvaruvaweto na naslednite prava na ova dete vo slu~aj da se rodi

`ivo, e dol`en da se gri`i sudot {to ja vodi postapkata za raspravawe

na ostavinata vo pogled na koja, toa bi mo`elo da bide povikano na

nasledstvo. Vo taa smisla, sudot e dol`en da go izvesti staratelskiot

organ za toa deka se o~ekuva ra|awe na dete koe bi mo`elo da bide

povikano na nasledstvo, za toj da oceni dali interesite na deteto }e gi

zastapuva negoviot roditel ili toa }e go vr{i staratel. So

inkriminiraweto na deloto "Protivpravno prekinuvawe na bremenosta"

(vidi 5.1), de facto se za{tituva i nerodenoto dete, iako toa krivi~no

delo e svoeviden kompromis me|u pravoto na nerodenoto dete na

`ivot i pravoto na majkata samostojno da odlu~uva za ra|aweto na

decata.

29

2. OP[TI NA^ELA

Soglasno Konvencijata, op{tite na~ela {to se predvideni vo

~lenovite 2, 3, 6 i 12 , a koi se obvrzuva~ki za dr`avata dogovorna

strana na ovaa Konvencija, mora da bidat garantirani preku

zakonodavni, sudski i administrativni merki. Toa se: principot na

nediskriminacija (~len 2 od Konvencijata), principot na najdobriot

interes na deteto i principot za po~ituvawe na misleweto na deteto

(~len 3 i 12 od Konvencijata), pravoto na `ivot, opstanok i razvoj (~len

6 od Konvencijata). Site ovie na~ela se celosno vgradeni vo

zakonodavstvoto na Republika Makedonija.

2.1. Nediskriminacija (~len 2 od KPD )

Principot na nediskriminacija e vgraden vo zakonodavstvoto na

Republika Makedonija na konstitucionalno nivo. Spored ~lenot 9 od

Ustavot, gra|anite na Republika Makedonija se ednakvi vo slobodite i

pravata nezavisno od polot, rasata, bojata na ko`ata, nacionalnoto i

socijalnoto poteklo, politi~koto i verskoto uveruvawe, imotnata i

op{testvenata polo`ba. Gra|anite pred Ustavot i zakonite se ednakvi.

Soglasno ovaa ustavna opredelba, principot na nediskriminacija se

odnesuva i na decata. Sekoj gra|anin mo`e da se povika na za{tita

na slobodite i pravata utvrdeni so Ustavot pred sudovite i pred

Ustavniot sud na Republika Makedonija vo postapka zasnovana vrz

na~elata na prioritet i itnost. Slobodite i pravata na ~ovekot i gra|

aninot mo`at da bidat ograni~eni za vreme na voena ili vonredna

sostojba spored odredbite na Ustavot. Ograni~uvaweto na istite vo

nikoj slu~aj ne mo`e da bide diskriminatorsko po osnov na pol, rasa,

boja na ko`a, jazik, vera, nacionalno i socijalno poteklo, imotna ili

op{testvena polo`ba.

Spored Zakonot za semejstvoto, pravata i dol`nostite na

roditelite i na drugite rodnini sprema decata, kako i pravata i

30

dol`nostite sprema roditelite i drugite rodnini se ednakvi, bez ogled

dali decata se rodeni vo brak ili nadvor od brak.

Vr{eweto na diskriminacija e sankcionirano so Krivi~niot zakon

na RM, spored koi so kazna zatvor od 3 meseci do 3 godini, }e se kazni

toj {to vrz osnova na razlika na, rasa, pol, jazik, veroispoved, politi~ko

ili drugo uveruvawe, nacionalno i socijalno poteklo, ra|awe,

obrazovanie, op{testvena polo`ba ili drugo li~no svojstvo }e mu

odzeme ili ograni~i pravo na ~ovekot i gra|aninot utvrdeni so Ustav,

zakon ili drug propis ili op{t akt ili so ratifikuvan me|unaroden

dogovor, ili koj vrz osnova na ovie razliki im dava na gra|anite

povlastici ili pogodnosti.

2.2. Najdobar interes na deteto (~len 3 od KPD)

Ova na~elo postoi kako praven poim vo zakonodavstvoto na

RM, a posebno e prisutno vo semejnoto zakonodavstvo, sudskite i

upravni postapki. Soglasno ~len 3 stav 2 od Konvencijata, Ustavot na

Republika Makedonija predviduva pravo i dol`nost na roditelite da se

gri`at za izdr`uvawe i vospituvawe na decata. Roditelskoto pravo e

podetalno razraboteno so odredbite na Zakonot za semejstvoto,

spored koj roditelite sprema svoite deca imaat ednakvi prava i

dol`nosti vo ostvaruvaweto na roditelskoto pravo, koe se sostoi od

gri`a za podigawe, ~uvawe, vospituvawe, obrazovanie, gri`a za

zdravjeto, zastapuvawe na pravata i interesite na svoite deca, kako i

razvivawe na nivnite rabotni sposobnosti i naviki. Ostvaruvaweto na

roditelskoto pravo se bazira vrz na~eloto na po~ituvawe na potrebite

i interesite na decata (na~eloto na najdobar interes na deteto).

Roditelskoto pravo roditelite go vr{at zaedni~ki i spogodbeno.

Roditelskoto pravo prestanuva so polnoletstvoto na deteto ili na drug

na~in predviden so ovoj zakon. Centarot za socijalna rabota vr{i

nadzor nad vr{eweto na roditelskoto pravo, pritoa toj e dol`en da

prezema merki potrebni zaradi za{tita na li~nosta, pravata i

interesite na deteto. Vo toj kontekst centarot za socijalna rabota, ako

toa go baraat interesite na deteto mo`e da gi prezeme slednite merki:

da gi predupredi roditelite na nedostatocite vo vospituvaweto i

razvojot na deteto, da im pomaga i da gi upati vo sovetuvali{te so cel

31

da gi otstranat nedostatocite vo vospituvaweto i razvojot na deteto,

da podnese re{enie za postojan nadzor vo vr{eweto na roditelskoto

pravo (za site deca ili samo vo pogled na nekoe od niv), so re{enie da

go odzeme deteto od edniot roditel i da go doveri na ~uvawe i

vospituvawe na drugiot roditel, na nekoe drugo lice ili na soodvetna

ustanova (ako postojat uslovi predvideni so zakon), da pobara

izvestuvawe za na~inot na upravuvawe so imotot na deteto (ako

postoi somnenie za zloupotreba). Vo slu~aj na zloupotrebuvawe vo

vr{eweto na roditelskoto pravo ili grubo zanemaruvawe vo vr{eweto

na roditelskite dol`nosti, po pribaveno mislewe od centarot za

socijalna rabota, sudot, vo vonprocesna postapka mo`e da donese

re{enie za odzemawe na vr{eweto na roditelskoto pravo na roditelot.

Roditelskoto pravo mo`e, so odluka na sudot, da mu bide vrateno na

roditelot koga }e prestanat pri~inite poradi koi toa pravo e odzemeno.

Vo slu~aj na spogodbeno razveduvawe na brakot, ako bra~nite

drugari imaat zaedni~ki maloletni deca, potrebno e da podnesat

spogodba za na~inot na vr{eweto na roditelskite prava i dol`nosti i za

izdr`uvaweto i vospituvaweto na decata. Pri ocenuvawe na

spogodbata na bra~nite drugari, sudot e dol`en da pribavi mislewa od

centarot za socijalna rabota zaradi za{tita na interesite na decata, i

dokolu oceni deka spogodbata e sprotivna na nivnite interesi, }e

donese svoja odluka.

Soglasno Ustavot na Republika Makedonija, Republikata im

obezbeduva posebna za{tita na decata bez roditeli i decata bez

roditelska gri`a. Razrabotuvaj}i ja ovaa ustavna odredba, Zakonot za

semejstvoto, staratelstvoto vrz maloletnici go utvrduva so cel da se

obezbedi za{tita na deca bez roditeli i maloletni deca bez roditelska

gri`a. Staratelot na maloletnoto lice e dol`en da se gri`i kako roditel za

li~nosta na maloletnikot, a osobeno za negovoto zdravje, vospitanie,

obrazovanie, da gi zastapuva negovite prava i interesi, sovesno da

upravuva so negoviot imot i da go osposobuva za samostoen `ivot i

rabota.

Spored zakonskite propisi vo Republika Makedonija,

posvojuvaweto mo`e da se zasnova samo ako e vo interes na

maloletnikot. Posvojuvaweto se zasnovuva pred Centarot za socijalna

rabota. Pritoa, }e se pristapi kon zasnovawe na posvojuvaweto, samo

32

ako, so prezemenata postapka se ispolneti uslovite propi{ani so ovoj

zakon i ako e toa korisno i vo interes na posvoenikot.

Vo sproveduvaweto na prisilnoto izvr{uvawe, vo izvr{nata

postapka, sudot vodi smetka za potrebata od za{tita na li~nosta na

deteto. Vo toj kontekst, sudot }e odlu~i dali izvr{uvaweto }e go

sprovede so izrekuvawe na pari~na kazna protiv liceto kaj kogo se

nao|a deteto ili so odzemawe na deteto od toa lice, pritoa

izvr{uvaweto }e se sprovede so odzemawe na deteto, ( i negovo

predavawe na roditelot, odnosno drugo lice ili ustanova) samo ako

celta na izvr{uvaweto ne mo`e da se postigne so izrekuvawe i

izvr{uvawe na odlukata za pari~na kazna.

Po~ituvaj}i go najdobriot interes na maloletnikot, vo krivi~noto

procesno pravo e predvidena posebna krivi~na postapka protiv

maloletnicite (podetalno analizirana podolu). Vo ovaa krivi~na

postapka se vgradeni site principi i pravila od sovremenata krivi~no-

procesna praktika, uva`uvaj}i gi posebnite biopsihi~ki osobini na

li~nosta na maloletnikot. Vo krivi~nata postapka, od dol`nosta da

svedo~at oslobodeni se maloletnite lica koi {to so ogled na vozrasta i

dru{evnata razvienost ne se sposobni da go svatat zna~eweto na

pravoto, osven ako samiot obvinet toa ne go bara. Istoto pravilo se

primenuva i vo procesnata postapka.

Na~eloto na najdobriot interes na deteto, e predvideno so

Ustavot na RM, spored koj Republikata posebno gi za{tituva

maj~instvoto, decata i maloletnite lica, poradi {to lice pomlado od 15

godini ne mo`e da bide vraboteno. Vo slu~aj na vrabotuvawe na

maloletno lice, toa ima pravo na posebna za{tita pri rabotata.

Maloletnite lica ne smeat da bidat vrabotuvani na rabotni mesta {tetni

za nivnoto zdravje i moralot. Soglasno Zakonot za rabotni odnosi na

rabotnikot pomlad od 18 godini, mu se obezbeduva godi{en odmor

spored osnovite i merilata so koi se utvrduva dol`inata na godi{niot

odmor na drugite rabotnici, zgolemen za 7 rabotni dena. Rabotnikot

pomlad od 18 godini ne mo`e da raboti podolgo od polnoto rabotno

vreme, a vo industrijata, grade`ni{tvoto i soobra}ajot maloletnikot ne

mo`e da raboti no}e me|u 22 i 6 ~asot naredniot den.

Po{irokoto tolkuvawe na na~eloto na najdobar interes na

deteto gi opfa}a i pravoto na deteto na zdrava `ivotna sredina,

33

pravoto na garantirana zdravstvena za{tita i pravoto na obrazovanie

(podetalno analizirani podolu). Site ovie prava se garantirani so

Ustavot na Republika Makedonija.

2.3. Pravo na `ivot, opstanok i razvoj (~len 6 od KPD)

Obvrskata za dr`avata dogovorna strana, predvidena vo ~len 6

od ovaa Konvencija, priznavawe na neotu|ivoto pravo na `ivot za

sekoe dete, proizleguva od priznavaweto na neotu|ivoto pravo na

`ivot na sekoj ~ovek. Ova pravo e zagarantirano so Ustavot na

Republika Makedonija, spored koj `ivotot na ~ovekot e neprikosnoven.

Ograni~uvawata na slobodite i pravata, edinstveno vo slu~aite

utvrdeni so Ustavot, ne mo`e da se odnesuva na pravoto na `ivot.

So cel da se obezbedat vo najgolema mo`na mera opstanokot i

pravilniot razvoj na deteto, Republikata obezbeduva posebna gri`a i

za{tita na semejstvoto, maj~instvoto, decata, maloletnite lica, na

decata bez roditeli i na decata bez roditelska gri`a. Kako {to be{e

spomenato, Ustavot utvrduva pravo i dol`nost na roditelite da se

gri`at za izdr`uvaweto i vospituvaweto na decata.

Od posebna va`nost za pravilniot razvoj na decata e ustavno

zagarantiranoto pravo na zdravstvena za{tita, socijalna sigurnost i

socijalno osiguruvawe. Republikata se gri`i za socijalnata za{tita i

socijalnata sigurnost na gra|anite soglasno so na~eloto na socijalna

pravednost. So Ustavot se predviduva pravoto na sekoj ~ovek

slobodno da odlu~uva za sozdavawe na deca. Vo toj kontekst, zaradi

ostvaruvawe na usoglasen ekonomski i socijalen razvoj, Republikata

vodi humana populaciona politika.

^lenot 6, stav 2 e vo direktna korelacija so obvrskite predvideni

vo ~lenovite 24-27 od Konvencijata (podetalno analizirani podolu).

2.4. Po~ituvawe na misleweto na deteto (~len 12 od KPD)

34

Za razlika od ~lenot 13 od Konvencijata koj na deteto mu go

garantira pravoto na izrazuvawe za site raboti, bez razlika dali deteto

e sposobno da formira svoe mislewe za istite, ~lenot 12 obezbeduva

da bide zemeno predvid misleweto na deteto za site pra{awa koi se

odnesuvaat na nego, posebno vo sudskite i upravnite postapki. Ova

pravo se odnesuva samo za deteto koe e sposobno da formira svoe

sopstveno mislewe (soglasno vozrasta i zrelosta na deteto). Pri toa na

dr`avata dogovorna strana na ovaa Konvencija e ostaveno da

predvidi vo svoeto zakonodavstvo vo koi slu~ai i do koja mera

misleweto na deteto }e se zema predvid.

Ova na~elo e vgradeno vo zakonodavstvoto na Republika

Makedonija. Spored Zakonot za semejstvoto ako vo brakorazvodniot

spor (ili spogodbeno razveduvawe na brakot) se re{ava za ~uvawe,

izdr`uvawe i vospituvawe na decata, sudot }e go povika centarot za

socijalna rabota da u~estvuva vo postapkata, zaradi za{tita na

interesite na decata. Vo toj kontekst centarot za socijalna rabota }e

dade predlog za ~uvawe, izdr`uvawe i vospituvawe na decata, a

mo`e, vo granicite na ovoj predlog, da iznesuva novi fakti i dokazi {to

strankite ne gi navele, da vlo`uva pravni srestva i da prezema dugi

procesni dejstvija vo interes na decata. Centarot za socijalna rabota

dava svoe mislewe za spogodbata (pri spogodbeno razveduvawe na

brakot) na bra~nite drugari, ocenuvaj}i dali istata e vo soglasnost so

interesite na deteto. Vo ovaa postapka centarot za socijalni raboti so

primenuvawe na psihosocijalni metodi, adekvatni na vozrasta i

potrebite na deteto, go konsultira misleweto na deteto (bez ogled na

vozrasta). Pri toa e dol`en da go respektira misleweto na deteto

postaro od 10 godini, ako istoto e vo interes na deteto.

Vo vrska so pravoto na deteto da go izrazi svoeto mislewe vo

brakorazvodnite sporovi, nevladinata organizacija "Zdru`enie za

za{tita na decata na Makedonija" ima mislewe deka postoi

neodgovornost i nezainteresiranost na roditelite vo odnos na

misleweto na deteto po ova pra{awe. Kako posledica na vakviot

odnos, deteto stanuva frustrirana, pasivna li~nost, nespremna da se

soo~i so problemite, obvrskite i odgovornostite {to go o~ekuvaat.

35

Vo postapkata za priznavawe na tatkovstvo, ako deteto e

postaro od 16 godini, potrebna e i negova soglasnost za priznavawe

na tatkovstvoto.

Spored Zakonot za posvojuvawe, za posvojuvaweto e potrebna

soglasnost na obata roditela na posvoenikot, odnosno na negoviot

staratel i na posvoenikot ako e postar od 10 godini. Za posvojuvaweto

e potrebno prisustvo na posvoitelot, negoviot bra~en drugar,

roditelite, odnosno na staratelot na posvoenikot, kako i na

posvoenikot ako e postar od 10 godini. Licata koi zadol`itelno

prisustvuvaat pri posvojuvaweto go potpi{uvaat zapisnikot.

Zakonot za nasledstvo utvrduva deka testament mo`e da

sostavi sekoe lice sposobno za rasuduvawe {to napolnilo 16 godini na

vozrast.

Spored Zakonot za li~no ime, na maloletno lice }e mu se

promeni li~noto ime, odnosno samo imeto ili prezimeto na barawe od

roditelite ili posvoitelite, odnosno na staratelot so soglasanost na

nadle`niot organ za staratelstvo. Ako se bara promena na li~noto ime

za dete koe napolnilo 10 godini na `ivot, potrebna e negova

soglasnost.

Zakonot za pravnata polo`ba na verskite zaednici, predviduva

deka za posetuvawe na verska pouka potrebno e soglasnost od

roditelite, odnosno staratelot kako i soglasnost na maloletnikot, ako e

postar od 10 godini.

Spored Zakonot za dr`avjanstvo, koga deteto steknuva

dr`avjanstvo na Republika Makedonija so priroduvawe, ako dvata

roditeli steknale dr`avjanstvo na Republika Makedonija so

priroduvawe, kako i, koga mu prestanuva dr`avjanstvoto so otpust,

ako deteto napolnilo 15 godini `ivot, potrebna e i negova soglasnost.

36

3. GRA\ANSKI PRAVA I SLOBODI

3.1. Ime i dr`avjanstvo (~len 7 od KPD)

Soglasno ~lenot 7 od Konvencijata, vo Republika Makedonija

decata se registriraat vedna{ po ra|aweto. Spored Zakonot za

mati~nata evidencija, vo mati~nata kniga na rodenite se zapi{uvaat:

1. Podatoci za ra|aweto na deteto, i toa: ime i prezime; pol na

deteto; ~as, den, mesec, godina i mesto na ra|aweto na deteto;

dr`avjanstvo i mati~en broj;

2. Podatoci za roditelite na deteto, i toa: ime i prezime (za

majkata i mominsko prezime); den, mesec, godina i mesto na ra|

aweto; nacionalnost; dr`avjanstvo; `iveali{te i adresa na stanot;

3. Priznavawe na tatkovstvo; utvrduvawe na tatkovstvo ili

maj~instvo; pozakonuvawe; posvojuvawe i prestanok na

posvojuvaweto; staratelstvo i prestanok na staratelstvoto;

sklu~uvawe, prestanuvawe ili poni{tuvawe na brakot; promena na

li~noto ime na roditelot, odnosno posvoitelot; promena na

dr`avjanstvoto na deteto; smrt ili proglasuvawe na is~eznatoto lice za

umreno.

Ra|aweto na deteto se prijavuva pismeno ili usno na zapisnik na

mati~arot od mati~noto podra~je na koe se rodilo deteto, vo rok od

15 dena od denot na ra|aweto. Ra|aweto na deteto vo soobra}ajno

sredstvo se prijavuva na mati~arot vo mati~noto podra~je vo koe

zavr{ilo patuvaweto na majkata. Ako deteto e rodeno mrtvo se

prijavuva vo rok od 24 ~asa od ra|aweto.

Zdravstvenata organizacija e dol`na da go prijavi ra|aweto na

deteto vo organizacijata. Za dete koe ne e rodeno vo zdravstvena

organizacija prijavuvaweto go vr{i tatkoto na deteto, odnosno liceto

vo ~ij stan deteto e rodeno, majkata {tom }e bide sposobna za toa ili

zdravstveniot rabotnik koj u~estvuval pri poroduvaweto. Ako gi nema

navedenite lica ili ne se vo mo`nost da go prijavat ra|aweto na deteto

mo`e da go prijavi liceto koe doznalo za toa.

Dete ~ii roditeli se nepoznati se zapi{uva vo mati~nata kniga

na rodenite vo mestoto kade {to e najdeno.Zapi{uvaweto se vr{i vrz

37

osnova na re{enie od nadle`niot organ za staratelstvo, koe sodr`i:

li~no ime i pol na deteto; ~as, den, mesec, godina i mesto na ra|

aweto na deteto spored mestoto kade {to e najdeno deteto.

^lenot 7 ponatamu predviduva pravo na deteto na li~no ime

{to e celosno predvideno vo Zakonot za li~no ime na Republika

Makedonija. Li~noto ime e li~no pravo na gra|aninot, koj se slu`i so

li~noto ime {to mu e zapi{ano vo mati~nata kniga na rodenite.

Prijavuvawe na li~noto ime na dete na zapi{uvawe vo mati~nata

kniga na rodenite , se vr{i vo rok od 2 meseci od denot na ra|aweto

na deteto. Li~noto ime na deteto go opredeluvaat roditelite

spogodbeno. Prezimeto na deteto se opredeluva spored prezimeto na

eden ili dvata roditela, osven ako roditelite ne opredelat da nosi nekoe

drugo prezime. Ako roditelot ne e `iv ili ne e vo mo`nost da gi vr{i

roditelskite prava ili e nepoznat, li~noto ime na deteto go opredeluva

drugiot roditel. Ako roditelite ne se `ivi ili ne se vo mo`nost da gi

vr{at roditelskite prava ili ne se spogodile vo opredeluvaweto na

li~noto ime na deteto ili se nepoznati, li~noto ime na deteto go

opredeluva nadle`niot organ za staratelstvo, odnosno staratelot so

soglasnost od nadle`niot organ za staratelstvo, spored prezimeto na

eden ili na dvata roditela. Li~noto ime na posvoeno dete go

opredeluvaat posvoitelite. Ako posvoenoto dete ima svoe li~no ime,

posvoitelite mo`at pri posvojuvawata da go opredelat svoeto ili drugo

prezime osven ako so aktot za posvojuvawe ne e opredeleno

posvoenikot da go zadr`i svoeto prezime ili na svoeto prezime da

dodade prezimeto na posvoitelite. Gra|aninot ima pravo da go

promeni li~noto ime odnosno samo imeto ili prezimeto. Na maloletno

lice }e mu se promeni li~noto ime , odnosno samo imeto ili prezimeto

na barawe na roditelite ili posvoitelite , odnosno na staratelot so

soglasnost od nadle`niot organ za staratelstvo. Ako maloletnikot e

postar od 10 godini, potrebna e i negova soglasnost.

Spored Ustavot na RM, gra|anite na Republika Makedonija imaat

dr`avjanstvo na Republika Makedonija. Zakonot za dr`avjanstvo

podetalno go ureduva na~inot i uslovite za steknuvawe na

dr`avjanstvoto na RM. Spored nego, dr`avjanstvoto na Republika

Makedonija se steknuva so: 1. poteklo, 2. ra|awe na teritorija na

Republika Makedonija, 3. priroduvawe i 4. me|unarodni dogovori.

38

So poteklo steknuva dr`avjanstvo na Republika Makedonija dete

na koe: 1. vo momentot na ra|aweto dvata roditeli se dr`avjani na

Repupblika Makedonija; 2. vo momentot na ra|aweto edniot roditel

dr`avjanin na Republika Makedonija, a deteto e rodeno vo Republika

Makedonija, dokolku roditelite spogodbeno ne opredelat deteto da go

dobie dr`avjanstvoto na drugiot roditel i 3. vo momentot na ra|aweto

e edniot roditel e dr`avjanin na Republika Makedonija, a drugiot roditel

e nepoznat ili so nepoznato dr`avjanstvo, odnosno bez dr`avjanstvo, a

deteto e rodeno vo stranstvo. Dr`avjanstvo na Republika Makedonija

so poteklo steknuva i posvoenik pri potpolno posvojuvawe na koj

dvata ili edniot posvoitel e dr`avjanin na Republika Makedonija.

Dete rodeno vo stranstvo na koe edniot roditel vo momentot na

ra|aweto e dr`avjanin na Republika Makedonija, a drugiot stranski

dr`avjanin, so poteklo steknuva dr`avjanstvo na Republika Makedonija

ako do napolneti 18 godini `ivot bide prijaveno za zapi{uvawe kako

dr`avjanin na Republika Makedonija ili ako do napolneti 18 godini `ivot

postojano se naseli vo Republika Makedonija so roditelot koj e

dr`avjanin na Republika Makedonija. Vo slu~aj na sudski spor za

dodeluvawe na dete, dr`avjanstvoto se steknuva po pravosilnosta na

sudskata odluka. Deteto koe steknuva dr`avjanstvo na ovoj na~in se

smeta za dr`avjanin na Republika Makedonija od momentot na ra|

aweto.

So ra|awe na teritorijata na Republika Makedonija , dr`avjanstvo

steknuva dete koe e najdeno na teritorijata na Republika Makedonija,

na koe roditelite mu se nepoznati. Na deteto koe steknalo

dr`avjanstvo na Republika Makedonija na ovoj na~in }e mu prestane

dr`avjanstvoto ako do napolneti 15 godini `ivot se utvrdi deka

roditelite mu se stranski dr`avjani. So ovaa odredba od Zakonot za

dr`avjanstvo na RM se za{tituvcaat decata bez dr`avjanstvo (se

spre~uva pojavata na apatridi), {to e vo soglasnost so ~len 7 stav 2

od Konvencijata.

So priroduvawe dr`avjanstvo na Republika Makedonija steknuva

maloletno dete, ako dvata roditeli steknale dr`avjanstvo na Republika

Makedonija so priroduvawe. Ako so priroduvawe eden od roditelite

steknal dr`avjanstvo na Republika Makedonija, dr`avjanstvo na

Republika Makedonija steknuva i negovoto maloletno dete, ako toa go

39

bara ovoj roditel, a deteto `ivee vo Republika Makedonija ili ako toa go

baraat dvata roditeli, bez ogled kade `ivee deteto. Vo slu~aj na

potpolno posvojuvawe se primenuva istoto pravilo. Kako {to be{e

spomnenato, vo ovie slu~ai, ako deteto napolnilo 15 godini `ivot, za

steknuvawe na dr`avjanstvo na Republika Makedonija, potrebna e i

negova soglasnost. Liceto so priroduvawe steknuva dr`avjanstvo na

Republika Makedonija od denot na vra~uvawe na re{enieto za priem

vo dr`avjanstvoto na Republika Makedonija.

Na dete do napolneti 18 godini `ivot mu prestanuva

dr`avjanstvoto na Republika Makedonija na barawe na dvata roditeli

na koi dr`avjanstvoto na Republika Makedonija mu prestanalo so

otpust ili ako dr`avjanstvoto na Republika Makedonija mu prestanalo

na toj na~in na eden od roditelite , a drugiot roditel koj nema

dr`avjanstvo na Republika Makedonija, so toa se soglasil. Ako

roditelite na deteto `iveat odvoeno, na deteto mu prestanuva

dr`avjanstvoto na Republika Makedonija so otpust na barawe na

roditelot so koe `ivee deteto, odnosno na kogo mu e dadeno na

vospituvawe i ~uvawe, a koj samiot podnel barawe za otpust od

dr`avjanstvoto na Republika Makedonija ili vo slu~aj koga roditelot kaj

kogo deteto `ivee e stranec. Vo dvata slu~ai potrebna e soglasnost

na drugiot roditel. Istoto se odnesuva i za maloleten posvoenik.

Ako drugiot roditel na se soglasil so otpust na deteto od

dr`avjanstvo na Republika Makedonija, deteto dobiva otpust ako

zaradi interesite na deteto soglasnost, za negoviot otpust dade

nadle`niot organ za staratelstvo. Vo ovie slu~ai, ako deteto napolnilo

15 godini `ivot za prestanok na dr`avjanstvoto potrebna e i negova

soglasnost.

Na maloleten posvoenik, koj e dr`avjanin na Republika

Makedonija , vo slu~aj na potpolno posvojuvawe, koga posvoitelite se

stranski dr`avjani, dr`avjanstvo na Republika Makedonija }e mu

prestane so otpust na barawe na posvoitelite. Vo ovoj slu~aj, ako

maloletnikot napolnil 15 godini za prestanokot na dr`avjanstvoto,

potrebna e i negova soglasnost.

Pravoto na deteto da gi znae svoite roditeli e obezbedeno preku

mo`nosta da se ima uvid vo podatocite od mati~nite knigi. Imeno,

pravoto na uvid vo mati~nite knigi ili spisite i re{enijata vrz osnova na

40

koi se vr{i zapi{uvaweto vo mati~nite knigi go ima liceto na koe se

odnesuvaat podatocite ili drugo zainteresirano lice, ako za toa ima

neposreden praven interes utvrden so zakon. Isto taka, ispravite za

podatocite od mati~nite knigi se izdavaat na barawe na liceto na koe

se odnesuvaat podatocite vo tie ispravi. Ispravite se izdavaat i na

zainteresiranoto lice, odnosno pravno lice ili organ koga za toa ima

praven interes utvrden so zakon.

Pravoto na roditelite da se gri`at za svoite deca, proizleguva od

ustavnata odredba, koja e detalno razrabotena vo Zakonot za

semejstvoto, spored koe roditelite imaat pravo i dol`nost da se gri`at

za izdr`uvaweto i vospituvaweto na svoite deca. Maloletnite deca

imaat pravo da `iveat so svoite roditeli. Implementacijata na ova

pravo na deteto, zavisi od konkretnite uslovi. Ako e od neposreden

interes na decata ili ako na decata im e potrebna alternativna gri`a,

tie mo`at da `iveat odvoeno od svoite roditeli. Pritoa, roditelot so kogo

deteto ne `ivee ima pravo i dol`nost da odr`uva li~ni odnosi so deteto.

Isto taka, so prestanok na nepotpolnoto posvojuvawe odnovo

nastanuvaat vzaemni prava i dol`nosti me|u posvoenikot i negovoto

porane{no semejstvo.

3.2. Za~uvuvawe na identitetot (~len 8 od KPD)

Soglasno ~len 8 od Konvencijata, Ustavot na Republika

Makedonija, ja garantira sigurnosta, tajnosta na li~nite podatoci. Na

gra|anite im se garantira za{titata od povredata na li~niot integritet

{to proizleguva od registriraweto na informaciite za niv, preku

obrabotka na podatocite. Vo toj kontekst, mati~nite knigi se ~uvaat,

za{tituvaat i koristat vo soglasnost so Zakonot. Ispravite od istite se

izdavaat na barawe na liceto na koe se odnesuvaat podatocite vo tie

ispravi. Ispravite se izdavaat i na zainteresirano lice, odnosno pravno

lice ili organ koga za toa ima praven interes utvrden so zakon. Pravo

na uvid vo mati~nite knigi ili vo spisite i re{enijata vrz osnova na koi

se vr{i zapi{uvaweto vo mati~nite knigi ima liceto na koi se

odnesuvaat podatocite ili drugo zainteresirano lice ako za toa ima

neposreden praven interes.

41

Vo slu~aj na potpolno posvojuvawe, so re{enie na nadle`en

organ za staratelstvo, vo mati~nata kniga na rodenite, kako roditeli

na deteto }e se zapi{at posvoitelite, a kako mesto na ra|awe na

deteto, }e se zapi{e mestoto {to spogodbeno }e go opredelat

posvoitelite i organot za staratelstvo. Mati~arot e dol`en da izvr{i

nov upis vo knigata na rodenite i za toa }e im izdade na posvoitelite

izvod od mati~nata kniga na rodenite. Ne e dozvoleno utvrduvawe ili

osporuvawe na maj~instvo i tatkovstvo vo slu~aj koga roditelskiot

odnos nastanal so posvojuvawe.

Vo postapkata za utvrduvawe na tatkovstvo , zabraneto e

utvrduvawe na tatkovstvo na dete koe e za~nato so ve{ta~ko

oploduvawe.

Vo smisla na za~uvuvawe na identitetot na deteto, Krivi~niot

zakon na RM ja sankcionira promenata na semejnata sostojba, spored

~len 199, toj {to so podmetnuvawe, zamena ili na drug na~in }e ja

promeni semejnata sostojba na deteto, }e se kazni so zatvor od 3

meseci do 3 godini.

3.3. Sloboda na izrazuvawe (~len 13 od KPD)

^lenot 13 od Konvencijata go garantira pravoto na deteto na

sloboda na izrazuvawe, ~ie ostvaruvawe e povrzano so pravoto i

dol`nosta na roditelite predvideni vo ~len 5 od Konvencijata, da mu

davaat na deteto vo soglasnost so negoviot razvoj i sposobnosti,

upatstva i da go naso~uvaat vo ostvaruvaweto na negovite prava.

Ustavot na Republika Makedonija ja garantira slobodata na

javnoto izrazuvawe na mislata, koja vo nitu eden slu~aj ne mo`e da

bide ograni~ena. Soglasno ovaa ustavna odredba, vo predu~ili{nite i

{kolskite ustanovi se vodi posebna gri`a za afirmirawe na li~nite

sklonosti na decata i nivno slobodno izrazuvawe, kako vo samiot

nastaven proces, taka i, preku formirawe na razni sekcii i grupi :

likovni, literaturni, dramski, muzi~ki, sportski, informati~ki i dr.

Paralelno postojat i razni zdru`enija vo koi na razli~en na~in se

afirmira slobodata na izrazuvaweto na deteto: modelarski grupi,

muzi~ki i igraorni dru{tva, izvidni~ki organizacii, likovni rabotilnici,

ekolo{ki dru{tva i sl.

42

Soglasno stav 2 od ~lenot 13 od Konvencijata, ova pravo mo`e

da bide ograni~eno samo vo onie slu~ai opredeleni so zakon. Kako

{to be{e ka`ano spored Ustavot na Republilka Makedonija,

ograni~uvawata na slobodite i pravata, vo slu~aite utvrdeni so

Ustavot , ne mo`e da se odnesuva na ova pravo. Krivi~niot zakon na

RM gi predviduva krivi~nite dela kleveta, navreda, kako i oddavawe

na dr`avna tajna, so koi se sankcionira zloupotrebata vo

ostvaruvaweto na pravoto na javno izrazuvawe.

3.4. Pristap kon soodvetni informacii (~len 17 od KPD)

Ustavot na Republika Makedonija ja garantira slobodata na

javno informirawe i slobodno osnovawe na institucii za javno

informirawe, pritoa, na sekogo mu e garantiran sloboden pristap kon

informaciite, slobodata na primawe i prenesuvawe na informacii.

Vo soglasnost so ~lenot 17 od Konvencijata, vo Republika

Makedonija se koristi ulogata na sredstvata za javno informirawe za

da im se ovozmo`i pristap na decata do materijali i informacii od

nacionalni i me|unarodni izvori, adekvatni i relevantni za razvojot i

vozrasta na decata.

Za taa cel preku elektronskite mediumi sekojdnevno se

emituva posebna detska i {kolska obrazovna programa, kako i drugi

emisii od kulturen, filmski i zabaven karakter, nameneti za decata na

razli~na vozrast. Detskata programa na elektronskite mediumi,

pokraj na makedonski jazik, se emituva i na jazicite na nacionalnite

malcinstva. Vo soglasnost so potrebata od pottiknuvawe na me|

unarodnata sorabotka vo razmenata na informacii , relevantni za

decata, emisiite {to se emituvaat se pokraj od nacionalen , i od me|

unaroden karakter.

Vo Republika Makedonija se pe~atat nekolku nedelni i mese~ni

detski spisanija , soodvetni na vozrasta na decata. Pe~ateweto na

ovie spisanija e subvencionirano od dr`avata. Istite se pe~atat,

pokraj na makedonski jazik i na jazicite na nacionalnite malcinstva .

Za potrebite na obrazovniot proces, kako i, nadvor od nego

dr`avata subvencionira pe~atewe na golem broj na knigi za deca i

43

mladinci, od doma{ni i stranski avtori. Ovie knigi se pe~atat pokraj na

makedonski jazik i na jazicite na nacionalnite malcinstva.

Vo vrska so to~kata "e" od ~lenot 17 od Konvencijata,

postoe~kiot Zakon za javno informirawe, ne sodr`i precizni odredbi so

koi bi se za{titile maloletnicite od informacii {tetni za niv. Edinstveno

vo delot posveten na zloupotrebata na slobodata na informirawe,

~lenot 96 predviduva zabrana za rasturawe na pe~ateni raboti so

koi, me|u drugoto, se nanesuva {teta na vospituvaweto na decata i

mladinata. Ovaa op{ta zabrana se odnesuva i na emituvawe na emisii

na elektronskite mediumi. Ovaa odredba e op{t karakter i precizno ne

ja izrazuva za{titata na decata od informacii {tetni za niv, soglasno

~lenot 17 to~ka "e" od Konvencijata .

Kako {to be{e ka`ano Krivi~niot zakon na RM, predviduva

sankcionirawe samo na prika`uvaweto na pornografski materijali na

dete do 14 godini `ivot. Vo nieden drug ~len od Krivi~niot zakon ne e

predvideno sankcionirawe na prika`uvaweto i praveweto dostapni na

audivizuelni ili drugi materijali so nasilna sodr`ina.

Vo dosega{nata administrativna praksa na MVR, vo postapkata

za izdavawe na odobrenie za uvoz na pornografski spisanija, vo

disipozitivot na re{enieto, uvoznikot se zadol`uva, takviot materijal

da go prodava na soodveten na~in (spakuvan vo netransparetna

folija). Pritoa ne se utvrduva istiot da se prodava na mesta

specijalno odredeni za taa namena, {to vo idnina bi mo`elo da se

predvidi, so cel maloletnicite adekvatno da bidat za{titeni, soglasno

~lenot 17 od Konvencijata.

3.5. Sloboda na misla , uveruvawe i veroispoved (~len 14 od

KPD)

Pravoto na deteto na sloboda na misla, uveruvawe i veroispoved

sodr`ano vo ~lenot 14 od Konvencijata, proizleguva od pravoto na

sekoj ~ovek na sloboda na misla, uveruvawe i veroispoved,

garantirano od ~lenot 18 od Me|unarodniot pakt za gra|anski i

politi~ki prava. Soglasno stavot 4 od ovoj ~len, roditelite imaat

sloboda da go obezbedat verskoto i moralno vospituvawe na nivnite

deca vo soglasnost so nivnoto ubeduvawe. Vakvoto pravo na

44

roditelite, vo soglasnost so ~lenot 14 stav 2 od Konvencijata se

odnesuva samo na decata koi se u{te ne se sposobni (vo soglasnost

so razvojot na nivnite sposobnosti) da formiraat svoe sopstveno

mislewe vo vrska so religijata. Vo toj slu~aj, postarite deca koi {to se

sposobni da formiraat svoe sopstveno mislewe vo vrska so nivnata

verskata pripadnost i potrebata od verska pouka, treba da bidat

konsultirani vo vrska so istoto.

Ustavot na Republika Makedonija ja garantira slobodata na

uveruvaweto, sovesta, mislata, kako i slobodata na veroispovesta. Se

garantira slobodno i javno, poedine~no ili vo zaednica so drugi,

izrazuvawe na verata. Verskite zaednici i relligiozni grupi se odvoeni

od dr`avata i se ednakvi pred zakonot. Istite se slobodni vo

osnovaweto na verski u~ili{ta i na socijalni i dobrotvorni ustanovi vo

postapka predvidena so zakon.

Spored Zakonot za pravnata polo`ba na verskite zaednici,

ispoveduvaweto na verata e privatna rabota na ~ovekot, pri {to nikoj

ne smee na koj i da e na~in da go prisiluva gra|aninot da stane

pripadnik na nekoja verska zaednica, da ostane pripadnik na taa

verska zaednica ili da istapi od nea. Verskata pouka mo`e da se

izveduva vo javni prostorii vo koi se vr{at verskite obredi i verskite

raboti. Za posetuvawe na verska pouka, potrebno e soglasnost od

roditelite, odnosno staratelot, kako i soglasnost na maloletnikot, ako e

postar od 10 godini. Verskata pouka ne mo`e da se izveduva vo

vremeto koga u~enicite imaat nastava vo u~ili{tata ili se anga`irani

vo drugi aktivnosti vo u~ili{teto. Isto taka, Zakonot za osnovno

obrazovanie i Zakonot za sredno obrazovanie ne dozvoluvaat

organizirawe na versko obrazovanie, vo osnovnite i sredni u~ili{ta.

Verskite zaednici mo`at da osnovaat samo verski u~ili{ta za

podgotvuvawe na sve{tenici i dobovi za smestuvawe na posetitelite

na tie u~ili{ta . Vakvite u~ili{ta mo`at da gi posetuvaat samo lica koi

zavr{ile zadol`itelno osnovno obrazovanie. Nastavnite programi i

nastavata vo verskite u~ili{ta ne smeat da bidat vo sprotivnost so

Ustavot . U~enicite vo verskite u~ili{ta gi u`ivaat istite prava kako i

u~enicite vo drugite sredni u~ili{ta.

Vo vrska so ostvaruvaweto na pravoto na deteto na sloboda na

mislata, uveruvaweto i veroispovesta, De lege ferenda, bi mo`elo da se

45

odredi vozrasta na koja deteto mo`e samostojno da odlu~i na koja

vera (ili ideolo{ko uveruvawe) saka da pripa|a. Vo ovoj kontekst,

sli~no mislewe ima nevladinata organizacija "Zdru`enie za za{tita na

decata na Makedonija", spored koe treba da se po~ituva pravoto na

deteto za sloboda na veroispovesta vo soglasnost so negovata

zrelost, nezavisno od religiskata opredelenost na negovite roditeli.

Poradi toa, po`elno e da se utvrdi vozrasta od koja decata nema da

bidat prinuduvani na praktikuvawe na odredena religija, kako i, da se

iznajdat metodi za soodvetno pravilno informirawe i za{tita na decata

od nametnata religiska propaganda.

3.6. Sloboda na zdru`uvawe i mirno sobirawe (~len 15 od KPD)

^lenot 15 od Konvencijata ja garantira slobodata na deteto na

zdru`uvawe i mirno sobirawe {to vo celost korespondira so ~lenovite

21 i 22 od Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava, koi se

odnesuvaat na sekoe ~ove~ko su{testvo.

Spored Ustavot na Republika Makedonija, gra|anite imaat

garantirana sloboda na zdru`uvawa, zaradi ostvaruvawe i za{tita na

nivnite politi~ki, ekonomski, socijalni, kulturni i drugi prava i

uveruvawa. Za taa cel tie mo`at da osnovaat zdru`enie na gra|ani i

politi~ki partii, da pristapuvaat kon niv i od niv da istapuvaat. Isto

taka, gra|anite imaat prava mirno da se sobiraat i da izrazuvaat

javen protest bez prethodno prijavuvawe i bez posebna dozvola.

Iako, Zakonot za op{testveni organizacii i zdru`enija na gra|ani

predviduva deka op{testvena organizacija i zdru`enie na gra|ani,

mo`at da osnovaat samo polnoletni gra|ani, golem broj na deca

~lenuvaat vo razni nevladini organizacii, zdru`enija, dru{tva i sl.

Najaktivni nevladini organizacii ~ii ~lenovi vo najgolem broj se deca

se: " Prvata detska ambasada vo svetot - Me|a{i", registrirana kako

zdru`enija na gra|ani od humanitarno-socijalen karakter, ~ija osnovna

aktivnost e za{tita na pravata na decata i "Zdru`enie za za{tita na

decata na Makedonija", registrirana kako nevladina mladinska

organiizacija, ~ija rabota e naso~ena kon za{tita i unapreduvawe na

pravata na site deca vo Makedonija .

46

Vo vrska so ostvaruvaweto na pravoto na mirno sobirawe i

izrazuvawe na javen protest, Krivi~niot zakon na RM, predviduva

sankcionirawe za toj {to so sila , seriozna zakana, izmama ili na drug

na~in }e spre~i ili }e sme}ava svikuvawe ili odr`uvawe na javen

sobir, na koj gra|anite imaat pravo so zakon.

3.7. Za{tita na privatnosta (~len 16 od KPD)

^lenot 16 od Konvencijata, go potvrduva pravoto na deteto na

privatnost, {to e predvideno kako fundamentalno pravo na sekoj

~ovek, vo ~len 17 od Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki

prava. Konsekvetno, Ustavot na Republika Makedonija na sekoj gra|

anin mu se garantirani po~ituvaweto i za{titata na privatnosta na

negoviot li~en i semeen `ivot, na dostoinstvoto i ugledot. Isto taka,

se garantira nepovredlivosta na domot. Pravoto na nepovredlivost na

domot mo`e da bide ograni~eno edinstveno so sudska odluka koga

e vo pra{awe otkrivawe ili spe~uvawe na krivi~ni dela ili za{tita na

zdravjeto na lu|eto.

Vo soglasnost so ovie ustavni odredbi, Krivi~niot zakon na RM

go sankcionira naru{uvaweto na nepovredlivosta na stanot od strana

na neovlasteno lice, kako i iznesuvawe na li~ni i semejni priliki od

`ivotot na nekoe lice {to bi mo`ele {tetno da vlijaat vrz negoviot

ugled.

Kako {to be{e spomenato , sudskite postapki za razvod na brak

(ako se re{ava za ~uvawe i vospituvawe na maloletni deca),

posvojuvawe, utvrduvawe ili osporuvawe na tatkovstvo i maj~instvo,

kako i, krivi~nata postapka za maloletnici se tajni, so cel da se za{titi

dostoinstvoto i ugledot na maloletnikot. Na~eloto na tajnost se

primenuva i vo na~inot na koristeweto i izdavaweto na podatocite

za registracija, dr`avjanstvo, posvojuvawe i drugite li~ni podatoci .

(vidi 3.2)

3.8. Pravo da ne se bide subjekt na ma~ewe ili drugo surovo,

nehumano ili poni`uva~ko odnesuvawe ili kaznuvawe

(~len 37-a od KPD)

47

Ustavot na RM go zabranuva sekoj oblik na ma~ewe,

ne~ove~ko ili poni`uva~ko odnesuvawe i kaznuvawe i go proglasuva

`ivotot, fizi~kiot i moralniot integritet na ~ovekot za neprikosnoven.

Vo toj kontekst, vo Republika Makedonija ne mo`e da se izre~e

smrtna kazna po nitu po eden osnov.

Krivi~noto pravo na Republika Makedonija predviduva posebno

tretirawe na maloletnite storiteli na krivi~nite dela. (podetalno

analizirano podolu) Samo vo isklu~itelni slu~ai, koga toa e

predvideno so zakon, na postar maloletnik , mo`e da mu se izre~e i

maloletni~ki zatvor. Maloletni~kiot zatvor ne mo`e da trae pokuso od

edna, nitu podolgo od 10 godini, a se izrekuva na polni godini ili

polovina godina. Pri izrekuvaweto na ovaa merka, Zakonot go

zadol`uva sudot, osobeno da vodi smetka za mentalnata zrelost na

maloletnikot.

48

4. SEMEJNO OPKRU@UVAWE I ALTERNATIVNI

NA^INI NA GRI@A

4.1. Roditelsko vospituvawe (~len 5 od KPD)

Soglasno ~lenot 5 od Konvencijata vo zakonodavstvoto na

Republika Makedonija e po~ituvano pravoto, odgovornosta i

dol`nosta na roditelite (preku ostvaruvawe na roditelskite prava ) da

obezbedat upatstva i nasoki za decata vo ostvaruvawata na nivnite

prava. Osnovniot duh na ~lenot 5 od Konvencijata, e izvr{uvaweto na

roditelskoto pravo da se ostvaruva na na~in koj e vo soglasnost so

razvojot na sposobnostite na deteto, odnosno pravata na decata da

bidat ograni~eni so pravoto na roditelite, samo kolku {to e neophodno

za ostvaruvawe na najdobriot interes na decata.

Kako {to be{e ka`ano , Ustavot na Republika Makedonija go

utvrduva pravoto i dol`nosta na roditelite da se gri`at za zgri`uvawe i

vospituvawe na decata. Ostvaruvaweto na ovaa ustavna odredba e

detalno razrabotena vo Zakonot za semejstvoto, spored koj,

roditelstvoto nastanuva so ra|awe i posvojuvawe. Odnosite vo

semejstvoto se zasnovaat vrz ramnopravnost, zaemno po~ituvawe,

me|usebno pomagawe i izdr`uvawe i za{tita na interesite na

maloletnite deca. Odnosite na roditelite i decata se zasnovuvaat na

prava i dol`nosti na roditelite da se gri`at za podigawe, ~uvawe,

vospituvawe, za zdravjeto, za podgotvuvaweto na samostoen `ivot i

rabota, za obrazovanieto, stru~noto osposobuvawe i razvivaweto na

rabotnite sposobnosti i naviki na nivnite maloletni deca . Roditelskoto

pravo ja opfa}a i obvrskata na roditelite gri`ej}i se za li~nosta,

pravata i interesite, da gi zastapuvaat svoite maloletni deca.

Maloletnicite mo`at da imaat svoj imot koj }e go steknat vrz

opredelen zakonski osnov. So takviot imot, osven so onoj {to

maloletnikot go steknal so rabota, do negovoto polnoletstvo,

upravuvaat i raspolagaat roditelite na maloletnikot. Prihodite od

imotot na svoeto dete, roditelite mo`at da go upotrebuvaat

49

prvenstveno za negovo izdr`uvawe, vospituvawe i obrazovanie, kako i

za neophodnite potrebi za semejnata zaednica, dokolku samite

nemaat dovolno sopstveni sredstva. Roditelite mo`at so odobrenie na

centarot za socijalni raboti da go otu|at ili optovarat imotot na svoeto

dete, zaradi negovo izdr`uvawe, vospitanie i obrazovanie ili ako toa

go baraat nekoi drugi interesi, kako i koga toa go baraat neophodnite

potrebi na semejnata zaednica.

Vr{eweto na roditelskoto pravo na roditelot (roditelite) mo`e

da mu bide odzemeno ili ograni~eno, ako toa go baraat interesite na

deteto, pod uslovi predvideni so zakon .

4.2. Odgovornost na roditelite (~len 18 od KPD)

^len 18, paragraf 1, na Konvencijata go potvrduva principot,

dvata roditela da se odgovorni vo odnos na podigaweto i razvojot na

deteto, promoviran so ~len 23, paragraf 4, od Me|unarodniot pakt za

gra|anski i politi~ki prava, kako i vo ~len 5 (b) na Konvencijata za

eliminacija na site formi na rasna diskriminacija na `enata. Ova na~elo

e inkorporirano vo Zakonot za semejstvoto i e del od pravniot poredok

na Republika Makedonija. Soglasno ova na~elo, roditelite sprema

svoite deca imaat ednakvi prava i dol`nosti, pritoa roditelskoto pravo

go vr{at zaedni~ki i spogodbeno odnosno istoto podednakvo i pripa|

a i na majkata i na tatkoto. Ako eden od roditelite e umren ili ne e

poznat ili mu e odzemeno roditelskoto pravo ili ako od drugi pri~ini e

spre~en da go vr{i roditelskoto pravo, roditelskoto pravo go vr{i

drugiot roditel. Roditelskoto pravo go vr{at roditelite vo soglasnost

so potrebite i interesite na decata, za taa cel vo ostvaruvaweto na

slobodnoto i odgovorno roditelstvo, roditelite se dol`ni da obezbedat

optimalni uslovi za zdrav rast i razvoj na svoeto dete vo semejstvoto i

op{testvoto. Vo slu~aj na nesoglasuvawe na roditelite vo vr{eweto

na roditelskoto pravo, re{ava centarot za socijalni raboti.

Na~eloto na odgovornosta na obata roditeli vo procesot na

podigaweto i vospituvaweto na nivnite deca e precizno izrazeno vo

postapkata vo bra~nite sporovi. Vo ovaa postapka , na ro~i{teto za

50

obid na mirewe, kako i vo tekot na celata postapka za razvod na brak,

koga bra~nite drugari imaat zaedni~ki i maloletni ili posvoeni deca,

sudot e dol`en da sorabotuva so organite za socijalni raboti. Dokolku

pri obidot za mirewe pred organot za socijalni raboti, bra~nite drugari

ne se izmirat, organot }e nastojuva tie da se spogodat za ~uvawe,

vospituvawe i izdr`uvawe na zaedni~kite maloletni ili posvoeni deca,

dokolku takvata spogodba ne postoi ili vo me|uvreme e izmeneta.

Koga brakot se razveduva po zaemna soglasnost na bra~nite drugari,

a bra~nite drugari imaat maloletni ili posvoeni deca, spogodbata na

na~inot za vr{ewe na roditelskite prava, ~uvaweto, vospituvaweto i

izdr`uvaweto na decata se podnesuva pismeno, ili usno na zapisnik

kaj nadle`niot sud. Pri ocena na spogodbata na bra~nite drugari za

na~inot na vr{eweto na roditelskite prava i za smestuvaweto,

izdr`uvaweto i vospituvaweto na decata, sudot e dol`en da pribavi i

mislewe od nadle`niot organ za socijalni raboti, pa dokolku oceni deka

spogodbata e sprotivna od interesite na decata, }e go odbie predlogot

za razvod na brak po zaemna soglasnost na bra~nite drugari.

Soglasno Ustavot na Republika Makedonija, so cel da se

obezbedi soodvetna pomo{ za roditelite vo vr{eweto na roditelskoto

pravo, kako i , za {to pocelosno ostvaruvawe i unapreduvawe na

pravata sodr`ani vo ovaa Konvencija, dr`avata obezbeduva posebna

gri`a i za{tita na semejstvoto, maj~instvoto, decata bez roditeli i na

decata bez roditelska gri`a. Vrz na~eloto na socijalna pravedenost i

solidarnost se ostvaruva ustavno zagarantiranoto pravo na

zdravstvena za{tita, socijalna sigurnost i socijalno osiguruvawe,

Vo ovoj kontekst, spored Zakonot za semejstvoto, rabotite

svrzani so posebnata za{tita i pomo{ na semejstvoto, posvojuvaweto,

kako i rabotite na staratelstvoto, utvrdeni so ovoj zakon, gi vr{i

centar za socijalna rabota so metodite na stru~na, sovetodavna i

sovetuvali{na interdisciplinarna timska rabota. Centarot za socijalna

rabota vr{i nadzor nad vr{eweto na roditelskoto pravo, vo ramkite na

koj re{ava vo slu~aite na nesoglasuvawe na roditelite vo vr{eweto

na roditelskoto pravo. Centarot za socijalna rabota e dol`en da gi

prezema site potrebni merki zaradi za{titata na li~nosta, pravata i

interesite na deteto, da im pomaga na roditelite pravilno da go

razvivaat i vospituvaat deteto, a mo`e da gi upati, vo ramkite na

51

sovetodavnata i sovetuvali{na rabota, samite ili zaedno so deteto da

posetuvaat soodvetno sovetuvali{te ili nekoe druga zdravstvena,

socijalna ili vospitna ustanova koja mo`e da im dade potreben sovet.

Vo ostvaruvaweto na op{testvenata za{tita na decata, ako

roditelite na deteto se sposobni za rabota, no prihodite na site ~lenovi

vo semejstvoto se pod egzistencijalniot minimum, centarot za

socijalna rabota utvrduva pravo vakvoto semejstvo da ja ostvari

razlikata me|u prihodite {to gi ostvaruvaat negovite ~lenovi i

egzistencijalniot minimum. Zaradi obezbeduvawe na materijalna

sigurnost na deteto, predvideno e pravoto na detski dodatok, koga

zarabotuva~kata na roditelite e pod opredelenoto nivo.

Za obezbeduvawe na nepre~eno funkcionirawe na vozrasnite

~lenovi na semejstvoto, na decata od pred {kolska vozrast im e

obezbeden prestoj vo detska gradinka, od 9 mese~na vozrast do 5

godi{na vozrast, a od 5 do 7 godi{na vozrast decata imaat mo`nost

da prestojuvaat vo ustanovi vo koj se vr{i podgotovka za vo u~ili{te.

Vo vakvite ustanovi se obezbeduva ishrana, fizi~ka nega, igra i

vospitno-obrazovna rabota soodvetna na vozrasta na deteto. Za

prestojot vo gradinkite, roditelite pla}aat soodvetna ekonomska cena,

koja e prilagodena na visinata na nivnite mese~ni primawa.

4.3. Oddeluvawe od roditelite (~len 9 od KPD)

Soglasno Zakonot za semejstvo, maloletnite lica imaat pravo da

`iveat so svoite roditeli. Tie mo`at da `iveat odvoeno od svoite roditeli

samo koga toa e od neposreden interes za decata ili koga toa e od

zaedni~ki interes za decata i roditelite. Roditelot (roditelite) so kogo

deteto ne `ivee ima pravo i dol`nost da odr`uva li~ni odnosi so

svoeto dete.

Soglasno ~len 9 od Konvencijata, Krivi~niot zakon na RM, go

sankcionira protivpravnoto odzemawe na maloletno lice od negoviot

roditel, posvoitel, staratel, od ustanova ili od lice komu toa mu e

dovereno, ili zadr`uva ili spre~uva toa da bide kaj liceto {to ima

52

pravo na toa, ili go onevozmo`uva izvr{uvaweto na izvr{nata odluka

za dodeluvawe na maloletnoto lice .

Zakonot za semejstvoto predviduva mo`nost, ako toa go

baraat interesite na deteto, roditelite da go doverat deteto na

~uvawe i vospituvawe na teto lice ili da go smestat vo soodvetna

ustanova. Ako roditelite ili roditelot koj sam go vr{i roditelskoto pravo

od opravdani pri~ini podolgo vreme otsustvuvaat od mestoto na

`iveewe i so sebe ne gi vodat decata, decata mo`at da gi doverat na

~uvawe i vospituvawe na drugo lice, dokolku centarot za socijalna

rabota takvoto smestuvawe prethodno go odobri . Pritoa, deteto ne

mo`e da se dade na ~uvawe i vospituvawe na lice koe ne mo`e da

bide staratel. Vo slu~aite koga roditelite na deteto ne `iveat zaedno,

toga{ se spogoduvaat kaj kogo od niv deteto }e ostane na ~uvawe i

vospituvawe, ako za toa ne mo`at da se spogodat ili ako nivnata

spogodba ne odgovara na interesite na deteto, re{enie za toa da

donese centarot za socijalna rabota. Isto taka, vo ovie slu~ai

roditelite se spogoduvaat za na~inot na odr`uvawe so li~nite odnosi

na deteto. Vo slu~aj na nesoglasuvawe, re{enie za toa donesuva

centarot za socijalna rabota. Odr`uvaweto na li~nite odnosi na decata

so roditelite mo`e da se zabrani samo zaradi za{tita na zdravjeto i

na drugite interesi na deteto.

So presudata so koja se razveduva brakot, sudot }e odlu~i za

~uvaweto, vospituvaweto i izdr`uvaweto na zaedni~kite deca. Ako

roditelite ne se spogodile za ova ili ako nivnata spogodba ne

odgovara za interesite na decata, sudot, otkako }e pribavi mislewe od

centarot za socijalna rabota i }e gi ispita site okolnosti, }e odlu~i dali

decata }e ostanat na ~uvawe i vospituvawe kaj eden roditel ili

nekoi }e ostanat kaj majkata, a nekoi kaj tatkoto ili site }e bidat

dovereni kaj nekoe treto lice ili ustanova. Vo vakov slu~aj, roditelot na

kogo ne mu se dovereni decata ima pravo da odr`uva li~ni odnosi so

niv, ako sudot ne opredeli poinaku so ogled na interesite na decata.

Sudot }e odlu~i za doveruvawe na decata na ~uvawe i vospituvawe i

koga donesuva presuda so koja se utvrduva deka brakot ne postoi ,

kako i , vo sporovi za utvrduvawe ili osporuvawe na tatkovstvo ili

maj~instvo dokolku donesuvaweto na odlukata so ogled na ishodot

na sporot i okolnostite za slu~ajot e mo`no i potrebno. Vo vakov

53

slu~aj, sudot mo`e da i nalo`i na strankata kaj koja se decata vo

opredelen rok da gi predade decata na roditelot, odnosno drugo lice ili

ustanova.

Kako {to be{e ka`ano, centarot za socijalna rabota vr{i nadzor

nad vr{eweto na roditelskoto pravo i e dol`en da gi prezema

potrebnite merki zaradi za{tita na li~nosta, pravata i interesite na

deteto. Ako toa go baraat interesite na deteto, centarot za socijalna

rabota mo`e da gi predupreduva roditelite za nedostatocite vo

vospituvaweto i razvojot na deteto i da im pomaga na soodveten

na~in (vidi 4.2. i 2.2.) i da donese re{enie za postojan nadzor nad

vr{eweto na roditelskoto pravo vo pogled na site deca ili samo vo

pogled na nekoi od niv.

Osven so sudska odluka, kako {to e predvideno vo ~len 9 od

Konvencijata, spored Zakonot za semejstvoto centarot za socijalna

rabota so re{enie mo`e da go odzeme deteto od edniot i da go

doveri na ~uvawe i vospituvawe na drugiot roditel, na drugo lice ili na

soodvetna ustanova, koga roditelite, odnosno roditelot kaj kogo

deteto `ivee go zapostavi deteto vo pogled na ~uvaweto i

vospituvaweto ili koga postoi seriozna opasnost za negoviot pravilen

razvoj i odgleduvawe. Centarot za socijalna rabota mo`e da odzeme

dete od edniot i da go doveri na drugiot roditel, na treto lice ili na

soodvetna ustanova i vo slu~ai koga roditelot na kogo deteto mu e

dovereno na ~uvawe i vospituvawe, gi onevozmo`uva li~nite odnosi

na deteto so drugiot roditel. Protiv ovie re{enija, mo`e da se izjavi

`alba do Ministerstvoto za trud i socijalna politika. Ako Ministerstvoto

vo vtorostepenata postapka go potvrdi prvostepenoto re{enie, liceto

koe ima praven interes ima pravo da inicira upraven spor pred

nadle`niot sud.

So vakvoto odzemawe na deteto ne prestanuvaat drugite prava i

dol`nosti na roditelite sprema deteto. Po prestanok na pri~inite

poradi koi deteto e odzemeno od roditelite, centarot za socijalna

rabota, so re{enie }e go vrati deteto kaj roditelite .

Vo slu~aite koga roditelot go zloupotrebuva vr{eweto na

roditelskoto pravo ili grubo go zanemaruva vr{eweto na roditelskite

dol`nosti, po pribaveno mislewe od centarot za socijalna rabota, sudot

so re{enie, vo vonprocesna postapka, mu go odzema vr{eweto na

54

roditelskoto pravo na roditelot. Istoto mo`e da se odnesuva vo

pogled na site deca ili vo pogled na nekoe od niv. Postapkata zaradi

odzemawe na roditelskoto pravo mo`e da ja povede: drugiot roditel,

centarot za socijalna rabota ili javniot obvinitel. Centarot za socijalna

rabota e dol`en da povede postapka za odzemawe na roditelskoto

pravo i vedna{ da gi prezeme site merki potrebni za za{tita na

li~nosta, pravata i interesite na deteto, koga }e doznae deka postoi

opasnost od zloupotreba na roditelskoto pravo ili opasnsot od grubo

zanemaruvawe na roditelskite dol`nosti, odnosno koga postojat pri~ini

za odzemawe na vr{eweto na roditelskoto pravo. Sudski odzemenoto

vr{ewe na roditelskoto pravo, mo`e so odluka na sud da mu bide

vrateno na roditelot koga }e prestanat pri~inite poradi koi toa pravo

e odzemeno. Predlog za vra}awe na roditelskoto pravo mo`at da

podnesat istite lica {to mo`at da povedat postapka za odzemawe.

Centarot za socijalna rabota mo`e sam ili po predlog na

roditelite , odnosno na staratelot, na liceto na koe deteto mu e

dovereno na ~uvawe i vospituvawe ili na predlog na javniot obvinitel,

da smesti dete vo soodvetna ustanova, ako do{lo do poremetuvawe

na negovoto povedenie. Vo soglasnost so odredbite od posebnata

krivi~na postapka za maloletnici, sudijata za maloletnici mo`e da

naredi maloletnikot vo tekot na podgotvitelnata postapka da se

smesti vo prifatili{te, vo vospitna ili vo sli~na ustanova, da se stavi

pod nadzor na organ za staratelstvo ili da mu se predade na drugo

semejstvo, ako toa e potrebno zaradi izdvojuvawe na maloletnikot od

sredinata vo koja `iveel ili zaradi davawe pomo{, za{tita ili

smestuvawe na maloletnikot. Isto taka, po isklu~ok, sudijata za

maloletnici mo`e da opredeli maloletnikot da se stavi vo pritvor koga

za toa postojat pri~ini predvideni so ovoj zakon. Spored Krivi~niot

zakon na RM vo ramkite na vospitnite merki {to mo`at da mu se

izre~at na maloletnikot, se predvideni i zavodski merki. Zavodskite

merki se izrekuvaat sprema maloletnikot za kogo treba da se

prezemat potrajni merki na vospituvawa, prevospituvawe ili lekuvawe

i negovo potpolno odvojuvawe od dosega{nata sredina. Vo

isklu~itelni slu~ai na postar maloletnik mo`e da mu se izre~e i

maloletni~ki zatvor. Vo site ovie slu~ai roditelite imaat pravo da gi

55

dobijat site relevantni podatoci za mestoto na prestoj na maloletnikot,

kako i da ostvaruvaat li~ni kontakti so nego. Obratno, koga roditelot

e li{en od sloboda, organot za vnatre{ni raboti odnosno sudot e

dol`en za li{uvaweto od sloboda da go izvesti vo rok od 24 ~asa

semejstvoto na liceto li{eno od sloboda. So odobrenie na organot {to

ja sproveduva istragata i pod negov nadzor, liceto {to e vo pritvor

mo`e, vo granicite na ku}niot red, da go posetuvaat bliskite rodnini.

4.4. Obedinuvawe na semejstvoto (~len 10 od KPD)

Soglasno Ustavot na Republika Makedonija, sekoj gra|anin ima

pravo slobodno da se dvi`i na teritorijata na Republikata i slobodno da

go izbira mestoto na svoeto `iveali{te, kako i da ja napu{ti teritorijata

na Republikata i da se vrati vo Republikata.

Vo soglasnost so ~lenot 10 od Konvencijata, Zakonot za dvi`ewe

i prestoj na strancite, na stranec koj vo Republika Makedonija doa|a

poradi postojano naseluvawe i koe bra~en drugar ili blizok srodnik na

dr`avjanin na Republika Makedonija {to ima prestojuvali{te na

teritorijata na Republika Makedonija ili na stranski dr`avjanin koj e

postojano naselen vo Republika Makedonija, mu se izdava viza za

vseluvawe. Viza za vseluvawe se izdava i na ~lenovite na potesnoto

semejstvo na stranecot. Stranec koj }e vleze vo Republika Makedonija

so va`e~ka patna isprava mo`e da prestojuva do tri meseci, odnosno

do vremeto na va`eweto na vizata, dokolku so me|unaroden dogovor

ne e poinaku od opredeleno. Ako stranecot doa|a vo Republika

Makedonija zaradi sklu~uvawe na brak so dr`avjanin na Republika

Makedonija, kako i, zaradi postoewe na drugi opravdani pri~ini za

podolg prestoj, mo`e pred istekot na vremeto za koe mu e dozvolen

prestoj vrz osnova na patnata isprava, da podnese barawe za

privremen prestoj. Odobrenieto za privremen prestoj, ako se ispolneti

uslovite predvideni so ovoj zakon mo`e da se prodol`uva, no najdolgo

do edna godina. Na stranec koj namalku tri godini neprekinato legalno

prestojuva na teritorijata na Republika Makedonija, a gi ispolnuva

uslovite koi go opravduvaat postojaniot prestoj, mo`e da mu se izdade

odobrenie za postojan prestoj. Odobrenieto za privremen ili postojan

56

prestoj mo`e da se izdade i na deteto do napolneti 18 godini `ivot ili

na bra~niot drugar na stranecot koj ima odobrenie za postojan

odnosno privremen prestoj vo Republika Makedonija.

Ministerot za vnatre{ni raboti donesuva re{enie za otka`uvawe

na prestojot na stranecot, pritoa se zemaat predvid dol`inata na

prestojot na stranecot vo Republika Makedonija, negovite li~ni,

ekonomski i drugi vrski so Republika Makedonija i posledicite koi }e

proizlezat od izre~enata merka za nego i negovoto semejstvo.

Vo slu~aj na pritvorawe na maloleten stranec koj do{ol vo

Republika Makedonija bez va`e~ka patna isprava ili bez znaewe,

odnosno dozvola na negovite zakonski zastapnici, odnosno koj e bez

potrebna za{tita, obezbeduvawe i sredstva za izdr`uvawe, ili ne

postapi spored propisite na Republika Makedonija, ovlastenite slu`beni

lica na MVR vedna{ go izvestuvaat diplomatsko-konzularnoto

pretstavni{tvo na dr`avata ~ij dr`avjanin e, a dokolku e dr`avjanin na

sosednata dr`ava se vra}a vo mati~nata zemja. Ako maloletnikot ne

mo`e od objektivni pri~ini vedna{ da se predade na organot na

dr`avata ~ij dr`avjanin e, }e se smesti vo prifatili{te za stranci.

Zakonot za dvi`ewe i prestoj na strancite, go predviduva pravoto

na stranec na azil vo Republika Makedonija. Stranecot komu mu e

priznato pravoto na azil steknuva pravo na postojan prestoj vo

Republika Makedonija, vo ramkite na koe pravo mo`e da ostvaruva

site prava {to gi ovozmo`uva postojaniot prestoj. Isto taka, ovoj zakon

go priznava statusot na begalec, za lice bez dr`avjanstvo i za stranec.

Decata na liceto komu mu e priznat statusot na begalec gi u`ivaat site

prava kako i nivnite roditeli.

So cel golem broj od decata begalci {to se najdoa na teritorijata

na Republika Makedonija da se spojat so svoite roditeli, nevladinata

organizacija "Prva detska ambasada vo svetot - Me|a{i" so pomo{ na

pove}e nevladini organizacii i vladini institucii na pove}e zemji,

organizira{e besplaten prevoz za decata begalci do zemjite vo koi {to

se nao|aat nivnite roditeli. Vo ovaa programa bea opfateni 4.000 lica

od koi 60% bea deca.

57

4.5. Izdr`uvawe na decata (~len 27 to~ka 4 od KPD)

Spored Zakonot za semejstvoto, a vo soglasnost so ustavnata

odredba, izdr`uvaweto na ~lenovite na semejstvoto i na drugite

rodnini e nivno pravo i dol`nost. Vo slu~aite vo koi me|usebnoto

izdr`uvawe na ~lenovite na semejstvoto i na drugite rodnini ne mo`e

da se ostvari vo celost ili delumno, Republikata na neobezbedenite

~lenovi na semejstvoto im obezbeduva sredstva neophodni za

izdr`uvawe pod uslovi opredeleni so zakon. Otka`uvaweto od pravoto

na izdr{ka nema pravno dejstvo.

Roditelite se dol`ni da gi izdr`uvaat svoite maloletni deca.

Obvrskata za izdr`uvawe postoi i me|u drugi rodnini vo prava linija,

kako i me|u bra}a i sestri vo pogled na izdr`uvaweto na maloletnite

bra}a i sestri. O~uvot i ma}eata se dol`ni da gi izdr`uvaat svoite

maloletni posinoci, osven ako tie imaat rodnini koi spored ovoj zakon

se dol`ni da gi izdr`uvaat i ako tie rodnini za toa imaat mo`nost.

Obvrskata na o~uvot, odnosno ma}eata da gi izdr`uvaat svoite

maloletni posinoci, postoi i po smrtta na roditelot na deteto, so kogo

o~uvot, odnosno ma}eata bil vo brak ako do momentot na smrtta

postoela semejna zaednica me|u o~uvot, odnosno ma}eata i

posinocite. Ako brakot me|u roditelot i o~uvot, odnosno ma}eata na

deteto e poni{ten ili razveden, obvrskata za izdr`uvawe na o~uvot,

odnosno ma}eata sprema posinokot prestanuva.

Pri utvrduvaweto na potrebata za izdr`uvawe na liceto, sudot }e

ja zeme predvid negovata imotna sostojba, sposobnosta za rabota,

mo`nosta za vrabotuvawe, zdravstvenata polo`ba, kako i drugite

okolnosti od koi zavisi ocenata na negovite potrebi. Koga izdr{kata se

opredeluva za dete, sudot }e ja zeme predvid i vozrasta na deteto,

kako i potrebite za negovoto {koluvawe. Pri utvrduvawe na

mo`nostite na liceto koe e dol`no da dava izdr`uvawe, sudot }e gi

zeme predvid site negovi prihodi i vistinskite mo`nosti za steknuvawe

na zarabotka, kako i negovite sopstveni potrebi i zakonski obvrski po

osnov na izdr`uvaweto sprema drugi lica.

Vo sporot na roditelite okolu izdr`uvaweto na deteto, sudot kako

pridones za izdr`uvawe na deteto na roditelot na kogo deteto mu e

dovereno na ~uvawe i vospituvawe, }e gi ceni rabotata i gri`ata na toj

58

roditel koj gi vnesuva vo vospituvaweto i podigaweto na deteto.

Visinata na izdr`uvaweto sudot mo`e da ja opredeli vo opredelen iznos

ili vo procent od ostvareniot li~en dohod, odnosno od prihodite i

primawata ostvareni od vr{ewe na drug vid dejnost. Zainteresirano

lice mo`e da bara sudot da go zgolemi ili da go namali ili da go ukine

izdr`uvaweto dosudeno so porane{na pravosilna presuda ako se

izmenile okolnostite vrz osnova na koi e doneseno presudata.

Centarot za socijalna rabota mo`e vo ime na maloletnoto dete

da povede spor za izdr`uvawe, odnosno za zgolemuvawe na

izdr`uvaweto, koga roditelot kaj kogo deteto se nao|a na ~uvawe i

vospituvawe, bez opravdani pri~ini, ne go koristi toa pravo. Ako

roditelot ne bara izv{uvawe na dosudenoto izdr`uvawe, centarot za

socijalna rabota mo`e vo imeto na maloletnoto lice da podnese

predlog za izvr{uvawe. Centarot za socijalna rabota }e nastojuva

roditelite da se spogodat za izdr`uvaweto na deteto, odnosno za

zgolemuvawe na pridonesot vo izdr`uvawe na deteto koga toa go

baraat zgolemenite potrebi na deteto ili toa go ovozmo`uvaat

podobrenite materijalni priliki na davatelot na izdr`uvaweto.

Krivi~niot zakon na RM ja sankcionira povredata na dol`nosta

za izdr`uvawe, spred koj, toj {to odbegnuva da dava izdr`uvawa na

lica koe na osnova na izvr{na sudska odluka ili izvr{no poravnuvawe

pred sud ili drug nadle`en organ e dol`en da dava izdr{ka, }e se kazni

so zatvor do 1 godina ili so pari~na kazna.

Zakonot za izvr{na postapka im dava dopolnitelna za{tita na

primatelite na izdr{kata. Soglasno ovoj zakon, izzemeni se od

izvr{uvawe primawata vrz osnova na zakonsko izdr`uvawe i vrz

osnova na nadomest na {teta za zagubeno izdr`uvawe poradi smrt na

dava~ot na izdr{kata. Od druga strana, pobaruvawata po ovie osnovi

imaat prioritet i se namiruvaat pred ostanatite pobaruvawa (go

suspendiraat praviloto qui prior est tempore, potior est jure).

Vo ostvaruvaweto na obvrskite od ~lenot 27 to~ka 4 od

Konvencijata, Republika Makedonija e dr`ava dogovorna strana na

Wujor{kata Konvencija za ostvaruvaweto na izdr`uvaweto vo

stranstvo, od 1956 godina.

59

4.6. Deca bez roditelska gri`a (~len 20 od KPD)

Soglasno ustavnite odredbi so koi se garantira pravo na

socijalna sigurnost, socijalno osiguruvawe, socijalna za{tita i

zdravstvena za{tita (vidi 2.2. i 2.3.). Zakonot za semejstvoto

predviduva deka so staratelstvoto Republikata im dava posebna

za{tita na maloletnite deca koi se bez roditelska gri`a. Rabotite na

staratelstvoto gi vr`i centarot za socijalna rabota neposredno, preku

starateli ili drugi lica koi vr{at raboti svrzani so staratelstvoto.

Centarot za socijalna rabota prezema potrebni merki za ostvaruvawe

na celite za staratelstvo, vo toj kontekst, podgotvuva, donesuva,

sproveduva svoi re{enija, odnosno merki, primenuva oblici na

socijalna za{tita, metodi na socijalna i druga stru~na pomo{, kako i se

koristi so uslugite na socijalnite, zdravstvenite, obrazovno vospitnite i

drugite ustanovi.

Postapka za stavawe pod staratelstvo se poveduva po slu`bena

dol`nost ili po barawe na zainteresiranite lica. Ovaa postapka e itna.

Koga centarot za socijalna rabota }e doznae za potrebata nekoe lice

da se stavi pod staratelstvo, toj vedna{ prezema soodvetni merki za

za{tita na li~nosta, pravata i interesite na toa lice i poveduva postapk

aza stavawe pod staratelstvo. Pri opredeluvawe na oblikot na za{titata

vrz liceto koe se stava pod staratelstvo, centarot za socijalna rabota

prvenstveno }e se rakovodi od interesite na liceto koe se stava pod

staratelstvo i interesite na negovoto semejstvo, kako i od materijalnite

mo`nosti, pri {to vo realizacijata na za{titata sorabotuva so soodvetni

organizacii i organi.

Centarot za socijalna rabota so re{enieto so koe go postavuva

staratelot, gi opredeluva negovite dol`nosti i obemot na negovite

ovlastuvawa, a pred da go donese re{enieto go zapoznava staratelot

so zna~eweto na staratelstvoto so negovite prava i dol`nosti i so drugi

pova`ni podatoci potrebni za vr{ewe na dol`nosta staratel. Pritoa, na

startelot mu se izdava staratelska isprava vo koja e sodr`an obemot

na negovite ovlastuvawa. Ne mo`e da bide staratel: lice na koe mu e

odzemeno vr{eweto na roditelskoto pravo, odzemena ili ograni`na

delovnata sposobnost, ~ii interesi se vo sprotivnost so interesite na

liceto pod staratelstvo i koe so ogled na negovoto porane{no i

60

sega{no povedenie, li~nite stvojstva i odnosite so liceto pod

staratelstvo, ne mo`e da se o~ekuva deka pravilno }e ja vr{i

staratelskata funkcija. Za stavawe pod staratelstvo i za prestanok na

staratelstvoto centarot za socijalna rabota go izvestuva mati~arot vo

rok od 15 dena od denot na pravosilnosta na re{enieto.

Maloletno lice }e se stavi pod staratelstvo ako ostane bez

roditelska gri`a. Dete bez roditelska gri`a e dete ~ii roditeli ne se `ivi,

koi se is~eznati, nepoznati ili se so nepoznato `iveali{te pove}e od

edna godina i dete ~ii roditeli, bez ogled na pri~inite privremeno ili

trajno ne gi izvr{uvaat svoite roditelski prava i dol`nosti. Staratelot na

maloletnoto lice e dol`en da se gri`i kako roditel za li~nosta na

maloletnikot, a osobeno za negovoto zdravje, vospitanie, obrazovanie

i osposobuvawe za samostoen `ivot i rabota. Vo toj kontekst,

staratelot mo`e samo so odobrenie na centarot za socijalna rabota: da

go prekine obrazovanieto na maloletnikot ili da go promeni vidot na

obrazovanieto, da odlu~i za izborot, vr{eweto ili promenata na

zanatot na maloletnikot i da prevzema drugi merki vo pogled na

li~nosta na maloletnikot opredeleni so zakon.

Staratelstvoto nad maloletno lice prestanuva so negovoto

polnoletstvo, so sklu~uvawe na brak, so posvojuvawe ili koga }e

prestane bilo koja od pri~inite zaradi koi maloletnikot e staven pod

staratelstvo.

Centarot za socijalna rabota mo`e da postavi poseben staratel

na lice nad koe roditelite go vr{at roditelskoto pravo, za vodewe spor

me|u nego i negovite roditeli, za sklu~uvawe na oddelni pravni dela

me|u niv, kako i vo drugi slu~ai koga nivnite interesi se vo sprotivnost

i na lica pod staratelstvo, za vodewe spor me|u nego i staratelot, za

sklu~uvawe pravni dela me|u niv, kako i vo drugi slu~ai koga nivnite

interesi se vo sprotivnost. Koga me|u maloletnicite nad koi isto lice

vr{i roditelsko pravo ili me|u lica koi imaat ist staratel treba da se

vodi spor ili da sklu~i pravno delo vo koe interesite na maloletnite,

odnosno na licata pod staratelstvo se vo sprotivnost, centarot za

socijalna rabota na sekoj od niv }e postavi poseben staratel za

vodewe spor, odnosno sklu~uvawe na pravno delo.

Vo vrska so obvrskite koi proizleguvaat od ~len 20 od

Konvencijata, nevladinata organizacija "Zdru`enie za za{tita na decata

61

na Makedonija", ima mislewe deka e potrebno da se posveti pogolemo

vnimanie na decata bez roditeli, vo pravec na podobruvawe na

uslovite vo detskite domovi i da se kreira solidna obrazovno-

rekreativna programa za nivno zbogatuvawe.

4.7. Posvojuvawe (~len 21 od KPD)

Spored Zakonot za semejstvoto, so posvojuvaweto se sozdavaat

odnosi kakvi {to nastanuvaat so ra|aweto (potpolno posvojuvawe) ili

samo odnosi {to postojat me|u roditeli i deca (nepotpolno

posvojuvawe). Kakov odnos }e se sozdade so posvojuvaweto zavisi od

voljata na posvoitelot, na roditelite na deteto koe se posvojuva,

odnosno na negoviot staratel i na samoto dete ako e postaro od 10

godini. Kako {to be{e ka`ano, samo maloletni lica mo`at da bidat

posvoeni, pritoa, posvojuvaweto se zasnova pri centarot za socijalna

rabota, samo ako e vo interes na maloletnikot.

So Zakonot e predvideno koj mo`e da bide posvoitel. Po pravilo,

posvoitel mo`e da bide samo dr`avjanin na RM. Po isklu~ok, posvoitel

mo`e da bide i stranski dr`avjanin, so posebno odobreni od

Ministerstvoto za trud i socijalna politika, a po predlog na Centarot za

socijalna rabota. Posvoitelot mo`e da bide lice najmalku 18 godini

postaro od posvoenikot. Koga deteto go posvojuva bra~niot drugar na

roditelot na deteto, razlikata vo godinite mo`e da bide i pomala. Ako

bra~nite drugari posvojuvaat dete istovremeno ili edniot pa drugiot,

za posvojuvaweto e dovolno da postoi razlika vo godini samo kaj

edniot od bra~nite drugari. Ne mo`e da se posvoi srodnik vo prava

linija nitu brat nitu sestra. Posvoitel ne mo`e da bide lice: koe e li{eno

od roditelski prava, na koe mu e ograni~ena ili odzemena delovnata

sposobnost, za koe postoi osnovano somnenie deka polo`batas na

posvoitel }e ja upotrebi na {teta na posvoenikot i koe e du{evno

bolno ili lice so pre~ki vo psihi~kiot razvoj, kako i lice koe boleduva od

bolest {to mo`e da go dovede vo opasnost zdravjeto i `ivotot na

posvoenikot.

Za posvojuvawe e potrebna soglasnost na obata roditeli na

posvoenikot, odnosno na negoviot staratel, kako i na posvoenikot ako

e postar od 10 godini. Liceto koe saka da posvoi dete, podnesuva

62

barawe do centarot za socijalna rabota nadle`en spored mestoto na

`iveewe na podnositelot. Kon baraweto se prilo`uvaat potrebnite

dokumenti, vrz osnova na koi centarot za socijalna rabota vr{i procena

za podobnosta na posvoitelite i za motivite na posvojuvaweto.

Pri zasnovawe na posvojuvaweto e potrebno prisustvo na

posvoitelot negoviot bra~en drugar, roditelite, odnosno staratelot na

posvoenikot, kako i na posvoenikot ako e postar od 10 godini.

Zasnovuvaweto na posvojuvaweto se vr{i bez prisustvo na javnosta.

Soglasnosta deteto da mo`e da bide posvoeno, roditelite

odnosno roditelot koj sam go vr{i roditelskoto pravo, mo`e da se

dade i prethodno pred centarot za socijalna rabota, bez da go

opredelat posvoitelot. Vo ovoj slu~aj, vo postapkata za zasnovawe na

postapkata na posvojuvaweto, soglasnosta za posvojuvawe ja dava

staratelot na deteto. Soglasnosta po ra|aweto na deteto, vo pismena

forma, vo prostoriite na centarot za socijalna rabota, ja davaat

roditelite bez ogled na bra~nata zaednica ili vrska. Istata svoera~no

ja pi{uva roditelot, a ja potpi{uva roditelot i pretstavnik na centarot za

socijalna rabota. Soglasnosta za posvojuvawe roditelite ja davaat po

napolnuvawe 3 meseci vozrast na deteto, a posvojuvaweto mo`e da

se zasnova najrano po navr{uvawe 3 meseci starost na deteto.

Vakvata soglasnost mo`e da se povle~e se do momentot na

zasnovawe na posvojuvaweto.

Ako centarot za socijalna rabota od sodr`inata na dokumentite, i

od socijalniot uvid ili na drug na~in utvrdi deka se ispolneti uslovite

propi{ani so ovoj zakon i deka posvojuvaweto e korisno za

posvoenikot, }e pristapi kon zasnosvawe na posvojuvaweto, a vo

sprotivno }e go odbie baraweto za posvojuvawe. Protiv re{enieto za

posvojuvawe, mo`e da se podnese `alba vo rok od 15 dena do

Ministerstvoto za trud i socijalna politika. Otkako slu`benoto lice na

centarot za socijalna rabota, vrz osnova na ispravite i izjavite za

li~niot identitet na prisutnite lica utvrdi deka toa se licata {to treba da

prisustvuvaat na zasnovaweto na posvojuvaweto, }e gi zapoznae so

pravata i dol`nostite {to proizleguvaat od posvojuvaweto i }e pobara

izjavi za soglasnost za posvojuvaweto, odnosno }e gi pro~ita nivnite

porano dadeni izjavi za soglasnost. Pri posvojuvaweto se sostavuva

zapisnik i se donesuva re{enie. Vo zapisnikot i vo re{enieto se

63

vnesuvaat podatoci za izvr{enoto posvojuvawe, za spogodbata za

li~noto ime na posvoenikot, za mestoto na ra|awe na deteto i za

negovite nasledni prava sprema posvoitelot, dokolku posvojuvaweto e

nepotpolno. Zapisnikot go potpi{uvaat slu`benoto lice koe go

zastapuva deteto, roditelite, odnosno staratelot na deteto i

posvoitelite.

Po zasnovuvaweto na posvojuvaweto vo mati~nata kniga na

rodenite, kako roditel na deteto se zapi{uvaat posvoitelite, a kako

mesto na ra|awe na deteto se zapi{uva mestoto {to spogodbeno }e

go opredelat posvoitelite i centarot za socijalna rabota. Mati~arot e

dol`en da izvr{i nov upis vo knigata na rodenite i za toa da im izdade

na posvoitelite izvod od mati~nata kniga na rodenite.

So potpolno posvojuvawe me|u posvoitelot i negovoto semejstvo

i posvoenikot i negovoto potomstvo se sozdavaat prava i dol`nosti

(vlu~uvaj}i gi i naslednite prava) koi postojat me|u krvni rodnini. So

potpolnoto posvojuvawe prestanuvaat zaemnite prava i dol`nosti me|u

posvoenoto dete i negovoto porane{no semejstvo. Potpolnoto

posvojuvawe ne mo`e da se raskine.

So nepotpolno posvojuvawe me|u posvoitelite i posvoenikot

nastanuvaat samo odnosi me|u roditeli i deca. Naslednite prava me|u

posvoitelot i posvoenikot i negovoto potomstvo pri negovoto

posvojuvawe se zaemni, pri {to naslednite prava na posvoenikot

sprema posvoitelot mo`e da se ograni~at ili sosema da se isklu~at

ako vo momentot na posvojuvaweto posvoitelot ima svoi rodeni deca.

Vo vakov slu~aj posvoitelot ne mo`e da go nasledi posvoenikot i

negovoto potomstvo po zakon. Nepotpolnoto posvojuvawe mo`e da

prestane po spogodba me|u posvoitelot i posvoenikot spored

odredbite koi va`at za posvojuvaweto, a ako posvoenikot e maloleten

centarot za socijalna rabota e dol`en da ispita dali pretanuvaweto na

posvojuvaweto e korisno za posvoenikot. Centarot za socijalna rabota

po barawe na posvoitelot ili posvoenikot mo`e da re{i nepotpolnoto

posvojuvawe da prestane, ako utvrdi deka za toa postojat opravdani

pri~ini. So prestanok na nepotpolnoto posvojuvawe odnovo

nastanuvaat zaemni prava i dol`nosti me|u posvoenikot i negovoto

porane{no semejstvo. Pravosilnoto re{enie za prestanoik na

64

nepotpolnoto posvojuvawe se dostavuva na nadle`niot mati~ar zaradi

upis vo mati~nata kniga na rodenite.

4.8. Nelegalen transfer i nevra}ewe na deca (~len 11 od KPD)

Soglasno ~lenot 11 od Konvencijata, Krivi~niot zakon na

Republika Makedonija go sankcionira grabnuvaweto i odzemaweto na

maloletnici. Spored nego, toj {to }e izvr{i grabnuvawe na nekoe lice

so namera nego ili nekoj drug da go prisili da stori, da ne stori ili da

trpi ne{to, }e se kazni so zatvor od 1 do 10 godini. Ako ova delo e

storeno sprema malolotno lice ili zaradi ostvaruvawe na celta na

grabnuvaweto se zakanuva deka }e go li{i od `ivot ili te{ko

telesno }e go povredi grabnatoto lice, }e se kazni so zatvor

najmalku 3 godini. Toj {to protivpravno }e odzeme maloletno lice

od roditel, posvoitel, staratel, od ustanova ili od lica komu {to toa mu

e dovereno, ili zadr`uva ili spre~uva toa da bira kaj lice {to ima pravo

na toa, ili go onevozmo`uva izvr{uvaweto na izvr{nata odluka za

dodeluvawe na maloletnoto lice, }e se kazni so zatvor do 1 godina.

Kako ova delo e storeno od koristoqubie ili drugi niski pobudi ili so

primena na sila, zakana, izmama, ili ako poradi toa te{ko e

zagrozeno zdravjeto, vospituvaweto, izdr`uvaweto ili {koluvaweto na

maloletnoto lice, kaznata zatvor e od 3 meseci do 3 godini. Ovie

inkriminacii se odnesuvaat za site grabnuvawa ili odzemawa na

maloletnik vo ili nadvor od Republika Makedonija.

Soglasno ~lenot 11 stav 2 od Konvencijata, Republika

Makedonija bi trebalo {to poskoro da pristapi kon Ha{kata konvencija

za gra|ansko-pravnite aspekti na me|unarodnoto grabnuvawe na

decata od 1980 godina, kako i Evropskata konvencija za priznavawe i

izvr{uvawe na odlukite vo vrska so staratelstvoto vrz decata i

povtornoto vospostavuvawe na staratelstvo vrz decata od 1980

godina. Vo toj pravec e i apeliraweto od strana na nevladinata

organizacija "Prva detska ambasada vo svetot-Me|a{i".

65

4.9. Zloupotreba i zanemaruvawa, vklu~uvaj}i go fizi~koto i

mentalnoto oporavuvawe i socijalna reintegracija.

(~len 19 i 39 od KPD)

Krivi~niot zakon na RM vo pove}e ~lenovi ja sankcionira

zlouporebata i zanemaruvaweto na decata. Spored nego,

sankcionirano e ubistvo na dete pri pora|awe, naveduvawe na

samoubistvo i pomagawe pri samoubistvo (koga delot e izvr{eno

prema maloletnik), grabnuvawe (koga delot e storeno prema

maloletnik), polov napad vrz dete, obquba so zloupotreba na

polo`bata (koga deloto e storeno prema maloletnik), zaveduvawe,

podveduvawe i ovozmo`uvawe polovi dejstvija, vonbra~en `ivot so

maloletno lice, odzemawe maloletnik, promena na semejna sostojba,

zapu{tawe i maltretirawe na maloletno lice, povreda na dol`nosta za

izvr{uvawe, kr{ewe na semejni obvrski, rodosrevnavewe, slu`ewe

alkoholni pijaloci na maloletnici, posreduvawe vo vr{ewe prostitucija

(ako deloto e izvr{eno sprema maloletno `ensko lice), prika`uvawe na

pornografski materijal i napu{tawe nemo}no dete.

Kako {to be{e ka`o, (vidi 4.3.), Zakonot za semejstvo

predviduva mo`nost, na roditelot koj go zloupotrebuva ili grubo go

zanemaruva vr{eweto na roditelskoto pravo, sudski da mu bide

odzemeno vr{eweto na roditelskoto pravo i istoto da mu bide vrateno

na roditelot koga ke prestane pri~inata poradi koja pravoto mu bilo

odzemeno. Isto taka, Centarot za socijalna rabota mo`e, ako toa go

baraat interesite na deteto, istoto da go odzeme od roditelot

(roditelite) i da go smesti na soodvetno mesto.

Soglasno Zakonot za socijalna za{tita, socijalna za{tita im se

obezbeduva, me|udrugoto, na site maloletni lica koi se bez roditelska

gri`a, so vospitno-socijalni problemi, vospitno-zapu{teni i site malotni

lica koi od posebni okolnosti se na{le vo polo`ba od socijalna potreba.

Vo ostvaruvaweto na site formi na socijalna za{tita (detalno analizirani

podolu) na maloletnite lica im se obezbeduva zgri`uvawe, vospiuvawe,

obrazovanie i se primenuvaat site drugi merki za nivna celosna

rehabilitacija i reintegracija vo op{testvoto.

66

4.10. Periodi~ni proverki na smestuvaweto (~len 25 od KPD)

Soglasno ~lenot 25 od KPD, Sudot po barawe na eden od

razvedenite br~ni drugari ili centarot za socijalna rabota, }e ja izmeni

odlukata za ~uvawe i vospituvawe na decata i za odnosite na

razvedenite bra~ni drugari so nivnite zaedni~ki deca, dokolku toa go

baraat izmenetite okolnosti. centarot za socijalna rabota e dol`en

barem edna{ godi{no da vr{i proverka na uslovite i sostojbata na

smestuvaweto na deteto, koe se nao|a vo soodvetna ustanova ili vo

druga familija. Dokolku do{lo do izmenuvawe na okolnostite, centarot

za socijalna rabota po slu`bena dol`nost ili po barawe na roditelite, }e

donese novo re{enie za ~uvaweto, vospituvaweto ili smestuvaweto na

deteto.

Vo vrska so ostvaruvaweto na pravoto na deteto predvideno vo

~lenot 25 od KPD, nevladinata organizacija "Prva detska ambasada vo

svetot-Me|a{i", ima mislewe deka vo mediumite skoro voop{to ne se

objavuvaat rezultatite od eventualno izvr{enite periodi~ni proverki na

kvalitetot na le~eweto na decata vo zdravstvenite institucii.

67

5. ZDRAVJE I SOCIJALNA ZA[TITA

5.1. Opstanok i razvoj (~len 6 to~ka 2 od KPD)

Kako {to be{e ka`ano, (vidi 2.3) neotu|ivoto pravo na `ivot na

sekoj ~ovek , od koe proizleguva neotu|ivoto pravo na `ivot na sekoe

dete, e garantirano na konstitucionalno nivo. Isto taka, Ustavot go

garantira, pravoto na zdravstvena za{tita, socijalno osiguruvawe i

socijalna za{tita kako i posebnata gri`a i za{tita na semejstvoto,

maj~instvoto, decata, na decata bez roditeli i na deca bez roditelska

gri`a .

Republika Makedonija e edna od retkite zemji vo koj pravoto na

abortus e ustavno garantirano. Pravo na sekoj ~ovek e slobodno da

odlu~uva za sozdavawe na deca, a vo vrska so ostvaruvaweto na ova

pravo, Republikata , zaradi usoglasen ekonomski i socijalen razvoj,

vodi humana populaciona politika. Vo soglasnost so ovaa ustavna

odredba, Zakonot za prekin na bremenosta i ovozmo`uva na `enata

slobodno da odlu~uva za prekinot na nesakanata bremenost, pri {to

abortusot e dozvolen i mo`e da bide izvr{en do dvanaesettata

gestaciska nedela, isklu~itelno na barawe na `enata, a vo slu~aite na

jasna medicinska indikacija za prekin na graviditetot i podocna .

5.2. Deca so nedostatoci vo razvojot i invalidizirani deca

(~len 23 od KPD)

Soglasno ~lenot 23 od Konvencijata, Ustavot na Republika

Makedonija go garantira pravoto na socijalna sigurnost i socijalno

osiguruvawe, pri {to Republikata se gri`i za socijalnata za{tita i

socijalnata sigurnost na gra|anite soglasno so na~eloto za socijalna

pravednost. Vo taa smisla, Republikata im garantira pravo na

pomo{ na gra|anite koi se nemo}ni i nesposobni za rabota, kako i

obezbeduvawe posebna za{tita na invalidnite lica i uslovi za nivno

vklu~uvawe vo op{testveniot `ivot.

68

Soglasno so ovie ustavni odredbi, Zakonot za socijalna za{tita

kako korisnici na primarna socijalna za{tita gi odreduva, me|u

drugoto, i licata so pre~ki vo psihi~kiot i fizi~kiot razvoj. Vakvite lica

imaat pravo na smestuvawe vo soodvetna organizacija ili drugo

semejstvo, ako nemaat soodvetni uslovi za `iveewe vo svoeto

semejstvo, ako se upateni na osposobuvawe za rabota nadvor od

mestoto na `iveewe, ako se celosno nesposobni za rehabilitacija ili od

drugi pri~ini im e potrebno smestuvawe vo soodvetna organizacija ili

drugo semejstvo, a ne mo`e da se primeni drug oblik na socijalna

za{tita.

Spored zakonot za penzisko i invalidsko osiguruvawe, so

zadol`itelno penzisko i invalidsko osiguruvawe vrz osnova na

invalidnost i telesno o{tetuvawe, pri~ineti so povreda na rabota i

profesionalna bolest, osigurani se me|u drugoto, u~enicite i studentite

vo ustanovite od naso~enoto obrazovanie koga vr{at prakti~na

rabota, licata na izdr`uvawe maloletni~ki zatvor i na izdr`uvawe na

vospitna merka vo vospitno popraven dom za vreme na redovnata

rabota {to ja vr{at vo tekot na izdr`uvaweto na vospitnata merka,

odnosno kazna maloletni~ki zatvor, ~lenovite na mladinskite zadrugi

za vreme na rabotnoto anga`irawe. Deteto steknuva, odnosno koristi

pravo na semejna penzija zaklu~no so 15-tata godina od `ivotot, a ako

e na redovno {koluvawe do 26-tata godina od `ivotot, ako roditelite

go zagubile `ivotot, a vo momentot na smrtta, bile vo raboten odnos

ili bile korisnici na penzija. Deteto koe bilo nesposobno za rabota vo

momentot na smrtta na osigurenikot, ili takvata nesposobnost

nastanala vo rok od edna godina od denot na smrtta na osigurenikot,

stanuva trajno korisnik na semejna penzija, dokolku roditelot bil vo

raboten odnos ili bil korisnik na penzija. Ako vo tekot na koristeweto

na pravoto za semejna penzija, deteto stane nesposobno za rabota,

trajno go zadr`uva ova pravo.

Spored zakonot za op{testvena za{tita na decata, vakvata

za{tita opfa}a obezbeduvawe na pove}e organizirani oblici preku koi

se ostvaruva istata. Op{testvenata za{tita na decata, se ostvaruva

kako poseben op{testven interes. Vo ramkite na ovaa za{tita ( pokraj

drugite oblici na ostvaruvawe) se obezbeduva za{tita na decata so

psihi~ki i fizi~ki nedostatoci, koja opfa}a zgri`uvawe, organizirano

69

smestuvawe, nega, ishrana i drugi oblici na organizirano prifa}awe,

prisposobeni na vozrasta na psihi~kiot i fizi~ki razvoj na decata. Ovoj

Zakon predviduva posebno pravo na detski dodatok, pri {to dete so

te{ki, pote{ki i najte{ki pre~ki vo psihi~kiot i fizi~kiot razvoj,

ostvaruva pravo na poseben dodatok.

Zakonot za zdravstvena za{tita, go garantira pravoto na

zdravstvena za{tita za site deca do navr{uvawe na 18 godini vozrast,

a po tie godini samo ako se na {koluvawe, no najdocna do

navr{uvawe do 26 godini. Decata mo`at da ostvarat pravo na

zdravstveno osiguruvawe i po navr{uvawe na 26 godini `ivot ako, go

prekinale {koluvaweto poradi bolest, ili stanale nesposobni za

samostoen `ivot i rabota. Ovoj Zakon, vrz osnova na vzaemnost i

solidarnost, obezbeduva pravo na zdravstvena za{tita za site lica so

te{ki du{evni i fizi~ki zaboluvawa. Osigurenikot i ~lenovite na

negovoto semejstvo, vrz osnova na vospostavenoto zdravstveno

osiguruvawe, imaat pravo na ortopedski i drugi pomagala i sredstva

spored listata na Fondot za zdravstveno osiguruvawe, pri {to decata

do 18-godi{na vozrast se oslobodeni od pla}awe na u~estvoto vo

cenata na pomagaloto.

Spored Zakonot za rabotni odnosi, samohran roditel koj ima dete

pomalo od 7 godini, ili dete te`ok invalid mo`e da raboti podolgo

vreme od polnoto rabotno vreme ili no}e, samo vrz osnova na negova

pismena soglasnost. Eden od roditelite na pote{ko hendikepirano dete

ima pravo da raboti so polovina od polnoto rabotno vreme, ako

dvajcata roditeli se vo raboten odnos ili ako roditelot e samohran, vrz

osnova na naod od nadle`na lekarska komisija, ako deteto ne e

smesteno vo ustanova na socijalno-zdravstveno zgri`uvawe. Vakvoto

skrateno rabotno vreme se smeta kako polno rabotno vreme, a

pravoto na nadomest na plata se isplatuva spored propisite za

socijalna za{tita.

Zakonot za osnovno obrazovanie predviduva osnovno

obrazovanie za u~enici so pre~ki vo fizi~kiot i psihi~kiot razvoj, pri

{to vo zavisnost od vidot i stepenot na popre~enosta, se organiziraat

posebni osnovni u~ili{ta i paralelki pri osnovnite u~ili{ta. Vospitno

obrazovnata dejnost za u~enicite so pre~ki vo psihi~kiot i fizi~kiot

razvoj se organizira so posebni nastavni planovi i programi. Pobliskite

70

propisi za kriteriumite i na~inot na ostvaruvawe na ova obrazovanie gi

donesuva ministerot za obrazovanie. U~enicite so pre~ki vo razvojot

imaat pravo na besplaten prevoz, bez razlika na odale~enosta na

`iveewe od najbliskoto osnovno u~ili{te. Dokolku ne mo`e da se

obezbedi prevoz, u~enikot ima pravo na besplatno smestuvawe i

ishrana vo u~eni~ki dom ili semejstvo. Vospitno-obrazovnata dejnost

za u~enicite so pre~ki vo razvojot ja ostvaruvaat lica so zavr{en

defektolo{ki fakultet - soodvetna nasoka i studii po defektologija.

Vospituva~ vo u~eni~ki dom za u~enici so pre~ki vo razvojot mo`e

da bide lice koe zavr{ilo visoko ili vi{o obrazovanie za deca so pre~ki

vo psihi~kiot ili fizi~kiot razvoj soodvetna nasoka i studii po

defektologija. Zadol`itelnoto osnovno obrazovanie za deca so pre~ki

vo razvojot se realizira vo ramki na redovnite osnovni u~ili{ta vo

redovnite paralelki ili vo posebni paralelki za u~enici so lesni i umereni

pre~ki vo psihi~kiot razvoj. Za ovie kategorii postojat ~etiri posebni

osnovni u~ili{ta (od koi dve imaat vo svojot sostav i u~eni~ki

internati- vo Novo Selo-Strumica i Titov Veles), a vo Skopje postoi

poseben Zavod za umereno mentalno retardirani lica so internat, vo

kogo se opfateni deca za edukacija i rabotno osposobuvawe do 19

godi{na vozrast. Osnovnoto obrazovanie za u~enici so pre~ki vo:

vidot, sluhot - govorot, lokomotorniot sistem i so asocijalno povedenie

se realizira vo soodvetnite zavodi vo ramkite na ostvaruvaweto na

socijalnata za{tita (od koi tri se vo Skopje i po eden vo Bitola i

Strumica).

Pokraj osnovnoto obrazovanie, za decata so pre~ki vo razvojot,

e predvideno i sredno obrazovanie. Vo srednoto obrazovanie za

hendikepirani u~enici se vklu~uvat u~enici koi se kategorizirani i

evidentirani spored vidot i stepenot na pre~kite vo razvojot. Vo

srednoto obrazovanie, vospitno-obrazovnata dejnost za u~enicite so

pre~ki vo razvojot mo`at da ja ostvaruvaat lica koi zavr{ile visoko

obrazovanie adekvatno za nastavnici vo srednoto obrazovanie, a koi

se zdobile so soodvetno defektolo{ko obrazovanie i imaat polo`eno

stru~en ispit.

Vo vrska so ostvaruvawata na pravata na decata so pre~ki vo

razvojot predvideni vo ~lenot 23 od Konvencijata, nevladinite

organizacii "Prvata detska ambasada vo svetot - Me|a{i" kako i,

71

"Zdru`enie za za{tita na decata na Makedonija", apeliraat za itno

obezbeduvawe na soodvetna tehni~ka oprema za hendikepiranite

deca, nameneta za nivno polesno prilagoduvawe vo obrazovnata

programa i `ivotnata sredina. Ovie nevladini organizacii se zalagaat za

individualiziran priod kon decata so odredeni nedostatoci vo razvojot

(posebno za vreme na nivnoto soodvetno obrazovanie) so cel istite da

go najdat sopstvenoto mesto vo op{testvoto. Tie smetaat deka e

neopravdano decata so oddelni pre~ki vo razvojot da se izdeluvaat

(getuiziraat) vo grupi i institucii specijalizirani samo za niv. "Prvata

detska ambasada - Me|a{i", vo ovaa smisla ima pozitivno iskustvo so

slu~ajot na edno devoj~e so o{teten vid koe ve}e dve godini

posetuva normalno u~ili{te i pritoa postignuva odli~en uspeh i

vosoka socijalizacija. Tie smetaat deka samo na ovoj na~in vakvite

deca nema da bidat otfrleni, ako kaj ostanatite deca u{te od namala

vozrast se razvie ~uvstvoto za po~it kon ovie lica. Vo toj pravec tie ja

potenciraat potrebata od pogolem broj na stru~ni lica, koi }e umeat

profesionalno da im pomagaat na decata so specifi~ni potrebi vo

razvojot da go najdat svoeto mesto vo normalnata, sekojdnevna

sredina. Ovie nevladini organizacii poso~uvaat deka za{titata na

decata koi se mentalno retardirani ili fizi~ki invalidi, treba da se

ostvaruva vo sklad so "Standardnite pravila za izedna~uvawe na

mo`nostite za licata so pre~ki vo razvojot" od 1993 godina i so "Riga

deklaracijata za alternativite za institucii za zgri`uvawe na decata" od

1994 godina, bidej}i ovie dokumenti sodr`at silna moralna obvrska za

dr`avite koi im pristapile da zemat u~estvo vo oblastite {to se od

re{ava~ka va`nost za kvalitetot na `ivotot i ramnopravnosta na licata

{to imaat pre~ki vo razvojot. Tie sugeriraat deka Makedonija treba vo

najskoro vreme da pristapi kon ovie dokumenti i da gi sproveduva {to

bi dovelo do izgraduvawe na poprifatliv socijalen razvoj i

posoodvetno obrazovanie na vakvite lica.

5.3. Zdravje i zdravstveni uslugi (~len 24 od KPD)

72

Soglasno ~lenot 24 od Konvencijata, Ustavot na Republika

Makedonija, na sekoj gra|anin mu go garantira pravoto na zdravstvena

za{tita. Precizno razrabotuvaj}i ja ovaa ustavna odredba, Zakonot za

zdravstvena za{tita vospostavuva sistem na zdravstveno osiguruvawe

za site gra|ani na Republika Makedonija, zasnovan na na~elata na

zadol`itelnost, zaemnost i solidarnost. Vo ramkite na sistemot na

zdravstvena za{tita, na decata im se obezbeduvaat pravata

zdravstvenoto osiguruvawe, kako na ~lenovi na semejstvoto na

osigurenikot, i toa bez ogled dali se rodeni vo brak ili von brak, dali se

posinoci, posvoeni ili deca zemeni na izdr`uvawe, kako i pravata na

zdravstveno osiguruvawe za site deca, vrz osnova na na~eloto na

vzaemnost i solidarnost (ako ne go ostvaruvaat zdravstvenoto

osiguruvawe kako ~lenovi na semejstvoto na osigurenikot).

So zadol`itelnoto zdravstveno osiguruvawe na

osigurenikot i ~lenovite na negovoto semejstvo (kako i na licata {to

se osigurani vrz osnova na na~eloto na vzaemnost i solidarnost), im

se obezbeduva pravo na koristewe na zdravstvena za{tita vo

primarnata, specijalisti~ko-konsultativna i bolni~kata zdravstvena

za{tita. Osigurenikot i ~lenovite na negovoto semejstvo pri

koristeweto na zdravstvenite uslugi u~estvuvaat so li~ni sredstva vo

cenata na zdravstvenata usluga. Od vakvoto participirawe vo cenata

na zdravstvenata usluga, se oslobodeni: decata do 14 godi{na vozrast

(od 14 do 18 godi{na vozrast, decata na osigurenikot u~estvuvaat so

li~ni sredstva vo visina od 5% od cenata na zdravstvenata usluga i

lekot), `enite za zdravstvenite uslugi vo vrska so bremenosta,

poroduvaweto, maj~instvoto i planiraweto na semejstvoto, korisnicite

na osnovnite prava na socijalnata za{tita (osigurenici vrz na~eloto na

zaemnost i solidarnost), korisnicite na zdravstvenite uslugi vo vrska so

lekuvaweto na oddelni pote{ki zaboluvawa. Osven pravoto na

zdravstvena za{tita vo gorespomenatite formi, osigurenicite koi se vo

raboten odnos, kako pravo od zdravstvenoto osiguruvawe, go imaat i

pravoto na nadomestok na plata vo slu~aj na spre~enost za rabota

poradi bolest i povreda, kako i otsustvo poradi bremenost i

poroduvawe. Dr`avata, za site gra|ani, od sredstvata na Republi~kiot

buxet gi finansira programite za odredeni merki i aktivnosti od

preventivnata zdravstvena za{tita, zadol`itelnata imunizacija,

73

ispituvawetp, spre~uvaweto i suzbivaweto na zaraznite bolesti,

aktivna za{tita na majkite i decata, redovni sistematski pregledi na

decata, u~enicite i studentite i unapreduvawe na krvodaritelstvoto.

Zdravstvenata sostojba na decata vo Republika Makedonija vrz

osnova na zdravstvenite indikatori - mortalitet i morbiditet gi ima

slednive parametri. Smrtnosta na doen~iwata vo Republika

Makedonija, iako vo poslednite godini opa|a, seu{te pretstavuva eden

od prioritetnite zdravstveni problemi. Spored klasifikacijata na SZO

mortalitetot na doen~iwata na Republika Makedonija se vbrojuva vo

sreden mortalitet (20 do 39 umreni doen~iwa na 1.000 `ivorodeni). Vo

1995 godina umrele 729 doen~iwa ili 22.5 na 1.000 `ivorodeni deca,

za razlika od 1981 godina koga mortalitetot na done~iwata iznesuval

51.1 na 1.000 `ivorodeni ili vo 1987 godina, koga iznesuva 41.9 na

1.000 `ivorodeni. Smrtnosta na doen~iwata e najgolema vo prvata

nedela po ra|aweto, vo 1994 godina taa iznesuvala 46,9 % od

vkupniot broj na umerni doen~iwa; 41.2 % od umrenite doen~iwa se

na vozrast od 28-364 dena. Spored vozrasta na majkata zabele`itelno

e deka so rastewe na vozrasta na majkata, raste i smrtnosta na

doen~iwata, pri {to na vozrast na majkata na 20 - 39 godini, stapkata

na smrtnosta se dvi`i od 16.2 do 20.5, a na vozrast na majkata nad

40 godini smrtnosta e dvojno zgolemena, i iznesuva okolu 52 %.

Spored obrazovanieto na majkata, najvisoka e stapkata na smrtnosta

na doen~iwata kaj majkite bez obrazovanie ili so zavr{eno treto

oddelenie i ima tendencija na porast vo odnos na prethodnite godini, a

najniska e kaj majkite so vi{o i visoko obrazovanie. Spored

nacionalnata pripadnost na majkata, smrtnosta na doen~iwata e

najgolema kaj albanskata nacionalnost i kaj romskata nacionalnost. Vo

strukturata na pri~inite za smrtta kaj doen~iwata vo 1993 godina

preovladuvaat perinatalnite pri~ini so 350 slu~ai od vkupno 781

umreni doen~iwa ili 44.8%. Stapkata na perinatalnata smrt sporo opa|

a, vo 1993 godina iznesuvala 20.0%, dodeka vo 1991 godina

iznesuvala 19.2%. Vo strukturata na zaboluvawata i sostojbite koi se

javuvaat vo doene~kiot period registrirani vo dejnosta na zdravstvena

za{tita na deca od 0 do 6 godini vo 1987, 1989 i 1991 godina, se

zabele`uva deka naj~esti se zaboluvawata na respiratorniot sistem so

71%, potoa zaboluvawata na setivata so 8.3 %, zaboluvawata na

74

digestivniot sistem, na ko`ata i potko`noto tkivo, infektivnite i

parazitarni zaboluvawa, aftiaminoznite zaboluvawa i rahitot i

kongenikalnite anomalii.

Ovaa sostojba e prisutna i vo morbiditetot i mortalitetot na

decata od 1 do 4 godini, kako i u~ili{nite deca i mladina. Stapkata na

smrtnost za decata od 1 do 4 godi{na vozrast se dvi`i okolu 1 dete na

1.000 deca na taa vozrast. Naj~esti pri~ini se bolestite na

respiratorniot trakt 77%, bolestite na digestivniot sistem 64%,

bolestite na nervniot sistem i setilnite organi 5 do 7% i zaraznite i

parazitarni zaboluvawa 2 do 3 %. Kaj decata od 7 do 19 godi{na

vozrast, isto taka bolestite na respiratornite organi 64% se naj~esta

pri~ina za smrtnosta, a zaraznite i parazitarnite zaboluvawa 2 do 3%,

se najretka pri~ina za smrtnosta.

Sistemot i organizacijata na zdravstvenata za{tita vo Republika

Makedonija se utvrdeni so Zakonot za zdravstvena za{tita.

Zdravstvenata za{tita se zasnova vrz edinstvoto na preventivnite,

dijagnosti~kite, terapevtskite i rehabilitacioni merki. Zdravstvenata

dejnost ja vr{at zdravstveni organizacii od javniot sektor (javno

zdravstvo) i privatniot sektor. Zdravstvenata za{tita se ostvaruva na

tri segmenti: primarna, sekundarna i tercijalna zdravstvena za{tita.

Primarnata zdravstvena za{tita se ostvaruva na nivo na zdravstveni

stanici, zdravstveni domovi i medicinski centri, zaradi obezbeduvawe

na osnovnite zdravstveni dejnosti. Posebna karakteristika na

primarnata zdravstvena za{tita e dispanzerskiot metod na rabota.

Dispanzerskiot na~in na rabota e posebno va`en vo ostvaruvaweto na

golem opfat na `enite i decata vo primarnata zdravstvena za{tita.

Sekundarnata zdravstvena za{tita gi sodr`i zdravstvenite uslugi od

specijalisti~ko konsultativna dejnost, bolni~kata dejnost i

specijalizirana preventivna dejnost, a istite se ostvaruvaat vo op{tite

bolnici, centrite i zavodite za lekuvawe i rehabilitacija, specijalnite

bolnici i zavodite za zdravstvena za{tita. Vo ramkite na sekundarnata

zdravstvena za{tita posebno e va`na bolni~kata dejnost. Vo ovaa

dejnost se obezbeduva medicinsko zgri`uvawe i nega na rodilkite i

novoroden~iwata vo stacionarni uslovi vo aku{erski oddelenija.

Tercijalnata zdravstvena za{tita pretstavuva visoko specijalizirana

zdravstvena za{tita. Nea ja so~inuvaat klinikite, institutite (pri

75

medicinskiot i stomatolo{kiot fakultet), specijalnite zavodi i

Republi~kiot zavod za zdravstvena za{tita.

Obezbedenosta na zdravstvenata dejnost na Republika

Makedonija so zdravstven kadar e relativno dobra. Postignat e visok

standard na obezbedenost na naselenieto so lekari, vo 1994 godina na

sekoj 430 `iteli imalo po 1 lekar, odnosno na sekoj 1406 `iteli po eden

lekar od op{ta praksa. Vo Republika Makedonija vo 1994 godina imalo

okolu 11.000 zdravstveni rabotnici so vi{a i sredna stru~na

podgotovka; brojot na ginekolozite iznesuval od 218, a na pedijatrite

323. Vo dispanzerskata dejnost brojot na `eni vo fertilniot period

iznesuval 5.000 `eni na eden ginekolog, a na eden pedijatar 821 dete

do 6 godi{na vozrast, dodeka vo slu`bata za zdravstvena za{tita na

u~ili{ni deca i mladina na eden pedijatar imalo 2.610 deca.

Bolni~kite kapaciteti raspolagaat so 10.800 kreveti, ili 0,5 legla

na 1.000 `iteli, od koi 399 se vo ginekolo{kite, 619 vo aku{erskite i

571 vo pedijatriskite oddelenija. Vkupniot obem na izvr{enite

zdravstveni uslugi i aktivnosti vo javnoto zdravstvo vo 1994 godina

poka`uva tendencija na relativen pad sporedeno so 1993 godina.

Okolu 77.4% se dadeni na nivo na primarna zdravstvena za{tita.

Prose~no ima 3.6 poseti na edno dete vo detski dispanzer, a 5 poseti

po doen~e vo sovetuvali{teto. Opa|a vkupniot broj na poseti i

prosekot na patrona`ni poseti kaj doen~iwata od 4.3% od 1993 na

3.8% vo 1994 godina. Vo ginekolo{kite, aku{erskite i pedijatriskite

oddelenija iskoristenosta na kapacitetite se dvi`i okolu 50% , a

prose~noto lekuvawe iznesuva okolu 5 dena.

Zdravstvenata za{tita na decata se ostvaruva vo detski

dispanzer i {kolski dispanzer vo ramkite na zdravstvenite domovi i

medicinskite centri. Profilakti~ko-terapevtskata aktivnost se odviva vo

sovetuvali{te, poseben del za zdravi deca i poseben del za bolni deca.

Stru~niot tim go so~inuvaat eden pedijatar i dve medicinski sestri. Na

500 do 1.000 deca do 6 godi{na vozrast i 1.600 do 3.000 u~ili{ni deca

i mladina. Vo selskite podra~ja zdravstvenata za{tita na decata se

odviva vo medicinskite edinici od strana na doktorite po op{ta

medicina, patrona`nite sestri, a vo del od niv rabotat i pedijatri.

Zaradi podobra zdravstvena za{tita na decata rodeni so rizik vo

Republika Makedonija, funkcioniraat i dve razvojni sovetuvali{ta (vo

76

Skopje i Bitola), dodeka vo ramkite na Zdravstveniot dom - Skopje,

raboti Zavod za zdravstvena za{tita na majki i deca koj sistematski ja

sledi i prou~uva zdravstvenata sostojba i za{tita na majkite i decata,

uka`uva stru~no-medicinska pomo{ i predlaga merki za

unapreduvawe na nivnoto zdravje.

Na tercijalno nivo zdravstvenata za{tita na decata se ostvaruva

vo Klinikata za detski bolesti pri Medicinskiot fakultet, Klinikata za

ginekologija i aku{erstvo, Institutot za belodrobni zaboluvawa kaj

decata vo Skopje i drugi visokospecijalizirani ustanovi.

Postoi sistem za sledewe na rastot i kontrola na ishranata

soglasno me|unarodnite prifatlivi normi i standardi. Oficijalniot sistem

na zdravstvoto ima sopstveni standardi i normi za ishrana na decata i

so ovie kriteriumi brojot na hipotrofi~ni deca vo prvata godina od

`ivotot e: 12,8% doen~iwa na trimese~na vozrast, 11,8% doen~iwa

na {estmese~na vozrast, 7% doen~iwa na devetmese~na vozrast.

Doeweto vo po~etokot na devedesetite godini be{e vo opa|awe,

no sega{nite zdravstveni podatoci poka`uvaat podem, o~igledno kako

rezulatat na ekonomskata kriza i intenzivnata kampawa deka

maj~inoto mleko e nenadomestlivo i deka doeweto e najdobar izvor

na hrana.

Se poka`uva deka voop{to ne postoi ili postoi samo mala

proteinskoenergetska malnutricija. Kako i da e, mikronutricientnite

deficienci se indicirani, posebno kaj grupi vo ponepovolna socijalna

sostojba.

Vladata e vo faza na voveduvawe Programa za sledewe na

rastot i razvojot na decata, so upotreba na monitoring kartogramite na

SZO/UNICEF obezbedeni od strana na UNICEF.

Imunizacijata se sproveduva vrz osnova na zakonskite propisi,

Pravilnikot za uslovite i na~inot na vr{ewe zadol`itelna imunizacija,

seroprofilaksa i hemioprofilaksa protiv zarazni bolesti i za lica koi

podle`at na taa obvrska i Programa za sproveduvawe na zadol`itelna

imunizacija na naselenieto protiv opredeleni zarazni bolesti vo

Republika Makedonija. Potrebite za vakcini zdravstvenite organizacii

koi sporeduvaat imunizacija gi dostavuvaat do Ministerstvoto za

zdravstvo sekoe trimese~ie od godinata. Vakcinata se nabavuva

centralno za celata Republika i se dostavuva do terenot prema

77

planovite za imunizacija. Kako rezultat na ote`nata nabavka na

vakcini, stapkata na opfatenost so vakcina protiv mali sipanici, zarazni

zau{ki i rubeolata vo prvata vo prvata godina na vozrast, zna~itelno e

opadnata vo 1992 godina. Istoto se odnesuva i za revakcinacijata

protiv malite sipanici vo sedmata godina i rubeolata vo 14 godina kaj

`enski deca. Ista e sostojbata i vo 1993 godina so Di-Te vakcinacijata i

pertusisot.

Zakonot za zdravstvena za{tita gi garantira pravata za

zdravstvena za{tita na `enite vo vrska so bremenosta, poroduvaweto,

leunstvoto i kontracepcijata. Zdravstvenata za{tita na `enite se

ostvaruva glavno vo dispanzerot za `eni {to raboti vo sostav na

zdravstvenite domovi ili medicinskite centri. Preventivno-

terapevtskata dejnost se ostvaruva preku rabota na sovetuvali{tata i

ambulantno-poliklini~kata slu`ba. Pokraj sovetuvali{te za bremeni

`eni, ima i sovetuvali{ta za planirawe na semejstvoto i za

kontracepcija. Stru~niot tim go so~inuvaat 1 ginekolog-aku{er i

aku{erka ili 1 medicinska sestra i socijalen rabotnik, na sekoi 4.500 do

6.000 `eni nad 15 godi{na vozrast. Na selsko podra~je, zdravstvenata

za{tita na `enite se obezbeduva vo ramkite na medicinskite edinici

preku slu`bata za op{ta medicina, a vo del od niv raboti ili ginekolog ili

terenska aku{erka - babica. Poroduvaweto se vr{i vo aku{erski

oddelenija i toa vo 10 zdravstveni domovi vo t.n. von bolni~ki

stacionari, so 10 - 30 legla, kako i vo aku{erskite oddelenija pri op{tite

bolnici vo medicinskite centri, vo Specijalnata bolnica za ginekologija i

aku{erstvo "^air" vo Skopje, i vo Ginekolo{ko-aku{erskata klinika pri

Medicinskiot fakultet - Skopje.

Zdravjeto na gravidnite `eni tradicionalno privlekuva posebno

vnimanie. Kako {to ve}e be{e izneseno, site zdravstveni uslugi

povrzani so periodot na bremenosta, ra|aweto i leunstvoto se

besplatni i na toj na~in kontinuirano i lesno dostapni na site `eni. Od

vkupniot broj na patrona`ni poseti na `eni vo 1992 godina, 37,3% bile

nameneti za gravidnite `eni, 45,4% bile nameneti za rodilkite i

leunkite, 0,6% za `enite po prekin na graviditetot. Pokazatelot za

samo 0.7 poseti po edna bremena `ena i 0.8 poseti po edna rodilka ili

leunka, zboruvaat za potrebata od podobra organiziranost na ovaa

slu`ba. Po otpu{taweto od bolnica po ra|aweto, sekoja nova majka e

78

posetena od patrona`na aku{erka ili medicinska sestra. Vo 1992

godina 90.9% od site poroduvawa se izvr{eni so stru~na pomo{,

nasproti na 86.2% vo 1985 godina. Vo 1992 godina 89.9% od site

poroduvawa bile vo zdravstvena organizacija. Ovie indikatori delumno

ja objasnuvaat pri~inata za redukcijata na maternalnata smrtnost vo

Republika Makedonija. Taa e namalena drasti~no za poslednite 20

godini.

Kako {to be{e ka`ano site zdravstveni uslugi za vreme na

reproduktivniot period se besplatni, edinstveno delumno se

nadomestvuaat uslugite povrzani so planiraweto na semejstvoto i

kontracepcijata. Pla}aweto ili participacijata za sredstvata za

kontracepcija, kako i za medicinski ne indiciraniot abortus, se se u{te

prisutni, pred se zaradi lo{ata ekonomska sostojba na zdravstvoto vo

celina. Taa sostojba vo poslednite godini e pri~ina {to nekoi sostojbi,

koi porano bea zadol`itelno zdravstveno osigureni i so toa besplatni i

dostapni na site podednakvo, osobeno tie povrzani so kontracepcijata,

se reducirani. Site vidovi kontraceptivni sredstva se {iroko dostapni,

no ne i besplatni.

Vo soglasnost so Rezolucijata za populacionata politika so

operativna programa za merkite i aktivnostite za nejzinata realizacija,

postoi organizirana slu`ba za planirawe na semejstvoto, pod

supervizija na Centarot za humana reprodukcija vo Skopje, kako i

pove}e specijalizirani ginekolo{ki slu`bi. Vo 1992 godina zabele`an e

porast na posetite na sovetuvali{tata za planirawe na semejstvoto -

64.486, odnosno 0.1 poseta po edna `ena. Vkupniot broj na poseti na

site preventivni i kurativni slu`bi za zdravstvena za{tita na `enite vo

1992 godina iznesuval 373.681, od koi 183.216 se napraveni vo

ginekolo{kite ordinacii. Spored brojot na posetite, toa iznesuva sepak

samo 0.7 poseti po edna `ena vo fertilniot period. Vkupniot broj na

abortusi legalno izvr{eni vo 1994 godina iznesuva 16.480 i e vo

zna~itelno opa|awe vo odnos na 1981 godina koga iznesuva{e

29.400. Brojot na abortusi na 1.000 ra|awa vo 1981 godina be{e 737,

a vo 1994 godina 487, {to uka`uva deka na dve ra|awa doa|a po eden

abortus. Od druga strana se namaluva brojot na ordinirani

kontraceptivni sredstva, {to uka`uva deka abortusot seu{te se koristi

kako sredstvo za regulirawe na bremenosta. Vo 1994 godina se

79

namalil brojot na ordiniranite kontraceptivni sredstva za okolu 44% vo

odnos na 1993 godina (6.040 kontraceptivni sredstva vo 1994 godina,

10.772 vo 1993 godina). Naj~esto se koristat oralnite kontraceptivni

sredstva (okolu 75% od vkupniot broj na kontraceptivni sredstva).

Vo vrska so ostvaruvaweto na pravoto na deteto navedeno vo

~lenot 24 od Konvencijata, nevladinite organizacii "Prva detska

ambasada vo svetot - Me|a{i" i "Zdru`enieto za za{tita na decata na

Makedonija" smetaat deka vo ramkite na privatizacijata na

zdravstvoto, ne bi trebalo da se privatizira primarnata zdravstvena

za{tita za decata, koja treba da ostane vo ramkite na javnoto

zdravstvo, bidej}i spored nivnoto mislewe sekoe privatizirawe vo

sverata na primarnata zdravstvena za{tita lo{o }e se odrazi vrz

unapreduvawe na zdravstvenata za{tita na decata. Isto taka tie

apeliraat da se zgolemi kontrolata na dr`avnite institucii vrz rabotata

na privatnite zdravstveni ustanovi, zaradi mo`nosta vakvite

zdravstveni ustanovi ilegalno i neadekvatno da funkcioniraat, {to

mo`e da bide mnogu opasno po zdravjeto na decata.

Ovie nevladini organizacii gi istaknuvaat posledicite od lo{ata

finansiska sostojba na zdravstvoto vo celina, posebno nedostatokot na

specifi~ni materijali i lekovi, kako i potrebata decata od 15 do 18

godi{na vozrast da participiraat vo cenata na zdravstvenite uslugi.

Vakvata sostojba gi stava vo neramnopravna polo`ba decata koi

poteknuvaat od siroma{ni familii, koga nivnite roditeli ne se vo

sostojba da gi platat skapite lekovi vo privatnite apoteki i da gi

nadomestat tro{ocite za poserioznite medicinski intervencii.

5.4. Socijalna za{tita, slu`bi i mo`nosti za zgri`uvawe

na decata (~len 26 i 18 od KPD)

Spored Zakonot za socijalna za{tita, korisnici na socijalnata

za{tita od prv stepen se: maloletnite lica, bez roditeli ili bez roditelska

gri`a, so vospitno-socijalni problemi, so vospitno zapu{teni, licata so

pre~ki vo psihi~kiot i fizi~kiot razvoj, lica nesposobni za rabota i

materijalno neobezbedeni. Nesposobni za rabota vo smisla na ovoj

Zakon se smetaat decata do navr{eni 15 godini `ivot, a ako se na

80

redovno {koluvawe do napolneti 26 godini `ivot. Vo ramkite na

ostvaruvaweto na socijalnata za{tita, pravo na smestuvawe vo

soodvetna ustanova ili drugo semejstvo imaat korisnicite na

socijalnata za{tita, koi nemaat soodvetni uslovi za `iveewe vo svoeto

semejstvo, ili od drugi pri~ini e potrebno smestuvawe vo soodvetna

ustanova ili drugo semejstvo, a ne mo`e da se primeni drug oblik na

socijalna za{tita. Vo ovaa smisla pravo na soodvetno smestuvawe

sekoga{ imaat: gorespomenatitie lica, korisnici na socijalnata za{tita

od prv stepen, kako i samohrana majka eden mesec pred

poroduvaweto i tri meseci po poroduvaweto. Za pravata od socijalnata

za{tita od prv stepen re{ava centarot za socijalna rabota na ~ie

podra~je `ivee liceto {to ima potreba od socijalna za{tita. Postapkata

za ostvaruvawe na pravata od socijalnata za{tita se poveduva po

barawe na liceto {to ima potreba od nea, po slu`bena dol`nost, po

prijava na mesni zaednici, op{testveno humanitarni organizacii,

roditeli, rodnini, starateli, kako i od bilo koj drug gra|anin.

Semejstvata vo koi se smestuvaat licata korisnici na socijalnata

za{tita od prv stepen imaat pravo na nadomestok za smestenite lica

~ija visina spogodbeno se utvrduva so Ministerstvoto za trud i

socijalna politika. Licata koi se smestuvaat vo soodvetna organizacija

ili drugo semejstvo gi snosat tro{ocite, odnosno del od tro{ocite

potrebni za smestuvaweto spored nivnite materijalni mo`nosti.

Dokolku ovie lica ne se vo sostojba da gi snosat tro{ocite, odnosno del

od tro{ocite, tro{ocite pa|aat na tovar na nivnite rodnini koi spored

zakonot se dol`ni za nivnoto izdr`uvawe.

Soodvetnite ustanovi za socijalna za{tita, gi zgri`uvaat i

vospituvaat maloletnite lica bez roditelska gri`a, gi prifa}aat,

zgri`uvaat, opserviraat, vospituvaat i osposobuvaat vospitno-

zapu{tenite maloletni lica. Ovie ustanovi obezbeduvaat zgri`uvawe i

vospituvawe na maloletnite lica bez roditelska gri`a i na decata i

mladincite ~ij razvitok e zagrozen zaradi semejni nepriliki. Vo ramkite

na ostvaruvaweto na socijalnata za{tita, ustanovata za socijalna

za{tita e dol`na na decata i na mladincite da im obezbedi

predu~ili{no, osnovno i sredno obrazovanie, da im obezbedi

organizirana stru~na pomo{ za uspe{no sovladuvawe na vospitno-

obrazovnite programi i da organizira razli~ni oblici na rabota i `ivot na

81

decata i mladincite, kako i da se gri`i za nivnoto zdravje. Vo vakvite

ustanovi se obezbeduva i kratkotrajno smestuvawe, opservacija i

dijagnosticirawe na maloletni lica, koi ponataka se upatuvaat do

nadle`nite zdravstveni i vospitni ustanovi so cel da se sprovedat

soodvetni merki na op{testvena za{tita. Vakvite zdravstveni i vospitni

ustanovi gi imaat istite dol`nosti vo odnos na ostvaruvaweto na

vospitno-obrazovniot proces na maloletnicite, kako i ustanovite za

socijalna za{tita.

Kako {to be{e ka`ano (vidi 5.2), decata spored Zakonot za

penzisko i invalidsko osiguruvawe imaat zagarantirani prava vo vrska

so ostvaruvaweto na semejna penzija.

Spored Zakonot za op{testvena za{tita na decata dr`avata e

dol`na da sozdava zaradi zadovoluvawe na zaedni~kite potrebi i

interesi od op{testvenata za{tita na decata pogodni op{testveno-

ekonomski i drugi uslovi, so cel da se obezbedat: zgri`uvawe,

vospituvawe i obrazovanie na decata od predu~ili{na vozrast;

organizirana op{testvena ishrana na u~enicite, prodol`en dneven

prestoj na u~enicite, prevoz, besplatni u~ebnici, smestuvawe vo

u~eni~ki domovi i drugi potrebi vo oblasta na vospitanieto i

obrazovanieto; celosna zdravstvena za{tita na decata, pravilen

psihi~ki i fizi~ki razvoj, sledewe na zdravstvenata sostojba na decata i

prezemawe na drugi merki na zdravstvena za{tita na decata;

koristewe na razni oblici na aktivnosti vo oblasta na kulturata

(teatarska, muzi~ka, likovna, muzejska, bibliotekarska, izdava~ka i

dr.), koristewe i razvivawe na specijalizirani organizacii za deca i

razvivawe na razni oblici na kulturno-umetni~ki amaterizam za deca;

razvivawe na mre`a na objekti za sportsko-rekreativni aktivnosti na

decata, sproveduvawe soodvetni programi na aktivnosti za fizi~ko

vospituvawe na decata vo slobodnoto vreme i drugi aktivnosti za

razvoj na fizi~kata kultura na decata; i za{tita na decata bez roditeli i

roditelska gri`a, za{tita na decata so psihi~ki i fizi~ki nedostatoci,

za{tita na decata so pre~ki vo povedenieto i prezemawe na drugi

merki vo oblasta na socijalnata za{tita.

Op{testvenata za{tita na decata se ostvaruva preku organizirani

oblici na: zgri`uvawe, vospituvawe i obrazovanie na decata od

predu~ili{nata vozrast; odmor i rekreacija na decata do 15-godi{na

82

vozrast; pari~ni primawa na decata i drugi oblici na op{testvena

za{tita.

Vospituvaweto i obrazovanieto na decata od predu~ili{nata

vozrast e sostaven del na edinstveniot sistem na vospituvawe i

obrazovanie. Predu~ili{nite ustanovi soglasno zakonskata regulativa

se registrirani kako organizacii za zgri`uvawe, vospituvawe i

obrazovanie na decata od predu~ili{nata vozrast (od 9 meseci do 7

godini). Celokupnoto finansirawe na ovie ustanovi e subvencionirano

od dr`avata. Predu~ili{noto vospitanie i obrazovanie vo Republika

Makedonija se karakterizira so {iroko razviena mre`a na predu~ili{ni

ustanovi (celodneven i poludneven prestoj) i zabavi{ni grupi

(poludneven prestoj) pri osnovnite u~ili{ta.

Vo 1991 godina funkcionirale 49 organizacii za predu~ili{no

obrazovanie i vospitanie, so vkupno 182 objekti, so raspolo`iv

kapacitet za opfat na 26.590, a opfateni bile 25.321, odnosno 11,5%

od generacijata na deca na vozrast od 9 meseci do 8 godini, {to

vkupno iznesuvala 220.100 deca. Vo zabavi{nite grupi pri osnovnite

u~ili{ta vo 585 grupi bile opfateni 15.130 deca, Vkupniot opfat na

deca so celodneven i poludneven prestoj iznesuva 40.451 deca ili

18.4% od generacijata na deca na vozrast od 9 meseci do 7 godini.

Postojaniot kapacitet gi zadovoluva sega{nite potrebi za opfat na

deca, a so prezemenite aktivnosti za nivno renovirawe i adaptirawe e

podobren i kvalitetot na zgri`uvaweto na decata. Sepak, poslednite

godini (1991, 1992 i 1993) ima rapidno opa|awe na brojot na

opfatenite deca so celodneven prestoj, poradi toa {to bea ukinati

participaciite za deca od socijalno zgri`enite semejstva. Ako se ima

predvid te{kata ekonomska situacija vo dr`avata, koga mnogu

semejstva ostanaa bez elementarni prihodi, zaradi lo{ata sostojba vo

stopanstvoto, mo`e da se o~ekuva vo naredniot period tendencijata

na opa|awe na opfatot na decata da prodol`i.

Vo 1994-95 godina vo vkupno 49 organizacii za zgri`uvawe,

vospituvawe i obrazovanie na decata od predu~ili{nata vozrast, bea

opfateni 36.896 deca vo 1.237 vospitni grupi (jasli, gradinki i

zabavi{ta). Zavisno od potrebata na roditelite (dol`inata na prestojot

na decata) postojat tri programi: programa za vospitno-obrazovna

dejnost vo predu~ili{noto vospitanie i obrazovanie; programa za

83

minimum op{testveno organizirano predu~ili{no vospitanie i

obrazovanie, na deca vo godinata pred nivnoto poa|awe vo u~ili{te i

programa za vonistitucionalnite formi za op{testveno organizirani

aktivnosti so decata od predu~ili{nata vozrast.

5.5. @ivoten standard (~len 27, to~ki 1, 2, 3 od KPD)

Soglasno ~lenot 27 to~ka 2 od Konvencijata, dol`nosta na

roditelite prvenstveno da se gri`at za izdr`uvaweto i vospituvaweto na

svoite deca, kako {to be{e pove}e pati istaknato, e predvidena so

Ustavot na Republika Makedonija (vidi 4.5).

Soglasno stavot 3 od ovoj ~len, Zakonot za op{testvena za{tita

na decata vo ramkite na ostvaruvaweto na organiziranite oblici na

op{testvena za{tita na decata, predviduva i mo`nost za pari~ni

primawa na decata. Dodatocite na decata kako oblik na op{testvena

za{tita na decata se ostvaruvaat vo vid na dodatok na deca, poseben

dodatok i u~estvo vo opremuvaweto na novorodenoto dete. Visinata,

uslovite i na~inot na ostvaruvaweto gi ureduva so op{t akt Ministerot

za trud i socijalna politika. Dodatokot na deca se ostvaruva vo

zavisnost od brojot na decata vo semejstvoto. Korisnici na dodatok na

deca se prvite tri deca po redot na ra|aweto, najdocna do navr{eni 26

godini od `ivot dokolku redovno se {koluvaat. Dete koe trajno ili za

podolgo od edna godina }e ostane nesposobno za rabota ima pravo

na dodatok na deca za seto vreme na traeweto na nesposobnosta bez

razlika na vozrasta. Kako celosno i trajno nesposobno za rabota se

smeta i deteto na koe mu e priznato pravoto na rabotno

osposobuvawe se do negovoto uspe{no zavr{uvawe. Dodatok na deca

im se obezbeduva i na decata na gra|anite na Republika Makedonija,

koi se na rabota vo stranstvo, vo pretstavni{tva na pretprijatija i vo

diplomatski-konzularni pretstavni{tva. Na decata na stranski dr`avjani

koi `iveat na teritorijata na Republika Makedonija im se obezbeduva

dodatok na deca pod isti uslovi kako i na decata na dr`avjanite na

Republika Makedonija, ako se vo raboten odnos ili se vo slu`ba na me|

unarodna organizacija ili ako takvo pravo e predvideno so me|

unaroden dogovor. Za pravata na dodatocite na deca vo prv stepen

84

re{ava Ministerstvoto za trud i socijalna politika, a protiv ova re{enie

dozvolena e `alba po koja re{ava Komisija pri Vladata na Republika

Makedonija. Vo 1994 godina pravo na pari~ni primawa soglasno

op{testvenata za{tita na decata, ostvarile vkupno 174.781 dete

korisnik.

Dodatok na deca pripa|a za site deca {to roditelot, odnosno

staratelot gi izdr`uva, bez razlika dali se rodeni vo brak ili von brak,

dali se posvoeni deca, vnu~iwa, bra}a i sestri, kako i drugi deca

zemeni na izdr`uvawe. Za deca zemeni na izdr`uvawe dodatok na

deca pripa|a i koga tie imaat roditeli, ako roditelite im se napolno ili

trajno nesposobni za rabota, ako se naizdr`uvawe na kazna zatvor,

ako im e odzemeno roditelskoto pravo, ako roditelite ja napu{tile

Republika Makedonija i im e nepoznato mestoto na `iveewe, ako

roditelite se na redovno {koluvawe i ako roditelite i decata nemaat

imot ili prihodi od koi decata mo`at da se izdr`uvaat.

Poseben dodatok ostvaruva dete so te{ki, pote{ki i najte{ki

pre~ki vo psihi~kiot i fizi~kiot razvitok. Pritoa, vakviot dodatok do 26

godi{na vozrast, se ostavruva preku oddelenieto za detska za{tita vo

Ministerstvoto za trud i socijalna politika, a nad 26 godini, preku

Centarot za socijalna rabota. Dr`avata obezbeduva u~estvo vo

opremuvaweto za sekoe prvo novorodeno dete vo vid na paket so

oprema za edukacija na majkata za pravilno odgleduvawe na

novoroden~eto, so cel da se namali smrtnosta na doen~iwata i malite

deca.

Trgnuvaj}i od faktot deka Republika Makedonija, kako zemja vo

tranzicija se soo~uva so problemi vo nejziniot ekonomski socijalen

razvoj, ostvaruvaweto na op{testvenata za{tita na decata se realizira

so namalen buxet. Sredstvata {to za ovaa namena se obezbeduvaat

od republi~kiot buxet se daleku pod potrebite i se so tendencija na

natamo{na restrikcija. Vo vakvi uslovi podobruvaweto i razvojot na

op{testvenata za{tita na decata }e bide determiniran od materijalno

op{testveniot razvoj na Republika Makedonija vo naredniot period.

85

6. OBRAZOVANIE, SLOBODNO VREME I KULTURNI

AKTIVNOSTI

6.1. Obrazovanie, vklu~uvaj}i go i stru~noto obrazovanie i

naso~uvawe (~len 28 od KPD)

Soglasno ~lenot 28 od Konvencijata, kako {to be{e ka`ano,

pravoto na deteto na obrazovanie proizleguva od ustavno

zagarantiranoto pravo na obrazovanie. Obrazovanieto e dostapno na

sekogo pod ednakvi uslovi, pri {to, osnovnoto obrazovanie e

zadol`itelno i besplatno za site deca od 7 do 15 godini, vo traewe od 8

godini. Vo osnova site vidovi na obrazovanie bea i seu{te se besplatni,

no novata zakonska regulativa za srednoto i visokoto obrazovanie

dava mo`nosti pod odredeni uslovi da se vovede pla}awe na

{kolarina.

Osnovnoto obrazovanie e besplatno i se finansira od buxetot na

Republika Makedonija, sepak, tro{ocite za u~ebnici, lektiri, u~eni~ki

pribor i materijali po pravilo gi snosat u~enicite odnosno roditelite, a

u~enicite od socijalno zagrozenite semejstva se obezbedeni so

besplatni u~ebnici. So cel da se postigne {to poniska kupoproda`na

cena na u~ebnicite, lektirite i drugite {kolski materijali od buxetskite

sredstva se subvencionira nivnoto izdavawe. Iako dr`avata celosno go

finansira gradeweto na novi i odr`uvaweto na postojanite objekti,

opremenosta na u~ili{nite objekti so najnu`niot inventar i so

osnovnite nastavni sredstva i pomagala vo site vidovi i stepeni na

obrazovanie ne zadovoluva, osobeno ako se imaat predvid barawata

za sovremen vospitno obrazoven proces. Vlo{enata ekonomska

sostojba vo Republika Makedonija nepovolno vlijae vrz kvalitetot na

obrazovniot proces, kako i vrz opfatot na u~enicite vo osnovnoto

obrazovanie koe e zadol`itelno, a ograni~uva~ki deluva za

posetuvawe na drugite vidovi na obrazovanie.

Vakvite te{ki sostojbi vo finansiraweto na obrazovniot proces go

soo~uvaat i nevladinite organizacii "Prvata detska ambasada vo

86

svetot - Me|a{i" i "Zdru`enieto za za{tita na decata od Makedonija",

koi potenciraat deka besplatniot karakter na osnovnoto obrazovanie

se sveduva samo na deklarativnost, zaradi faktot deka osnovniot

u~ili{ten materijal e relativno skap i nedostapen za site. Vo toj pravec

tie smetaat deka nadle`nite institucii ne se zalagaat dovolno da im se

pomogne na onie koi nemaat sredstva da go nabavat osnovniot

{kolski materijal. Spored niv deklarativnosta za besplatno osnovno

obrazovanie treba da stane realnost, bidej}i spored nivnite podatoci,

uskratuvaweto na osnovnoto obrazovanie za nad 50.000 deca od

siroma{nite semejstva e stra{na dijagnoza za idninata na Makedonija.

So cel da se obezbedat {to pove}e sredstva za nabavka na

osnovniot {kolski materijal za decata ~ii roditeli ne se vo mo`nost da

im go obezbedat, mnogu nevladini organizacii organiziraat

humanitarna pomo{ za socijalno zagrozenite kategorii na deca, no

sepak, spored nivnoto mislewe toa e samo minimalen korektiv vo

pravec na podobruvawe na sostojbite vo ovaa sfera.

Osnovnoto obrazovanie se organizira i ostvaruva vo osnovno

u~ili{te. Istoto mo`e da se organizira i ostvaruva i vo zdravstveni

ustanovi, vospitno-popravni domovi i kazneno-popravni ustanovi.

Vospitno - obrazovnata dejnost vo osnovnoto obrazovanie vo RM se

karakterizira so {iroko razviena mre`a na osnovni u~ili{ta, koja

ovozmo`uva skoro celosen generaciski opfat na u~enicite od prvo do

~etvrto oddelenie, a poradi objektivni i subjektivni pri~ini opfatot na

u~enicite od petto do osmo oddelenie, vo poslednite godini

nezna~itelno se namaluva (za okolu 4 do 5%).

Poa|aj}i od sodr`inata, strukturata i namenata na vospitno

obrazovniot proces, vostanoveni se nekolku vidovi na osnovno

obrazovanie. Zadol`itelno redovno osnovno obrazovanie za deca od 7

do 15 godi{na vozrast, koe se realizira vo u~ebnata 1994/95 godina

vo 1.045 redovni osnovni u~ili{ta, so vkupno opfateni 260.197

u~enici od 1 do 8 oddelenie i 13.191 nastavnici vo osnovnite u~ili{ta.

Kako {to be{e ka`ano (vidi 5.2) Zakonot za osnovno obrazovanie,

predviduva zadol`itelno osnovno obrazovanie za deca so pre~ki vo

razvojot. Pokraj zadol`itelnoto osnovno obrazovanie organizirano e i

osnovno muzi~ko i baletsko obrazovanie, koe pretstavuva paralelna

forma na zadol`itelnoto osnovno obrazovanie za del od u~enicite koi

87

se vklu~uvaat vo nego. Istoto se realizira vo 12 muzi~ki u~ili{ta, vo

paralelki za osnovnoto muzi~ko obrazovanie {to funkcioniraat vo

sostavot na dve redovni osnovni u~ili{ta (Radovi{ i Novo Selo -

Strumica) vo ramki na pionerski dom (Resen), kako i vo dve u~ili{ta

za muzi~ko i baletsko obrazovanie (Skopje i Kavadarci). Ovoj vid na

obrazovanie e od fakultativen karakter i gi opfa}a decata so posebni

muzi~ki sklonosti i darbi. Za ovoj vid na fakultativno obrazovanie

tradicionalno postoi golem interes.

Spored Zakonot za sredno obrazovanie, sekoj pod ednakvi uslovi

ima pravo na sredno obrazovanie, zabranet e sekakov vid na

diskriminacija. Srednoto obrazovanie se ostvaruva preku planovi i

programi za: gimnazisko obrazovanie, stru~no obrazovanie, sredno

umetni~ko obrazovanie i sredno obrazovanie za hendikepirani

u~enici. Vo gimnaziskoto obrazovanie se zapi{uvaat redovni u~nici

koi zavr{ile osnovno obrazovanie. Vo stru~noto obrazovanie se

zapi{uvaat redovni i vonredni u~enici koi zavr{ile osnovno

obrazovanie. Javnoto stru~no obrazovanie mo`e da bide so trigodi{no

i ~etirigodi{no traewe i specijalisti~ko obrazovanie. Vo stru~noto

osposobuvawe do dvegodi{no traewe se vklu~uvaat i lica bez

zavr{eno osnovno obrazovanie, no neposredno so stru~noto

osposobuvawe se zavr{uva i propi{anata programa za osnovno

obrazovanie. Vo u~ebnata 1994/95, vo Republika Makedonija rabotele

89 sredni u~ili{ta, so vkupen broj na zapi{ani u~enici 74.803 i 4.545

nastavnici vo srednite u~ili{ta.

Problemite povrzani so finansiraweto na osnovnoto obrazovanie

se isto taka prisutni i kaj srednoto obrazovanie.

Pokraj javnoto sredno obrazovanie, Ustavot na Republika

Makedonija predviduva pravo gra|anite pod odredeni uslovi da

osnovaat privatni obrazovni ustanovi vo site stepeni na obrazovanieto,

osven vo osnovnoto obrazovanie.

Spored Zakonot za visoko obrazovanie, gra|anite, pod ednakvi

uslovi utvrdeni so zakon imaat pravo da se zapi{uvaat na studii, kako i

da se zdobivaat so akademski i nau~en stepen na obrazovanie. Vo

u~ebnata 1993/94 godina, na fakultetite i vi{ite {koli na Republika

Makedonija se zapi{ale vkupno 27.340 studenti.

88

So cel da se za{titat socijalno zagrozenite kategorii na u~enici,

kako i da se motiviraat pouspe{nite i talentirani u~enici i studenti,

dr`avata obezbeduva posebni uslovi na ishrana, smestuvawe,

stipendirawe i kreditirawe. Vo sostav na osnovnite u~ili{ta

funkcioniraat 11 u~eni~ki internati i eden u~eni~ki dom, vo koj se

obezbeduva besplatno smestuvawe, ishrana, zgri`uvawe, vospituvawe

i obrazovanie za u~enicite od podale~nite selski naselbi. Isto taka se

obezbeduva besplaten prevoz za u~enici ~ie `iveali{te e pove}e od

2 km oddale~eno od najbliskoto u~ili{te, smestuvawe i ishrana vo

u~eni~ki internat ili u~eni~ki dom, kako i participacija vo ishranata

vo u~ili{nite kujni za u~enicite vo zavisnost od oddelnite socijalni

kategorii.

Site u~enici i studenti vo Republika Makedonija, koi poka`uvaat

posebni rezultati vo u~eweto imaat mo`nost za steknuvawe na

stipendii pod ednakvi uslovi. Vakvite stipendii se obezbeduvaat od

posebni fondovi od buxetot za obrazovanie, kako i od mnogu

organizacii i pretprijatija, koi vo ramkite na nivnite programi za razvoj,

dodeluvaat stipendii naj~esto za studenti i u~enici vo nivnata oblast,

koi podocna bi trebalo da stanat nivni rabotnici. Pokraj stipendiraweto,

dr`avata go subvencionira i obezbeduva smestuvaweto na u~enicite i

studentite. Vo 1995 godina rabotele 42 domovi za u~enici i studenti,

so vkupno zgri`eni 9.087 u~enici i studenti.

Te{kata ekonomska i socijalna sostojba koja e prisutna vo

poslednite godini, kako {to be{e izneseno pogore, negativno vlijae vrz

opfatot na u~enicite vo site vidovi stepeni na obrazovanie, a posebno

vo povisokite oddelenija od osnovnoto obrazovanie. Zabele`itelen e

brojot na osipuvawe na u~enicite od romskoto i albanskoto nacionalno

malcinstvo vo ovie oddelenija vo zadol`itelnoto osnovno obrazovanie.

Imeno, za golem del od romskite semejstva, obrazovanieto e na

posledno mesto koga se raboti za izdvojuvawe na sredstva od

doma{niot buxet. Golem broj romski u~enici, vo nedostatok na

sredstva, prerano go prekinuvaat obrazovanieto. Vakviot odnos

negativno go determinira obrazovnoto nivo na romskoto malcinstvo,

{to podocna vlijae vrz nivniot socijalen status i integracija vo site sferi

na op{testvoto. So cel da se namali brojot na u~enici {to prerano go

prekinuvaat obrazovanieto, Vladata na RM prezema pove}e merki za

89

obezbeduvawe na minimalni uslovi i motivacija na decata za

posetuvawe na redovna nastava vo osnovnoto obrazovanie. Vo taa

smisla, Centarot za socijalna rabota obezbeduva pari~na pomo{ i

besplatni u~ebnici za semejstvata na decata koi go napu{tile

obrazovanieto, a vo slu~aite koga decata se spre~eni od roditelite

redovno da ja posetuvaat nastavata, se razgovara so roditelite i se

prezemaat soodvetni zakonski merki. Pokraj toa, se organiziraat

kursevi za vozrasni lica koi predvreme go napu{tile osnovnoto

obrazovanie. Vo odnos na romskite deca, Vladata na Republika

Makedonija zaedno so UNICEF realizira poseben proekt za

podobruvawe na op{tata polo`ba na romskite deca vo Republika

Makedonija.

Za ruralnite sredini karakteristi~no e {to pokraj ekonomskiot

faktor, za osipuvawe na u~enicite od osnovnoto obrazovanie posebno

vlijaat tradicionalnite formi na odnesuvawe, spored koi, decata

prerano se vklu~uvaat vo sekojdnevnite zemjodelski raboti, a

devoj~iwata ~esto prerano stapuvaat vo brak. Ovoj problem e

karakteristi~en za albanskite deca ~ii semejstva tradicionalno ne

poka`uvaat interes za prodol`uvawe na obrazovanieto, poradi {to

Vladata kreira kontinuirani merki za podobruvawe na situacijata.

Vakvite pojavi direktno vlijaat vrz stepenot na nepismenosta kaj

mladata populacija. Nepismenosta, iako relativno mala se pojavuva

kako problem vo Republika Makedonija. Nejzinoto nadminuvawe e

edna od klu~nite strate{ki celi na obrazovnata politika na Republika

Makedonija. Spored popisot od 1991 godina vkupno imalo 79.425 `iteli

ili 5,8% od naselenieto bilo nepismeno, {to e relativno mal procent,

ako se zeme predvid deka vo 1945 godina 67,5% od vkupnoto

naselenie bilo nepismeno. Nepismenosta kako problem e posebno

akutna kaj `enskata populacija 8,8%, od koi najgolem broj na

nepismeni `eni, zaradi gorespomenatite tradicionalni formi na

odnesuvawe, se vo ruralnite sredini 15.2% od vkupno nepismenata

populacija. Sepak, mladata populacija na vozrast od 10 do 29 godi{na

vozrast e najmalku zastapena vo vkupniot broj na nepismeno

naselenie.

90

6.2. Celi na obrazovanieto (~len 29 od KPD)

Spored Zakonot za osnovno obrazovanie celite i zada~ite na

osnovnoto obrazovanie se ostvaruvaat spored nastavni planovi i

programi. Ovie nastavni planovi i programi ja opfa}aat vospitno

obrazovnata dejnost vo osnovnoto u~ili{te i von - nastavnite

aktivnosti. Vo nastavniot plan se utvrduvaat nastavnite predmeti

(zadol`itelni, fakultativni i izborni) {to se izu~uvaat po oddelenija,

kako i nedelniot i godi{niot broj na ~asovi. Vo nastavnite programi se

utvrduvaat celite, zada~ite i sodr`inite na nastavnite predmeti, kako i

profilot na kadarot {to ja realizira programata. So planovite i

programite se utvrduvaat i preciziraat i drugite formi na von - nastavni

aktivnosti. Posebnite vidovi na osnovnoto obrazovanie (za u~enici so

pre~ki vo fizi~kiot i psihi~kiot razvoj, osnovnoto muzi~ko, osnovnoto

baletsko i osnovnoto obrazovanie za vozrasni) se organiziraat i

ostvaruvaat so posebni nastavni planovi i programi prilagodeni na

celite na ovie vidovi obrazovanie.

Nastavnite planovi i programi gi podgotvuva Pedago{kiot zavod

na Makedonija, a po predlog na Republi~kiot pedago{ki zavod gi

donesuva i objavuva Ministerstvoto za obrazovanie. Vrz osnova na

nastavniot plan i programa sekoe osnovno u~ili{te izrabotuva i

donesuva godi{na programa za rabota. So cel da se obezbedi stru~no

ostvaruvawe na celite na obrazovanieto, vospitno obrazovnata dejnost

vo osnovnoto obrazovanie ja ostvaruvaat nastavnici, stru~ni rabotnici

(pedagog, psiholog, defektolog, socijalen rabotnik, bibliotekar) i

vospituva~i. Vo osnovnoto u~ili{te se upotrebuvaat u~ebnici i druga

u~ebna literatura, {to na predlog na Pedago{kiot zavod na

Makedonija gi odobruva Republi~kiot pedago{ki zavod. Pokraj

voobi~aenite organi za upravuvawe i rakovodewe vo osnovnoto

u~ili{te, Zakonot za osnovno obrazovanie predviduva i formirawe na

sovet na roditeli, koj ja sledi, razgleduva i dava mislewe za

91

ostvaruvaweto na vospitno-obrazovnata rabota. Na ovoj na~in se

zgolemuva vlijanieto i odgovornosta na roditelite vo ostvaruvaweto na

vospitno-obrazovniot razvoj na nivnite deca.

Celite na vospitno-obrazovnata dejnost vo srednoto obrazovanie

(gimnaziite i stru~nite u~ili{ta) se ostvaruva na sli~en na~in kako i

celite na vospitno-obrazovnata dejnost vo osnovnoto obrazovanie,

prilagodena na potrebite i zada~ite na ovoj vid na obrazovanie.

Vo vrska so celite na obrazovniot proces, nevladinata

organizacija "Zdru`enie za za{tita na decata na Makedonija", smeta

deka obrazovnata programa nameneta za decata go zagrozuva

nivnoto pravo na detstvo, bidej}i istata e preobemna i neadekvatna

na vozrasta na decata. Iako zna~itelen broj od decata mo`at da gi

ispolnat obvrskite, toa e naj~esto po cena na celoto slobodno vreme

{to go imaat na raspolagawe. Isto taka anketite koi gi napravila ovaa

nevladina organizacija so u~enicite sugeriraat potreba od zgolemena

kontrola na kvalitetot na nastavniot kadar i prevzemawe na adekvatni

merki za za{tita na decata od nestru~nite i neadekvatni nastavnici.

6.3. Slobodno vreme, rekreacija i kulturni aktivnosti

(~len 31 od KPD)

Kako {to be{e ka`ano (vidi 3.3.) vo ramkite na vospitno-

obrazovniot proces kako i nadvor od nego posebno vnimanie se

posvetuva na afirmirawe na slobodata na izrazuvawe na deteto.

So cel za posestran razvoj i afirmacija na ideite i sposobnostite

na decata, vo ramkite na op{testvenata za{tita na decata, posebno

mesto se posvetuva na koristeweto na raznite oblici na aktivnosti vo

oblasta na kulturata (teatarskata, muzi~kata, likovnata, muzejskata,

bibliotekarskata, izdava~kata), kako i formirawe i razvivawe na

specijaliziranite organizacii za deca (vidi 3.6) i razvivawe na razni

oblici na kulturno-umetni~ki, nau~no-tehni~ki i istra`uva~ki

amaterizam. Zaradi pravilen fizi~ki i psihi~ki razvoj na decata,

formirana e mre`a na objekti za sportsko-rekreativni aktivnosti, se

sproveduvaat soodvetni programi na aktivno fizi~ko vospituvawe na

92

decata vo slobodnoto vreme i drugi aktivnosti za razvoj na fizi~kata

kultura na decata.

Eden od oblicite na op{testvenata za{tita na decata e

organizirawe na odmor i rekreacija za decata do 15-godi{na vozrast.

Odmorot i rekreacijata na decata se organizira vo organizaciite za

odmor i rekreacija, kako i preku organizirani oblici so koi se

ostvaruvaat celite i zada~ite na organiziran odmor i rekreacija. Vo

Republika Makedonija postojat 26 objekti specijalno nameneti za

odmor i rekreacija na decata i mladinata so kapacitet od 6.235 legla,

{to ovozmo`uva opfat na okolu 45.000 deca godi{no, odnosno 19% od

generacijata na vozrast od 6 do 15 godini.

93

7. SPECIJALNI MERKI NA ZA[TITA

7.1. Deca vo vonredna situacija

a. Deca begalci (~len 22 od KPD)

Spored Zakonot za dvi`ewe i prestoj na strancite, na lice bez

dr`avjanstvo i stranec koj ja napu{til dr`avata ~ij dr`avjanin e ili vo

koja bil postojano naselen, za da go izbegne progonuvaweto zaradi

svoite napredni demokratski, politi~ki uveruvawa i dejstvuvawa,

kulturni ili nau~ni aktivnosti, ili zaradi svojata nacionalna, rasna

odnosno verska pripadnost, mo`e vo Republika Makedonija da mu se

priznae status na begalec. Decata na stranec, odnosno lice bez

dr`avjanstvo na kogo mu e priznat statusot na begalec gi u`ivaat site

prava kako i nivnite roditeli. Po napolneti 18 godini `ivot tie se

smetaat kako i drugite stranci so privremen prestoj vo Republika

Makedonija.

Na begalcite im se obezbeduva nu`no smestuvawe, sredstva za

izdr`uvawe i zdravstvena za{tita do zaminuvaweto vo druga dr`ava ili

do steknuvawe uslovi za samostojno izdr`uvawe, a najdolgo dve godini

od denot na vra~uvaweto na re{enieto za priznavawe na statusot na

begalec. Ograni~uvaweto vo pogled na rokot ne se odnesuva na

licata koi se nesposobni za rabota i koi ne mo`at samostojno da se

izdr`uvaat. Sredstvata neophodni za prestoj i izdr`uvawe na begalcite

se obezbeduvaat od republi~kiot buxet, kako i od me|unarodnite

organizacii, vrz osnova na me|unaroden dogovor i od drugi dr`avi. Za

smestuvawe na stranci, odnosno lica bez dr`avjanstvo za koi

postapkata za priznavawe na status na begalec e vo tek ili imaat takov

status se organizira prifatili{te za stranci. Za smestuvaweto i

obezbeduvaweto na sredstva neophodni za izdr`uvawe i

osposobuvawe za samostoen `ivot na begalcite koi ne se smesteni vo

prifatili{teto za stranci se gri`i Ministerstvoto za trud i socijalna

politika, koe obezbeduva drugo soodvetno smestuvawe i izdr`uvawe.

94

Vkupniot broj na begalci vo Republika Makedonija iznesuva{e

8.112 lica, so rezerva deka brojot e zna~itelno pogolem za{to se u{te

ima lica koi ne se prijaveni. Najgolem broj od niv, 95% se bosanski

muslimani, a od vkupniot broj 18% se deca, od koi 80 bez prisustvo na

nivnite roditeli, 39% se `eni i 43% ma`i. Vo kampovite za begalci

smesteni se 1.373 lica, a ostanatite se smesteni vo semejstva. Ovaa

situacija se izmeni vo poslednite dve godini, imaj}i predvid deka brojot

na begalcite kontinuirano se namaluva zaradi nivnoto zaminuvawe vo

drugi zemji ( vo golem broj na slu~ai Makedonija bila samo tranzitna

zemja), a od neodamna zapo~na i procesot na dobrovolna

repatrijacija. Vo momentov vo Makedonija prestojuvaat 5 300 begalci

od koi najgolem del se smesteni vo semejstva.

Pokraj golemata solidarnost poka`ana od gra|anite, begalcite vo

Republika Makedonija u`ivaat poseben tretman na humanitarno

zgri`eni lica. Ovoj tretman gi nadminuva pravata predvideni so

Konvencijata na OON za statusot na begalcite od 1951 godina i

Protokolot od 1966 godina, kon koi Republika Makedonija pristapi kako

zemja - sukcesor na biv{ata SFRJ vo 1994 godina. Ovoj tretman se

temeli vrz celosno po~ituvawe na site fundamentalni ~ovekovi prava i

slobodi. Za taa cel ovie lica se celosno zgri`eni, obezbedeno im e

smestuvawe, ishrana, celosna zdravstvena za{tita, obrazovanie,

vr{ewe na site verski obredi i, {to e posebna va`no, tie imaat

potpolna sloboda na dvi`ewe i ne se progonuvaat od Republika

Makedonija; isto taka ne postoi poni`uva~ki i nehuman tretman vo

nivnoto zgri`uvawe. Site ovie prava se vo ramkite na postojnite

zakonski propisi na Republika Makedonija i se vo sklad so me|

unarodnite normi za ~ovekovite prava. Vladata na Republika

Makedonija vo zgri`uvaweto na begalcite ostvaruva mnogu dobra i

konstruktivna sorabotka so: Visokiot komesarijat za begalci na

Obedinetite nacii - Kancelarijata vo Skopje, Me|unarodnata federacija

na Crveniot krst i Crvenata polumese~ina, kako i so drugi me|

unarodni humanitarni organizacii.

Vo realiziraweto na humanitarnata pomo{ za decata begalci

posebno so svoite aktivnosti se istaknuva nevladinata organizacija

"Prva detska ambasada vo svetot - Me|a{i", koja organizira{e i

realizira{e pove}e programi za pomo{ na decata begalci.

95

Humanitarnata pomo{ naj~esto se sostoi od u~ebnici, {kolski pribor,

detska hrana i igra~ki, a vo kampovite za begalci taa organizira{e

posebna programa za kulturno-rekreativna reanimacija preku ~asovi

po angliski jazik, zabavni i tvore~ki igri, sportski aktivnosti i turniri,

umetni~ko-kreativni aktivnosti i nagradni konkursi. Vakvite programi

taa gi ostvaruva so pomo{ na volonteri od stranskite me|unarodni

humanitarni organizacii so koi taa sorabotuva.

b. Deca vo voeni konflikti, vklu~uvaj}i go i fizi~koto i

mentalno oporavuvawe i socijalna reintegracija

(~len 38 i 39 od KPD)

Trgnuvaj}i od stav 2 od ~lenot 38 od Konvencijata, a vo

soglasnost so Zakonot za odbrana, licata pomali od 18 godini ne

mo`at da bidat regrutirani za u~estvo vo voeni konflikti.

Na teritorijata na Republika Makedonija nema voeni konflikti,

niti od me|unaroden, niti od vnatre{en karakter. Republika Makedonija

e dr`ava dogovorna strana na site @enevski konvencii i dvata dodatni

Protokola na @enevskata konvencija od 12. avgust 1949 godina, {to

go so~inuvaat korpusot na humanitarnoto pravo. Vo taa smisla taa e

obvrzana da gi po~ituva pravata predvideni vo niv.

7.2. Decata vo sudir so zakonot

a. Sproveduvawe na maloletni~kata pravda (~len 40 od KPD)

Soglasno ~lenot 40 od Konvencijata , vo krivi~noto

zakonodavstvo na Republika Makedonija, e predvidena posebna

krivi~na postapka za maloletnici i vospitni merki .

Spored Ustavot na Republika Makedonija, nikoj ne mo`e da bide

kaznet za delo koe pred da bide storeno ne bilo utvrdeno so zakon ili

so drug propis kako kaznivo delo ili za koe ne bila predvidena kazna

(nullum crimen nulla poena sine lege). Prezumcijata na nevinost e

garantirana na konstitunalno nivo, liceto obvineto za kaznivo delo }e

96

se smeta za nevino se dodeka negovata vina ne bide utvrdena so

pravosilna sudska odluka. Ovie na~ela konsekventno se primenuvaat

i vo krivi~nata postapka za maloletnicite .

Liceto povikano, privedeno ili li{eno od sloboda mora vedna{ da

bide zapoznaeto so pri~inite za negovoto povikuvawe, priveduvawe ili

li{uvawe od sloboda i so negovite prava utvrdeni so zakon i od nego

ne mo`e da se bara izjava. Liceto ima pravo na branitel vo policiskata i

vo sudskata postapka. Liceto li{eno od sloboda mora vedna{, a

najdocna vo rok od 24 ~asa od momentot na li{uvaweto od sloboda,

da bide izvedeno pred sud, koj bez odlagawe }e odlu~i za zakonitosta

za li{uvaweto od sloboda. Vo krivi~nata postapka za maloletnici, so

cel da se za{titi specifi~niot mentalen i fizi~ki status na

maloletnikot, pri prezemaweto na dejstvijata na koi prisustvuva

maloletnikot, a osobeno pri negovoto ispituvawe, organite {to

u~estvuvaat vo postapkata se dol`ni da postapuvaat pretpazlivo,

vodej}i smetka za du{evnata razvienost, ~uvstvitelnosta i za li~nite

osobini na maloletnikot, zaradi za{tita na maloletnikot. Vo postapkata

sprema maloletnici, organot za staratelstvo ima pravo da se zapoznae

so tekot na postapkata, vo tekot na postapkata da stava predlozi i da

uka`uva na faktite i dokazite {to se od va`nost za donesuvawe na

pravilna odluka. Za taa cel, javniot obvinitel pri sekoe poveduvawe na

postapka sprema maloletnik }e go izvesti nadle`niot organ za

staratelstvo. Maloletnikot mora da ima branitel od po~etokot na

podgotvitelnata postapka. Ako samiot maloletnik, negoviot zakonski

zastapnik ili rodninite ne zemat branitel, nego }e go nazna~i po

slu`bena dol`nost sudijata za maloletnici. Branitel na maloletnik mo`e

da bide samo advokat. Maloletnikto se povikuva preku roditelite ,

odnosno zakonskiot zastapnik, osven ako toa ne e mo`no poradi

potrebata od itno postapuvawe ili od drugi okolnosti .

Vo sudovite vo Republika Makedonija za sproveduvawe na

krivi~nata postapka sprema maloletnici postojat soveti za maloletnici.

Vo prvostepenite sudovi postoi eden ili pove}e sudii za maloletnici.

Sovetot za maloletnici vo prvostepenite i vtorostepeni sudovi e

sostaven od sudija za maloletnici i dvajca sudii porotnici. Sudijata za

maloletnici e pretsedatelot na sovetot. Vo Republi~kiot vrhoven sud,

so rasporedot na rabotite se opredeluva sovet za maloletnici, {to e

97

sostaven od trojca sudii . Koga sovetot za maloletnici sudi vo pretres,

sostaven od dvajca sudii i trojca sudii porotnicii. Sudiite porotnici se

izbiraat od redovite na profesorite, u~itelite, vospituva~ite i drugi lica

{to imaat iskustvo vo vospituvaweto na maloletnicite. Sovetite za

maloletnici vo vtorostepenite i vo Vrhovniot sud odlu~uvaat za

`albite, kako i za drugite slu~ai opredeleni vo ovoj zakon.

Organite {to u~estvuvaat vo postapkata sprema maloletnikot,

kako i drugite organi i ustanovi od koi se baraat izvestuvawa,

izve{tai i mislewa, se dol`ni najitno da postapuvaat za da se zavr{i

postapkata {to pobrzo, odnosno da se zapazi na~eloto na itnost vo

krivi~nata postapka sprema maloletnicite.

Krivi~nata postapka sprema maloletnik se poveduva za site

krivi~ni dela samo po barawe na javniot obvinitel. Na maloletnik ne

mo`e da mu se sudi vo otsustvo . Vo podgotvitelnata postapka

sprema maloletnikot, pokraj faktite {to se odnesuvaat na krivi~noto

delo, posebno }e se utvrdat godintie na maloletnikot, okolnostite

potrebni za ocena na negoviot mentalen razvoj, }e se ispita sredinata

vo koja i prilikite pod koj maloletnikot `ivee i drugite okolnosti {to se

odnesuvaat na negovata li~nost. Za utvrduvawe na ovie

okolnosti }e se soslu{uvaat roditelite na maloletnikot, negoviot

staratel i drugite lica koi mo`at da dadat potrebni podatoci. Za ovie

okolnosti }e se pobara po potreba izve{taj od organot za staratelstvo,

a ako sprema maloletnikot bila primenata vospitna merka, }e se

pribavi izve{taj za primenata na taa merka.

Spored Ustavot na Republika Makedonija, garantirano e pravoto

na `alba protiv poedine~nite pravni akti doneseni vo postapka vo prv

stepen pred sud, upraven organ ili organizacija ili drugi institucii {to

vr{at javni ovlastuvawa. Pravoto na `alba e predvideno i vo

krivi~nata postapka za maloletnici, spored koe ,protiv presudata so

koja na maloletnikot mu e izre~ena kazna, protiv re{enieto so koja

maloletnikot mu e izre~ena vospitna merka i protiv re{enieto za

zapirawe na postapkata mo`at da podnesat `alba site lica {to imaat

pravo na `alba protiv presudata (maloletnikot ,branitelot, zakonskiot

zastapnik, o{tetteniot), i toa vo rok od 8 dena od denot na priemot na

presudata odnosno re{enieto. Branitelot, javniot obvinitel, bra~niot

drugar, rodninata po krv vo prava linija, posvoitelot, staratelot, bratot,

98

sestrata i hranitelot mo`at da podnesat `alba vo korist na

maloletnikot i protiv negovata volja. @albata protiv re{enieto so koe

se izrekuva vospitna merka koja se izdr`uva vo ustanova go zadr`uva

izvr{uvaweto na re{enieto, ako sudot vo soglasost so roditelite na

maloletnikot, i po soslu{uvaweto na maloletnikot ne odlu~i poinaku.

Vtorostepeniot sud mo` da ja preina~i prvostepenata odluka so

izrekuvawe na pote{ka merka sprema maloletnikot, samo ako toa e

predlo`eno vo `albata .

Maloletnikot vo krivi~nata postapka protiv nego, ima pravo pri

izveduvaweto na istra`nite i drugite sudski dejstvija ili na glavniot

pretres da go upotrebuva svojot jazik. Pritoa, ako ne go razbira jazikot

na koj {to se vodi postapkata, }e mu se obezbedi usno preveduvawe

na toa {to toj ili drug go iznesuva, kako i na ispravite i na drug pismen

dokazen materijal. Vakvoto preveduvawe e besplatno i go vr{i

tolkuva~ .

Postapkata sprema maloletniicite e tajna. Koga mu se sudi na

maloletnik sekoga{ }e se isklu~i javnosta. Sovetot mo`e da dozvoli na

glavniot pretres da prisustvuvaat lica {to se zanimavaat so za{tita i

vospituvawe na maloletnicite ili so suzbivawe na maloletni~ki

kriminal , kako i nau~ni rabotnici. Vo tekot na glavniot pretres

sovetot mo`e da naredi osven javniot obvinitel, branitelot i

pretstavnikot na organot za staratelstvo, od zasedanieto da se

otstranat site ili oddelni lica. Za vreme na izveduvaweto na oddelni

dokazi ili na govorot na strankite, sovetot mo`e da naredi

maloletnikot da se otstrani od zasedanieto. Bez dozvola na sudot ne

smee da se objavi tekot na krivi~nata postapka sprema maloletnikot,

nitu odlukata donesena vo taa postapka. Mo`at da se objavi samo onoj

del od postapkata, odnosno samo onoj del od odlukata za koi postoi

odobrenija, no vo toj slu~aj ne smeat da se navedat imeto na

maloletnikot i drugi podatoci vrz osnova na koi bi mo`elo da se

zaklu~i negoviot identitet. Spored Krivi~niot zakon na RM,

evidencijata na izre~enite vospitni merki vodi socijalniot organ.

Podatocite za izre~enite vospitni merki mi`at da se dadat samo na

socijalen organ i na ustanova {to se zanimava so za{tita na

maloletnici, vo vrska so krivi~nata postapka {to se vodi sprema

maloletnikot, a na dr`avnite organi pod uslovi utvrdeni so toj zakon.

99

Kako {to be{e ka`ano (vidi 1) soglasno Krivi~niot zakon na

Republika Makedonija, sprema maloletnik {to vo vremeto na

izvr{uvaweto na krivi~noto delo ne napolnil 14 godini ne mo`at da

se primenuvaat krivi~ni sankcii. Vakviot maloletnik e dete vo krivi~na

pravna smisla i e krivi~no neodgovoren. Vo taa smisla, koga vo tekot

na postapkata }e se utvrdi deka maloletnikot vo vreme na

izvr{uvaweto na krivi~noto delo ne napolnil 14 godini, krivi~nata

postapka }e se zapre i za toa }e se izvesti organot za staratelstvo.

Krivi~ni odgovorni se maloletnicite od 14 do 18 godini `ivot. Na

maloletnik {to vo vremeto na izvr{uvaweto na krivi~noto delo

napolnil 14, a ne napolnil 16 godini (pomlad maloletnik) mo`at da mu

se izre~at samo vospitni merki. Na maloletnik {to vo vremeto na

izvr{uvaweto na krivi~noto delo napolnil 16, a ne napolnil 18 godini

(postar maloletnik) mo`at da mu se izre~at vospitni merki pod

uslovite predvideni so ovoj zakon, a po isklu~ok mo`e da mu se

izre~e maloletni~ki zatvor. Merkite na bezbednost mo`at da im se

izre~at na maloletnici pod uslovite {to gi predviduva Krivi~niot

zakon. Na maloletnik ne mo`e da mu se izre~e sudska opomena i

uslov na osuda .

Celta na vospitnite merki i na maloletni~kiot zatvor e so

davawe za{tita i pomo{ na maloletnite storiteli na krivi~ni dela, so

vr{ewe nadzor nad niv, so nivno stru~no osposobuvawe i so

razvivawe na nivnata li~na odgovornost, da se obezbedi nivnoto

vospituvawe, prevospituvawe i pravilen razvoj. Pokraj toa, celta na

maloletni~kiot zatvor e vr{ewe na zasileno vlijanie vrz maloletnite

storiteli vo idnina da ne vr{at krivi~ni dela(spre~uvawe na

recidivizam) kako i posredna generalna prevencija vo odnos na

drugite maloletnici.

b. Deca na koi {to im e odzemena slobodata, vklu~uvaj}i gi site formi

100

pritvor, zatvorawa ili staratelstvo (~len 37 - b, c, d)

Spored Ustavot slobodata na ~ovekot e neprikosnovena.

Nikomu ne mo`e da mu bide ograni~ena slobodata, osven so odluka

na sud i vo slu~ai i vo postapka utvrdena so zakon. Liceto nezakonito

li{eno od sloboda, pritvoreno ili nezakonito osudeno, ima pravo na

nadomest na {teta i drugi prava utvrdeni so zakon.

Krivi~niot zakon na Republika Makedonija predviduva vospitni

merki za maloletnicite, koi mo`at da bidat: disciplinski, merki na

zasilen nadzor i zavodski merki. Zavodskite merki se izrekuvaat

sprema maloletnik sprema koj treba da se prevzemat potrebni merki

na vospituvawe, prevospituvawe ili lekuvawe i negovo potpolno

odvojuvawe od dosega{nata sredina. Ovie merki ne mo`e da traat

podolgo od 5 godini. Vo ramkite na vospitnite merki, kako zavodski

merki predvideni se: upatuvawe vo vospitna ustanova, upatuvawe vo

vospitno-popraven dom i upatuvawe vo posebna ustanova za

lekuvawe i osposobuvawe. Po isklu~ok na postar maloletnik mo`e da

mu se izre~e kazna maloletni~ki zatvor. Vo ramkite na posebnata

krivi~na postapka za maloletnici, sudijata za maloletnici mo`e da

naredi maloletnikot vo tekot na podgotvitelnata postapka da se smesti

vo prifatili{te, vo vospitna ili vo sli~na ustanova, ako e toa potrebno

zaradi izdvojuvawe na maloletnikot od sredinata vo koja `iveel. Po

isklu~ok, sudijata za maloletnici mo`e da opredeli maloletnikot da se

stavi vo pritvor koga za toa postojat pri~inite za stavawe vo pritvor

predvideni vo Zakonot za krivi~na postapka. Vrz osnova na re{enieto

za pritvor {to go donel sudijata za maloletnici, pritvorot mo`e da trae

najmnogu eden mesec. Sovetot za maloletnici na istiot sud mo`e od

opravdani pri~ini da go prodol`i pritvorot, no najdolgo u{te za dva

meseca. Maloletnikot go izdr`uva pritvorot, po pravilo odvoen od

polnoletnite lica. Soglasno so pravilata za sproveduvawe na nadzor od

stranata na sudot nad sproveduvaweto na vospitnite merki sprema

maloletnicite, sudot mo`e da donese odluka za zapirawe na

izvr{uvaweto ili za izmena na odlukata za vospitnite merki. Koga }e se

ispolnat uslovite za izmena na odlukata za izre~enata vospitna merka,

odluka za toa donesuva sudot {to vo prv stepen go donel re{enieto za

101

vospitnata merka, ako samiot najde deka toa e potrebno ili na predlog

od javniot obvinitel, od upravnikot na ustanovata ili od organot na

staratelstvo komu mu e doveren nadzorot na maloletnikot. Pred

donesuvawe na ovaa odluka sudot }e gi soslu{a javniot obvinitel,

maloletnikot, roditelot ili staratelot na maloletnikot ili drugi lica, a }e

pribavi i potrebni izve{tai od ustanovata vo koja maloletnikot ja

izdr`uva zavodskata merka, od organot za staratelstvo i od drugi

organi i ustanovi. Istite pravila se primenuvaat i za donesuvawe na

odluka za zapirawe na izvr{uvaweto na vospitnata merka.

v. Osuduvawe na maloletnici, posebno zabranata za smrtna

kazna i

do`ivoten zatvor (~len 37-a KPD)

Kako {to be{e ka`ano (vidi 3.8.) Ustavot na Republika

Makedonija go zabranuva sekoj oblik na ma~ewe, ne~ove~ko ili

poni`uva~ko odnesuvawe i kaznuvawe, a `ivotot, fizi~kiot i moralniot

integritet na ~ovekot se proglaseni za neprikosnoveni. Vo toj kontekst,

vo Republika Makedonija ne mo`e da se izre~e smrtna kazna po nitu

eden osnov.

Spored krivi~niot zakon na maloletnite storiteli na krivi~ni dela

mo`e da im se izre~at slednive vospitni merki: disciplonski merki

(ukor ili upatuvawe vo disciplinski centar za maloletnici); merki na

zasilen nadzor (od strana na roditelite, posvoitelot ili staratelot, vo

drugo semejstvo ili od strana na socijalen organ) i zavodski merki

(upatuvawe vo vospitna ustanova, vo vospitno poraven dom ili vo

posebna ustanova za lekuvawe i osposobuvawe). Pri izborot na

vospitnata merka sudot }e ja zeme predvid vozrasta na maloletnikot,

stepenot na negovata du{evna razvienost, negovite psihi~ki svojstva,

sklonostite, pobudite od koi go storil deloto, dosega{noto

vospituvawe, sredinata i prilikite vo koi `iveel, te`inata na deloto, dali

sprema nego porano bila izre~ena vospitna merka ili kazna

maloletni~ki zatvor i site drugi okolnosti {to vlijaat na odreduvawe na

vidot na merkata za da se postigne najdobro celta na vospitnite merki.

102

Pri izrekuvawe na zavodskite merki, sudot }e go upati vo

vospitna ustanova maloletnikot vrz koj treba da se obezbedi postojan

nadzor od strana na stru~ni lica zaradi vospituvawe, prevospituvawe i

potpolno negovo odvojuvawe od dosega{nata sredina.Upatuvaweto

vo vospitna ustanova mo`e da trae najmalku 6 meseci, a najmnogu 3

godini. Upatuvaweto vo vospitno popraven dom se izrekuva sprema

maloletnik kaj kogo treba da se primenat potrebni i zasileni merki za

vospituvawe i prevospituvawe i negovo potpolno odvojuvawe od

dosega{nata sredina. Pri odlu~uvaweto za ovaa vospitna merka,

sudot posebno }e ja zeme predvid te`inata i prirodata na storenoto

delo i okolnosta dali sprema maloletnikot porano bile izrekuvani

vospitni merki ili kazna maloletni~ki zatvor. Ovaa vospitna merka

mo`e da trae najmalku edna godina, a najmnogu pet godini. Sudot ne

go odreduva traeweto na ovie zavodski merki pri nivnoto izrekuvawe

tuku za toa dopolnitelno odlu~uva.

Sprema maloletnici so nedostatoci vo du{evniot i telesniot

razvitok, sudot mo`e namesto prethodnite dve zavodski merki, da

izre~e mreka upatuvawe vo posebna ustanova za lekuvawe i

osposobuvawe. Maloletnikot ostanuva vo posebnata ustanova za

lekuvawe i osposobuvawe se dodeka toa e potrebno zaradi negovoto

lekuvawe i osposobuvawe, a koga maloletnikot }e stane polnoleten,

povtorno }e se ispita potrebata od negovoto natamo{no zadr`uvawe

vo ovaa ustanova.

Kako {to be{e ka`ano, na postar maloletnik, po isklu~ok mo`e

da mu se izre~e kazna maloletni~ki zatvor. Maloletni~kiot zatvor ne

mo`e da bide pokus od edna nitu podolg od deset godini, a se

izrekuva na polni godini ili na polovina godina. Pri odmeruvaweto na

kaznata na postar maloletnik za opredeleno krivi~no delo, sudot ne

mo`e da izre~e maloletni~ki zatvor vo traewe podolgo od propi{anata

kazna za toa delo, no sudot ne e vrzan za najmalata propi{ana mera

na taa kazna. Pri odmeruvaweto na ovaa kazna, sudot }e gi zeme

predvid site okolnosti {to vlijaat na kaznata da bide pogolema ili

pomala, posebno vodejki smetka za mentalniot razvoj na maloletnikot

i za vremeto potrebno za negovo vospituvawe, prevospituvawe i

stru~no usovr{uvawe.

103

Prikaz na sostojbata na maloletni~kiot kriminalitet

Maloletni~kiot kriminalitet vo Republika Makedonija, kako vo

izminatiov period, taka i vo poslednite nekolku godini ima zna~ajno

u~estvo vo dvi`eweto na klasi~niot kriminal. Vo periodot od 1992

godina, zaklu~no so prvoto polugodie od 1995 godina, vo oblasta na

op{tiot kriminalitet bea registrirani 77.999 krivi~ni dela od koi 17.910

bea izvr{eni od maloletnici i deca. Gledano vo celina, u~estvoto na

maloletni~kiot kriminalitet vo vkupno rasvetlenite krivi~ni dela od

op{tiot kriminalitet, od 1992 do krajot na prvoto polugodie od 1995

godina iznesuva 37%. Me|utoa, ako se zeme predvid deka "temnata

brojka" kaj ovoj kriminalitet e isto taka golema, toga{ realno i

negovoto u~estvo vo klasi~niot kriminalitet e pogolemo.

U~estvo na maloletni~kiot kriminalitet vo op{tiot kriminalitet

1992 1993 1994 1-6.1995

rasvetleni

krivi~ni dela

13315 13887 14226 6863

krivi~ni dela

izvr{eni od

maloletni lica

5218 4999 5388 2305

104

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

1992 1993 1994 1-6 1995

R a s v e t l en i K D K D i z v r . o d ma l o l e t

Izvor: Ministerstvo za vnatre{ni raboti

Od vkupno rasvetleni 17.910 krivi~ni dela izvr{eni od

maloletnici i deca vo navedeniot period, 17.910 ili 95.5% otpa|aat na

imotnite delikti. Vo odnos na strukturata na imotniot kriminal,

maloletnicite u~estvuvaat so 58,2% vo vkupno rasvetlenite te{ki

kra`bi, so 34,4% vo delot na kra`bite, a od 1.326 krivi~ni dela

odzemawe na motorno vozilo, vo 829 dela kako izvr{iteli se javuvaat

maloletnicite i decata. Vo najte{kite imotni delikti (razbojni{tva,

razbojni~ki kra`bi i te{ki slu~ai na razbojni~ki kra`bi), kaj koi do izraz

doa|a nasilstvoto sprema `rtvata zaradi steknuvawe materijalna korist,

u~estvoto na maloletnicite i decata e isto taka zabele`itelno. Tie se

javuvaat kako izvr{iteli vo 76 od vkupno 285 rasvetleni slu~ai ili

26,7% od slu~aite.

Zastapenosta na maloletnicite i decata vo strukturata na

ostanatite dela od klasi~niot kriminalitet e minimalna. Kako ilustracija,

nivnoto u~estvo vo krivi~nite dela protiv `ivotot i teloto iznesuva

1,3% ili 241 dela, a vo krivi~nite dela protiv dostoinstvoto na li~nosta

i moralot, maloletnicite i decata u~estvuvaat so 0,3%.

Edna od osnovnite karakteristiki na maloletni~kiot kriminalitet e

povtorot. Imeno, eden del od maloletnite lica koi edna{ se javuvaat

kako izvr{iteli, povtorno vr{at krivi~ni dela i vo narednite godini. Ovaa

105

konstatacija osobeno se odnesuva na maloletnicite koi se nao|aat vo

Vospitno - popravnite ustanovi na izdr`uvawe na vospitno - popravna

merka, koi pri otsustvo ili begstvo od domot vr{at pove}e krivi~ni

dela za kratok vremenski period. Isto taka, za maloletni~kiot

kriminalitet e karakteristi~no i grupnoto vr{ewe na delata, kako i

podvi`nosta na storitelite. Dejstvuvaweto vo grupi vo golem del se

dol`i na toa {to maloletnicite polesno gi vr{at kriminalnite dejstvija,

pri nivnoto otkrivawe vinata ja spodeluvaat so drug, a se ~uvstvuvaat

daleku posigurni pri izvr{uvaweto na delata dokolku istoto go vr{at so

pove}e lica. Podvi`nosta na maloletnicite i decata vo izvr{uvaweto na

krivi~nite dela osobeno doa|a do izraz vo ~estite promeni na mestoto

na izvr{uvaweto na krivi~nite dela i e osobeno karakteristi~na za

vreme na turisti~kata sezona koga maloletnicite privremeno gi

napu{taat svoite postojani prestojuvali{ta i otsednuvaat vo

turisti~kite mesta.

Pri~inite {to ja determiniraat pojavata na maloletni~kiot

kriminalitet treba da se baraat od edna strana vo li~nosta na

maloletnikot i od druga strana vo nepovolnite materijalni, socijalni i

drugi `ivotni uslovi, prisustvoto na negativni vospitni faktori i

negativnite vlijanija vrz maloletnicite. Tuka pred se treba da se

spomnat nesredenite ili naru{eni ekonomski, socijalni, kulturno -

prosvetni uslovi za `ivot i rabota, otsustvo na vlijanie na socijalnite

institucii, kako i pojavite na alkoholizam, prostitucija i nisko kulturno

nivo. Isto taka, eden od osnovnite faktori {to se javuva kako pri~initel

za pojavata na maloletni~kata delinkvencija e semejstvoto, pred se

kako faktor i mesto kade {to treba da se stekne adekvatno

vospituvawe.

Imaj}i gi predvid sostojbite so maloletni~kiot krminalitet vo

Republika Makedonija, negoviot obem, struktura, specifi~nosti,

opasnostite koi proizleguvaat od profesionalizirawe na ovie lica i drugi

karakteristiki, borbata protiv ova socijalno zlo glavno treba da bide na

preventiven plan. Samo so koordinirano dejstvuvawe na organite za

vnatre{ni raboti, obvinitelstvata, sudovite, centarot za socijalna

rabota, vospitno - popravnite ustanovi, u~ili{tata i semejstvoto, mo`e

da se napravi ne{to na planot na resocijalizacijata i prevospituvaweto

na maloletnite delinkventi.

106

Vo ramkite na nadle`nostite na organite za vnatre{ni raboti,

pokraj merkite i dejstvijata naso~eni kon otkrivaweto na krivi~nite

dela i nivnite storiteli, se obavuvaat i razgovori so maloletnicite -

izvr{iteli na krivi~ni dela i so nivnite roditeli, na koi im se uka`uva na

{tetnosta na nivnite postapki, kako i na zakonskite posledici od

vr{eweto na krivi~ni dela. Pri toa, na roditelite im se potencira

potrebata od pogolemo vnimanie pri vospituvaweto na nivnite deca.

Vo ramkite na aktivnostite na Centarot za socijalna rabota, pokraj

vakvi razgovori, se vlo`uvaat i napori za konkretna pomo{ na

semejstvata kade ve}e ima evidentirano storiteli na krivi~ni dela,

kako i pomo{ pri pronao|aweto na rabota za postarite maloletnici i

prodol`uvawe na {koluvaweto, vo funkcija na nivnata resocijalizacija i

integracija vo op{testvenata zaednica.

g. Fizi~ko i mentalno oporavuvawe i socijalna reintegracija

(~len 39 od KPD)

Za merkite koi gi prezema Republika Makedonija vo smisla na

~lenot 39 od Konvencijata, vidi gi delovite od ovoj izve{taj pod 4.9. i

5.4.

107

7.3. Deca vo situacija na eksploatacija, vklu~uvaj}i go fizi~koto

i

mentalnoto oporavuvawe i socijalna reintegracija

(~len 39 od KPD)

a. Ekonomska eksploatacija , vklu~uvaj}i i rabota na deca

(~len 32 od KPD)

Kako {to be{e ka`ano (vidi 1. i 2.2.), Ustavot ja predviduva

dolnata granica koga maloletnikot mo`e da bide vraboten, spored koj

lice pomlado od 15 godini `ivot ne mo`e da bide vrabotuvano. Vo

slu~aj na vrabotuvawe na maloletnoto lice, toa ima pravo na posebna

za{tita pri rabota. Maloletnite lica ne smeat da bidat vrabotuvani na

rabotni mesta {tetni za nivnoto zdravje i moralot. Soglasno zakonot za

rabotni odnosi na rabotnikot pomlad od 18 godini mu se obezbeduva

godi{en odmor, spored osnovite i merilata so koi se utvrduva

dol`inata na godi{niot odmor na drugite rabotnici, zgolemen za 7

rabotni dena. Rabotnikot pomlad od 18 godini ne mo`e da raboti

podolgo od polnoto rabotno vreme, a vo industrijata, grade`ni{tvoto i

soobra}ajot maloletnikot ne mo`e da raboti no}e pome|u 22 i 06

~asot naredniot den. Zakonot za rabotni odnosi predviduva pari~na

kazna od 50 do 100 plati od prose~nata plata vo Republikata za

rabotodavecot koj }e ja prekr{i obvrskata da obezbedi posebna

za{tita na rabotnikot pomlad od 18 godini. Krivi~niot zakon na

Republika Makedonija ja sankcionira povredata na pravata od

rabotniot odnos, vklu~uvaj}i gi i pravata {to se odnesuvaat na

zasnovaweto na rabotniot odnos , rabotnoto vreme , odmorot,

za{titata na maloletnite rabotnici, kako i zabranata za prekuvremena

i no}na rabota .

Vo vrska so ostvaruvaweto na pravoto predvideno vo ~lenot 32

od Konvencijata , nevladinite organizacii "Prva detska ambasada vo

svetot - Me|a{i" i "Zdru`enie za za{tita na decata na Makedonija "

imaat mislewe deka e potrebno na aktivirawe na poseben mehanizam

za kontrola kontrola na nelegalnoto vrabotuvawe na lica pod 15

108

godi{na vozrast, posebno koga stanuva zbor za neregistrirani

vraboteni mladinci vo komercijalnite i profitabilni objekti.

Sogleduvawata na ovie nevladini organizacii naveduvaat prisustvo na

ekonomska eksploatacija kaj odreden broj deca. Primeri za toa mo`at

da bidat golem broj na deca na okolu 10 godi{na vozrast (posebno kaj

albanskoto i romskoto malcinstvo) koi prodavaat cigari i drugi sitnici ,

ili se pojavuvaat kako prodava~i na zemjodelski i nezemjodelski

proizvodi na pazarite , isto taka, kako {to be{e ve}e ka`ano (vidi

6.1., pri~ini za osipuvawa na u~enici vo osnovnoto obrazovanie) vo

ruralnite semejstva decata mnogu ~esto se spre~eni da odat na

u~ili{te od strana na svoite roditeli , zaradi vr{ewe na zemjodelski

raboti .

b. Zloupotreba na droga (~len 33 od KPD)

Krivi~niot zakon go sankcionira neovlastenoto proizvodstvo i

pu{tawe vo promet na opojni drogi, spored koj, toj {to neovlasteno

proizveduva, prerabotuva ili nudi na proda`ba, ili zaradi proda`ba

kupuva, dr`i ili prenesuva ili posreduva vo proda`ba ili kupuvawe, ili

na drug na~in neovlasteno pu{ta vo promet supstanci ili preparati {to

se proglaseni za opojni drogi, }e se kazni so zatvor od 1 do 10 godini;

kako i, ovozmo`uvawe na u`ivawe na opojni drogi, spored koj toj {to

naveduva drug na u`ivawe opojna droga, ili mu dava opojna droga da

ja u`iva toj ili drugo lice, ili }e stavi na raspolagawe prostorii zaradi

u`ivawe opojna droga, ili na drug na~in mu ovozmo`uva na drug da

u`iva opojna droga, }e se kazni so zatvor od 3 meseci do 5 godini .

Ako ova delo e storeno sprema maloletnik ili sprema pove}e lica, ili

predizvikalo osobeno te{ki posledici, storitelot }e se kazni so zatvor

od 1 do 10 godini. Treba da se potencira deka Republika Makedonija e

aktivno vklu~ena vo me|unarodnata sorabotka za kontrola na

ilegalnoto proizvodstvo i promet so drogi, psihotropni supstanci i

prekurzori. Vo taa smisla, Republika Makedonija vo 1993 godina gi

potpi{a: Me|unarodnata konvencija za narkoti~ni drogi od 1961

godina so Protokolot od 1971 godina i Konvencijata na OON protiv

ilegalnata trgovija so narkotici i psihotropni supstanci od 1988 godina.

109

Vo poslednite tri do ~etiri godini, od 1990 godina, narkomanijata

vo Republika Makedonija pointenzivno se {iri, za {to e potrebno

prezemawe na soodvetni merki od strana na instituciite na dr`avata.

Denes, imame re~isi voznemiruva~ki raste` na zavisnicite od droga

me|u mladite, osobeno me|u maloletnicite. Vo poslednite dve godini

stru~wacite od ovaa oblast zboruvaat za blaga epidemija od ova zlo5.

Republika Makedonija spored vidovite i na~inite na

zloupotrebuvanite drogi e sli~na so pove}e zemji od Centralna i

Isto~na Evropa, kade {to nasproti zemjite od Zapadna Evropa, vo

porast e brojot na licata {to zloupotrebuvaat heroin. Poa|aj}i od

verifikuvanite podatoci za brojot na licata na koi im e postavena

klini~ka dijagnoza - zavisnost od heroin, ~ii broj e me|u 200 - 300 lica

i imaj}i go predvid epidemiolo{kiot kriterium deka pokraj eden

registriran pacient {to zloupotrebuva droga postojat 4 - 6

neregistrirani, vo Republika Makedonija, bidej}i Makedonija vo 1994

godina imala 1.936.877 `iteli, vkupnata prevalencija na licata {to

zloupotrebuvaat heroin iznesuva od 51 do 77 lica na 100.000 `iteli.

Ako se zemat predvid drugite drogi i na~ini na upotreba i za~estenost

na nivnata upotreba, toga{ vo Republika Makedonija redovno ili

povremeno upotrebuvaat drogi nad 10.000 lica.

Vo periodot od 1991 do 1995 godina doa|a do enormno

zgolemuvawe na zloupotrebite na drogi pri {to brojot na u`ivatelite

progresivno raste i na krajot na 1995 godina, evidentirani se 1.394

lica. Karakteristi~no e {to mladite vo ovoj period so koristewe ili

eksperimentirawe na droga zapo~nuvaat na 12 - 14 godi{na vozrast.

Pogolemiot del se od ma{ki pol, a vo nacionalniot sostav najgolem

broj se Makedonci - 901, Albanci - 365, Srbi - 75, Turci - 28, Romi - 10 i

ostanati - 15.

5 Spored statisti~kite podatoci na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti vo 1975 g. bile

otkrieni 40 slu~ai na zavisnici od droga, vo 1980 g. 122, ve}e vo 1985 g. se

zabele`ani 345 zavisnici, a vo 1994 g. 837 zavisnici. Spored prof. d-r Qup~o

Arnaudovski ovaa brojka se dvi`i od 1.500 do 2.000 lica.

110

Starosna struktura na u`ivatelite na opojni drogi

do 15god 15-19god 20-34gnad 35g

Izvor: Ministerstvo za vnatre{ni raboti

Spored podatocite na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti vo

periodot 1993 - 1994 godina zaradi predozirawe so drogi, vo Republika

Makedonija umrele 6 lica. Stapkata na smrtnost poradi predozirawe vo

1994 godina iznesuva 0,2/100.000 `iteli.

Vo u~ebnata 1995/96 godina vo deset osnovni u~ili{ta vo

Republika Makedonija zapo~na realizacija na proektot “Evropska

mre`a na u~ili{ta koi go unapreduvaat zdravjeto”, proekt koj e

promoviran od strana na Sovetot na Evropa, Komitetot na Evropskite

zaednici i Svetskata zdravstvena organizacija, Regionalnoto biro za

Evropa. Proektot, ~ija osnovna cel e jaknewe na site kapaciteti za

`ivot, u~ewe i rabota vo u~ili{teto i izgraduvawe na li~nosti so zdravi

naviki za `iveewe, ima akciono - istra`uva~ki karakter i }e se realizira

vo vreme od tri do pet godini. Vsu{nost, edna od osnovnite zada~i na

“u~ili{teto koe go unapreduva zdravjeto” e i gri`ata za zdravjeto na

u~enicite, koja treba da se realizira preku eden sovremen, inventiven

kurikulum vo koj dominantno mesto }e imaat i sodr`inite za

narkoti~nite i zamajnite sredstva tretirani od sevkupnite aspekti na

zdravjeto niz sovremeni metodi i formi na rabota. Vakviot priod

nalo`uva:

111

- Izrabotka na nacionalna sovremena programa za u~enicite od

osnovnoto i sredntoto obrazovanie za prevencija od konsumirawe na

narkotici i zamajni sredstva kako integralen del na nacionalnata

programa za zdravstveno obrazovanie.

- Edukacija na nastavniot kadar i drugite profili za rabota so deca

i mladi

- Obezbeduvawe na nastavni sredstva i materijali adekvatni na

psihofizi~kite sposobnosti na decata i mladite kako i soodvetna

literatura za edukatorite i u~enicite.

Inaku, vo nastavnite programi na vospitno - obrazovnite

institucii, i vo programite na sredstvata za masovno komunicirawe

postojano bea vnesuvani sodr`ini na edukacija, informirawe i

propaganda naso~eni kon sozdavawe na zdrav na~in na `iveewe na

mladite lu|e. Vo ovie aktivnosti posebno mesto imaat humanitarnite

organizacii vo Republika Makedonija. Me|utoa, site ovie aktivnosti se

odvivaa prete`no na dobrovolna osnova, bez soodvetni finansiski

sredstva i stru~no naso~uvawe i koordinirawe na aktivnostite, taka

{to del od niv imaa temporalen karakter.

Vo postojnata evidencija na korisnici na socijalna za{tita seu{te

ne postoi posebna kategorija na lica koi zloupotrebuvaat droga, {to

zna~i dokolku se javat takvi lica tie se evidentiraat vo postojnite

kategorii - naj~esto kako maloletni ili polnoletni lica so asocijalno

odnesuvawe, op{testveno negativni naviki i povedenija. Ovaa situacija

go ote`nuva utvrduvaweto na to~nata brojka, bidej}i vo tie kategorii

se evidentiraat i lica koi ne se narkomani. Sepak, vo centrite za

socijalna rabota sekojdnevno se evidentiraat lica koi imaat problemi so

droga. Poradi toa, vo tekot na 1995 godina, Republi~kiot zavod za

unapreduvawe na socijalnite dejnosti sprovede niza aktivnosti

povrzani so problemot - droga. Pred se, zavodot sprovede edukacija

na stru~ni timovi od centrite za socijalna rabota so eksperti na tema:

narkomanija i socijalna za{tita. Ponatamu, vrz osnova na anketen

pra{alnik sobra podatoci od site 30 centri za socijalna rabota vo

Republika Makedonija za evidentirani lica koi zloupotrebuvaat droga.

Od iznesenite podatoci so koi raspolagaa centrite za socijalna rabota

analiziraj}i gi sostojbite, se dojde do slednite konstatacii:

112

- Vo site slu~ai za licata koi zlupotrebuvaat droga, presudna

uloga igra semejstvoto i semejnata dinamika - sekoga{ se raboti za

disharmonija i disfunkcionalnost na semejstvoto. Za vakvata sostojba

vo semejstvoto mora da se gleda pove}edimenzionalno, odnosno niz

prizma na faktorite koi ja odreduvaat dinamikata:

a) osnovnite procesi vo globalnoto op{testvo (nevrabotenost,

zemja vo tranzicija, socijalni prestruktuirawa) - koi imaat neizbe`no

vlijanie vrz odnosite;

b) prekr{uvaweto na ovie procesi (nivnite manifestacii) vo

lokalnata zaednica kade {to funkcionira semejstvoto;

v) odnosite vo semejstvoto i karakteristikite na li~nosta na

negovite ~lenovi.

- Pojavata na zloupotreba na droga, barem {to se odnesuva do

centrite za socijalna rabota e direktno povrzana so maloletni~kata

delinkvencija.

- Ne e konstatirana naglasenost na odredena nacionalna grupa

vo odnos na zloupotrebata na drogata.

Inaku, centrite za socijalna rabota, soglasno Zakonot za

semejstvoto, imaat opredeleni ingerencii, odnosno pravo da

dejstvuvaat vo tnr. rizi~ni grupi na deca, i toa:

a) da im uka`at na roditelite za problemot, za mo`nite

pri~initeli, za na~inite na re{avawe na problemot i neizbe`noto

vklu~uvawe i permanentna sorabotka so roditelot;

b) da se motiviraat decata za le~ewe

v) da se ispratat vo soodvetna ustanova

Ekstenzivnosta na zdravstveniot sistem vo Republika Makedonija

ovozmo`uva lesna dostapnost na razli~nite nivoa na zdravstvena

za{tita i za licata {to baraat pomo{ poradi zloupotreba na droga i

psihotropni supstanci. Vo medicinskite centri, specijalnite bolnici i

klinikite na medicinskiot fakultet na licata {to baraat pomo{ poradi

zloupotreba na droga im e dostapna kontinuirana zdravstvena za{tita.

Me|utoa vo Republika Makedonija, nasproti svetskite trendovi,

tretmanot na ovie lica se u{te, vo najgolemiot del, e vo ramkite na

psihijatriskata slu`ba, {to pridonesuva za nivna natamo{na

marginalizacija i alienacija.

113

Spored nevladinata organizacija "Prva detska ambasada - Me|

a{i", dr`avata docna go aktuelizira problemot so korisnicite na

narkoti~ni i drugi sredstva na zavisnost me|u decata, poradi {to ovaa

pojava e vo zna~itelen porast. Podatocite od SOS telefonot za deca i

mladi pri ovaa nevladina organizacija poka`uvaat deka se pogolem

broj deca se javuvaat so vakov vid na problemi. Poradi {to, ovaa

nevladina organizacija smeta deka dr`avata treba da prezeme

pore{itelni merki za prevencija i spre~uvawa na ovaa opasna pojava.

Vo Republika Makedonija kon zloupotrebata na drogi se u{te

preovladuvaat stavovite na osuda, otfrlawe i barawe za zasiluvawe na

represivnite merki, odnosno dominira prohibicionisti~kiot stav.

Postepeno preminuvawe kon celosna dekriminalizacija i depenalizacija

na zloupotrebata na drogi, odnosno postapno zamenuvawe na

politikata na progon i kaznuvawe so stav na tolerancija, pomo{ i

upatuvawe e vistinskiot pat kon re{avawe na ovoj problem.

Pred Republika Makedonija se postavuva imanentna potreba od

izgotvuvawe na nacionalna strategija za borba protiv ilegalnoto

proizvodstvo i promet so drogi, psihotropni supstanci i prekurzori i za

preventiva i lekuvawe na zloupotrebata na drogi i psihotropni

supstanci. Vakva strategija, sublimirana vo nacionalna programa, }e gi

opfati, integrira i koordinira site klu~ni op{testveni aktivnosti za borba

protiv drogata. Isto taka, vo naredniot period }e bide potrebno {to

poitno da se formira Nacionalna komisija za preventiva na

zloupotrebata i ilegalnoto proizvodstvo i promet so drogi, psihotropni

supstanci i prekurzori. Vo toj kontekst, neophodno e da se donese

edinstven Zakon za preventiva na zloupotrebata, proizvodstvoto i

prometot so drogi, psihotropni supstanci i prekurzori.

114

v. Seksualna eksploatacija i seksualna zloupotreba

(~len 34 od KPD)

Krivi~niot zakon na Republika Makedonija vo pove}e ~lenovi ja

sankcionira seksualnata eksploatacija i zloupotreba na maloletni lica .

Toj gi predviduva krivi~nite dela: polov napad vrz dete, obquba so

zloupotreba na polo`bata, podveduvawe i ovozmo`uvawe polovi

dejstvija, vonbra~en `ivot so maloletno lice, rodoskvernavewe,

posreduvawe vo vr{ewe na prostitucija, prika`uvawe na pornografski

materijal i zadovoluvawe na polovi strasti pred drug (vidi 3.4.).

Nevladinata organizacija "Zdru`enie za za{tita na decata na

Makedonija" naveduva deka pokraj SOS telefonot, na koj decata mo`at

da se obratat za pomo{ soo~eni so razni problemi, postoi izrazena

potreba za formirawe na soodvetni institucii dostapni na decata, ~ija

osnova zada~a bi bila konsultativna rabota so deca soo~eni so

problemi od seksualna eksploatacija ili zloupotreba.

g. Drugi formi na eksploatacija (~len 36 od KPD)

Vo vrska so za{titata od raznite formi na zanemaruvawa i

zloupotreba, vidi vo delot 4.9. od ovoj izve{taj.

Nevladinite organizacii "Prva detska ambasada vo svetot - Me|

a{i" i "Zdru`enieto za za{tita na decata na Makedonija",

predupreduvaat deka postoi tendencija na zloupotrebuvawe na decata

zaradi ostvaruvawe na politi~ki celi. Kako primeri gi naveduvaat

zloupotrebite na decata okolu obrazovanieto na turski jazik vo Dolna

@upa i takanare~eniot "Tetovski univerzitet" . Zaradi toa tie apeliraat

da se spre~i politi~kata zloupotreba na decata.

115

d. Proda`ba, trgovija i grabnuvawe (~len 35 od KPD)

Krivi~niot zakon na Republika Makedonija predviduva nekolku

krivi~ni dela so koj se sankcionira proda`bata, trgovijata i

grabnuvaweto na lica, vklu~uvaj}i gi i maloletnicite. Spored nego, toj

{to kr{ej}i gi pravilata na me|unarodnoto pravo }e stavi drug vo

ropski ili nemu sli~en odnos ili go dr`i vo takov odnos, go kupi, go

prodade, mu go predade na drugo lice ili posreduva vo kupuvaweto,

proda`bata ili predavaweto na vakvoto lice ili pottiknuva drug da mu

ja prodade svojata sloboda ili slobodata na liceto {to go izdr`uva ili {to

se gri`i za nego, }e se kazni so zatvor od 1 do 10 godini. Ako deloto e

storeno sprema maloletno lice }e se kazni so zatvor najmalku 5 godini.

Vo ramkite na krivi~noto delo nedozvoleno preminuvawe na dr`avna

granica, toj {to se zanimava so nedozvoleno prefrlawe na drugi lica

preku granicata na Republika Makedonija ili toj {to od koristoqubie mu

ovozmo`uva na drug nedozvoleno preminuvawe na granicata, }e se

kazni so zatvor od {est meseci do pet godini. Ako deloto grabnuvawe

e storeno sprema maloletno lice, storitelot }e se kazni so zatvor

najmalku tri godini. Krivi~niot zakon so poseben ~len go sankcionira

odzemaweto na maloletnik, spored koj toj {to protivpravno }e odzeme

maloletno lice od roditel, posvoitel, staratel od ustanova ili od lice

komu {to toa mu e dovereno, ili zadr`uva ili spre~uva toa da bide kaj

liceto {to ima pravo na toa, ili go onevozmo`uva izvr{uvaweto na

izvr{nata odluka za dodeluvawe na maloletno lice, }e se kazni so

zatvor do edna godina. Ako ova delo e storeno od koristoqubie ili drugi

niski pobudi ili so primena na sila, zakana ili izmama ili ako poradi toa

pote{ko e zagrozeno zdravjeto, vospituvaweto , izdr`uvaweto ili

{koluvaweto na maloletnoto lice, storitelot }e se kazni so zatvor od tri

meseci do tri godini.

116

7.4. Deca pripadnici na malcinstva ili avtohtona grupa

(~len 30 od KPD)

Spored Ustavot na Republika Makedonija, pripadnicite na

nacionalnite malcinstva imaat pravo slobodno da gi izrazuvaat,

neguvaat i razvivaat svojot identitet i nacionalni osobenosti.

Republikata im ja garantira za{titata na etni~kiot, kulturniot, jazi~niot

i verskiot identite na nacionalnite malcinstva. Pripadnicite na

nacionalnite malcinstva imaat pravo da osnovaat kulturni i umetni~ki

institucii, nau~ni i drugi zdru`enija zaradi izrazuvawa, neguvawe i

razvivawe na svojot identitet. Isto taka, tie imaat pravo na nastava

na svojot jazik vo osnovnoto i srednoto obrazovanie na na~in utvrden

so zakon, a vo u~ili{tata vo koi obrazovanieto se odviva na jazikot na

nacionalnoto malcinstvo se izu~uva i makedonskiot jazik.

Ovaa ustavna odredba e konkretizirana so zakonite za

predu~ili{no, osnovno, sredno i visoko obrazovanie. Vo

predu~ili{noto obrazovanie programata se izveduva pokraj na

makedonski i na jazicite na nacionalnite malcinstva (albanski, turski i

srpski jazik). Vo u~ebnata 1994 - 1995 godina programata vo

predu~ili{nite ustanovi ja posetuvale 580 deca od albanska

nacionalnost, 100 deca od turska nacionalnost i 23 deca od srpska

nacionalnost. Spored Zakonot za osnovno obrazovanie, za

pripadnicite na nacionalnostite vospitno-obrazovnata rabota vo

osnovnoto u~ili{te se izveduva na jazikot i pismoto na nacionalnite

malcinstva na na~in utvrden so ovoj zakon, pri {to pripadnicite na

nacionalnite malcinstva zadol`itelno go izu~uvaat i makedonskiot

jazik. Za u~enicite koj nastavata ja sledat na jazicite na nacionalnite

malcinstva, pedago{kata dokumentacija se vodi i izveduva na

makedonski jazik so upotreba na kirili~noto pismo i na jazikot i

pismoto na nacionalnite malcinstva, a pedago{kata evidencija na

jazikot i pismoto na koj se izveduva nastavata. Nastavata vo

osnovnoto obrazovanie se izveduva pokraj na makedonski jazik, i na

albanski, turski, srpski, a fakultativno na romski i vla{ki. Vo u~ebnata

1994-1995 godina, 71.767 u~enici ja sledele nastavata vo osnovnoto

117

obrazovanie na albanski jazik, 5.456 u~enici na turski jazik i 753

u~enici na srpski jazik.

Ustavno zagarantiranoto sredno obrazovanie za pripadnicite na

nacionalnite malcinstva, se ureduva so Zakonot za sredno

obrazovanie, spored koj, za pripadnicite na nacionalnite malcinstva

vospitno-obrazovnata dejnost vo javnite u~ili{ta se izveduva na

jazikot i pismoto na nacionalnite malcinstva na na~in i pod uslovi

utvrdeni so ovoj zakon. U~enicite od nacionalnite malcinstva

zadol`itelno go izu~uvaat i makedonskiot jazik. Pedago{kata

evidencija i dokumentacija vo srednite u~ili{ta se vodi i izdava na

makedonski jazik so upotreba na kirilsko pismo. Za u~enicite koi

nastavata ja sledat na jazicite na nacionalnite malcinstva,

pedago{kata dokumentacija se vodi i izdava na makedonski jazik so

upotreba na kirilsko pismo i na jazikot i pismoto na nacionalnite

malcinstva, a pedago{kata evidencija se vodi na jazikot i pismoto na

nacionalnite malcinstva. Vo u~ebnata 1994 -1995 godina nastava na

albanski jazik vo srednite u~ili{ta sledele 7.402 u~enika ili 9.58% od

vkupniot broj, a na turski jazik 447 u~enika ili 0.58% od vkupniot broj.

Iako srednoto obrazovanie ne e zadol`itelno, odnosno u~enicite

dobrovolno se opredeluvaat da go prodol`at osnovnoto obrazovanie,

Vladata na R. Makedonija prezema niza merki za zgolemuvawe na

opfatot na u~enicite od malcinstvata vo srednoto obrazovanie, so cel

{to pove}e da se podobri obrazovnoto nivo na pripadnicite na

malcinstvata.

- Uslovite i kriteriumite za upis se ednakvi za site kandidati.

Priemnite ispiti se polagaat na jazikot na nastavata za koja se

prijavuva kandidatot.

- So odluka na Vladata, predvideno e formirawe na novi paralelki

na jazicite na nacionalnostite vo site onie slu~ai kade u~enicite

projavuvaat `elba da prodol`at vo sredno obrazovanie.

- Zgolemen e brojot na srednite obrazovni centri vo koi

nastavata se odviva na jazicite na nacionalnostite.

- Kontinuirano podobruvawe na kvalitetot na obrazovanieto,

preku izgotvuvawe na novi nastavni programi.

Vakvite merki go zgolemija zna~itelno opfatot na u~enicite od

nacionalnostite vo srednoto obrazovanie. Vo poslednite pet godini

118

zabele`itelen e ogromen porast na brojot na u~enicite koi nastavata

vo srednite u~ili{ta, ja sledat na jazicite na nacionalnite malcinstva,

pri {to kaj albanskata nacionalno malcinstvo ima zgolemuvawe od

157%, a kaj turskata od 132%. Sepak, opfatot seu{te celosno ne

soodvetstvuva na procentot na u~enici od albanskata nacionalnost

{to zavr{ile osnovno obrazovanie. Poradi toa Vladata kreira

kontinuirani merki za podobruvawe na situacijata. Ovoj problem e

prisuten samo kaj albanskoto malcinstvo, dodeka kaj site ostanati

malcinstva opfatot na u~enicite vo srednoto obrazovanie e

tradicionalno celosen. Vakvata sostojba se dol`i na :

- Socijalnata struktura spored koja pripadnicite na nekoi

malcinstvata, a osobeno na albanskoto malcinstvo se glavno ruralno

naselenie, koe za `al, i pokraj site afirmativni merki {to gi prevzema

Vladata, tradicionalno ne poka`uva interes za prodol`uvawe na

{koluvaweto po osnovnoto obrazovanie.

- Zabele`itelnoto otsustvo na `enskata populacija vo vkupniot

broj na u~enici od nacionalnostite {to go prodol`uvaat osnovnoto

obrazovanie. Ovaa tradicionalna opredelba povtorno e karakteristi~na

za ruralnoto albansko naselenie.

Nedovolniot opfat na u~enicite od nekoi malcinstva vo srednoto

obrazovanie, podocna negativno go determinira procentot na studenti

od ovie malcinstva na univerzitetite vo Skopje i Bitola.

So cel da se zadovolat potrebite na malcinstvata i vo sferata na

visokoto obrazovanie, pripadnicite na malcinstvata imaat mo`nost da

studiraat na nivniot maj~in jazik na:

1. Pedago{kite fakulteti vo Skopje i Bitola kade, pokraj na makedonski

jazik, se organiziraat ~etirigodi{ni studii i na albanski i turski jazik,

zaradi sozdavawe na soodvetno i kvalitetno educiran kadar za

osnovnoto i srednoto obrazovanie na malcinskite jazici;

2. Filolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo Skopje, na katedrite po

albanski jazik i literatura i turski jazik i literatura;

119

3. Fakultetot za dramski umetnosti kade e formirana posebna klasa na

studenti koi nastavata po stru~nite predmeti ja sledat na albanski i

turski jazik.

Posebno vnimanie se posvetuva na nastavnite programi za

izu~uvawe na istorija, literatura i umetnost, koi se prilagoduvaat na

na~in koj }e obezbedi natamo{no razvivawe na kulturniot i etni~ki

identitet na malcinstvata.

Zaradi zgolemuvawe na opfatot na studentite od malcinstvata

na univerzitetite vo Republika Makedonija, Vladata donese odluka za

voveduvawe na sistem na kvoti ednakov na procentualnata

zastapenost na malcinstvata vo vkupnata populacija.

Vo vrska so ostvaruvaweto na slobodata na veroispoved (vidi

3.5.) , a vo vrska so dostapnosta kon soodvetni informacii na maj~in

jazik ( vidi 3.4.).

120