CREDO Osnovna Studija Industrijskih Sektora SI BiH

M. i Ž. Crnogorčevića 5; BA-75000 Tuzla; Bosnia and Herzegovina Sufinasira “Sida” Tel: +387 35 274 385; E-mail: [email protected]; Web: www.nerda.ba Co-funded by “Sida” Broj PDV obveznika: 209683030008; Identifikacioni broj: 4209683030008 Poreski broj: 03011755; Banka: NLB Tuzlanska Banka; Račun: 132-100-03117019-42

Osnovna studija

industrijskih sektora

Tuzla, januar 2008.

2

S A D R Ž A J

1. UVOD 2

2. SAŽETAK 5

Osnovni socio-ekonomski pokazatelji regije SI BiH 5 Sektori sa najvećim potencijalom rasta 6

3. METODOLOŠKI PRISTUP 8

4. OSNOVNI TRENDOVI RAZVOJA REGIJE SJEVEROISTOČNA BiH 10

Demografski trendovi 10 Smanjenje ekonomske moći demografske strukture 13

5. ANALIZA IZABRANIH INDUSTRIJSKIH SEKTORA 21

Izbor metodologije analize 21 Kriteriji za izbor sektora sa najvećim potencijalom rasta 22

Kvantitativne i kvalitativne karakteristike sektora 22 Metalna industrija 24

Drvna industrija 28

Prehrambena industrija 33

Tekstilna industrija 38

Industrija obuće 42

Energetika 46

Turizam 48

Industrija plastike 53

Industrija građevinskih materijala 54

Industrija papira i štampe 56

Industrija informaciono komunikacionih tehnologija 57

6. IZBOR SEKTORA SA NAJVEĆIM POTENCIJALOM RASTA 59

Pokazatelji poslovne efikasnosti 59 Ukupan prihod po zaposlenom 60

Dobitak po zaposlenom 61

Gubitak po zaposlenom 62

Pokazatelji izvozne efikasnosti 63 Izvoz po zaposlenom 63

Učešće izvoza u ukupnom prihodu 64

Ostali pokazatelji efikasnosti poslovanja 65 Prosječna mjesečna plaća po zaposlenom 65 Relativno učešće pojedinih sektora 66

Učešće u ukupnom prihodu 66

Učešće u dobitku 67

Učešće u gubitku 68

Učešće u izvozu 69

Rangiranje inicijalno izabranih sektora 69 Kvantifikacija kvalitativnih indikatora 69 Kvantifikacija izvedenih pokazatelja poslovanja 70 Rangiranje industrijskih sektora prema kvalitativnim i kvalitativnim pokazateljima 73

3

Izbor industrijskih sektora za CREDO projekt 74

1. UVOD

U sklopu aktivnosti delegacije Evropske komisije u BiH na formiranju pet regionalnih razvojnih agencija (RRA), sa ciljem da se stimuliše i koordinira ekonomski razvoj na regionalnoj bazi, za ekonomski region Sjeveroistočna Bosna i Hercegovina (SI BiH) formirano je 2004. godine Udruženje za razvoj NERDA1. NERDA je definisala svoju misiju na sljedeći način:

''Jedinstvena svrha Udruženja za razvoj NERDA je da stimuliše ekonomski razvoj

ekonomske regije Sjeveroistočne BiH, upravljajući strateškim razvojem, da bude oruđe u

rukama ljudi, poslovne zajednice, nevladinih organizacija (NVO) i vlada, koje će

zajednički raditi na smanjenju siromaštva, ekonomskoj stabilnosti i stabilnosti ekonomske

regije SI BiH i cijele BiH. Izvršavajući svoju misiju, NERDA sprovodi specifične projekte,

koji pružaju podršku razvoju sektora malih i srednjih preduzeća (MSP) i smanjenju

siromaštva, kroz koordinaciju regionalnih i lokalnih aktivnosti.''

NERDA je učestvovala u izradi Regionalne strategije ekonomskog razvoja SI BiH i glavni je koordinator njene implementacije.2 Nakon što je realizovala izradu Regionalne strategije ekonomskog razvoja SI Bosne, NERDA je inicirala projekat CREDO3 (Competitive Regional Economic Development) - Konkurentni regionalni ekonomski razvoj u sjeveroistočnoj BiH, čiju realizaciju finansira Švedska agencija za međunarodni razvoj i saradnju (Sida). Osnovni cilj projekta CREDO je stvaranje uslova za kreiranje novih radnih mjesta (uz očuvanje i

unaprijeđenje postojećih) i smanjenje siromaštva, kroz podršku rastu i razvoju malih i

srednjih preduzeća u odabranim industrijskim sektorima. Koristeći iskustva agencije NERDA u predhodnim projektima i aktivnostima u regiji, ovaj projekat za cilj ima i strateško

povezivanje resursa iz odabranih industrijskih sektora, općinskih/opštinskih vlasti,

akademskih institucija, lokalnih i međunarodnih investitora, dijaspore i drugih.

Projekat CREDO realizuje se u dvije faze: u prvoj (faza 1) se definišu sektorski problemi, ciljevi i mogućnosti infrastrukturnih intervencija u svrhu jačanja konkurentnosti u ekonomskom regionu Sjeveroistočna BiH, a u drugoj (faza 2) se ove intervencije implementiraju u aktivnosti općina i kompanija (MSP) u regionu. Osnovna filozofija CREDO projekta je zasnovana na procesu fokusiranom na iskorištenje mogućnosti i usmjerenom ka ostvarenju ciljeva, pri čemu se identifikacija problema vrši nakon utvrđivanja mjerljivih ciljeva, tako da su napori orijentisani samo ka otklanjanju onih problema koji su prepreke za ostvarenje ciljeva. Paket mjera odnosno intervencija će biti određen u fazi 1 na osnovu pokazatelja iz Osnovne studije i Sektorskih Gap Analiza.

1 NERDA: North East Regional Development Agency (Razvojna Agencija za ekonomsku regiju Sjeveroistočna Bosna i Hercegovina) 2 Regional Economic Development Strategy for North-East BiH, December 2004. (vidi www.nerda.ba) 3 Opis projekta CREDO je dostupan na www.credo.ba

4

Osnovna studija će identifikovati postojeće stanje, situaciju industrijskih sektora u regiji SI BiH i ključne sektorske aktere, dok će Gap analize kvantificirati razliku izmedju posmatranih sektora u BiH i susjednih država, njihove sadašnje karakteristike i potencijalne oblasti unapređenja, kao i postaviti mjerljive ciljeve za realizaciju CREDO projekta.

U ekonomskom regionu SI BiH do sada nisu realizovani slični projekti, mada je potreba za ovakvom vrstom projekta već identifikovana od strane osnivača agencije NERDA.4. Ovo upravo odražava činjenicu da samo sistemski, integrativni pristup ekonomskom razvoju, zasnovan na intervencijama prvenstveno određenim od strane MSP, može obezbijediti rast i kreirati nova radna mjesta.

U cilju kvalitetnije izrade ove Osnovne studije NERDA je angažovala lokalne i međunarodne konsultante. U izradi ovog materijala korišteni su, između ostalog, i rezultati istraživanja angažovanih konsultanata. Osnovni zadatak lokalnih konsultanata je bio da identifikuju relevantne faktore regionalnog ekonomskog rasta, te da na osnovu kvantitativne analize izabranog uzorka od 260 MSP predlože izbor sektora sa najvećim potencijalima ekonomskog rasta i najvećim izgledima za stvaranje uslova za kreiranje novih radnih mjesta. Rezultati istraživanja lokalnih konsultanata prezentirani su u studiji pod nazivom ''Osnovna

studija identifikacija sektora sa najvećim potencijalom rasta u ekonomskoj regiji

sjeveroistočna BiH''5. Osnovni zadaci međunarodnih konsultanata su bili identifikacija:

• Prioritetnih industrijskih sektora na osnovu kvalitativnih analiza

• Ključnih aktera i mjerljivih ciljeva u svakom od odabranih sektora

• Prepreka i ograničenja za postizanje sektorskih ciljeva

Rezultati istraživanja međunarodne konsultantske agencije SDA (Swedish Development Advisors AB) prezentirani su u njihovom finalnom izvještaju.6

U ovoj Osnovnoj studiji rezultati dosadašnjih istraživanja prezentirani su u slijedećim poglavljima:

• Osnovni trendovi razvoja ekonomske regije sjeveroistočna Bosna i Hercegovina

• Analiza izabranih industrijskih sektora (uz identifikovanje ključnih aktera, prepreka i ograničenja za razvoj)

• Identifikacija sektora sa najvećim potencijalom rasta (i definicija mjerljivih ciljeva u svakom od odabranih sektora)

4 Vlasti svih opština/općina i Brčko Distrikta BiH potpisali su pisma podrške CREDO projektu i namjeru da u njemu učestvuju. 5 dr. Kadrija Hodžić, dr. Muharem Klapić,''''Osnovna studija identifikacija sektora sa najvećim potencijalom rasta u ekonomskoj regiji sjeveroistočna

BiH''5, Dec. 2007. 6 Swedish Development Advisors AB, ''Final Report for CREDO project, Phase 1, Lot 1'', Nov. 2007.

5

2. SAŽETAK

U ovom poglavlju sumirani su najvažniji nalazi i zaključci Osnovne studije.

2.1. Osnovni socio-ekonomski pokazatelji regije SI BiH

1. Regija sjeveroistočna BiH ima značajne demografske potencijale: sa 1.017.997 stanovnika najnaseljenija je regija u BiH (140 st./km² u Regiji prema 75 st./km² u BiH), bilježi veću stopu prirasta stanovništva od prosjeka BiH (0,6 % spram 0,2 % u BiH) i ima veće učešće radnog kontigenta u ukupnom broju stanovnika od prosjeka BiH (67,8 % naspram 66,9 % u BiH), dok se radni potencijal (radna snaga) povećava po prosječnoj stopi od 2,3%.

2. Regija SI BiH još nije dostigla predratni nivo GDP per capita (u 2006. godini dostignuto je 97,9 % GDP per capita iz 1990. godine).

3. Postdejtonsko vrijeme u Bosni i Hercegovini je označilo produbljivanje jaza u

razvijenosti pojedinih općina ove regije, mjereno ukupno ostvarenim GDP-om. Dok je prije rata (1990) omjer šest najrazvijenijih (Tuzla, Bijeljina, Brčko, Zvornik, Banovići i Lukavac) i šest najnerazvijenijih općina (Donji Žabari, Osmaci, Pelagićevo, Vukosavlje, Teočak i Han Pijesak) iznosio 32:1, u 2006. godini je ovaj omjer porastao na 57:1, što shodno tendenciji povećane demografske koncentracije u velike gradove, govori o njima kao polovima

(ekonomskog) rasta. Tezu o produbljivanje jaza razvijenih i nerazvijenih općina zorno potvrđuje i činjenica da razvijenije općine bilježe trend povećavanja ukupno ostvarenog GDP-a, a nerazvijenije trend njegovog smanjivanja.

Najviše zaposlenih koncentrisano je u dva subregionalna područja: četiri općine Tuzlanskog bazena (Banovići, Lukavac, Tuzla i Živinice) i područje Posavina-Semberija (sa najvećim gradovima Bijeljina, Brčko i dijelom općina Gradačac), što čini 65 % ukupnog broja zaposlenih u Regiji.

4. Uprkos demografskom rastu i rastu radnog potencijala uposlenost radne snage, međutim, je vrlo niska, što doprinosi smanjenju ekonomske moći demografske strukture, kako to pokazuju sljedeći indikatori:

a) Ukupno stanovništvo Regije čini 26,4% ukupnog broja stanovnika BiH a formira 21,2% ukupnog GDP BiH;

b) Učešće zaposlenih u ukupnom broju stanovnika je osjetno smanjeno: u 1991. godini bilo je zaposleno 23,9% ukupnog stanovništva, a 2006. godine tek 15,5 %, dok je broj zaposlenih dostigao tek 66,8% nivoa iz 1991. godine.

c) Registrirana stopa nezaposlenosti (47,7%) je veća od prosjeka BiH (44,5%), što se odražava i na manji GDP per capita u Regiji od onog prosječnog u BiH: ostvareni

6

GDP per capita Regije SI BiH (3.722 KM) čini tek 80,4 % prosječnog GDP per capita BiH (4.633 KM).

2.2. Sektori sa najvećim potencijalom rasta

1. Primjenom metode rangiranja, a na osnovu vrijednosti izabranih (kvantitativnih i

kvalitativnih) indikatora (pokazatelja) potencijala rasta utvrđen je slijedeći rang sektora sa najvećim potencijalima rasta i zapošljavanja:

1. Industrija plastike i gume

2. Metalni sektor

3. Prehrambena industrija

4. Drvna industrija

5. Industrija obuće

6. Industrija papira i štampe

7. Industrija građevinskih materijala

8. ICT

9. Tekstilna industrija

10. Turizam

2. Na osnovu rezultata provedene ankete kojom su obuhvaćena 260 ekonomska subjekta sa područja regije SI BiH, te podataka resornih kantonalnih ministarstva, izvršena je analiza relevatnosti pojedinih od ovih sektora, njihov dosadašnji razvoj i razvojne mogućnosti. Izbor sektora proveden je na bazi izvedenih vrijednosti nekoliko skupina indikatora ekonomskog rasta, odnosno kvaliteta privređivanja, i to:

- pokazatelja poslovne efikasnosti,

- pokazatelja izvozne efikasnosti,

- ostali pokazatelji ekonomskog poslovanja

3. Za konačno opredjeljenje kod izbora sektora i preduzeća sa najvećim potencijalima rasta osim kvantitativnih uzeti su u obzir i pokazatelje kvalitativne prirode, tj uticaj multiplikativnog doprinosa pojedinih sektora (npr. ICT i turizma) na ukupni ekonomski razvoj.

4. Na osnovu uporedne analize izabranih industrijskih sektora, NERDA je donijela sljedeće zaključke vezano za sektore i projekte koji će biti uključeni u CREDO projekt:

7

a. U sektorskim i GAP analizama biće uključeni: • Metalni sektor

• Prehrambena industrija

• Drvna industrija

b. Projekti koji su bazirani na primjeni novih tehnologija i inovacionih organizacionih modela biće uključeni u okviru tzv. „sektora baziranog na znanju“. Ovdje prije svega mogu konkurisati projekti iz sektora IKT-a, ali i inovativni projekti iz sektora turizma ili projekti vezani za sektor energetike.

c. Sektor plastike i gume, odnosno sektor plastike, koji je dominantno prisutan u opštini Gračanica, biće uključen u CREDO projekt preko pružanja pomoći na organizovanju viših oblika saradnje MSP-a (formiranje mreže MSP-a, eventualno klastera i/ili tehnološkog centra/parka). Na ovaj način uključivanje sektora plastike potpada pod sektor baziran na novim tehnologijama i inovacijama.

8

3. METODOLOŠKI PRISTUP

Metodološki pristup analizi relevantnosti izabranih industrijskih sektora sa aspekta ciljeva CREDO projekta zasniva se na korištenju:

• Kvantitativnih podataka prikupljenih iz dostupnih primarnih izvora (podaci i dokumenti Agencije za statistiku BiH i statističkih zavoda FBiH i RS, ministarstava vlade Tuzlanskog kantona, biroa za zapošljavanje, opština/općina),

• Kvantitativnih podataka prikupljenih tokom anketiranja uzorka od 260 MSP sa područja SI BiH,

• Kvalitativnih podataka prikupljenih tokom radionica u agenciji NERDA sa relevantnim akterima lokalnog/regionalnog ekonomskog razvoja i na osnovu intervjua za vrijeme posjeta izabranim MSP i lokalnim zajednicama,

• Rezultata istraživanja nekih od do sada publikovanih studija i strategija razvoja (npr. Strategija srednjeročnog razvoja BiH, Strategija razvoja TK, Strategija razvoja ekonomske regije SI BiH)

U sistematizaciji prikupljenih podataka o lokalnim zajednicama (teritorijalnim jedinicama ekonomske regije SI BiH) korištena je EUROSTAT metodologija, koja je primijenjena uz podršku međunarodnog konsultanta. Primjenjena metodologija će predstavljati osnovu za razvoj informacionog sistema Teritorijalna baza podataka ekonomskog regiona SI BiH, koji će se u 2008. godini NERDA razviti u saradnji sa opštinama/općinama. Ovaj informacioni sistem će se ubuduće koristiti i za provođenje analiza regionalne konkurentnosti pomoću Shift Share metodologije. Prilikom prikupljanja kvantitativnih (statističkih) podataka uočene su teškoće prilikom dobijanja potrebnih podataka, koji se u BiH arhiviraju na različitim mjestima (statistički zavodi i Agencija, biroi za zapošljavanje, privredne komore, ministarstva i opštine/općine). Zato će, u procesu razvoja Teritorijalne baze podataka, NERDA izraditi metodologiju koordinacije prikupljanja socio-ekonomskih pokazatelja po opštinama/općinama, kao osnovnim objektima informacionog sistema.

Analize prezentirane u ovoj studiji su bazirane na korištenju zvaničnih (statističkih) podataka (svedenih na nivo opština/općina). Vezano za pouzdanost korištenih podataka važno je napomenuti da je posljednji zvanični popis u BiH vršen 1991. godine. Zato većina korištenih podataka predstavlja procjene nadležnih institucija (npr. procjenjeni podaci o broju stalno prisutnih stanovnika, kao osnovni podaci za analize, moraju se uzimati sa određenim oprezom)7. Stoga će u 2008. godini NERDA organizovati provjeru korištenih podataka u

7 Prema popisu iz 1991. godine u BiH je registrovano 4.377.033 stanovnika. Agencija za statistiku BiH za 2004. godinu donosi

procjenu o 3,842 mil. stanovnika. Za 2005. godinu Jedinica za ekonomska istraživanja (EPPU) BiH procjenjuje broj stanovnika

na 3,844 mil., Svjetska banka donosi ocjenu od 4,155 mil. a U.S. Buro of the Censusu od 4,025 mil. Prilikom izrade Studije

energetskog sektora BiH, na osnovu provedene ankete o potrošnji energije u domaćinstvima na uzorku od 4.000

domaćinstava na 55 lokacija, broj stalno prisutnog stanovništva u BiH se procjenjuje na 3,556 mil.

9

saradnji sa predstavnicima lokalnih vlasti. Prikupljanje i analiza podataka o tržištu rada biće detaljnije obrađena u 2008. godini u toku aktivnosti na primjeni pro-poor metodologije.

U cilju analize kvantitavnih pokazatelja poslovanja MSP u izabranim industrijskim sektorima NERDA je u saradnji sa lokalnim konsultantima sačinila upitnik i anketirala 260 predstavnika MSP-a. Uzorkom su ravnomjerno obuhvaćene sve opštine/općine SI BiH. Izbor MSP u pojednim opštinama je urađen u saradnji sa predstavnicima lokalnih vlasti. Pri tome su kao ciljna grupa definisana MSP koja imaju potencijal rasta. Prikupljeni podaci su korišteni prilikom istraživanja lokalnih i međunarodnih konsultanata, i djelimično su prikazani u njihovim izvještajima/studijama. Na osnovu analiza koje su proveli lokalni konsultanti NERDA je izvršila rangiranje potencijalnih industrijskih sektora.

Kvalitativni podaci o izabranim industrijskim sektorima prikupljeni su za vrijeme radionica koje su međunarodni eksperti organizovali sa zaposlenim u agenciji NERDA i sa lokalnim akterima ekonomskog razvoja. Zaključci sa ovih radionica sistematizovani su u izvještaju međunarodnih konsultanata. U cilju identifikacije konkurentskih sposobnosti MPS po pojedinim sektorima NERDA je u saradnji sa međunarodnim ekspertom organizovala intervjue sa predstavnicima MSP prilikom posjeta na terenu. Nalazi sa provedenih intervjua su sumirani na dvije radionice međunarodnih eksperata i zaposlenih u agenciji NERDA, kao i u finalnom izvještaju konsultanta SDA AB. Na osnovu kvalitativnog istraživanja NERDA je izvršila rangiranje izabranih sektora koristeći ekspertske procjene svojih stručnjaka. Sumiranjem rezultata rangiranja, dobijenih na osnovu kvantitativnih i kvalitativnih indikatora, NERDA je sačinila prijedlog konačne rang liste prioritetnih sektora na osnovu koje su donešeni zaključci vezani za dalje aktivnosti u CREDO projektu.

10

4. OSNOVNI TRENDOVI RAZVOJA REGIJE SJEVEROISTOČNA BIH

U prijeratnom vremenu (do 1991. godine), ekonomsku sliku regije SI BiH su formirali kapaciteti:

(a) industrije, energetike i rudarstva, koncentrisani uglavnom na područje Tuzlanskog bazena (općine: Tuzla, Banovići, Lukavac i Živinice), uključujući i opštinu Ugljevik, i

(b) agro-industrijske proizvodnje, koncentrisani na području Posavine i Semberije (općine Bijeljina i Brčko), uključujući i opštinu Zvornik.

Tranzicijski procesi i posljedice devastiranja u ratu (migracije stanovništva, zastarjelost tehnologija, nisko poslijeratno korišćenje kapaciteta, gubitak predratnih tržišta, nedostatak kapitala i alarmantan nivo nezaposlenosti) značajno su umanjili

ekonomsku snagu Regije.

4.1. Demografski trendovi

Ekonomski region Sjeveroistočna Bosna je najnaseljeniji u BiH, a u predratnom periodu je važio i kao demografski najpropulzivnija regija. Iako znatno slabijeg intenziteta nego prije rata, prirodni prirast stanovništva Regije u ukupnom postratnom razdoblju (od 0,6 %) je i dalje veći od prosječnog nivoa BiH, koji pored toga ima smanjujući trend ( sa 0,3 % za period 1996-2002. na 0,2 % za period 2002-2006.).

Na teritoriji današnje ekonomske regije Sjeveroistočna Bosna, prema popisu iz 1991. godine, živjelo je 973.855 stanovnika da bi nakon rata, a prema procjenjenom stanju u 2006. godini, taj broj povećan na 1.017.997 stanovnika. Ovo povećanje broja stanovnika od 3,4 %, međutim, manje je izraz prirodnog priraštaja stanovništva a više migracionih kretanja uslovljenih ratnim zbivanjima.

11

Značajna razlika između udjela u površini (od 14,2%) od udjela u ukupnom stanovništvu (od 26,4 %) govori o konstantno intenzivnijoj naseljenosti u odnosu na BiH prosjek (140 st./km² u Regiji prema 75 st./km² u BiH). Karakteristično je da učešće Regije u ukupnom broju stanovnika BiH ima tendenciju rasta (od 22,6 % u 1991., 23,5 % u 1996. do 26,4 % u 2006. godini), što je vidljivo iz Tabele 4.1.

Tabela 4.1: Dinamika ukupnog broja stanovnika u regionu SI BiH i BiH

Godina Region SI BiH % od ukup. broja

stanovnika u BiH

1991. 984.484 4.354.911 22,6

1996. 876.546 3.733.245 23,5

2002. 993.392 3.832.099 25,9

2006. 1.017. 997 3.861.764 26,4

Izvor: SG BiH, SGJ, i dokumentacija Agencije za statistiku BiH.

Posmatrano pojedinačno po općinama vidljivo je da pojedine općine u Regiji imaju povećan broj stanovnika u odnosu na predratno stanje (npr. Banovići, Bijeljina, Gračanica, Srebrenik, Tuzla, Vlasenica). To znači da ove općine imaju neto imigracijski (useljivački) karakter. S druge strane pojedine općine (npr. Odžak, Orašje, Vukosavlje, Brod, Modrića, Šamac, Lopare, Osmaci, Šekovići, Srebrenica, Bratunac) imaju smanjenje broja stanovnika, odnosno neto emigracijski karakter. Analizom strukture opština koje bilježe porast stanovnika uočava se trend migracije prema većim urbanim centrima. Time se potvrđuje teza o nerealnoj slici urbanizacije Regije i jakom pritisku na velike gradove, kroz značajnu razliku broja stanovnika u gradskim u odnosu na seoska naselja. Prema procjeni datoj na osnovu podataka u Tabeli 4.2, taj odnos je cca 60:40% u korist gradskog stanovništva, za razliku od predratnog perioda, kada je taj odnos iznosio 42:58%.

Na području regije SI BiH uočljivo je i formiranje ''novih'' poslijeratnih opština/općina: Šamac-Domaljevac, Vukosavlje, Ćelić, Doboj-Istok, Donji Žabari, Teočak, Sapna, Pelagićevo, Osmaci, i Petrovo, čije teritorije su prije rata pripadale općinama/opštinama: Bosanski Šamac, Bosanski Brod, Lopare, Gračanica, Kalesija, Odžak, Ugljevik i Zvornik.

Detaljnija analiza trendova demografskih i socio-ekonomskih pokazatelja po općinama/opštinama, posebno sa ciljem utvrđivanja strukture stanovništva (po emigraciono-imigracionim karakteristikama, godištima, radnoj aktivnosti kao i poređenja prijeratne i poslijeratne strukture), biće urađena u 2008. godini u socio-ekonomskim analizama za svaku opštinu.

12

Tabela 4.2: Broj stanovnika regije SI BiH po općinama 1991-2006.

Općina 1991. 2006. Indeks 1 Šamac-Domaljevac 4.151 5.007 120,6 2 Odžak 21.536 15.918 73,9 3 Orašje 26.056 22.633 86,9 4 Banovići 26.590 28.918 110,9 5 Čelić 9.258 15.378 166,1 6 Doboj Istok 10.036 10.607 105,7 7 Gračanica 48.372 53.381 110,4 8 Gradačac 53.512 47.494 88,7 9 Kalesija 35.108 35.147 100,1

10 Kladanj 16.070 15.799 98,3 11 Lukavac 51.070 51.978 101,8 12 Sapna 15.523 14.349 92,4 13 Srebrenik 40.896 42.218 103,2 14 Teočak 5.560 7.052 126,8 15 Tuzla 131.618 133.861 101,6 16 Živinice 54.783 53.053 96,8 17 Vukosavlje 7.521 6.250 83,1 18 Brod 34.138 20.341 59,6 19 Modriča 35.613 28.402 79,8 20 Šamac 28.808 23.189 80,5 21 Pelagićevo 7.655 7.865 102,7 22 Donji Žabari 1.420 1.930 135,9 23 Lopare 29.322 16.865 57,5 24 Bijeljina 96.988 108.671 112,0 25 Ugljevik 20.027 16.899 84,4 26 Zvornik 66.772 51.382 76,9 27 Osmaci 8.142 6.400 78,6 28 Šekovići 9.629 10.099 104,9 29 Vlasenica 18.365 20.301 110,5 30 Milići 15.577 10.146 65,1 31 Srebrenica 36.66 21.768 59,4 32 Bratunac 33.619 22.879 68,1 33 Petrovo 10.762 11.975 111,3 34 Han-Pijesak 6.348 4.882 76,9 35 Brčko 86.627 74.960 86,5

13

UKUPNO REGIJA 984.484 1.017.997 103,4

UKUPNO BIH 4.377.033 3.861.764 88,2

Izvor: Nacionalni sastav stanovništva (rezultati za republiku BiH po općinama i naseljenim mjestima 1991.), Državni zavod za statistiku BiH, Sarajevo, 1993. godina.

Napomena: U prikazivanju broja stanovnika 1991. godine izvršena je korekcija srazmjerno preustrojstvu teritorija pojedinih općina tokom ili nakon rata. U tom slučaju je stanje za 1991. godinu iskazano prema sadašnjem teritorijalnom obimu pojedinih općina. Teritorija pojedinih općina je reducirana (npr. Bosanski Šamac, Bosanski Brod, Gračanica, Lopare, Kalesija, Odžak, Ugljevik, Zvornik) a od njihovih teritorija su nastale nove općine (npr. Šamac-Domaljevac, Ćelić, Doboj-Istok, Donji Žabari, Sapna, Pelagićevo, Osmaci, Petrovo).

4.2. Smanjenje ekonomske moći demografske strukture

Demografska snaga Regije raste. Radi se o najnaseljenijem regionu u BiH, koji bilježi veću stopu prirasta stanovništva od prosjeka BiH (u posljednjih 5 godina je to 0,6% u Regiji spram 0,2% u BiH) i koji ima veće učešće radnog kontigenta u ukupnom broju stanovnika od prosjeka BiH (67,8% naspram 66,9% u BiH). Pored toga, Regija ima radni potencijal (radna snaga) od 301.267 osoba, koji se povećava po prosječnoj stopi od 2,3%. Korišćenje radne snage, međutim, vrlo je nisko, a njena (ne)efikasnost govori o smanjenju ekonomske moći demografske strukture. Smanjena ekonomska moć demografske strukture vidljiva je, naročito, po osnovu sljedećih indikatora:

- učešće zaposlenih u ukupnom broju stanovnika je značajno smanjeno (u 1991. godini bilo je zaposleno 23,9% ukupnog stanovništva, a 2006. godine tek 15,5%).

- u istom periodu i broj zaposlenih je osjetno smanjen, a stopa nezaposlenosti je veća od prosjeka BiH, što se odražava i na manji prosječni GDP per capita u Regiji od prosječnog GDP per capita na nivou BiH.

- ostvareni GDP per capita regije SI Bosna (3.722 KM) čini tek 80,4% prosječnog GDP per capita BiH (4.633 KM).

- 1,017 miliona stanovnika Regije čini 26,4% ukupnog broja stanovnika BiH, a formira 21,2% ukupnog GDP BiH.

Trendovi kretanja broja stanovnika i zaposlenosti prikazani su u Tabeli 4.3.

Tabela 4.3: Stanovništvo i zaposlenost u Regionu SI BiH 1991-2006.

Stanovništvo i zaposlenost 1991 2006 Index

Broj stanovnika 984.484 1.017.997 103,4

Broj zaposlenih 235.757 157.422 66,8

Broj zaposlenih/br.stanovnika

23,9 % 15,5 %

14

Izvor: SG BiH, SGJ, i dokumenatcija Agencije za statistiku BiH i Zavoda za zapošljavanje u BiH

U poslijeratnom periodu izražen je snažan trend rasta zvanično registrovane stope nezaposlenosti, koja je u 2006. dostigla alarmantnu razinu od 47,7% (što je iznad prosječne stope nezaposlenosti na nivou BiH, gdje iznosi 44,5%). Broj zaposlenih dostigao je tek 66,8% nivoa iz 1991. godine. Regija SI Bosna u godišnjem povećanju nezaposlenosti u BiH participirala je tokom zadnjeg srednjoročnog perioda u nivou od 25–30%. U tabeli 4.4. prikazani su trendovi registrovanog broja zaposlenih i nezaposlenih.

Tabela 4.4: Broj zaposlenih i nezaposlenih na regiji SI BiH 2000-2006.

2000 2002 2006 Index

Broj zaposlenih 141.191 147.060 157.422 111,5

Broj nezaposlenih 108.063 124.549 143.845 133,1

Stopa nezaposlenosti

43,3 % 45,7 % 47,7 %

Izvor: SG BiH, SGJ, i dokumentacija Agencije za statistiku BiH i Zavoda za zapošljavanje u

15

Pregled stanja radne snage (zaposlenosti i nezaposlenosti) po pojedinim općinama prikazan je u Tabeli 4.5.

Tabela 4.5: Radna snaga: zaposleni i nezaposleni u Regiji SI BiH 2006. god.

RB Općine Radna snaga Broj Broj Stopa Stopa

1 Šamac-Domaljevac 962 465 497 9,3 51,7 2 Odžak 4.697 1.990 2.707 12,5 57,6 3 Orašje 6.754 3.863 2.891 17,1 42,8 4 Banovići 10.192 5.168 5.024 17,9 49,3 5 Čelić 3.015 976 2.039 6,3 67,6 6 Doboj Istok 3.966 1.197 2.769 11,3 69,8 7 Gračanica 15.669 7.140 8.529 13,4 54,4 8 Gradačac 11.708 4.707 7.001 9,9 59,8 9 Kalesija 10.069 2.077 7.992 5,9 79,4 10 Kladanj 4.418 1.788 2.630 11,3 59,5 11 Lukavac 17.399 7.902 9.497 15,2 54,6 12 Sapna 2.624 562 2.062 3,9 78,6 13 Srebrenik 10.191 3.771 6.420 8,9 63,0 14 Teočak 1.990 399 1.591 5,7 79,9 15 Tuzla 46.764 27.963 18.801 20,9 40,2 16 Živinice 19.699 7.643 12.056 14,4 61,2 17 Vukosavlje 566 346 220 5,5 38,9 18 Brod 5.458 3.196 2.262 15,7 41,4 19 Modriča 8.695 4.999 3.696 17,6 42,5 20 Šamac 4.212 2.996 1.216 12,9 28,9 21 Pelagićevo 795 472 323 7,4 40,6 22 Donji Žabari 119 61 58 3,2 48,7 23 Lopare 2.344 1.180 1.164 7,0 49,7 24 Bijeljina 36.113 26.562 9.551 24,4 26,4 25 Ugljevik 5.796 4.358 1.438 25,8 24,8 26 Zvornik 13.106 8.669 4.437 16,9 33,9 27 Osmaci 756 295 461 4,6 61,0 28 Šekovići 1.639 885 754 8,8 46,0 29 Vlasenica 3.967 2.442 1.525 12,0 38,4 30 Milići 3.234 2.169 1.065 21,4 32,9 31 Srebrenica 3.713 2.167 1.546 10,0 41,6 32 Bratunac 5.993 3.970 2.023 17,4 33,8 33 Petrovo 1.490 885 605 7,4 40,6 34 Han-Pijesak 1.200 570 630 11,7 52,5 35 Brčko 31.954 13.589 18.365 18,1 57,5 UKUPNO 301.267 157.422 143.845 15,5 47,7

UKUPNO BIH 1.179.904 655.065 524.839 17,0 44,5

UKUPNO FBIH

751.617 389.249 362.368 16,8 48,2

16

UKUPNO RS 396.333 252.227 144.106 17,2 36,4

Izvor: Procjena za općine koje pripadaju RS izvršena je u Federalnom zavodu za programiranje razvoja uz korištenje publikacije Republičkog zavoda za statistiku RS i Agencije za rad i zapošljavanje BiH, a za općine koje pripadaju FBiH izvor je Federalni zavod za statistiku.

Najviše zaposlenih koncentrisano je u dva subregionalna područja: četiri općine Tuzlanskog bazena (Banovići, Lukavac, Tuzla i Živinice) i područje Posavina-Semberija (sa najvećim gradovima Bijeljina, Brčko i dijelom općina Gradačac), što čini 65% ukupnog broja zaposlenih u Regiji.

Najveće stope registrirane nezaposlenosti (iznad 50%) imaju male općine: Šamac-Domaljevac, Odžak, Čelić, Doboj-Istok, Sapna, Teočak, Donji Žabari, Osmaci, Han Pijesak, od kojih najviše Teočak (79,9%) i Sapna (78,6%). Uoćava se da se enormno velike stope nezaposlenosti uglavnom pojavljuju u novoformiranim općinama.

Po nivou razvijenosti, mjereno nivoom GDP per capita (p.c.), ekonomska regija sjeveroistočna BiH ima zaostajući trend u odnosu na nivo razvijenosti BiH, što se vidi iz pregleda iz Tabele 4.6:

Tabela 4.6: Učešće GDP per capita ekonomske regije SI BiH u prosječnom GDP p.c BiH

1990. 2002. 2006.

Učešće GDP p.c Regije u prosječnom GDP p.c BiH

96,4 % 88,7 % 80,4 %

GDP per capita (u KM) 3.801 2.063 3.722

Ekonomska regija SI BiH još nije dostigla predratni nivo GDP per capita (u 2006. godini dostignuto je 97,9 % GDP per capita iz 1990. godine).

Od 35 općina u regiji, samo je njih 9 prešlo nivo GDP per capita koji su ostvarili 1990. godine (indeksi rasta: Šamac-Domaljevac=163,1; Odžak=114,6, Orašje=104,7; Kalesija=162,2; Kladanj=110,7; Srebrenik=125,0; Tuzla=113,0, Milići=126,3 i Brčko=203,9). Od ostalih 26 općina sa manjim GDP per capita od prijeratnog, izraziti pad indeksa GDP per capita imaju: Srebrenica=31,1; Vlasenica=35,9; Pelagićevo=36,1; Vukosavlje=44,9; Čelić=49,5; Teočak=51,4;

Postdejtonski period u Bosni i Hercegovini je označilo produbljivanje jaza u razvijenosti

pojedinih općina ove regije, mjereno ukupno ostvarenim GDP-om (vidjeti Tabele 4.8. i 4.9). Dok je prije rata (1990.) omjer šest najrazvijenijih (Tuzla, Bijeljina, Brčko, Zvornik, Banovići i Lukavac) i šest najnerazvijenijih općina (Donji Žabari, Osmaci, Pelagićevo, Vukosavlje, Teočak i Han Pijesak) iznosio 32:1, u 2006. je ovaj omjer porastao na 57:1. Analiza uporednih tendencija povećane demografske koncentracije u velike gradove i njihovog

17

relativnog ekonomskog razvoja, ukazuje da oni postaju polovi rasta. Tezu o produbljivanju jaza razvijenih i nerazvijenih općina zorno potvrđuje i činjenica da razvijenije općine bilježe trend povećavanja ukupno ostvarenog GDP-a, a nerazvijenije trend smanjivanja ukupno ostvarenog GDP-a:

Tabela 4.7: Produbljavanje jaza razvijenih i nerazvijenih općina

Grupacije općina 1990 2006 Index 2006/1990

KM KM

Razvijene općine (Tuzla, Bijeljina, Brčko, Zvornik, Banovići i Lukavac)

2.155 mil.

2.305 mil

106,9

Nerazvijene općine (Donji Žabari, Osmaci, Pelagićevo, Vukosavlje, Teočak i Han Pijesak)

66,5 mil.

40,4 mil.

60,8

18

Tabela 4.8: Bruto domaći proizvod (GDP) za 2006. u regiji SI BiH po općinama

RB Općine Stanovništvo GDP GDP

1 Šamac-Domaljevac 5.007 26.299 5.252 2 Odžak 15.918 52.558 3.302 3 Orašje 22.633 67.627 2.988 4 Banovići 28.918 154.038 5.327 5 Čelić 15.378 15.028 977 6 Doboj-Istok 10.607 26.385 2.488 7 Gračanica 53.381 123.982 2.323 8 Gradačac 47.494 142.767 3.006 9 Kalesija 35.147 48.841 1.390 10 Kladanj 15.799 45.084 2.854 11 Lukavac 51.978 169.067 3.253 12 Sapna 14.349 26.299 1.833 13 Srebrenik 42.218 82.655 1.958 14 Teočak 7.052 7.514 1.066 15 Tuzla 133.861 969.314 7.241 16 Živinice 53.053 131.496 2.479 17 Vukosavlje 6.250 7.514 1.202 18 Brod 20.341 139.010 6.834 19 Modriča 28.402 105.197 3.704 20 Šamac 23.189 60.113 2.592 21 Pelagićevo 6.404 7.315 1.142 22 Donji Žabari 1.930 3.757 1.947 23 Lopare 16.865 22.542 1.337 24 Bijeljina 108.671 300.563 2.766 25 Ugljevik 16.899 131.496 7.781 26 Zvornik 51.382 206.637 4.022 27 Osmaci 6.400 3.652 571 28 Šekovići 10.099 18.785 1.860 29 Vlasenica 20.301 22.542 1.110 30 Milići 10.146 82.655 8.147 31 Srebrenica 21.768 18.932 870 32 Bratunac 22.879 37.570 1.642 33 Petrovo 11.975 11.271 941 34 Han-Pijesak 4.882 10.674 2.186 35 Brčko 74.960 504.242 6.727 UKUPNO REGIJA 1.016.536 3.783.421 3.722

UKUPNO BIH 3.861.764 17.890.650 4.633

UKUPNO FBIH 2.323.339 11.290.703 4.860

19

UKUPNO RS 1.463.465 6.095.705 4.165

Izvor: Procjena je izvršena uz korištenje publikacija Agencije za statistiku BiH i entitetskih zavoda za statistiku.

RB Općine Stanovništvo GDP GDP per capita

1 Šamac-Domaljevac 0,5 0,7 141,1

2 Odžak 1,6 1,4 88,7

3 Orašje 2,2 1,8 80,3

4 Banovići 2,8 4,1 143,1

5 Čelić 1,5 0,4 26,3

6 Doboj Istok 1,0 0,7 66,8

7 Gračanica 5,3 3,3 62,4

8 Gradačac 4,7 3,8 80,8

9 Kalesija 3,5 1,3 37,3

10 Kladanj 1,6 1,2 76,7

11 Lukavac 5,1 4,5 87,4

12 Sapna 1,4 0,7 49,2

13 Srebrenik 4,2 2,2 52,6

14 Teočak 0,7 0,2 28,6

15 Tuzla 13,2 25,6 194,6

16 Živinice 5,2 3,5 66,6

17 Vukosavlje 0,6 0,2 32,3

18 Brod 2,0 3,7 183,6

19 Modriča 2,8 2,8 99,5

20 Šamac 2,3 1,6 69,7

21 Pelagićevo 0,6 0,2 30,7

22 Donji Žabari 0,2 0,1 52,3

23 Lopare 1,7 0,6 35,9

24 Bijeljina 10,7 7,9 74,3

25 Ugljevik 1,7 3,5 209,1

26 Zvornik 5,1 5,5 108,1

27 Osmaci 0,6 0,1 15,3

28 Šekovići 1,0 0,5 50,0

29 Vlasenica 2,0 0,6 29,8

30 Milići 1,0 2,2 218,9

31 Srebrenica 2,1 0,5 23,4

32 Bratunac 2,3 1,0 44,1

33 Petrovo 1,2 0,3 25,3

20

34 Han-Pijesak 0,5 0,3 58,7

35 Brčko 7,4 13,3 180,7

UKUPNO REGIJA 100,0 100,0 100,0

Izvor: Procjena je izvršena uz korištenje publikacija Agencije za statistiku BiH i entitetskih zavoda za statistiku

Za upravljanje koordiniranim regionalnim/lokalnim razvojem u Regiji veoma je važno sagledati posljedice neravnomjernog razvoja pojedinih opština/općina. Zaključci prethodnih analiza upućuju na potrebu izrade zasebnih strategija lokalnog ekonomskog razvoja za pojedine opštine, koje su prilagođene različitim nivoima njihovog socio-ekonomskog razvoja odnosno njihovih razvojnih potreba. Stoga će NERDA u 2008. godini, u toku realizacije aktivnosti sa opštinama, izvršiti tipizaciju opština u pogledu alata koji se trebaju koristiti u implementaciji strategija lokalnog ekonomskog razvoja.

21

5. ANALIZA IZABRANIH INDUSTRIJSKIH SEKTORA

5.1. Izbor metodologije analize

Inicijalni izbor industrijskih sektora, koji su obuhvaćeni analizom, određen je na osnovu postojećeg stanja, uslova i specifičnosti bosanskohercegovačke privrede i privrede regiona SI BiH.

Kao polazna osnova za inicijalni izbor korišten je izbor prioritetnih sektora predložen u „Srednjoročnoj razvojnoj strategiji BiH“ (PRSP) gdje su kao strateški prioritetni predloženi sljedeći sektori:

• metalni industrija, • drvna industrija, • tekstilna industrija, • industrija obuće, • prehrambena industrija, • energetika, • turističko–ugostiteljska djelatnost i • industrija informaciono–komunikacionih tehnologija (ICT)

Uvažavajući strukturu industrije, razvojne ciljeve i moguće pravce razvoja Regiona u ovoj Osnovnoj studiji analizom su obuhvaćeni i sljedeći industrijski sektori:

• industrija građevinskih materijala, • industrija plastike i gume i • industrija papira i štampe.

Analiza sektora, sa aspekta identifikacije potencijala za razvoj sektora MSP, urađena je na osnovu obrade kvantitativnih i kvalitativnih podataka. Kvantitativni podaci o pokazateljima poslovanja firmi iz izabranih sektora su prikupljeni:

• na osnovu ankete, koju je provela NERDA, na uzorku od 260 MSP na području regije SI BiH,

• iz dokumentacije resornih Ministarstava za područje Tuzlanskog kantona.

Kvalitativni podaci su prikupljeni:

• na radionicama u agenciji NERDA sa relevantnim akterima regionalnog/lokalnog razvoja,

• tokom intervjua na terenu sa predstavnicima izabranih MSP.

22

Ciljevi analize kvalitativnih podataka su bili:

• Procjena konkurentske pozicije u svakom sektoru na lokalnom, nacionalnom, regionalnom i međunarodnom tržištu.

• Identifikacija ključnih faktora uspjeha sektora, • komparativnih prednosti i nedostaka, kao i • prepreka za uspješno poslovanje i razvoj. • Procjena mogućnosti/šansi za povećanje vrijednosti proizvoda i usluga (razvoj

koji nije baziran samo na komparativnim prednostima i jeftinoj radnoj snazi)

5.2. Kriteriji za izbor sektora sa najvećim potencijalom rasta MSP-a

U cilju izbora industrijskih sektora na području Regije SI BiH sa najvećim potencijalom rasta MSP-a, koji će biti uključeni u CREDO projekat, definisani su sljedeći kriteriji:

• sektor treba imati veliki potencijal za razvoj MSP-a, • mogućnost kreiranja održivih radnih mjesta i • ekonomski potencijal za rast.

Indikatori pojedinih sektora prema navedenim kriterijima određivani su na osnovu analize kvantitativnih i kvalitativnih pokazatelja. Prilikom donošenja odluke o konačnom izboru prioritetnih sektora uvažavani su i sljedeći dodatni kriteriji:

• Sektor treba biti baziran na prirodnim resursima (uključujući i ljudske). • Sektor treba imati uticaj na veći dio regiona SI BiH.

Dodatni kriteriji su uvedeni sa ciljem omogućavanja MSP-a iz opština sa cijelog Regiona da konkurišu za participaciju u CREDO projektu. Na taj način se omogućava i svim općinama/opštinama da aktivno učestvuju u realizaciji CREDO projekta.

5.3. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike sektora

Analiza sektora je, između ostalog, provedena i na bazi njihove relevantnosti za region SI BiH u predratnom periodu. U dijagramima na slici 5.1. prikazani su osnovni indikatori učešća inicijalno izabranih sektora u privredi SI BiH. U nastavku ovog poglavlja kvantitativni i kvalitativni indikatori su prikazani za svaki sektor posebno.

23

Rangiranje važnijih industrijskih grana

po broju novootvorenih radnih mjesta

Regije SI BiH u predratnom periodu

(god. prosjek)

600

500 470420

270

180

40

0

100

200

300

400

500

600

700T

ekst

ilna

indu

strij

a

Ene

rget

ike

Drv

nain

dust

rija

Tur

izam

iug

ostit

eljs

tvo

Učešće važnijih industrijskih grana u ukupnom broju

zaposlenih u industriji Regije SI BiH u predratnom periodu

10,6

6,7

13,213,3

8,5

22,6

0

5

10

15

20

25

Ene

rget

ika

Met

alni

sek

tor

Tek

stiln

ain

dust

rija

Drv

na in

dust

rija

Indu

strij

a ob

uće

Pre

hram

bena

indu

strij

a

%

Učešće važnijih industrijskih grana u

GDP industrije Regije SI BiH u

predratnom periodu36,6

10,4

7,3 6,65,5

3,3

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Ene

rget

ika

Met

alni

sekt

or

Drv

nain

dust

rija

Tek

stiln

ain

dust

rija

Pre

hram

bena

indu

strij

a

Indu

strij

aob

uće

Učešće važnijih industrijskih grana u

izvozu industrije Regije SI BiH u

predratnom periodu16,4

1211,1

9,2

4,4

1

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Indu

strij

aob

uće

Met

alni

sekt

or

Tek

stiln

ain

dust

rija

Pre

hram

bena

indu

strij

a

Drv

nain

dust

rija

Ene

rget

ika

Slika 5.1. Osnovni indikatori učešća inicijalno izabranih sektora u privredi SI BiH

24

5.3.1. Metalna industrija

Sa aspekta potencijala za razvoj MSP-a metalni industrijski sektor jedan je od najvažnijih industrijskih sektora regiona SI BiH. Osnovne karakteristike metalnog industrijskog sektora, koje su relevantne za Regiju, su:

� Pored direktnog, ovaj sektor ima i indirektan (multipilikativan) uticaj na razvoj

industrije i ukupne privrede.

� Visoko je učešće ovog sektora u industriji (posebno u MSP) i ukupnoj privredi u

zapošljavanju i bruto domaćem proizvodu.

� Izvozno atraktivna privredna grana.

� Relativno visoko akumulativna djelatnost.

� Posebne razvojne mogućnosti za poslovnu saradnju (uključivanje u proizvodne lance)

i zajednička ulaganja (FDI) sa inostranim partnerima - kompanijama iz visoko

razvijenih zemalja EU.

� Zbog tehnološke složenosti sektor je pogodan za saradnju sa visoko-obrazovnim

institucijama i istraživačkim centrima (komponenta CREDO projekta: saradnja

univerziteta i industrije).

� Postoje neiskorišteni kapacitet u sektoru, a time i potencijal za razvoj bez velikih

ulaganja.

Dosadašnji razvoj sektora

Prvi industrijski kapaciteti metalnog sektora na području Regije razvili su se iz zanatske radionice za održavanje opreme rudnika uglja i soli (Mehanička radionica Tuzla 1936. god., kasnije ''Tvornica transportnih uređaja'' Tuzla). Poslije Drugog svjetskog rata ponikli su i drugi privredni kapaciteti iz radionica mašinskog i elektro održavanja („Rudarinvest“ i „Elektroremont“ Banovići), a također formirale su se i posebne nove firme („Remontmontaža“ Tuzla, „Fering“ Gračanica, „FAKOL“ Lukavac, „Tesla“ Brčko, „Elir“ Tuzla, TMD Gradačac, TMP Srebrenik i drugi).

Prije rata u metalnom kompleksu regije SI BiH bilo je zaposleno oko 12.000 radnika (ili 13,3% ukupne industrije). Samo u posljednjoj deceniji, pred rat, u ovom sektoru godišnje se zapošljavalo oko 550 radnika. Relativno visoko je učešće ovog sektora i u bruto domaćem proizvodu industrije Regije (10,4%) i izvozu (11,7%).

Uporedbe sa privredno visoko razvijenom Slovenijom, kao i u odnosu na BiH (vidi Tabela 5.1), pokazuju da je metalni kompleks u nivou razvijenosti i prije rata na području regije SI BiH bio u relativnom zaostajanju.

25

Tabela 5.1: Metalni sektor u industriji i ukupnoj privredi regije SI BiH, BiH i Slovenije

BiH Regija SI Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 123.000 11.900 133.000 Udio djelatnosti, u %:

� u ukupnoj privredi 14,1 7,6 20,4 � u industriji 26,5 13,3 36,7

Broj novootvorenih radnih mjesta � ukupno 86.000 5.456 67.400 � godišnje 3.600 550 2.800

Udio u BDP, u %: � u ukupnoj privredi 13,6 6,6 21,6 � u industriji 25,8 10,4 39,0

Udio u izvozu, u %: � ukupne privrede 28,3 11,7 46,3 � industrije 28,9 12,0 47,5

*/ Podaci se odnose na period 1978. do 1988.

Izvor: Dokumentacija RZS i FZS, Sarajevo i SGJ

Poslije rata metalni kompleks u Regiji je u skupini privrednih grana najdinamičnijeg razvoja. To potvrđuju podaci o ostvarenom prihodu i izvozu metalnog sektora resorne grane Tuzlanskog kantona, prikazani u Tabeli 5.2.

Tabela 5.2: Dinamika osnovnih ekonomsko finansijskih efekata metalnog sektora - resorna

grana Tuzlanskog kantona (podaci iskazani u 1.000 KM)

Ukupan

prihod

Bruto

dobitak Gubitak Izvoz Uvoz Broj

zaposlenih

1997. 60.883 499 3.042 3.280 6.713 5.101

2000. 43.634 57 12.061 14.918 6.732 3.819

2001. 39.939 43 12.657 13.266 5.705 3.337

2002. 53.000 ... ... 9.091 3.392 2.548

2003. 66.000 ... ... 19.849 10.484 2.945

2004. 79.045 618 8.538 40.996 19.895 2.892

2005. 167.906 3.051 2.957 119.412 92.517 2.827

2006. 191.773 1.057 5.849 146.161 132.422 2.953

Izvor: Dokumentacija resornog Ministarstva industrije energetike i rudarstva Tuzlanskog kantona

Podaci pokazuju da je u posljednjem srednjoročju (2001-2006.) ukupan prihod metalnog sektora na području TK povećan 4,8 puta, a izvoz 11,2 puta. Broj zaposlenih je međutim reduciran uslijed restruktuiranja i gašenja nerentabilnih kapaciteta. Međutim, analize pokazuju da je u nekim kompanijama završen proces restruktuiranja i da su stvoreni uslovi za razvoj,

26

koji će kreirati nova radna mjesta. Analize takođe pokazuju da najveći rast imaju firme koje su povezane u međunarodne reprodukcione lance.

Rezultati ankete

Firme iz metalnog sektora su prisutne u skoro svim opštinama regiona SI BiH. Provedenom anketom agencije NERDA obuhvaćeno je 50 firmi iz metalnog sektora, veličine 3 do 398 zaposlenih (prosječna veličina 49 radnika) i to iz 20 opština Regije (uključivo i Brčko Distrikt BiH). Anketom je obuhvaćeno 9 firmi iz opštine Srebrenik, 5 iz Gračanice, po četiri iz Bijeljine, Kalesije i Brčko Distrikta, po tri iz Banovića i Odžaka, po dvije iz Gradačca, Bosanskog Broda, Šamca, Vlasenice i Lopara, te po jedna iz Tuzle, Čelića, Modriče, Orašja, Donjih Žabara, Petrova, Šekovića i Zvornika.

Po strukturi vlasništva najveći broj firmi (45) je u privatnom vlasništvu, dvije u državnom i tri u mješovitom. Dominantan je oblik organizovanosti DOO (37 firmi), zatim DD (9 firmi), te samostalna zanatska radnja (4 firme). S obzirom na stanje tehnologije, karakteristično je istaći da relativno visok procenat firmi (40%) ima instaliranu najsavremeniju tehnologiju. U istom postotku je i certificiranost firmi.

Kada je riječ o ekonomsko – finansijskim efektima treba naglasiti da anketirane firme metalnog sektora zauzimaju visoko učešće u izabranom uzorku i to:

• u ukupnom prihodu 26,4% (kumulativ za period 2003 – 2006) • u dobiti 35,3%, što je najviše učešće u odnosu na ostale grane prerađivačke industrije • u izvozu 35,5%, što je također najveće učešće među granama prerađivačke industrije.

U Tabeli 5.3. i na dijagaramu na slici 5.2. prikazani su osnovni indikatori metalnog sektora izabranog uzorka.

Tabela 5.3: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata metalnog sektora u periodu

2003. do 2006. prema anketnom upitniku za područje regije SI BiH* (1.000 KM)

Ukupan

prihod Dobitak Gubitak Izvoz

Učešće izvoza u

prihodu

Broj

zaposlenih

2003. 71.454 3.438 1.525 32.653 45,7 2.145

2004. 81.572 5.420 1.554 31.563 38,7 2.181

2005. 94.230 4.436 545 35.212 37,4 2.171

2006. 104.481 6.671 902 41.513 39,7 2.350

Kumulativ 351.737 19.965 4.526 140.941 ø 40,1

Indeks 2006/03

146 194 ... 127 110

Stopa rasta 2003-06 (%)

13,4 24,7 ... 8,3 3,2

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 50 preduzeća metalnog sektora regije SI BiH

27

Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih

efekata metalnog sektora

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

100.000

110.000

2003 2004 2005 2006

u hilj . KM

Ukupan prihod Dobitak Gubitak Izvoz

Slika 5.2 Indikatori ekonomsko-finansijskih efekata metalnog sektora

Prioritetne aktivnosti u narednom periodu

U razvoju metalnog kompleksa u BiH u narednom periodu u cilju postizanja konkurentske prednosti, prema strategiji PRSP, nužno je:

• povezivati preduzeća metalnog sektora u reprodukcijske mreže u cilju stvaranja

tržišnog potencijala i veće proizvodnje efikasnosti,

• usvojiti međunarodne standarde koji se odnose na kvalitet i sigurnost proizvoda,

• angažovati i integrirati razvojne i naučnoistraživačke potencijale države u

realizovanju strategije metalnog sektora,

• primijeniti moderne metode rukovođenja i marketinga.

Kao prioritetne proizvodnje ističu se: proizvodnja procesne opreme i dijelova za razne grane industrije, proizvodnja prometnih sredstava, mjerne opreme, opreme za automatizaciju i upravljačke jedinice, opreme i dijelova za telekomunikaciju, komponenti i dijelova za auto-industriju, kućanskih aparata. Navedene prioritetne aktivnosti su relevantne za proizvodni dio metalnog sektora i u regionu SI BiH.

Na području regiona SI BiH postoji značajno tržište i za sektor uslužnih djelatnosti u matalnom sektoru, naročito u sektorima hemijske industrije i energetike. U prijeratnom periodu u Regionu, pogotovo u subregionu tuzlanskog bazena (opštine Tuzla, Lukavac, Banovići i Živinice), uspješno je poslovao značajan broj kompanija, čija je osnovna djelatnost bila vezana za održavanje i investicije u pomenutim sektorima. Kapaciteti i konkurentnost ovih kompanija u poslijeratnom periodu su značajno smanjeni. Pošto se u sektorima hemijske industrije, rudarstva i naročito termoenergetike (investicija u nove termoenergetske blokove u TE Tuzla i TE Ugljevik, vrijednosti cca 500+300 mil Eura) očekuje značajniji investicioni ciklus, u okviru CREDO projekta posebna pažnja će biti posvećena organizovanju MSP-a

28

(zajednički nastupi na tenderima, povećanje stručnih kapaciteta, certificiranost i sl.) sa ciljem povećanja njihove konkurentnosti i uspješnog učešća u očekivanim investicionim projektima.

Na osnovu provedene analize i rangiranja sektora mašinska industrija je izabrana kao sektor u kome će se realizovati aktivnosti CREDO projekta.

5.3.2. Drvna industrija

Osnovne karakteristike drvne industrije regiona SI BiH, koje su relevantne za CREDO projekt, su:

• lokalna raspoloživost (samoobnavljajući) sirovinske osnove (cca 40 m3 drvne mase po

jednom stanovniku),

• stoljetna tradicija i (internacionalno priznato) proizvodno iskustvo u vrlo širokoj

paleti proizvoda,

• kvalifikovana radna snaga,

• raspoloživost vlastitih izvora energije (u uglju i električnoj energiji),

• velika tržišta u relativnoj geografskoj blizini.8


Drvna industrija je u BiH (i Regiji SI BiH) odavno formirana privredna grana. Jedno od najstarijih i najvećih preduzeća drvne industrije „Konjuh“ Živinice osnovano je još 1885. godine. Historijski izvori govore je 1912. godine u BiH bilo 30 velikih industrijskih pilana, 30 manjih i 120 običnih pilana potočara.9 U godinama neposredno pred Prvi svjetski rat drvna industrija je zapošljavala oko 22.000 radnika i namještenika, među kojima je značajan broj iz zemalja Zapadne i Srednje Evrope (Austrijanaca, Čeha, Italijana).

Prije raspada ex-Jugoslavije kompanije iz sektora drvne industrije bile su poznate širom svijeta. Tih godina u okviru šumsko–industrijskog preduzeća „Šipad“ bilo je razvijeno čak 220 proizvodnih programa. Preduzeće drvne industrije „Konjuh“ Živinice podiglo je najveći kapacitet – tvornicu stolova u Evropi (500.000 komada, uz još i tvornicu stolica 400.000 komada), a „Krivaja“ Zavidovići najveću tvornicu za proizvodnju tokarenih stolica (masivnih sjedišta).

Bosna i Hercegovina je osamdesetih godina 20. vijeka bila drugi po veličini evropski izvoznik namještaja (poslije Italije), sa neto deviznim efektom izvoza od oko 220 miliona dolara godišnje.10 Godišnja proizvodnja dostizala je vrijednost od 1,8 milijardi dolara, a ona se, sa oko 60.000 radnika, ostvarivala u oko 200 različitih proizvodnih kapaciteta i to:

• 60 pilanskih postrojenja

• 70 tvornica namještaja

8 Sektorska strategija, Ministarstvo za industriju i tehnologiju RS, GTZ, 2003. 9 Studija o drvnom sektoru, Ekonomski institut Tuzla, 2003., str. 5 10 http://www.agencijaspektar.com/index.php?c=projekat&id=281

29

• 24 tvornice građevinske stolarije

• 15 postrojenja za proizvodnju ljuštenog furnira i ambalaže

• 13 postrojenja za proizvodnju parketa

• 11 postrojenja za proizvodnju sječenog furnira

• 6 tvornica panel ploča

• 5 tvornica ploča iverice i savijenih uslojenih otpresaka i

• 1 tvornica medijapan ploča11

Na značaj drvne industrije Regije SI BiH (u uporedbi sa BiH i Slovenijom), u pogledu zapošljavanja (godišnje je, prije rata, zaposlenje nalazilo oko 270 novih radnika), učešća u ostvarenju bruto domaćeg proizvoda i izvoza upućuju podaci u Tabeli 5.4.

Tabela 5.4: Drvni sektor u industriji i ukupnoj privredi Regije SI BiH, BiH i Slovenije

BiH Regija SI

BiH*

Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 60.000 9588 30.000

Udio djelatnosti, u %:

� u ukupnoj privredi 6,7 6,1 4,6

� u industriji 13,1 10,6 8,3

Broj novootvorenih radnih mjesta (novozaposlenih) u periodu od 2,5 decenije

� ukupno 22600 2970 5700

� godišnje 940 270 240

Udio u BDP, u %:


� u industriji 9,9 7,3 5,8

Udio u izvozu, u %:

� ukupne privrede 9,9 4,3 7,5

� industrije 10,0 4,4 7,7 */ Podaci se odnose na period 1978. do 1988.


Drvnoj industriji u privredi Regije SI BiH pripadalo je značajno mjesto: u zapošljavanju participirala je sa 10,6%, u bruto domaćem proizvodu 7,3%, a u izvozu 4,4%. To je relativno značajnije učešće u odnosu na poziciju iste privredne grane u industriji Slovenije npr. (udio u broju zaposlenih 8,3%, a u BDP 5,8%).

Poslije rata, u drvnoj industriji Regije (i BiH) postižu se sve značajniji rezultati. U Tabeli 5.5 prezentirana je dinamika osnovnih ekonomsko–finansijskih efekata i zaposlenosti u drvnom sektoru na području TK.

11 Cit. Studija o drvnom sektoru, str. 10

30

Tabela 5.5: Dinamika osnovnih ekonomsko finansijskih efekata drvnog sektora - resorna grana Tuzlanskog kantona - u hilj. KM -

Ukupan

prihod

Bruto


zaposlenih

2003. 64.727 ... ... 19.964 - 1.848

2004. 61.192 8.509 397 22.058 - 1.534

2005. 93.145 12.382 113 25.731 - 1.989

2006. 115.691 17.643 176 54.758 - 2.203

Index 2006/04

189 207 44 274 - 119


37,5 43,9 -33,6 65,5 - 9,1

Izvor: Dokumentacija resornog Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Tuzlanskog kantona

Ostvareni rezultati u privređivanju preduzeća drvne industrije u posmatranom periodu vrlo su značajni: ukupan prihod povećan je 1,9 puta (stopa rasta 37,5%), bruto dobit 2,0 puta (stopa 43,9%), izvoz 2,7 puta (stopa 65,5%), dok je broj zaposlenih povećan 1,2 puta (stopa 9,1%).

U poslijeratnom periodu, u drvnoj industriji regije SI BiH uočeni su i sljedeći problemi:

• Enorman porast broja malih pilana i potrošnje visoko kvalitetnog sirovinskog asortimana (drvne mase) u jednostavne (nisko finalizirane) proizvode,

• Dugogodišnja (ratna i poratna) ilegalna sječa i nekontrolisan izvoz drveta, te na taj način prenošenje u inozemstvo velike vrijednosti (sa malom dodatnom vrijednosnom komponentom)

• Gubitak značajnih tržišta usljed ratnih događanja i neorganizovan nastup na inozemnom tržištu,

• Naglašen uvoz proizvoda drvne industrije iz susjednih zemalja (uglavnom iz Italije), • Potreba za tehnološkom obnovom (sa stručnim usavršavanjem), • Nisko korišćenje proizvodnih kapaciteta (posebno kod velikih kompanija), • Nizak nivo cerficifiranosti i slaba kontrola kvaliteta, • Nemogućnost finansiranja izvoza i investicija iz (nedovoljne) vlastite akumulacije, • Niska energetska efikasnost tehnoloških procesa i zanemarivo iskorištenje drvnih

otpadaka kao bio mase za proizvodnju u obnovljivim izvorima energije.

Rezultati ankete

MSP-a u drvnom industrijskom sektoru su prisutna u većini opština regiona SI BiH. Provedenom anketom u drvnoj industriji obuhvaćena je 51 firma veličine 2–500 zaposlenih (posječna veličina 52 radnika). Anketom su obuhvaćene firme iz 22 opštine Regije (uključivo i Brčko Distrikt) i to: 6 firmi iz Srebrenika, 5 iz Čelića, četiri iz Orašja, po tri iz Kladnja, Brčko Distrikta, Zvornika, Gradačca, Modriče, Kalesije i Gračanice, po dvije iz Šamca, Han Pijeska, Milića i Bratunce, te po jedna iz Tuzle, Bos. Broda, Petrova, Pelagićeva, Šekovića, Srebrenice, Sapne i Bijeljine.

31

Po strukturi vlasništva gotovo u cjelini (50) firme su u privatnom vlasništvu, te jedna u mješovitom. Dominantan je oblik organizovanosti DOO (47 firmi), a ostalo su samostalne zanatske radnje i DD. S obzirom na stanje tehnologije treba istaći da relativno mali broj firmi (13, ili 25,5%) ima ugrađenu savremenu tehnologiju, vrlo mali broj je firmi certificiran (5 ili 9,8%), a četiri firme su u pripremi za postizanje certifikata (7,8%).

Na osnovu prikupljenih podataka o ekonomsko–finansijskim rezultatima, prikazanim u Tabeli 5.6 i na Slici 5.3, može se zaključiti da su oni u okviru analiziranih industrijskih sektora izabranog uzorka vrlo značajni. Naime, drvna industrija prema kumulativu poslovnih rezultata za period 2003–2006. rangirana je kako slijedi:

• prema učešću u ukupnom prihodu na trećoj poziciji (učešće 23,3%) i to poslije prehrambene (29,2%) i metalne industrije (26,4%)

• prema učešću u dobitku također na trećoj poziciji (19,4%), a • u izvozu na drugoj poziciji (27,7%,) poslije metalne industrije (35,5%)

Tabela 5.6: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata drvne industrije u periodu

2003-2006. prema anketnom upitniku za područje Regije SI BiH* - u hilj. KM -

Ukupan


Učešće izvoza u

prihodu

Broj

zaposlenih

2003. 64.929 1.752 ... 22.666 34,9 1.876

2004. 70.539 2.880 ... 25.771 36,5 2.138

2005. 88.244 3.127 ... 30.114 34,1 2.233

2006. 86.155 3.762 52 30.501 35,4 2.378

Kumulativ 309.867 11.521 52 109.052 35,2

Indeks 2006/03

132 215 134 127


9,7 29,1 10,2 8,3

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 55 preduzeća drvne idustrije Regije SI BiH

32


efekata drvne industrije

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

100.000

2003 2004 2005 2006

u hilj. KM


Slika 5.3 Indikatori osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata drvne industrije

Prioritetne aktivnosti

Prema srednjeročnoj strategiji razvoja BiH, u drvnoj industriji kao prioritetne aktivnosti u narednom periodu, koje su relevantne i za regiju SI BiH definisani su:

• Inovaciono uključenje novih proizvodnih programa (i tržišnih segmenata), • Povrat izgubljenih ranijih, kao i osvajanje novih tržišta, jačanjem konkurentske

sposobnosti i to poboljšanjem tehničkog stanja, produktivnosti, kvaliteta i dizajna proizvoda,

• Povećanje stepena finalizacije proizvoda, • Potpunije iskorištenje osnovne sirovine, uključivo i energetsko iskorištenje ostataka

drvne mase, • Kadrovsko usavršavanje u razvoju proizvoda, menadžmentu i marketingu (posebno

promotivnoj aktivnosti i prodaji)

Na osnovu kvalitativne analize sektora drvne industrije u regiji SI BiH definisane su i sljedeće specifične aktivnosti:

• Potreba usmjeravanja na više faze prerade drveta, npr. na proizvodnju namještaja i laminata.

• Orijentacija na proizvodnju za izvoz, baziranu na proizvodima od ''prirodnog materijala'' (pod sloganom ''prirodni proizvod'').

• Cerfifikacija proizvoda.

U cilju podrške MSP-a na realizaciji definisanih aktivnosti CREDO projekt će fokusirati podršku na kontrolu kvaliteta i certificiranost proizvoda, zajednički marketing zainteresovanih

33

MSP-a, kao i razvoj kapaciteta za dizajn proizvoda. U cilju realizacije postavljenih ciljeva u okviru CREDO projekta inicirati će se uspostavljanje poslovnih veza sa partnerima/investitorima iz inostranstva (npr. iz Sjeveroistočne Italije i Austrije), uz aktivno učešće dijaspore u ovim procesima.

Na osnovu provedene analize i rangiranja sektora drvna industrija je izabrana kao sektor u kome će se realizovati aktivnosti CREDO projekta.

5.3.3. Prehrambena industrija

Osnovne karakteristike sektora prehrambene industrije u Regiji SI BiH, koje su relevantne za CREDO projekt, su:

• Raspoloživi vrlo značajni potencijali u poljoprivrednom (obradivom) zemljištu, a

također i u voćnom i stočnom fondu.

Veličinom potencijala u obradivom zemljištu (oko 380 hiljada ha ili 34%) i u oraničnim površinama (oko 300 hiljada ha ili 30%) Regija SI BiH raspolaže sa jednom trećinom zemljišnih potencijala BiH. Obradive površine Regije na 1 stanovnika, koje iznose 0,38 ha (prema 0,29 ha u BiH), u nivou su većeg broja agrarno razvijenih zemalja. Kako je jedan hektar poljoprivrednog zemljišta dovoljan zemljišni resurs za obezbjeđenje hrane gazdinstvu od oko 5 stanovnika, proizilazi da se sa potpunim korištenjem zemljišnih potencijala na ovoj Regiji može ne samo osigurati hrana za njeno stanovništvo, od cca jedan milion stanovnika (za što je dovoljno oko 200 hiljada ha), već proizvesti i hranu za druga područja u BiH i za izvoz u druge zemlje.12

• Velike mogućnosti za supstituciju uvoza domaćom proizvodnjom hrane

Debalans BiH u spoljnotrgovinskoj robnoj razmjeni vrlo je veliki: iznosi 4,7 do 7,2 mlrd. KM (prema podacima za period 2000-2006.). Pri tome je karakteristično da je uvoz hrane u BiH, prema podacima za period 2000. do 2003. g., ključna stavka u ukupnom uvozu i iznosio je 2,4 mlrd. KM – kumulativ (ili 17,5% ukupnog uvoza).

• Značajan potencijal za izvoz

Vrijednost izvoza hrane je gotovo simbolična, samo 175 miliona KM.13

• Posebne mogućnosti u proizvodnji (i izvozu) prirodno zdrave hrane. Na području ove Regije, u ekološki čistoj, prirodnoj sredini, velike su mogućnosti za proizvodnju i izvoz hrane namijenjene zdravlju (health food), organske hrane (organic food), dobijene iz sirovina koje nisu proizvedene i štićene hemijskim sredstvima i prirodne hrane (natural food).

14

12 Dokumentacija FZS FBiH Sarajevo i RZS RS Banja Luka 13 Dokumentacija Agencije za statistiku BiH, Sarajevo 14 Studija optimalnog razvoja agroindustrijskog kompleksa sjeveroistočne Bosne, Ekonomski institut Tuzla, 1987.

34


Prehrambena industrija Regije SI BiH svrstava se, također, u najstarije privredne grane. Prve fabrike Pivara Tuzla i Fabrika špiritusa Tuzla podignute su u vrijeme austrougarske uprave u Bosni (između 1884. i 1886. godine). Po broju ekonomskih subjekata, broja zaposlenih, ostvarenog GDP-a, ovaj sektor spada u najvažnije industrijske grane Regije. Zastupljene su sljedeće uže grupacije djelatnosti: proizvodnja hljeba i peciva, prerada voća i

povrća, prerada mesa, prerada mlijeka, proizvodnja biljnih ulja, proizvodnja pića, te ostala

prehrambena proizvodnja.

Prije rata, na području Regije SI BiH u prehrambenoj industriji djelovalo je 36 preduzeća, i to:

• mljevenje žitarica 4

• proizvodnja hljeba i peciva 4

• prerada voća i povrća 8

• prerada mesa 5

• prerada mlijeka 1

• proizvodnja šećera 1

• proizvodnja začina i drugih prehrambenih proizvoda 3

• proizvodnja alkoholnih i bezalkoholnih pića 3

• proizvodnja stočne hrane 3 i

• proizvodnja fermentisanog duhana 3.

Osim ovih ekonomskih subjekata u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji, kao važnoj sirovinskoj osnovi prehrambene industrije, djelovalo je 80 organizacija kooperanata i zemljoradničkih zadruga u privatnom sektoru i još oko 20 firmi u sektoru društvene svojine.

Prehrambena industrija ima poseban značaj u privrednoj strukturi kao poticajni faktor za brži razvoj primarne poljoprivredne proizvodnje. Istovremeno, ona utiče na proizvodnu orijentaciju poljoprivrednih proizvođača podstičući tako i proizvodnju tržišnih viškova u poljoprivredi, kao važnu osnovu za izvoznu orijentaciju. Osim toga, prehrambena industrija značajna je i sa aspekta zapošljavanja (posebno ženske radne snage) kao i ostvarenja značajnog dijela ukupnog bruto domaćeg proizvoda, što se vidi iz Tabele 5.7.

U prehrambenoj industriji, u deceniji pred rat, ukupno je zaposleno oko 2.000 radnika. Pri tome, učešće ove privredne grane u godišnjem zapošljavanju iznosilo je 6,7%, u društvenom proizvodu industrije 5,5%, a u industrijskom izvozu 9,2 %.

35

Tabela 5.7: Prehrambena industrija u industriji i ukupnoj privredi Regije SI BiH, BiH i

Slovenije

BiH Regija SI

BiH*

Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 24.800 6.050 23.200





� ukupno 19.200 1.970 13.000

� godišnje 770 180 520

Udio u BDP, u %:



Udio u izvozu, u %:




Poslije rata, prema podacima koji se odnose na 2005. i 2006. g. (Tabela 5.8 prema podacima resornog ministartsva TK) u prehrambenoj industriji zaposleno je oko 1.400 radnika. Ukupan prihod ostvaruje se u nivou od oko 130 miliona KM, a dobitak u nivou od 2,4 do 5,8 miliona KM. U 2006. godini bruto dobit je uvećana 2,4 puta u odnosu na 2005. godinu.

Tabela 5.8: Dinamika zaposlenosti i osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata prehrambene

industrije - resorna grana Tuzlanskog kantona - u hilj. KM -

2005. 2006. Indeks

Broj zaposlenih 1.552 1.416 91,1

Ukupan prihod 131.026 127.412 97,2

Bruto dobitak 2.399 5.822 242,6

Gubitak 11.612 9.378 87,6

Uvoz ... 16.923 ...

Izvoz ... 17.014 ...

Izvor osnovnih podataka: Dokumentacija resornog Ministarstava poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Vlade Tuzlanskog kantona

36

U poslijeratnom periodu prehrambena industrija regije SI BiH opterećena je sljedećim problemima:

• Nedovoljno razvijen sistem upravljanja kvalitetom, nadzorom kvaliteta i certfificiranja

prehrambenih proizvoda na svim nivoima prehrambenog lanca (neusklađenost sa

direktivama EU) • Nizak nivo finalizacije proizvodnje (uglavnom prodaja i izvoz sirovina i

poluproizvoda) • Nedovoljno razvijen marketing lokalnih proizvoda (praktično nepostojanje

prepoznatljivih lokalnih brendova) • Izražena vertikalna reprodukcijska neusklađenost (što prema nalazima

komplementarnog projekta BOSPER, koji finansira Sida, predstavlja osnovni problem

za intenziviranje primarne proizvodnje hrane) • Loša povezanost sa distribucionim lancima u zemlji i inostranstvu (što omogućava

značajno učešće kompanija iz regiona na tržištu BiH) • Velika konkurencija renomiranih brendova iz regiona (koji su često podržani

državnim subvencijama matičnih zemalja) • Zastarjelost tehnologije.

Rezultati ankete

MSP u prehrambenoj industriji prisutna su u gotovo svim opštinama regije SI BiH. Provedenom anketom u prehrambenoj industriji obuhvaćene su 64 firme veličine jednog do 195 radnika (prosječna veličina 28 radnika) i to iz 22 opštine od čega 11 iz opštine Bijeljina, 10 iz Brčkog, 7 iz Bosanskog Broda, 6 iz Srebrenika, zatim po tri iz Gradačca i Čelića, po dvije iz Han Pijeska, Zvornika, Bratunca, Donjih Žabara, Odžaka, Orašja, Srebrenika i Teočaka, te po jedna iz Ugljevika, Osmaka, Modriče, Pelagićeva, Šamca, Kalesije, Sapne i Tuzle.

U vlasničkoj strukturi anketiranih dominantno je privatno vlasništvo (58 firmi), zatim mješovito (5) te državno (1). Dominantan oblik organizovanosti preduzeća je DOO (43 ili 67,2 %), zatim zemljoradničke zadruge (13 ili 20,3 %) i DD (8 ili 12,5 %). Što se tiče stanja

tehnologije 20 firmi (ili 31,3 %) raspolaže sa najsavremenijom tehnologijom. Certificiranost firmi relativno je značajna i ona je ostvarena kod 19 firmi (ili 29,7 %).

U pogledu ekonomsko–finansijskih efekata, prikazanih u Tabeli 5.9 i na dijagamu na Slici 5.4, prehrambena industrija je vrlo prepoznatljiva u okviru prerađivačke industrije u izabranom uzorku. Tako u kumulativu ukupnog prihoda (period 2003–2006.) ova privredna grana participira sa 29,2% i nalazi se na prvom mjestu među granama prerađivačke industrije. Visoko je također i učešće u ukupnom dobitku (23,4%, druga pozicija – poslije metalne industrije), kao i u izvozu (19,3%) što je treća pozicija u prerađivačkoj industriji (poslije metalne i drvne industrije).

37

Tabela 5.9: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata prehrambene industrije u periodu 2003-2006. prema anketnom upitniku za područje Regije SI BiH* - u hilj. KM -

Ukupan

prihod Dobitak Gubitak Izvoz Učešće izvoza

u prihodu

Broj

zaposleni

h 2003. 76.248 2.412 2.954 12.493 16,4 1.327

2004. 87.367 2.997 2.483 16.712 19,1 1.449

2005. 106.143 4.243 1.152 22.117 20,8 1.561

2006. 118.561 3.734 1.230 25.253 21,3 1.656

Kumulativ 388.319 13.386 7.819 76.575 19,7

Indeks 2006/03

155 155 42 202 125


15,7 15,7 -25,1 26,4 7,7

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 64 preduzeća prehrambene industrije Regije SI BiH


efekata prehrambene industrije

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.000

140.000

2003 2004 2005 2006

u hilj. KM


Slika 5.4 Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja prehrambene industrije


U narednom periodu osnovni ciljevi i prioritetne aktivnosti u razvoju prehrambene industrije u regiji SI BiH su:

• Uskladiti zakone i propise na području osiguranja kvaliteta i sigurnosti proizvoda sa

svjetskim standardima radi zaštite života, zdravlja, okoliša i interesa potrošača,

• Izvršiti promjenu proizvodne strukture razvojem i promoviranjem proizvoda

prepoznatljivih za našu zemlju, tj. izvorno – lokalnih, autentičnih, autohtonih

proizvoda sa lokalno – regionalnim obilježjima (postoje velike mogućnosti

proizvodnje za nitche tržište prirodne hrane)

38

• Poboljšati kontrolu proizvodnje proizvoda i uz poboljšanje kvaliteta i proširenje

asortimana povećati ponudu za domaće i ino tržište,

• Sve veći dio proizvoda iz uvoza supstituirati sa domaćim proizvodima (poboljšanje

marketinga na lokalnom tržištu i boljim povezivanjem sa distribucionim lancima u

BiH)

• Ukupnu poslovnu efikasnost razvijati uspostavljanjem kooperantskih odnosa u lancu

proizvodnje (u CREDO projektu u saradnji sa projektom BOSPER) • Organizovati uključivanje u distribucione lance u EU • Pokrenuti aktivnosti na kreiranju prepoznatljivog regionalnog brenda

Na osnovu provedene analize i rangiranja sektora prehrambena industrija je izabrana kao sektor u kome će se realizovati aktivnosti CREDO projekta.

5.3.4. Tekstilna industrija

Srednjoročnom razvojnom strategijom BiH (PRSP) tekstilnoj industriji u BiH pridaje se značaj strateške privredne grane, i to s obzirom na više činjenica:

• Vrlo značajan udio u zapošljavanju (radno intenzivna industrija).

U razdoblju od dvije i po decenije (od 1965. do 1990. godine) u tekstilnoj industriji godišnje se otvaralo oko 2.400 radnih mjesta. U Regiji SI BiH oko 600 novih radnih mjesta, ili 25%. Zaposlenost u ovoj industrijskoj grani BiH predstavljala je 8,7% zaposlenih ukupne privrede, odnosno 16,2% zaposlenih u industriji.

• Visok je udio ženske radne snage (oko 70 do 80 %) i vrlo prihvatljiva (niska) cijena

radnog mjesta.

• Značajan udio u bruto domaćem proizvodu

(5,8 % u ukupnom GDP BiH, odnosno 11,8% industrijskog GDP).

• Izvozno pozitivna djelatnost

(sa udjelom od oko 4 % izvoza ukupne privrede).

• Razvojem ovog sektora stvaraju se važne pretpostavke za prelazak sa lohn poslova na

razvoj vlastitih proizvodnih programa za domaće i ino tržište.

39

Tabela 5.10: Tekstilna industrija u industriji i ukupnoj privredi Regije SI BiH, BiH i

Slovenije

BiH Regija SI

BiH*

Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 75.300 11.860 53.000



� u industriji 16,2 13,2 14,6


� ukupno 57.000 6.580 16.300

� godišnje 2.400 600 680

Udio u BDP, u %:


� u industriji 11,0 6,6 12,4

Udio u izvozu, u %:




Komparativni podaci potvrđuju dosadašnje relativno visoko učešće tekstila u osnovnim ekonomskim agregatima industrije i privrede Regije SI BiH: (1) svaki osmi

zaposleni radnik industrije Regije našao je radno mjesto u tekstilnoj industriji, (2) više od 10

% vrijednosti industrijskog (i ukupnog) izvoza dolazi iz industrije tekstila, (3) relativno

značajan dio vrijednosti GDP (6,6 % GDP ukupne industrije).

Tabela 5.11: Dinamika osnovnih ekonomsko finansijskih efekata tekstilne industrije - resorna

grana Tuzlanskog kantona - u hilj. KM -

Ukupan

prihod

Bruto


zaposlenih

1997. 11.354 1 436 3.738 90 2.414

2000. 10.599 - 1.846 7.009 779 1.626

2001. 11.694 88 2.445 7.174 2.093 1.540

2002. 12.500 ... ... 6.838 1.042 1.389

2003. 13.000 ... ... 10.716 3.780 1.403

2004. 13.653 - 1.264 9.431 520 1.402

2005. 12.182 - 3.191 9.053 797 1.251

2006. 11.732 629 471 8.866 1.121 1.124

Indeks 2006/1997

103,3 - 108,0 237,2 1245,5 46,6

Stopa rasta/pada %

0,33 - 0,86 10,1 33,0 -8,27


40

U posljednjoj deceniji (1997-2006.) u osnovnim ekonomskim agregatima tekstilne industrije (resorna djelatnost TK) uočljivi su različiti trendovi. Podaci, naime, pokazuju: (1)

da je ukupan prihod u 2000. g. na nivou gotovo identične veličine iz 1997. godine (ostvaren je

blagi rast po stopi od 0,33 %), (2) da je izvoz rastao po (relativno) visokoj stopi od 10,1 %

(naglašena orijentacija na lohn poslove), (3) da je globalni odnos izvoza i uvoza vrlo

povoljan (omjer 59.090 : 10.100 hilj. KM, kumulativ 2000–2006). iako je stopa uvoza vrlo

visoka (33,0 %) te (4) da je vrlo izraženo smanjenje broja zaposlenih u preduzećima resorne

grane (od 2.400 na 1.100 radnika), što je prateća pojava procesa restruktuiranja.

Poslovanje preduzeća tekstilne industrije opterećuju problemi različite prirode. Posebno su evidentni:15

� nerazvijenost vlastitog proizvodnog programa za vlastito tržište i izvoz,

� rad isključivo na lohn poslovima

� nedostatak kapitala

� nedostatak stručne radne snage

� negativan uticaj sive ekonomija i

� izražena konkurencija proizvođača iz Azije.

Rezultati ankete. Anketnim upitnikom obuhvaćeno je 13 preduzeća tekstilne industrije veličine od 3 do 250 zaposlena. Anketom su obuhvaćene firme iz 9 opština i to: Banovića, Gradačca, Kladnja, Kalesije, Odžaka, Orašja, Petrova, Pelagićeva i Tuzle.

S obzirom na strukturu vlasništva radi se o preduzećima u privatnom vlasništvu sa dominantnim oblikom organizovanosti u DOO (11 firmi). Pri tome treba istaći da samo dvije firme posjeduju certifikat kvaliteta („Obuća“ Petrovo i „Kaletex“ Kalesija), te da samo četiri firme (od ukupno 13) imaju instaliranu najsavremeniju tehnologiju.

Prema prikupljenim podacima o ekonomsko–finansijskim efektima poslovanja može se zaključiti da su preduzeća tekstilne industrije u izabranom uzorku vrlo nisko pozicionirana. Preduzeća tekstilne industrije, prema kumulativu poslovnih rezultata za period 2003-2006. godina, ostvarila su sljedeće učešće:

• u ukupnom prihodu 2,0 %, • u dobitku 1,2 %, • u izvozu 5,1 %.

15 Srednjoročna razvojna strategija BiH (PRSP) 2004–2007 godine, Sarajevo, 2004., str. 260; Sektorska strategija, Ministarstvo za industriju i tehnologiju RS, GTZ/Imowipo, 2003., str. 14.

41

Tabela 5.12: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata tekstilne industrije u periodu

2003. do 2006. prema anketnom upitniku za područje Regije SI BiH* - u hilj. KM -

Ukupan

prihod Dobitak Gubitak Izvoz Učešće izvoza

u prihodu

Broj

zaposlenih

2003. 5.631 190 554 4.411 78,3 621

2004. 6.188 241 983 4.498 72,7 671

2005. 7.019 370 460 4.992 71,1 741

2006. 8.440 264 568 6.055 71,7 740

Kumulativ 27.278 1.065 2.565 19.956 73,2

Indeks 2006/03

150 139 103 137 119


14,5 11,6 1,0 11,1 6,0

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 13 preduzeća tekstilne industrije Regije SI BiH


efekata tekstilne industrije

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

9.000

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.5. Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja tekstilne industrije

Na osnovu kvalitativne analize izabranih preduzeća iz sektora tekstilne industrije uočene su sljedeće karakteristike koje su relevantne za CREDO projekt:

• Mali je udio MSP-a u industriji • Složen je proces ulaska na tržište sa vlastitim proizvodima (uslijed koncentracija

industrije dizajna u nekoliko centara mode) • Postoji mogućnost nitche tržišta (npr. “customized production” – proizvodnja malih

serija po specijalizovanim zahtjevima)

42


U srednjeročnoj strategiji razvoja BiH kao proiritetne aktivnosti u sektoru tekstilne industrije navedene su:

• kadrovskim jačanjem i stručnim usavršavanjem, uz tehničko tehnološko opremanje,

poticati kreativnost i razvoj vlastitih proizvodnih programa (sa supstitucijom lohn

poslova)

• razvijati specijalizovane istraživačko – razvojne institucije

• jačati institucije za razvoj kvaliteta proizvoda

• poticati uvođenje i jačanje granski relevantnog obrazovanja na univerzitetima uz

specijalizaciju.

Sektor industrije tekstila u regiji SI BiH sa aspekta prioriteta CREDO projekta ima sljedeće karakteristike:

• Mali broj uspješnih firmi su relativno velike kompanije sa kojima je sa raspoloživim resursima CREDO projekta teško realizovati poticajne razvojne projekte.

• Anketirana MSP-a koja uspješno posluju (u nitche tržištima) nisu pokazala intenciju da rastu i na taj način kreiraju nova radna mjesta.

Na osnovu analize sektora industrije tekstila moguće je konstatovati da on ne predstavlja sektor u kome CREDO projekt može značajno uticati na budući razvoj.

5.3.5. Industrija obuće

Industriji obuće Srednjoročnom razvojnom strategijom BiH ističe se značenje prioritetne grane iz više razloga i to: (1) značajna je u zapošljavanju, (2) evidentno proizvodno iskustvo,

(3) posebno prepoznatljiva kao izvozno orijentisana grana i (4) značajna mogućnost

supstitucije uvoza sirovine (sirova koža) izvozom gotovih proizvoda.

U industriji obuće BiH, prije rata, bilo je zaposleno oko 30.000 radnika. Od sredine 60–tih do 1990. g. u ovoj privrednoj grani zaposlenje je nalazilo oko 1000 radnika godišnje. Podaci pokazuju da je ova djelatnost u ukupnoj industriji BiH brojem zaposlenih participirala sa 6,4%, u bruto domaćem proizvodu 5,1, a u izvozu 7,7%.

Industrija obuće na području Regije SI BiH, prema podacima iz Tabele 5.13, zauzimala je relativno značajnije mjesto (u odnosu na istu granu u BiH) i to kako u pogledu zapošljavanja (8,5%), tako i u pogledu izvoza (16,4%).

43

Tabela 5.13: Industrija obuće u industriji i ukupnoj privredi Regije SI BiH, BiH i Slovenije

BiH Regija SI

BiH*

Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 29.700 7.700 16.100





� ukupno 25.500 4.610 6.200

� godišnje 1.020 420 250

Udio u BDP, u %:



Udio u izvozu, u %:




Rezultati poslovanja preduzeća industrije obuće (resorna grana TK), prikazani za period od 1997. do 2006. Godine u Tabeli 5.14, u cjelini uzev, nisu povoljni. Ukupan prihod se tokom cijele decenije (osim u 2006. godini) zadržava na istom nivou (oko 10 mil. KM), uz kontinuirane visoke poslovne gubitke (uslijed dominacije lohn poslova) i to u iznosu od 3,0 do 7,7 mil. KM. Vrijednost izvoznih poslova je u naglašeno opadajućem trendu (izvoz je u periodu 2002. do 2006. opao za 35 %). Broj zaposlenih, pod uticajem procesa privatizacije i restruktuiranja kontinuirano se smanjuje (po stopi od -3,0%).

44

Tabela 5.14: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata industrije obuće - resorna

grana Tuzlanskog kantona - u hilj. KM -

Ukupan

prihod

Bruto


zaposlenih

1997. 10.648 - 3.453 6.248 589 2.740

2000. 6.458 - 6.425 4.790 92 2.344

2001. 10.717 - 4.677 9.924 252 2.320

2002. 10.000 ... ... 10.506 83 2.370

2003. 10.500 ... ... 9.311 223 2.243

2004. 10.120 - 6.556 9.214 417 2.087

2005. 10.589 - 7.705 6.637 586 2.002

2006. 13.900 20 3.041 6.898 377 2.073

Indeks 2006/1997

130,5 - 88,1 110,4 64,0 75,6

Stopa rasta/pada %

3,0 - -1,4 1,1 -4,8 -3,0

Izvor: Dokumentacija Ministarstva industrije energetike i rudarstva Tuzlanskog kanton

Rezultati ankete

Anketnim upitnikom u industriji obuće obuhvaćene su tri firme i to: „Alfa“ Modriča, „Bosit industry“ Tuzla i „Anais komerc“ Tuzla.

Navedene firme su organizovane u formi društva sa ograničenom odgovornošću i u cjelini privatnog vlasništva. Broj zaposlenih u navedenim firmama je između 16 („Anais

komerc“) i 204 („Alfa“).

Prema ekonomsko–finansijskim efektima anketiranih organizacija, prikazanim u Tabeli 5.15 i Slici 5. industrija obuće je u skupini najniže rangiranih grana prerađivačke industrije:

• učešće u ukupnom prihodu (prema kumulativu 2003–2006) u nivou je od 0,3 %,

• u dobitku 0,01 %,

• u izvozu 1,0 %

Anketirane firme u svome poslovanju nisu iskazale poslovne gubitke.

45

Tabela 5.15: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata industrije obuće u periodu


Ukupan


Učešće izvoza

u prihodu

Broj

zaposlenih

2003 456 1 - 376 82,5 95

2004 1.050 1 - 960 91,4 107

2005 1.395 1 - 1.299 93,1 128

2006 1.607 2 - 1.487 92,5 172

Kumulativ 4.508 5 - 4.122 91,4

Indeks 2006/03

352 200 395 181


52,1 26 58,1 21,9

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 3 preduzeća industrije obuće Regije SI BiH


efekata industrije obuće

0

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1.600

1.800

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.6 Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja industrije obuće

Efikasnost poslovanja preduzeća industrije obuće opterećuju: (1) zastarjelost opreme i

tehnološko zaostajanje, (2) nedostatak obrtnih sredstava, (3) isključivi rad na lohn poslovima,

(4) nedostatak stručne radne snage i (5) veličina sive ekonomije. Zbog toga se čine nužnim, kao prioritetne sljedeće aktivnosti:

• stimulisati uvođenje savremenih proizvodnih i dizajnerskih tehnologija

• poticati razvoj vlastitih proizvodnih programa u cilju postupnog prelaska sa lohn

poslova na sopstveni proizvod

• uvesti sistem naobrazbe po uzoru na iskustva razvijenih zemalja, specifičan za ovaj

sektor

46

• razvojem sirovinske osnove (u stočarskoj proizvodnji) smanjiti ovisnost od uvoza

sirove kože.

Sa aspekta CREDO projekta po svojim karakteristikama industrija obuće je slična tekstilnoj industriji. Stoga je moguće izvesti sličan zaključak da sektor industrije obuće ne predstavlja sektor u kome CREDO projekt može značajno uticati na budući razvoj.

5.3.6. Energetika

Energetika u BiH je sektorski prioritet ako se ima u vidu činjenica da je potrošnja

energije značajan pokazatelj standarda. Prosječna potrošnja energije po stanovniku u BiH je

u nivou 45 GJ, što je znatno niže u odnosu na razvijene zemlje (236 GJ/p.c.) a niža je i od

svjetskog prosjeka (70 GJ/p.c.).16

Energetski resursi BiH, međutim, vrlo su značajni (ugalj čini 93% ukupnog energetskog potencijala BiH). Mnoge analize su potvrdile da ugalj u BiH za niz decenija ima sigurnu energetsku i tržišnu perspektivu.

Na toj osnovi u BiH su izgrađeni termoenergetski kapaciteti veličine oko 1800 MW. Pri tome regija SI BiH u ovim kapacitetima, sa oko 1080 MW (termoelektrana Tuzla i Ugljevik), participira u nivou od oko 60%. Zato se pod energetskim sektorom u ovoj Osnovnoj studiji analizira termoenergetski sektor (rudnici uglja Kreka, Banovići i Đurđevik i termoelektrana Tuzla i rudnik i termoelektrana Ugljevik).

Sa tržišnog aspekta (mogućnosti plasmana električne energije) u srednjeročnom periodu posebno su značajne izvozne mogućnosti, obzirom na činjenicu da su zemlje jugoistočne Evrope od 2007. godine suočene sa problemom nedostatka električne energije.

Energetika u privredi Regije SI BiH.

U energetskom sektoru Regije SI BiH prije rata bilo je zaposleno oko 20.000 radnika, od čega 77% u rudnicima uglja a 23% u elektroprivredi. Ovaj sektor je u ukupnoj zaposlenosti industrije i rudarstva participirao sa visokim učešćem od 22,6%. Premda energetika predstavlja kapitalno intenzivnu industriju u deceniji pred rat godišnje se u energetskom sektoru zapošljavalo oko 470 radnika, koliko približno i u metalnom sektoru (500), odnosno i u industriji tekstila (oko 600 radnika). Međutim mnogo je značajnije učešće energetskog sektora u bruto domaćem proizvodu industrije (36,6%), kao što je prikazano u Tabeli 5.16.

16 Srednjoročna razvojna strategija BiH (PRSP) 2004–2007 godine, Sarajevo, 2004., str. 241

47

Tabela 5.16: Energetika u industriji i ukupnoj privredi Regije SI BiH, BiH i Slovenije

BiH Regija SI

BiH*

Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 45.800 20.400 17.600





� ukupno 8.500 5.200 600

� godišnje 470

Udio u BDP, u %:


� u industriji 14,4 36,6 4,9

Udio u izvozu, u %:




Poslijeratni period u energetskom sektoru karakteriše značajno opadanje ključnih ekonomsko-finansijskih indikatora poslovanja (za Tuzlanski kanton vidi Tabelu 5.17). Ovakvi trendovi su posebno uočljivi u poslovanju rudnika uglja Kreka.

Tabela 5.17: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata energetike - resorna grana

Tuzlanskog kantona - u hilj. KM -

Ukupan

prihod

Bruto

dobitak

Gubitak Izvoz Uvoz Broj

zaposlenih 2004. 482.612 4.680 15.090 9.1658 8.611 9.904

2005. 507.564 6.794 29.349 4.8895 9.650 9.985

2006. 545.924 2.520 16.085 5.2817 19.936 9.860

Indeks 2006/1997

113,1 53,8 106,6 57,6 231,5 99,5

Stopa rasta/pada %

6,3 -26,5 3,4 -23,8 52,0 0,50


Podaci prikazani u Tabeli 5.17 pokazuju: (1) usporen rast ukupnog prihoda (stopa 6,3%),

(2) značajan pad dobiti (stopa -26,5%), (3) porast gubitaka, (4) pad izvoza (-23, %), (5) vrlo

značajan rast uvoza (52,0 %) i (6) blagi pad broja zaposlenih (0,50 %).

U narednom periodu u energetskom sektoru (pogotovo u rudnicima uglja) realizovaće se proces restruktuiranja i modernizacije, koji će neminovno rezultirati zatvaranjem

48

nerentabilnih proizvodnih pogona. Jedna od posljedica ovog procesa će biti i značajno smanjivanje broja zaposlenih u sektoru. Stoga nije realno očekivati da se u sektoru kreiraju nova radna mjesta.

Energetika nije industrijski sektor u kome su u Regiji se razvijala MSP-a. Međutim, energetski sektor predstavlja lokalno tržište za MSP-a iz raznih oblasti (uglavnom iz mašinske i elektro industrije, te građevinske industrije i transporta) i posjeduje značajna lokalna znanja (premda od istraživačkih i konsultantskih firmi aktivno posluje samo Rudarski Institut u Tuzli). Stoga je u ovoj studiji analiza energetskog sektora provedena sa ciljem identifikovanja aktivnosti u CREDO projektu koje mogu da podrže razvoj MSP-a koja posluju sa kompanijama iz ovog sektora. Ovo se posebno odnosi kako na veče uključivanje MSP-a iz regiona u svakodnevno poslovanje firmi iz energetike tako i na organizovanje MSP-a iz regiona za značajnije učešće u investicionim projektima (kako investicija tekućeg održavanja tako i prilikom izgradnje novih kapaciteta) u narednom periodu.

Priroritetne aktivnosti

Prema srednjeročnoj strategiji razvoja BiH prioritetne aktivnosti u termoenergetskom sektoru su:

• preispitivanje i inoviranje strateških programskih ciljeva u oblasti proizvodnje uglja, • sniženje troškova proizvodnje uglja, povećanje produktivnosti uvođenjem novih

tehnologija i smanjenjem broja zaposlenih, • restrukturiranje rudnika uglja i diferencijacija profitabilnih od neprofitabilnih rudnika

u okviru priprema za privatiziranje, • provođenje planova za reformu energetskog sektora rekonstruiranje i privatiziranje

razdvajanjem tri vertikalno integrirane energetske kompanije u BiH na funkcionalne cjeline proizvodnja, prenos, distribucija i snabdijevanje.

Na osnovu kvalitativne analize energetskog sektora kao proiritetne aktivnosti u CREDO

projektu, koje su vezane za ovaj sektor, identifikovani su:

• podrška MSP-a (posebno iz mašinske i elektro industrije) na povećanju njihove konkurentnosti i organizovanijem nastupu na projektima u energetskom sektoru (npr. formiranje mreže firmi i podrška njihovoj specijalizaciji),

• podrška saradnji univerziteta i industrije i eventualno formiranje Tehnološko-inovacionih centara i MSP-a koja bi pružala usluge energetskom sektoru na bazi novih tehnologija i znanja.

• Podrška formiranju MSP-a u oblastima energetske efikasnosti i ekologije, koja bi svoje usluge pružala ne samo energetskom sektoru nego i drugim sektorima.

5.3.7. Turizam

Razvojnom strategijom BiH turizam (u širem kontekstu turističko–ugostiteljska djelatnost) uvršten je u užu skupinu privrednih grana čiji je razvoj od prioritetne važnosti za dinamiziranje ukupnog razvoja i uključivanje (zemlje i regije) u međunarodne ekonomske tokove. Značaj razvoja turističko ugostiteljske djelatnosti (u navedenom kontekstu) utemeljuje se po osnovu niza relevantnih činjenica:

49

• Turizam kao djelatnost karakteristika je našeg doba. Prema zvaničnim pokazateljima i efektima razvoja turizam se približio vodećim privrednim sektorima, automobilskoj, naftnoj i industriji elektronike i informaciono – komunikacionih tehnologija.

• Danas se u međunarodnom turističkom prometu ostvaruje oko 800 miliona dolazaka turista, koji troše oko 500 mlrd US dolara godišnje. Broj turista u međunarodnom turističkom prometu poslije Drugog svjetskog rata povećao se 25 puta (stopa rasta oko 7%) a potrošnja više od 200 puta (visoka stopa rasta od 11%).17

• Sektor usluga u najrazvijenijim zemljama svijeta zapošljava danas oko 80% radne

snage, a turizam je sa udjelom od 35% najvažnija je djelatnost. Svjetski turistički giganti ostvaruju godišnje prihode od turizma u nivou od 1.000 do 2.000 USD po stanovniku (Italija 900 USD, Francuska 1.100 USD, Španija 1.900 USD). Neke zemlje, kao Austrija od međunarodnog turizma ostvaruju 10% GDP-a ukupne privrede uz istovremeno zapošljavanje oko 9% ukupne radne snage u ovom sektoru.

• Turizam, osim njegovih direktnih ekonomskih efekata (zapošljavanje, rast GDP) podstiče razvoj i niza drugih djelatnosti (industrijska proizvodnja, poljoprivreda, građevinarstvo, trgovina, zanatstvo i dr.).

Regija SI BiH predstavlja vrlo interesantnu turističku destinaciju s obzirom na: (1) njen geosaobraćajni položaj, (2) izrazite potencijale prirodnih turističkih vrijednosti i (3) bogato kulturno historijsko naslijeđe. Ova regija poznata je po obilju termomineralnih izvora (sa razvijenim banjskim kapacitetima zdravstveno–lječilišnog turizma). U okviru šire skupine identifikovanih prirodno atraktivnih dobara i lokaliteta poznati su banjski izvori u Tuzli, Dvorovima kod Bijeljine, Gradačcu, Gračanici, Srebrenici, zatim jezera Modrac, Sniježnica, Zvorničko jezero te prirodni parkovi (Park prirode „Konjuh“).

Kulturno–historijsko naslijeđe izuzetno je važna pretpostavka razvoja turističke ponude Regije. Regija SI BiH svrstava se u BiH u područja karakteristična po izuzetnom obilju kulturno–historijskih spomenika. Samo na području Tuzlanskog kantona evidentirano je 380

spomenika kulturno–historijskog naslijeđa i prirodnih rijetkosti koja pripadaju raznim historijskim periodima: prahistorijskom i antičkom (32), srednjovjekovnom periodu (154), osmanskom (126), austro-ugarskom (62), te novijem vremenu (7).

Turizam u privredi regije SI BiH.

Prije rata u ovoj privrednoj djelatnosti Regije bilo je zaposleno oko 3.700 radnika što predstavlja 2,4% ukupne zaposlenosti. U razdoblju od 1965. do 1990. godine godišnje se u ovoj djelatnosti zapošljavalo 45 novih radnika. Kada je riječ o GDP-u treba istaći da je turističko–ugostiteljska djelatnost Regije u ukupnoj privredi participirala sa simboličnih 1,3%. Podaci o sektoru turizma su prikazani u Tabeli 5.18.

17 A. Dulčić, Upravljanje razvojem turizma, MATE, Zagreb, 2001., str. 25 i 39.

50

Tabela 5.18: Turističko–ugostiteljska djelatnost u ukupnoj privredi Regije SI BiH, BiH i

Slovenije

BiH Regija SI

BiH*

Slovenija

Broj zaposlenih (1990.) 36.750 3.739 25.060

Udio djelatnosti,u u ukupnoj privredi %: 4,2 2,4 3,8


� Ukupno 26.300 486 13.460

� Godišnje 1.050 45 540

Udio u GDP u ukupnoj privredi u %: 2,5 1,3 2,4 */ Podaci se odnose na period 1978. do 1988.

Izvor: Dokumentacija RZS i FZS, Sarajevo i SG

U Tabeli 5.19 prikazani su podaci o sektoru turizma za Regiju za period 2001-2006. godina.

Tabela 5.19: Dinamika prometa, turista i noćenja na području Regije SI BiH 2001–2006.

Turisti Noćenja Promet u

000 KM Ukupno Domaći Strani Ukupno Domaći Strani

2001. 6.876 26.261 17.801 8.460 51.823 36.001 15.822

2002. 13.100 31.196 20.933 10.263 57.837 39.518 18.319

2003. 14.694 36.523 21.880 14.643 64.196 39.247 24.994

2004. 15.270 39.836 21.377 18.452 64.227 35.141 29.086

2005. 14.744 37.479 18.274 19.205 63.940 33.638 30.302

2006. 15.432 34.889 18.217 16.672 59.085 33.062 26.023

Indeks 2006/01

224,5 133,8 102,3 197,1 114,0 91,8 164,5


Podaci pokazuju da je broj turista u posmatranom periodu povećan za 33,8%, pri čemu je znatno veći porast broja stranih turista (povećanje za 97,1 %), nego domaćih (povećanje za 2,3%). Pri tome, broj noćenja povećan je za 14%, a ukupan promet je više nego udvostručen

(indeks 224,5).

Rezultati ankete

Provedenom anketom u oblasti turizma obuhvaćene su dvije organizacije i to: Javna Ustanova „Banja Dvorovi“ Bijeljina i DOO „Zebed“ Gradačac.

Ekonomsko–finansijski efekti anketiranih turističkih organizacija prezentiraju se u Tabeli 5.20 i na Slici 5.8.

51

Tabela 5.20: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata turizma 2003-2006. prema

anketnom upitniku za područje Regije SI BiH* - u hilj. KM -

Ukupa Dobitak Gubitak Izvoz Učešće Broj

2003. 1.280 35 264 57 4,5 118

2004. 1.134 38 198 50 4,4 106

2005. 1.040 40 257 44 4,2 107

2006. 1.353 60 60 4,4 106

Kumulativ 4.807 173 719 211 4,4

Indeks 2006/03

106 171 105 90


1,9 19,6 1,6 -3,4

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za2 preduzeća iz oblasti turizma Regije SI BiH

Prema prezentiranim podacima može se zaključiti da je ukupan prihod analiziranih organizacija turističke djelatnosti u blagom porastu (stopa rasta 1,9% godišnje), a dobitak u značajnijem relativnom porastu (stopa 19,6%). Vrijednost deviznih efekata (izvoz) u ukupnom prihodu participira u nivou od 4,4%.


efekata turizma

0

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1.600

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.7 Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja sektora turizma

Prema srednjeročnoj Strategiji razvoja BiH, koji su relevantni i za Regiju, ispoljeni problemi u sektoru turizm, manifestuju se, između ostalog, u sljedećem:

52

• Nedostatak dugoročne razvojne strategije sektora turizma18

• Nerazvijena i nekompletna (postojeća) turistička ponuda

• Nerazvijena i neadekvatna promocija turističkih potencijala Regije u zemlji i

inozemstvu

• Neadekvatna prezentacija postojeće lokalne hotelske ponude na nacionalnom i

međunarodnom tržištu

• Nedovoljni i neadekvatni (kvalitetom) smještajni kapaciteti

• Nedostatak vlastitog kapitala

• Nerazvijenost i neizgrađenost infrastrukture (saobraćajne, telekomunikacijske,

vodoopskrbne)

• Neadekvatan obrazovni sistem i nedostatak specijaliziranog (stručnog i visoko

stručnog kadra) i profesionalnog menadžmenta

• Nedostatak razvijenog poslovnog okruženja

• Nerazvijene komplementarne djelatnosti kao važna pretpostavka razvoj turizma


Prema Strategiji srednjeročnog razvoja BiH u narednom periodu kao prioritene aktivnosti nameću se sljedeći ciljevi i zadaci u razvoju turističke djelatnosti:

• Promocija domaćeg turizma kroz umrežavanje atraktivnih turističkih destinacija (i

ponuda)

• Izgradnja turističkog profila Regije identifikacijom turističkih destinacija kao nosioca

razvoja turizma

• Uspostavljanje partnerstva za razvoj turističkih potencijala

• Razvoj svih vidova infrastrukture uključivo i razvoj komplementarnih djelatnosti

sektoru turizma

• Uspostava transparentnih mehanizama za dodjelu koncesija u cilju ohrabrenja

ulaganja(stranih ulagača) u turistički sektor

• Potpora domaćih i stranih preduzeća i ulagača u razvoj turističkih proizvoda

• Saradnja sa privatnim sektorom i nevladinim organizacijama

• Edukacija kadrova za rad u turizmu

• Osiguranje zaštite prirodnih i kulturnih bogatstava koja predstavljaju turističke

atrakcije ove Regije.

Premda u Regiji postoje polazne pretpostavke za razvoj turizma, posebno banjsko-zdravstvenog, za značajni razvoj ovog sektora potrebna su velika ulaganja u infrastrukturi (uključujući i aerodrom u Dubravama) i turističke objekte. Stoga turizam ne predstavlja sektor u kome je u okviru CREDO projekta moguće podržati razvoj MSP-a. Pojedine opštine su iskazale interes za podršku razvoju turizma (npr. Tuzla za tzv. „event based“ i banjsko-zdravstveni turizam i Gradačac za turizam baziran na kulturno-istorijskim i banjsko-zdravstvenim potencijalima). U okviru CREDO projekta biće pružena podrška ovim inicijativama ukoliko ih opštine kandiduju kao svoje prioritetene razvojne projekte.

18 Srednjoročna razvojna strategija BiH (PRSP) 2004–2007 godine, Sarajevo, 2004., str. 262 i 263.

53

5.3.8. Industrija plastike i gume

Analiza poslovnih rezultata u okviru ove industrijske grane temelji se na anketi kojom je obuhvaćeno 18 preduzeća sa područja 9 općina (uključivo i Brčko Distrikt). Riječ je o preduzećima veličine od 4 do 92 zaposlena (prosječna veličina 29 radnika).

Anketirane organizacije u cjelini su u privatnom vlasništvu sa dominantnim oblikom organizovanosti u društvu sa ograničenom odgovornosti (16 firmi ili 89%). Samo 6 firmi (ili 33%) posluje sa instaliranom najsavremenijom opremom, dok certifikat kvaliteta ostvarilo je 5 firmi.

Proizvođači plastike i gume rangirani su na četvrtoj poziciji u prerađivačkoj industriji Regije sjeveroistočna Bosna po visini učešća:

• u ukupnom prihodu (9,9 %, prema kumulativu 2003–2006 god.), • u dobitku (10,2 %) i • izvozu (6,1 %).

Analizirane firme nisu iskazale gubitak u poslovanju.

Podaci o poslovanju analiziranih kompanija u sektoru plastike i gume prikazani su u Tabeli 5.21 i na Slici 5.8.

Tabela 5.21: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata industrije plastike i gume


Ukupan


Učešće izvoza u

prihodu

Broj

zaposlenih

2003. 22.438 756 - 5.229 23,3 263

2004. 31.379 1.137 - 6.438 20,5 354

2005. 41.006 1.680 - 8.016 19,5 446

2006. 37.841 2.196 - 5.156 13,6 479

Kumulativ 132.664 5.769 - 24.839 18,7

Index 2006/03

169 290 99 182


19,3 42,6 0,3 22,1

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 18 preduzeća industrije plastike i gume regije SI BiH

Na osnovu prikupljenih podataka može se zaključiti da proizvodnja plastike i gume spada u grane sa relativno visokom stopom rasta zaposlenosti (22,1%), što je rangira na drugu

poziciju, a također i visokom stopom rasta ukupnog prihoda (19,3%), treća pozicija među granama prerađivačke industrije u izabranom uzorku.

54


efekata industrije plastike i gume

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.8 Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja sektora plastike i gume

Premda je po izabranim indikatorima industrija plastike i gume identifikovana kao sektor sa velikim potencijalom rasta ova industrija nije izabrana kao sektor za aktivnosti u CREDO projektu. Jedan od razloga je i koncentracija ove industrije na relativno uskom području Regije (uglavnom u opštini Gračanica). Međutim u okviru CREDO projekta biće pružena podrška firmama iz ovog sektora, prvenstveno na formiranju naprednijih faza organizovanja (formiranje mreže i eventualno klastera) kao i na povezivanju sa naučno-istraživačkim institucijama.

5.3.9. Industrija građevinskih materijala

Analiza ekonomsko–finansijskih efekata ove industrijske grane temelji se na rezultatima ankete kojom je obuhvaćeno 9 preduzeća sa teritorije 7 opština regije sjeveroistočna Bosna. Riječ je o preduzećima u privatnom vlasništvu i organizovanim u obliku društva sa ograničenom odgovornosti. Potrebno je istaći da najveći broj preduzeća (7 od 9) posluje sa instaliranom zastarjelom tehnologijom, te da pretežan broj preduzeća nije ostvarilo certifikat kvaliteta (55,6 % ).

Proizvođači građevinskih materijala rangirani su na petoj poziciji u prerađivačkoj industriji regije sjeveroistočna Bosna po visini učešća :

• u ukupnom prihodu (6,6 %, prema kumulativu 2003–2006 god.) i

• u dobitku (4,9 %).

Po visini učešća u izvozu (2,8%) industrija građevinskih materijala pozicionirana je na šestom mjestu. Podaci o industriji građevinskog materijala prikazani su u Tabeli 5.21. i na Slici 5.9.

55

Tabela 2.21: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata građevinskih materijala u

periodu 2003. do 2006. prema anketnom upitniku za područje Regije SI BiH

Ukupan Dobitak Gubitak Izvoz Učešće Broj

2003. 14.922 68 462 3.092 20,7 414

2004. 21.120 507 3.000 2.443 11,6 411

2005. 23.951 1.318 ... 2.784 11,6 386

2006. 28.065 947 1.200 2.959 10,5 352

Kumulativ 88.058 2.840 4.662 11.278 12,8

Index 2006/03

188 1393 260 96 85


23,4 140,4 37,5 -1,3 -5,3

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 9 preduzeća građevinskih materijala Regije SI BiH


efekata građevinskih materijala

0

2.500

5.000

7.500

10.000

12.500

15.000

17.500

20.000

22.500

25.000

27.500

30.000

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.9. Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja industrije

građevinskih materijala

Na osnovu kvalitativne analize sektora građevinskih materijala identifikovane su sljedeće karakteristike koje su relevantne za CREDO projekt:

• U sektoru posluje mali broj uspješnih firmi srednje veličine (npr. Cementara Lukavac, Holding Širbegovič Gračanica, INGRAM Srebrenik), kojima u okviru CREDO projekta nije moguće pružiti značajniju podršku.

• Preostala MSP-a karakteriše fokus na lokalno tržište (bez izvoznog su potencijala), uz nedostajuću kontrolu kvaliteta

• MSP-a u sektoru su orijentisana na male serije i karakteriše ih niska produktivnost.

56

• Sa intenziviranjem investicionih aktivnosti na izgradnji infrastrukture očekivati je i pojavu međunarodnih firmi u ovom sektoru, koje će povećati konkurenciju i najvjerovatnije uzrokovati okrupnjavanje proizvodnih kapaciteta.

Na osnovu provedene analize zaključeno je da sektor građevinskih materijala ne predstavlja sektor u kome je moguće postići značajnije efekte kroz aktivnosti CREDO projekta.

5.3.10. Industrija papira i štampe

U okviru ove industrijske grane anketom je obuhvaćeno 6 preduzeća sa područja 4 opštine (Kalesija, Gračanica, Tuzla i Šamac). Riječ je o firmama u privatnom vlasništvu organizovanim u obliku DOO. Veći broj ovih firmi ima instaliranu staru opremu i tehnologiju. Industrija papira i štampe prema visini učešća u osnovnim ekonomsko-finansijskim efektima izabranog uzorka vrlo nisko je rangirana industrijska grana. Osnovni podaci o sektoru su prikazani u Tabeli 5.23 i na slici 5.10.

Tabela 2.23: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata industrije papira i štampe u

periodu 2003. do 2006. prema anketnom upitniku za područje Regije SI BiH* - u hilj. KM -

Ukupan

prihod Dobitak Gubitak Izvoz Učešće izvoza u

prihodu

Broj

zaposlenih

2003. 6.780 315 801 1.965 29,0 176

2004. 6.420 295 350 1.797 28,0 180

2005. 7.230 1.049 800 1.711 23,7 189

2006. 7.309 267 300 1.689 23,1 196

Kumulativ 27.739 1.926 2.251 7.162 25,8

Indeks 2006/03

108 85 37 86 111


2,6 -5,3 -28,2 -4,9 3,5

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 6 preduzeća industrije papira i štampe Regije SI BiH

Na osnovu prikupljenih podataka proizilazi da je učešće industrije papira i štampe u osnovnim ekonomsko – finansijskim rezultatima poslovanja dosta simbolično. Ova industrijska grana prema kumulativu 2003–2006. god. učestvuje u ukupnom prihodu 2,1 %, u dobitku 3,3 %, a u izvozu 1,8 %.

57

Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata industrije

papira i štampe

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.10. Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja industrije papira i

štampe

Na osnovu provedene analize industrija papira i štampe nije izabrana kao prioritetni sektor za aktivnosti CREDO projekta. Eventualne aktivnosti vezane za ovaj sektor se mogu pojaviti ukoliko se neka od MSP-a u prehrambenoj industriji odluči za projekt unapređenje ambalaže.

5.3.11. Industrija informaciono-komunikacionih tehnologija

Osnovnu odrednicu nove ekonomije čine informacije i Internet, što razvija informatičku

ekonomiju koja mijenja sektorsku strukturu svjetske privrede i dovodi do promjena u svim oblastima poslovanja. Međutim, bosanskohercegovačko društvo je na dnu evropskih ljestvica u razvijenosti i upotrebi informaciono-komunikacionih tehnologija (IKT) pa je i tržište IKT u BiH slabo razvijeno. Savremene tehnologije i usluge su ili preskupe, ili uopće nisu dostupne. I pored nastojanja kompanija koje pružaju uslugu pristupu Interneta da nude broadband usluge, istraživanja pokazuju da samo 10% građana BiH koristi Internet, a od toga njih pola putem dial-up komunikacije.19

Na početku CREDO projekta IKT tehnologije su identifikovane kao jedan od ključnih faktora razvoja industrije Regije. Stoga je odlučeno da će se u CREDO projektu podržavati inicijative na korištenju IKT-a. Međutim, u posljednje vrijeme u BiH pojavile su se firme koje koriste računarske tehnologije i IKT-e za proizvodnju uređaja i pružanje servisa za izvoz.20 Ove firme imaju eksponencijalni rast i kreiraju kvalitetna nova radna mjesta. Stoga je odlučeno da će CREDO projekt uključiti u svoje aktivnosti i firme iz IKT sektora. Zato je u

19 Analiza tržišta informaciono komunikacionih tehnologija, Sarajevo, maj 2005. 20 Primjer nekoliko firmi iz poslovnog inkubatora IKT BIT Tuzla (npr. firma Inspire za proizvodnju uređaja za dijagnostiku u medicini) zorno ilustruju ovu tendenciju.

58

izabranom uzorku anketirano samo 5 kompanija iz IKT sektora, za koje su osnovni ekonomsko-finansijski indikatori prikazani u Tabeli 5.24. i na slici 5.11.

Tabela 5.24: Dinamika osnovnih ekonomsko-finansijskih efekata IKT u periodu 2003-2006.

prema anketnom upitniku za područje Regije SI BiH* - u hilj. KM -

Ukupan Dobitak Gubitak Izvoz Učešće izvoza Broj

2003. 385 7 8 ... - 22

2004. 421 21 ... ... - 24

2005. 553 8 2 ... - 27

2006. 542 40 ... 27 5,0 33

Kumulativ 1.901 76 10 27 1,4

Indeks 2006/03

141 571 ... ... 150


12,1 78,7 ... ... 14,5

*/ Podaci prikupljeni anketnim upitnikom za 5 preduzeća IKT Regije SI BiH

Dinamika osnovnih ekonomsko-

finansijskih efekata ICT

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

600

2003 2004 2005 2006

U hilj. KM


Slika 5.11. Osnovni indikatori ekonomsko-finansijskog poslovanja sektora IKT-a

59

6. IZBOR SEKTORA SA NAJVEĆIM POTENCIJALOM RASTA

U petom poglavlju Osnovne studije analizirani su inicijalno izabrani industrijski sektori sa područja regije SI BiH. Inicijalni izbor sektora je izvršen uvažavajući njihovu relevantnost u pogledu zapošljavanja, izvoznih efekata, kao i ukupne poslovne efikasnosti. Identifikovan je različit doprinos analiziranih sektora u ukupnom ekonomskom rastu i zapošljavanju. Neki industrijski sektori u tom pogledu, prema Srednjoročnoj razvojnoj strategiji BiH, označeni su prioritetnim sektorima. Pored tih, u okviru ovog materijala analizirani su i drugi industrijski sektori, koji su identifikovani kao relevantni za regiju SI BiH.

Izbor industrijskih sektora sa najvećim potencijalima ekonomskog rasta, za koje će biti urađene sektorske analize, baziran je na nekoliko skupina kvantitativnih indikatora, koji određuju kvalitet privređivanja u analiziranim MSP. To su:

a) pokazatelji poslovne efikasnosti: • ukupan prihod po zaposlenom

• dobitak po zaposlenom

• gubitak po zaposlenom

b) pokazatelji izvozne efikasnosti: • izvoz po zaposlenom

• učešće izvoza u ukupnom prihodu

c) ostali pokazatelji: • neto plate po zaposlenom

Osim navedenih kvantitativnih pokazatelja ekonomsko-finansijskog poslovanja kod konačnog izbora sektora sa najvećim potencijalima rasta, uvažavani su i kvalitativni pokazatelji. Kao indikatori za kvalitativne pokazatelje izabrani su:

• Sektor treba imati veliki potencijal za razvoj MSP-a, • Mogućnost kreiranja održivih radnih mjesta • Sektor treba biti baziran na prirodnim resursima (uključujući i ljudske). • Sektor treba imati uticaj na veći dio regiona SI BiH.

Prilikom izbora sektora uvažavan je i njihov multiplikativni efekat na razvoj širokog spektra privrednih i vanprivrednih djelatnosti.

6.1. Pokazatelji poslovne efikasnosti

U ovom poglavlju utvrđuju se vrijednosti navedenih kvantitativnih pokazatelja (indikatora) kvaliteta privređivanja (ekonomskog rasta), za analizirane industrijske sektore. Osnovu za utvrđivanje navedenih pokazatelja predstavljaju podaci prikupljeni anketom, kao i podaci za resorne, kantonalne oblasti (za Tuzlanski kanton).

60

6.1.1. Ukupan prihod po zaposlenom

U pregledu prikazanom u Tabeli 6.1. i na dijagramu na Slici 6.1, na osnovu podataka dobijenih anketom, prikazane su vrijednosti ostvarenog ukupnog prihoda po zaposlenom za analizirane industrijske sektore, za period od 2003. do 2006. godine, uključivo i prosječnu vrijednost za posmatrano razdoblje.

Tabela 6.1. Ukupan prihod po zaposlenom (KM)

2003. 2004. 2005. 2006. Prosjek 2003-2006 Metalni sektor 33.312 37.401 43.404 44.460 39.644

Drvna industrija 34.610 32.993 39.518 36.230 35.838

Prehrambena industrija 57.459 60.295 67.997 71.595 64.336

Tekstilna industrija 9.068 9.222 9.472 11.405 9.792

Industrija obuće 4.800 9.813 10.898 9.343 8.714

Industrija građevinskih materijala

36.043 51.387 62.049 79.730 57.302

Industrija plastike i gume 85.316 88.641 91.942 79.000 86.225

Industrija papira i štampe 38.523 35.667 38.254 37.291 37.434

Turizam 10.847 10.698 9.720 12.764 11.007

ICT 17.500 17.542 20.481 16.424 17.987

Prosjek za oblast privrede 37.484 40.308 46.415 46.603 42.703

Izvor: Podaci prikupljeni anketom za područje regije sjeveroistočna Bosna i Hercegovina na uzorku od 260 MSP-a.

61

Ukupan prihod po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

64.336

57.302

39.64437.434

17.987

11.007 9.792 8.714

35.838

86.225

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

80.000

90.000

100.000

plas

tika

i gum

a

preh

ram

bena

građ

evin

ski

mat

erija

li

met

alna

obuć

a

drvn

a

ICT

turiz

am

teks

tilna

papi

r i š

tam

pa

KM

Slika 6.1 Ukupan prihod po zaposlenom za analizirane industrijske sektore

6.1.2. Dobitak po zaposlenom

U Tabeli 6.2. i na Slici 6.2 prikazani su podaci o dobitku po zaposlenom u analiziranim sektorima.

Tabela 6.2: Dobitak po zaposlenom (KM)


Drvna industrija 934 1.374 1.400 1.582 1.316


Tekstilna industrija 306 359 499 357 380

Industrija obuće 11 9 8 12 10


164 1.234 3.415 2.690 1.876



Turizam 297 358 374 566 399

ICT 318 875 296 1.212 675


Izvor: Podaci prikupljeni anketom za područje regije sjeveroistočna Bosna i Hercegovina

62

Dobitak po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

3.609

2.585

2.242 2.215

1.876

675

399 380

10

1.316

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

plas

tika

i gum

a

papi

r i š

tam

pa

met

alna

preh

ram

bena

građ

evin

ski

mat

erija

li

drvn

a

ICT

turiz

am

teks

tilna

obuć

a

KM

Slika 6.2 Dobitak po zaposlenom za analizirane industrijske sektore

6.1.3. Gubitak po zaposlenom

U Tabeli 6.3. i na Slici 6.3 prikazani su podaci o gubitku po zaposlenom u analiziranim sektorima.

Tabela 6.3.: Gubitak po zaposlenom (KM)

2003. 2004. 2005. 2006. Prosjek 2003-2006 Metalni sektor 711 713 251 384 515

Drvna industrija ... ... ... 22 22

Prehrambena industrija 2.226 1.714 738 743 1.355

Tekstilna industrija 892 1.485 621 768 936

Industrija obuće ... ... ... ... ...


1.116 7.299 ... 3.409 3.941

Industrija plastike i gume ... ... ... ... ...


Turizam 2.237 1.868 2.402 ... 2.169

ICT 364 ... 74 - 146

Prosjek za oblast privrede 931 1.124 403 502 740

Izvor: Podaci prikupljeni anketom za područje Regije sjeveroistočna Bosna

63

0 0 22 146515

9361.355

2.169

3.065

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

obuć

a

plas

tika

i gum

a

drvn

a

ICT

met

alna

teks

tilna

preh

ram

bena

turiz

am

KM Gubitak po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

Slika 6.3 Gubitak po zaposlenom za analizirane industrijske sektore

6.2. Pokazatelji izvozne efikasnosti

6.2.1. Izvoz po zaposlenom

U Tabeli 6.4. i na Slici 6.4 prikazani su podaci o izvozu po zaposlenom u analiziranim sektorima.

Tabela 6.4.: Izvoz po zaposlenom (KM)


Drvna industrija 12.082 12.054 13.486 12.826 12.612


Tekstilna industrija 7.103 6.703 6.737 8.182 7.181

Industrija obuće 3.958 8.972 10.148 8.645 7.931


7.469 5.944 7.212 8.406 7.258



Turizam 483 472 411 566 483

ICT ... ... ... 818 818



64

Izvoz po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

16.70115.895

12.612 12.591

9.705

7.9317.258 7.181

483818

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

18.000

plas

tika

i gum

a

met

alna

drvn

a

preh

ram

bena

papi

r i š

tam

pa

obuć

a

građ

evin

ski

mat

erija

li

teks

tilna

ICT

turiz

am

KM

Slika 6.4 Izvoz po zaposlenom za analizirane industrijske sektore

6.2.2. Učešće izvoza u ukupnom prihodu

U Tabeli 6.5. i na Slici 6.5 prikazani su podaci o učešću izvoza po zaposlenom u analiziranim sektorima.

Tabela 6.5: Učešće izvoza u ukupnom prihodu (u %)

2003. 2004. 2005. 2006. Prosjek 2003-2006 Metalni sektor 45,7 38,7 37,4 39,7 40,4

Drvna industrija 34,9 36,5 34,1 35,4 35,2

Prehrambena industrija 16,4 19,1 20,8 21,3 19,4

Tekstilna industrija 78,3 72,7 71,1 71,7 73,5

Industrija obuće 82,5 91,4 93,1 92,5 89,9


20,7 11,6 11,6 10,5 13,6

Industrija plastike i gume 23,3 20,5 19,5 13,6 19,2

Industrija papira i štampe 29,0 28,0 23,7 23,1 25,9

Turizam 4,5 4,4 4,2 4,4 4,4

ICT ... ... ... 5,0 5,0

Prosjek za oblast privrede 31,4 29,4 28,7 29,1 29,5


65

89,9

73,5

40,435,2

25,919,4 19,2

13,6

5,0 4,4

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

90,0

100,0

obuća

teks

tilna

met

aln

a

drv

na

pap

ir i

štam

pa

pre

hra

mbe

na

pla

stik

a i g

uma

građ

evin

ski m

ater

ijali

ICT

turi

zam

KM Učešće izvoza u ukupnom prihodu (prosjek 2003-2006 g.)

Slika 6.5 Učešće izvoza u ukupnom prihodu za analizirane industrijske sektore

6.3. Ostali pokazatelji efikasnosti poslovanja

6.3.1. Prosječna mjesečna plaća po zaposlenom

U Tabeli 6.6. i na Slici 6.6 prikazani su podaci o prosječnoj mjesečnoj plaći po zaposlenom u analiziranim sektorima.

Tabela 6.6: Prosječna mjesečna neto plaća (KM)

2003. 2004. 2005. 2006. Prosjek 2003-2006 Metalni sektor 374,2 404,6 418,8 451,6 412,3

Drvna industrija 345,8 357,6 365,5 378,3 361,8

Prehrambena industrija 389,6 418,2 441,8 467,2 429,2

Tekstilna industrija 319,2 339,5 347,9 360,3 341,7

Industrija obuće 343,3 356,7 363,3 380,0 360,8


410,7 404,9 408,3 425,2 412,3

Industrija plastike i gume 331,1 383,6 402,8 421,0 384,6

Industrija papira i štampe 462,3 471,0 445,7 457,3 459,1

Turizam 328,5 348,0 358,0 377,0 352,9

ICT 440,0 457,3 414,5 486,6 449,6

Prosjek za oblast privrede 374,5 394,1 396,7 420,5 396,4


66

Prosječne plate (prosjek 2003-2006 g.)

459,1 449,6429,2

412,3 412,3

384,6361,8 360,8 352,9 341,7

0,0

50,0

100,0

150,0

200,0

250,0

300,0

350,0

400,0

450,0

500,0

papi

r i š

tam

pa

ICT

preh

ram

bena

met

alna

građ

evin

ski m

ater

ijal

plas

tika

i gum

a

drvn

a

obuć

a

turiz

am

teks

tilna

KM

Slika 6.6 Prosječna mjesečna plaća po zaposlenom za analizirane industrijske sektore

6.4. Relativno učešće pojedinih sektora

6.4.1. Učešće u ukupnom prihodu

Tabela 6.7: Učešće pojedinih grana u ukupnom prihodu*

*Prosjek za period 2003-2006

Ukupan prihod (hilj.

Udio u %

Rang

Metalni sektor 87934 26,3 2

Drvna industrija 77467 23,2 3

Prehrambena industrija 97080 29,0 1

Tekstilna industrija 6820 2,0 7

Industrija obuće 1127 0,3 9


22015 6,6 5

Industrija plastike i gume

33166 9,9 4

Industrija papira i štampe

6935 2,1 6

Turizam 1202 0,4 8

ICT 475 0,1 10

Prerađivačka industrija 334220 100,0

Učešće u ukupnom prihodu (u %)

Prehrambe

na industrija

29,0%

Metalni sektor

26,3%

Drv na

industrija

23,2%

Tekstilna

ind

2,0% Ind. obuće0,3%

Industrija građ. mat.

6,6%

Ind plastike

i gume9,9%

Turizam

0,4%

Ind. papira i

štampe

2,1%

ICT

0,1%

67

6.4.2. Učešće u dobitku

Tabela 6.8: Učešće pojedinih grana u dobitku*


Dobitak

(hilj. KM)

Udio u %

Rang

Metalni sektor 4.991 35,2 1

Drvna industrija 2.880 20,3 3

Prehrambena industrija 3.347 23,6 2


Industrija obuće 1 0,0 10


710 5,0 5


1.442 10,2 4


482 3,4 6

Turizam 43 0,3 8

ICT 19 0,1 9

Prerađivačka industrija 14.182 100,0

Učešće u dobitku

Turizam0%ICT

0%

Industrija

papira i štampe

3%

Industrija plastike i

gume10%

Industrija obuće

0%Industrija

građ. materijala

5%

Tekstilna industrija

2%

Prehrambena industrija

24%

Metalni sektor36%

Drv na industrija

20%

68

6.4.3. Učešće u gubitku

Tabela 6.9: Učešće pojedinih grana u gubitku*

Gubitak Udio u %

Rang


Drvna industrija 52 0,8 4



Industrija obuće 0,0 1-2


1.554 25,3 9


0,0 1-2


563 9,2 6

Turizam 240 3,9 5

ICT 5 0,1 3



Učešće u gubitku

Turizam

3,9%

ICT

0,1%

Ind. papira i štampe

9,2%

Ind. plastike i gume

0,0%

Metalni sektor

18,4%

Drv na ind.0,8%

Prehrambena

industrija31,8%Tekstilna

industrija10,4%

Industrija

građev inskih materijala

25,3%

Ind. obuće0,0%

69

6.4.4. Učešće u izvozu

Tabela 6.10: Učešće pojedinih grana u izvozu*

Izvoz Udio u %

Rang


Drvna industrija 27.263 27,7 2


Tekstilna industrija 4.989 5,1 5

Industrija obuće 1.031 1,0 8


2.820 2,9 6


6.210 6,3 4


1.791 1,8 7

Turizam 53 0,1 9

ICT 27 0,0 10



6.5. Rangiranje inicijalno izabranih sektora

Izbor industrijskih sektora sa najvećim potencijalom za rast u regiji SI BiH, koji će biti uključeni u CREDO projekt, sproveden je na osnovu kvantifikacije (bodovanja) kvantitativnih i kvalitativnih indikatora (pokazatelja).

6.5.1. Kvantifikacija kvalitativnih indikatora

U procesu bodovanja kvalitativnih pokazatelja, NERDA je koristila provjerenu metodu ocjenjivanja kriterija baziranu na rezultatima radionica sa regionalnim ekonomskim akterima regije, internih radionica NERDA tima i međunarodnih konsultanata kao i detaljnih intervjua sa malim i srednjim preduzećima sa regije SI BiH.

Kvalitativni pokazatelji su postavljeni tako da sumarno iznose maksimalno 36 bodova. Na osnovu ekspertskog poznavanja industrijskih sektora u Regiji NERDA tim je ocjenjivanje

Učešće u izvozu

ICT0%

Ind. papira i štampe

2%

Turizam0%

Ind. plastike i gume

6%

Ind. obuće1%

Ind. građ. materijala

3%

Tekstilna ind5%

Metalni sektor36%

Prehrambena industrija

19%Drv na

industrija28%

70

sektora proveo prema kriterijima koji su definisai u finalnom izvještaju međunarodnih konsultanata (Swedish Development Advisors). Korišteni su sljedeći kvalitativni kriteriji:

1. Sektor predstavlja veliki potencijal za razvoj malih i srednjih preduzeća

2. Sektor pruža mogućnost kreiranja održivih radnih mjesta

3. Sektor je baziran na prirodnim resursima (uključujući i ljudske)

4. Sektor je zastupljen na većem dijelu regiona SI BiH.

Svaki od gore navedenih kriterija se mogao bodovati sa ocjenama 1, 3, 5 ,7 ili 9, pri čemu ocjena 9 predstavlja maksimalnu ocjenu koja se mogla dodijeliti jednom kriteriju. U skladu sa ovom metodom, osoblje NERDA-e je ocijenilo izabrane industrijske sektore. Pri tome je dodatno korištena transparentna metoda eliminisanja najveće i najmanje ocjene od strane eksperata, kako bi prosječna ocjena eksperata najbolje predstavila trenutačno stanje sektora.

Rezultati koji su dobijeni za kvalitativne pokazatelje, primjenom opisane metodologije, su sljedeći:

1. Metalni sektor – 24.75 bodova 2. Prehrambena industrija – 26.75 bodova 3. Drvna industrija – 26.25 bodova 4. Industrija papira i štampe – 15 bodova 5. Industrija građevinskih materijala – 17.75 bodova 6. Tekstilna industrija – 13 bodova 7. Industrija plastike i gume – 17.75.

Industrijski sektori: energetika, turizam i IKT nisu uključeni u bodovanja. Energetski sektor se u CREDO projektu posmatra samo sa aspekta lokalnog tržišta za ostale sektore (npr. za metalni sektor) ili kao osnova za pokretanje novih MSP-a u oblasti istraživanja i konsaltinga. Turizam i IKT sektor se u CREDO projektu neće analizirati kao sektori, nego će se eventualno podržavati projekti iz ovih sektora koji su bazirani na primjeni novih

tehnologija ili inovacija u organizaciji. Primjeri ovakvih projekata, koji su u toku izrade Osnovne studije identifikovani, su:

• „Event based“ turizam u opštini Tuzla • Zdravstveni turizam u opštinama Tuzla, Gradačac, Bijeljina i Srebrenica • Razvoj proizvoda medicinske elektronike (npr. firma „Inspire“)

6.5.2. Kvantifikacija izvedenih pokazatelja poslovanja

Ocjenjivanje izabranih industrijskih sektora sa aspekta najvećeg potencijala rasta temelji se na sljedećim izvedenih pokazateljima ekonomskog rasta, odnosno kvaliteta privređivanja:

71

1. Ukupan prihod po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

2. Dobitak po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

3. Gubitak po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

4. Izvoz po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

5. Učešće izvoza u ukupnom prihodu (prosjek 2003-2006 g.) i

6. Mjesečne neto plate po zaposlenom (prosjek 2003-2006 g.)

Izračunavanje bodova za svaki sektor i izabrani indikator je urađeno na osnovu podataka o MPS-a iz izabranog uzorka od 260 kompanija. Maksimalni broj bodova, koji se po ovom osnovu mogao dodijeliti jednom industrijskom sektoru iznosi 64 boda.

Bodovi su se dodjeljivali u skladu sa sljedećom formulom:

B (sektor) = 1/6 (UP/Z + D/Z + G/Z + I/Z + I/UP + P/Z)

Pri čemu su:

B - ukupan broj bodova za sektor

UP/Z - broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj ukupan prihod po zaposlenom

D/Z - broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj dobitak po zaposlenom

G/Z - broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj gubitak po zaposlenom

I/Z - broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj izvoz po zaposlenom

I/UP - broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj učešće izvoza u ukupnom prihodu

P/Z - broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj mjesečne neto plate po zaposlenom

Primjer: UP/Z – broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj ukupan prosječan prihod po zaposlenom

Maksimalni broj bodova 64 se dodijeljuje sektoru koji ima najveći prosjek ukupnog prihoda po zaposlenom. Drugi sektori su u skladu s tim dobili niži broj bodova, prema sljedećoj formuli:

UP/Z = (UP/Z1 / UP/Z0) x 64

gdje su:

72

UP/Z – broj bodova koji je dobio sektor za pokazatelj ukupan prosječan prihod po zaposlenom

UP/Z1 – ukupan prosječan prihod po zaposlenom onog sektora koji se ocjenjuje

UP/Z0 – najveći ukupan prosječan prihod po zaposlenom prema svim sektorima

64 – maksimalni broj bodova koji je dodijeljen sekotoru ima najveći ukupan prihod po zaposlenom

Demonstraciju bodovanja ćemo izvršiti na primjeru „ukupan prosječan prihod po zaposlenom za metalni sektor“:

UP/Z (metalni sektor) = (UP/Z1 / UP/Z0) x 64

UP/Z (metalni sektor) = 39.644 KM (kao ukupan prosječan prihod po zaposlenom metalnog sektora) / 86255 KM (kao najveći ukupan prosječan prihod po zaposlenom-industrija plastike i gume) x 64

UP/Z (metalni sektor) = 29.42 boda

Kombinujući formule i rezultate bodovanja za ekonomske pokazatelje, dobijeni rezultati su sljedeći:

1. Industrija plastike i gume – 54.39 boda 2. Metalni sektor – 46.39 boda 3. Prehrambena industrija – 42.33 boda 4. Drvna industrija – 40.49 boda 5. Industrija papira i štampe – 35.26 boda 6. Tekstilna industrija – 33.66 boda 7. Industrija građevinskih materijala – 28.82 boda.

73

6.5.3. Rangiranje industrijskih sektora prema kvalitativnim i kvalitativnim pokazateljima

Konačna ocjena relevantnosti industrijskih sektora i njihovo rangiranje je izvršeno sabiranjem bodova za kvalitativne i kvantitativne pokazatelje. Maksimalni broj bodova za kvalitativnu analiza iznosi 36 bodova a za kvantitativnu analizu 64 bodova.

U Tabeli 6.11 su predstavljeni kumulativni rezultati kvalitativne i kvalitativne analize:

Tabela 6.11. Kumulativno bodovanje izabranih industrijskih sektora

ANALIZA SEKTORA - CREDO PROJEKT

SEKTORI KOJI SE OCJENJUJU

Metalni

sektor

Prehrambena

industrija

Drvna

industrija

Industrija

papira

i štampe

Industrija

građevinskih

materijala

Tekstilna

industrija

Industrija

plastike

i gume

Kvantitativni

Pokazatelji 46.39 42.33 40.49 35.26 28.82 33.66 54.39

Kvalitativni

Pokazatelji 24.75 26.75 26.25 15 17.75 13 17.75

Ukupno 71.14 69.08 66.74 50.26 46.57 46.66 72.14

74

Kombinujući rezultate bodovanja formirana je rang lista industrijskih sektora sa najvećim potencijalom za rast u Regiji, koja je grafički predstavljena na Slici 6.7:

Slika 6.7. Konačan redoslijed izabranih industrijskih sektora

6.5.4. Izbor industrijskih sektora za CREDO projekt

Na osnovu uporedne analize izabranih industrijskih sektora, koja je prezentirana u ovom poglavlju, NERDA je donijela sljedeće zaključke vezano za sektore i projekte koji će biti uključeni u CREDO projekt:

d. U sektorskim i GAP analizama biće uključeni: • Metalni sektor

• Prehrambena industrija

• Drvna industrija

e. Projekti koji su bazirani na primjeni novih tehnologija i inovacionih organizacionih modela biće uključeni u okviru tzv. „sektora baziranog na znanju“. Ovdje prije svega mogu konkurisati projekti iz sektora IKT-a, ali i inovativni projekti iz sektora turizma ili projekti vezani za sektor energetike.

f. Sektor plastike i gume, odnosno sektor plastike, koji je dominantno prisutan u opštini Gračanica, biće uključen u CREDO projekt preko pružanja pomoći na organizovanju viših oblika saradnje MSP-a (formiranje mreže MSP-a, eventualno klastera i/ili tehnološkog centra/parka). Na ovaj način uključivanje sektora plastike podpada pod sektor baziran na novim tehnologija i inovacijama.

Rang lista

0.0010.0020.0030.0040.0050.0060.0070.0080.00

Met

alni

sek

tor

Pre

hram

bena

in

dust

rija

Drv

na

indu

strij

a

Indu

strij

apa

pira

i št

ampe

Indu

strij

a gr

a đev

insk

ihm

ater

ijala

Tek

stiln

a in

dust

rija

Indu

strij

apl

astik

e i

gum

e

Sektori

Bo

do

vi

Rang lista

Documents

CREDO Osnovna Studija Industrijskih Sektora SI BiH