1

Crna Gora Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća

„Strategija podsticanja konkurentnosti na mikro nivou” (radna verzija 3.0)

februar 2011.god.

2

Uvod 3 1. Strateški ciljevi i vizija 4

1.1. Povezanost sa drugim dokumentima 5 2. Konkurentnost 6 3. Analiza konkurentnosti Crne Gore - postojeće stanje 7

3.1. Analiza konkurentnosti Crne Gore na osnovu međunarodnih istraživanja 7

3.1.1. Analiza konkurentnosti Crne Gore prema Izvještaju o globalnoj konkurentnosti 3.1.2. Analiza pozicije Crne Gore prema izvještaju svjetske banke „Doing Business“ 3.1.3. Istraživanje GEM

7 8 9

3.2. Posebna tematska istraživanja u Crnoj Gori 9

3.2.1. Istraživanje „Poslovna klima u sektoru malijh i srednjih preduzeća u Crnoj Gori“ 2010 3.2.2. Istraživanje „Poslovne performanse preduzeća koje utiču na konkurentnost“

10 11

4. Konkurentnost Crne Gore na mikro nivou 13 4.1. Analiza spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore 13

4.1.1. Obim spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore 4.1.2. Struktura spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore po robnim grupama 4.1.3. Struktura spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore po zemljama

13 14 16

4.2. SWOT analiza crnogorskog izvoza 17 4.3. Razvijenost faktora konkurentosti u Crnoj Gori 18 4.3.1. Obrazovanje kao faktor konkurentnosti preduzeća 18 4.3.2. Inovacije kao faktor stricanja konkurentske prednosti 18 4.3.3. Kvalitet kao faktor konkurentnosti preduzeća 18 4.3.4. Intelektualna svojina kao faktor konkurentnosti 19 4.3.5. Brend kao faktor konkurentnosti 20 4.3.6. Uticaj inofrmacionih tehnologija na konkurentnost 20

5. Specifični ciljevi i aktivnosti za podsticanje konkurentnosti na mikro nivou 21

Okvirni akcioni plan za realizaciju Strategije za podsticanje konkurentnosti na mirko nivou za period 2011-2015.god. 26

3

UVOD Konkurentnost podrazumijeva sposobnost postizanja uspjeha na tržištima u cilju porasta životnog standarda tokom dužeg vremenskog perioda. Zemlje mogu postati konkurentnije tako što će poboljšati svoja dostignuća u širokom spektru faktora koji utiču na rast produktivnosti. To se odnosi na inovacije, stvaranje povoljnijeg sistemskog ambijenta, prenošenje ili usvajanje novih tehnologija, obrazovanje, preduzetništvo, nova preduzeća. Za male zemlje, kao što je Crna Gora, konkurentnost neizbježno ima i dimenziju izvoza, imajući u vidu ograničenu veličinu crnogorskog tržišta. Samim tim, konkurentnost uključuje sve što poboljšava marketing i prodaju u drugim zemljama. Crna Gora je mala ekonomija, koju karakteriše otvorenost. Ona ne može bitno uticati na globalne tržišne promjene, ali se može pozicionirati na takav način da ova kretanja upotrijebi u svoju korist. Otvorenost nije prijetnja, ona je prilika. Prilika se ogleda kroz mogućnost da se Crna Gora u narednim godinama pozicionira kao prepoznatljiva u pružanju usluga, posebno u dijelu putovanja i turizma, ekološke hrane i pića, prevoza, gradjevinarstva i finansijskih usluga. To je prilika i za revitalizaciju industrijske proizvodnje, ali ne one masovne u kojoj se ne može biti konkurentan, već proizvodnje koja je uklopljena u mreže multinacionalnih korporacija, koja je utemeljena na visokotehnološkim procesima, isto kao i proizvodnje prepoznatljivih crnogorskih „brendova“. Pritom je nezamjenjiva uloga direktnih stranih investicija. U tome, nužnost izvoza nije cilj sam po sebi, ali se u okvir otvorenosti on uklapa kao nužnost. Jednako kao izvoz, važan je i uvoz naprednih tehnologija i znanja koje drugi proizvode efikasnije od nas. Prepoznati tuđu uspješnost, učiti i graditi vlastitu kompetenciju, znači iskoristiti prilike koje pruža otvorenost. To znači postati konkurentan. U tom novom, otvorenom svijetu, država i vladanje mijenjaju svoju narav. Postaju instrumenti „socijalne asistencije“, umjesto „socijalne intervencije“. Socijalna asistencija znači uključenost države u traženje zajedničkih elemenata koji motivišu građane i ključne društvene činioce. Visoki troškovi poslovanja i vrlo slaba spoljnotrgovinska konkurentnost, ograničena domaća konkurencija, po pitanju kvaliteta proizvoda i usluga, predstavljaju neke od slabosti crnogorske ekonomije. S druge strane, neke od naših prednosti, poput makroekonomske stabilnosti, prihvatljivog poreskog sistema i relativno stabilnog bankarskog sektora, očigledno nijesu dovoljni da kompenzuju većinu konkurentskih slabosti. Shodno tome, jačanje produktivnosti i konkuretnosti malih i srednjih preduzeća, mora postati najvažniji pravac daljeg razvoja crnogorske ekonomske politike, sa naglaskom na glavne okosnice i nosioce razvoja Crne Gore – obrazovanje, sistemskom ambijentu, inovativnosti i tehnološkom razvoju, regionalnom razvoju i razvojnim klasterima, kako bi potencijali rasta došli što više do izražaja i kako bi se postigli maksimalni efekti.

4

1. STRATEŠKI CILJEVI I VIZIJA Uzimajući u obzir činjenicu približavanje Crne Gore Evropskoj Uniji, tržištu od 500 miliona stanovnika, koje istovremeno predstavlja izazov i odgovornost, sasvim je jasno zašto je Evropa velika šansa, ne samo kao tržište, nego i kao podrška crnogorskim preduzećima. Dostizanje određenog nivoa međunarodne konkurentnosti jeste i jedan od preduslova za prijem u EU jer države moraju da zadovolje i uslov postojanja "djelotvorne tržišne privrede i konkurentnih preduzeća sposobnih da izdrže pritisak zajedničkog tržišta". Prema tome,povećanje konkurentnosti će imati presudnu ulogu u dugoročnom privrednom razvoju naše privrede ali i njenom integrisanju u evropsku i svjetsku privredu. Konkurencija će sigurno biti veća, ali će i tržište od gotovo pola milijarde ljudi, bez carinskih i trgovinskih prepreka otvoriti prostor za bolji plasman proizvoda.

Period pridruživanja Crne Gore EU, treba iskoristiti za razvoj konkurentnosti u manje oštrom okruženju. Pri tome treba imati u vidu da ne konkurišu države međusobno, nego da se na tržištu sučeljavaju različito konkurentne firme. Stoga je primarni cilj u razvoju nacionalne konkurentnosti permanentno unaprijeđenje dugoročno održivog rasta produktivnosti firmi. Država, sa svoje strane, treba da obezbijedi zdravo poslovno okruženje i vladavinu prava. Crnogorska preduzeća treba da prepoznaju izvoz kao svoj prioritet u poslovanju, i da obezbijede neophodne uslove (kvalitet i cijene proizvoda i usluga, međunarodne standarde kvaliteta, savremenu marketing politiku) i odgovore konkurenciji na domaćem tržištu i istovremeno izazovima jedinstvenog tržišta EU.

Strategija za podsticanje konkurentnosti na mikro nivou ima za cilj razvoj produktivnih i izvozno sposobnih malih i srednjih preduzeća koja daju značajan doprinos ukupnom ekonomskmi rastu Crne Gore i konkurentnosti njene privrede. Za razvoj konkurentnih malih i srednjih preduzeća definisani su sljedeći specifični ciljevi:

Povećano učešće domaćih proizvođača u lancu finalnih proizvoda Unaprijeđena produktivnost preduzeća kroz klasterizaciju Unaprijeđen imidž Crne Gore i njenih proizvoda u svijetu Analiza privrednih grana u Crnoj Gori i istraživanje mogućnosti na stranom tržištu –

benchmark analiza Jačanje komunikacije sa ekonomskom diplomatijom i predstavništvima u funkciji povećanja

izvoza Prezentacija crnogorske privrede na međunarodnim tržištima Edukacija i jačanje kompetencija Unaprijeđen sistem standardizacije proizvoda Unaprijeđenje postojećih i kreiranje novih savjetodavnih usluga namijenjenih izvozu

Vizija – Razvijena i konkurentna crnogorska mala i srednja preduzeća koja ravnopravno posluju na lokalnom i međunarodnom tržištu, ostvaruju socio-ekonomske, razvojno održive benefite i doprinose pozitivnom trgovinskom bilansu zemlje.

Misija – Unaprijeđenje faktora konkurentnosti koji direktno i indirektno utiču na ukupni razvoj malih i srednjih preduzeća odnosno proizvoda i usluga.

5

Monitoring i evaluacija ostvarenja definisanih specifičnih ciljeva za unaprijeđenje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori, pratiće se kroz sljedeće indikatore:

Global Competitivness Report Mjerenje ukupne globalne konkurentnosti Crne Gore u odnosu na druge zemlje uključene

u izvještaj Praćenje pojedinačnih indikatora po stubovima konkurentnosti s naglaskom na faktore koji

se direktno odnose na konkurentnost preduzeća i koji su označeni kao nedostaci: zaštita intelektualne svojine (73), zarade i produktivnost (63), dostupnost novih tehnologija (75), usvajanje novih tehnologija na nivou preduzeća (92), indeks veličine stranog tržišta (120), razvijenost klastera (128), razvijenost marketing funkcije (64), inovativni kapaciteti (71), potrošnja preduzeća na R&D (89), saradnja univerziteta i industrija u R&D (54)

Povećanje ukupnog crnogorskog izvoza sa posebnim osvrtom na:

Povećanje učešća MSP u ukupnom izvozu na 35%1 Smanjenje pokrivenosti uvoza sa izvozom Promjena strukture izvoza - povećanje udjela izvoza proizvoda s većom dodatom

vrijednošću

U cilju uspostavljanja neophodne institucionalne infrastrukture za razvoj konkurentnosti na mikro nivou od strane Ministarstva ekonomije osnovan je Savjet za podsticanje konkurentnosti na mikro nivou. Osnovni cilj Savjeta je, da svojim aktivnostima doprinese unaprjeđenju podrške MSP, koja će doprineti povećanju konkurentnosti preduzeća i valorizovati njihove inovativne i izvozne potencijale. Savjet je formiran sa ciljem objedinjavanja svih aktivnosti na polju konkurentnosti i utvrđivanja prioriteta od strane njegovih članova, a kojeg čine predstavnici Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća, Ministarstva ekonomije, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Univerziteta Crne Gore, Unije poslodavaca, Privredne komore, Montenegro biznis alijanse i predstavnici privatnog sektora.

U skladu sa dokumetnom „Podsitcanje konkurentnosti i izvoza – strateški i operativni plan“, koji je Vlada usvojila 2006.god., u okviru Direkcije za razvoj MSP je formiran Odsjek za podsticanje konkurentnosti i izvoza, čije su aktivnosti usmjerene na podršku preduzećima u cilju povećanja konkuretnosti i izvoza. Aktivnosti su u osnovi bazirane na stručnoj pomoći u izradi programa poboljšanja kvaliteta izvoznog proizvoda, programa podsticanja konkurentnosti, pomoći pri izradi marketing planova i programa edukacije za izvozna preduzeća, kao i informisanju preduzeća o izvoznim tržištima.

1.1. Povezanost sa drugim dokumentima Potrebno je naglasiti da se prilikom izrade Strategije u potpunosti poštovao princip hijerarhije ostalih strateških dokumenta Crne Gore, kao što su: Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća 2011-2015 gdje je jedan od strateških ciljeva i jačanje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća i promocija predueztništva, zatim Strategija za regonalni razvoj 2010-2014 god., Strategija naučno-istraživačke djelatnosti Crne gore (2008-2016), Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija – Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja, kao i dokumenata Evropske Unije: Evropska povelja o malim i srednjim preduzećima i Stratija za pametan, održiv i inkluzivan rast – Pametna Evropa 2020.

1 Strategija za razvoj MSP 2011-2015

6

2. KONKURENTNOST U savremenim svjetskim privrednim uslovima za veliki broj zemalja potreba za realizacijom poslovnih aktivnosti na međunarodnom tržištu postaje ključni element razvoja. Za to je neophodan uslov razvoj konkurentskih sposobnosti kako pojedinih privrednih subjekata, tako i privrednih grana i nacionalne privrede u cjelini. Iako u ekonomskoj teoriji postoje različiti stavovi i definicije konkurentnosti i njihova značenja, većina ekonomista slaže se u ocjeni da će 21. vijek biti razdoblje globalne ekonomske konkurencije, zahvaljujući, prije svega, procesu globalizacije. “Međunarodna konkurentnost je stanje u kojem zemlja može, u uslovima slobodnog i fer tržišta, proizvesti robu i usluge koji zadovoljavaju zahtjeve svjetskog tržišta, istovremeno održavajući ili povećavajući realni dohodak svojih građana” (OECD). Makrokonkurentnost podrazumijeva konkurentnost jedne nacionalne privrede u cjelini. Ona se odnosi na sposobnost ostvarivanja većih faktorskih dohodaka u uslovima kada su domaća preduzeća izložena neposrednom uticaju međunarodne konkurencije. Temelj konkurentnosti se izgrađuje tako da zemlja rastom izvoza roba i usluga pokriva uvoz (tj. da ostvaruje ravnotežu ili suficit u trgovinskom bilansu) i istovremeno dostiže faktorske dohotke sa kojima može »konkurisati« dohotcima zemalja sa kojima se dominantno odvija njena spoljnotrgovinska razmjena. Budući da nijedna privreda ne može ostvariti komparativnu prednost za sve vrste proizvoda, neophodno je utvrditi koji proizvodi imaju komparativne prednosti u grupi, prvenstveno, zemalja u regionu. Mikrokonkurentnost predstavlja relativnu efikasnost preduzeća da prodaju svoje proizvode i usluge na tržištu na kojem je prisutna međunarodna konkurencija. Konkurentnost preduzeća temelji se na relativnim cijenama i kvalitetu proizvoda u odnosu na ponudu drugih proizvođača. Niski troškovi poslovanja (posebno radne snage) ili viši rast faktorske produktivnosti tipični su činioci mikro komparativne prednosti, odnosno konkurentnosti. Preduzeća kojima se kvalitetnije upravlja, sa boljom kontrolom troškova, boljim stimulacijama zaposlenih da bi bili inovativni i kreativni, imaju više prilike da povećaju svoju produktivnost i da doprinesu rastu jedne privrede. Takođe, strategije kompanija koje se odnose na razvoj proizvoda, „proboj“ na nova, inostrana tržišta, te usmjeravanje na aktivnosti koje rezultiraju većom dodatom vrijednosti, važni su elementi u podsticanju izvoza, a posebno u postizanju veće dodate vrijednosti od izvoza. Ovo su oblasti koje se smatraju mikroekonomskim zato jer se odnose na odlučivanje na nivou pojedinačnih preduzeća, a značajni su za konkurentnost u cjelini. Ostala mikroekonomska pitanja važna za konkurentnost su institucije i fleksibilnost tržišta radne snage, poreska politika koja utiče na stimulisanje štednje i ulaganja, itd. Analizirajući globalne tokove u trgovinskoj razmjeni, moguće je uočiti neke opšte globalne trendove koje doprinose konkurentnosti:

Najeću stopu rasta imaju upravo one zemlje koje imaju najveći porast izvoza Rast globalne mobilnosti faktora proizvodnje, što predstavlja potencijalno povećanje sličnosti

proizvodnih kapaciteta širom svijeta Tehnologija postaje ključni faktor razvoja Kao posljedica tehnološkog razvoja sve značajnije postaju industrijske grane utemeljene na

znanju. Znanje i vještine, odnosno ljudski resursi, postaju ključni elementi konkurentnosti Svi ovi trendovi naznačavaju koji su to značajni elementi u globalnoj ekonomiji na osnovu kojih se može graditi izvozna konkurentnost.

7

3. ANALIZA KONKURENTNOSTI CRNE GORE - postojeće stanje Crna Gora je uključena u međunarodna istraživanja koja se odnose na međunarodnu konkurentnost: Global Competitivness Report - Izvještaj o globalnoj konkurentnosti, Doing Business – Poslovanje, Mjerenje preduzetničkih aktivnosti u zemlji – GEM istraživanje. Na nacionalnom nivou sprovode se brojna istraživanja od kojih je najznačajnije istraživanje Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori i istraživanje koje je urađeno za potrebe izrade ovog dokumenta Utvrđivanje poslovnih performansi preduzeća koje utiču na konkurentnost. U dosadašnjem periodu Crna Gora je preduzimala određene aktivnosti kako bi poboljšala svoju konkurentsku poziciju. Urađene su određene analize, sprovođeni projekti u oblasti obrazovanja, malih i srednjih preduzeća, standarda, itd. Ipak, sve to nije dovoljno i smatramo da je potrebno na sistemski način, na nivou Vlade Crne Gore definisati pravce i aktivnosti, kako bi na sveobuhvatan način prišli rješavanju ovog problema. Neke od sprovedenih analiza konkurentnosti crnogorske privrede pokazuje da se ona i nadalje zasniva na cjenovnoj, a ne necjenovnoj konkurentnosti. Svjetski trendovi, međutim, pokazuju sve veće značenje necjenovnih elemenata konkuretnosti: ako su proizvodi inovativni, specifični za ciljnu grupu potrošača, ako proizvođač i zemlja imaju dobar imidž, ako postoji kvalitet proizvoda i poslovanja, tada i skupi proizvodi bivaju uspješni. Vezano uz to postoji jedan problem koji se često ispušta iz vida, a to je relativno loš imidž zemalja u tranziciji i njihovih proizvoda na međunarodnom tržištu. Mnoge industrijske zemlje Zapada i nakon desetak godina tranzicijskih procesa i dalje tretiraju ove zemlje kao jeftine izvore sirovina i radne snage, a ne kao ravnopravne partnere.2 Čak i same tranzicijske zemlje pokazuju znatno veći stepen preferencije za “zapadne” proizvode nego one iz tranzicijskih zemalja. To predstavlja veliku prepreku povećanju njihove međunarodne konkuretnosti, pogotovo ako se ona nastoji zasnovati na necjenovnoj konkurenciji, čiji bi osnov trebao biti prevenstveno kvalitet, i to ne samo proizvoda nego i cjelokupnog poslovnog procesa. 3.1. Analiza konkurentnosti Crne Gore na osnovu međunarodnih istraživanja 3.1.1. Analiza konkurentnosti Crne Gore prema Izvještaju o globalnoj konkurentnosti Crna Gora je od 2007.god. uključena u u međunarodnu bazu konkurentnosti, tj. u izradu Izvještaja o globalnoj konkurentnosti koji svake godine izdaje „Svjetski ekonomski forum“, u saradnji sa Univerzitetom Harvard. Partnerska institucija iz Crne Gore za izradu ovog izvještaja je Institut za strateške studije i prognoze koja sprovodi anketu prema upitnicima-anketnim listićima dobijenim od Svjetskog Ekonomskog foruma. U periodu od 2007-2010.god. prema izvještaju o globalnoj konkurentnosti, Crna Gora je unaprijedila svoju poziciju za 33 mjesta, tj. sa 82. u 2007.god. na 49.mjesto u 2010.god.

Tabela1.- Pozicija Crne Gore u globalnoj konkurentnosti u odnosu na zemlje regiona

Zemlja/Godina GCI 2007-2008

GCI 2008-2009

GCI 2009-2010

GCI 2010-2011

Promjena 2007-2010

Slovenija 39 42 37 45 -6 Crna Gora 82 65 62 49 +33 Hrvatska 57 61 72 77 -20 Srbija 91 85 93 79 +12 Bosna i Hercg. 106 107 109 96 +10 Makedonija 94 89 84 88 +6 Albanija 109 108 96 102 +7

2 World Economic Forum (1999): Press Release, Internet

8

Prema izvještaju o globalnoj konkurentnosti 2010/2011, koji je objavljen u septembru 2010.god., Crna Gora se nalazi na 49-om mjestu od 133 zemlje pokrivene istraživanjem. Vrijednost indeksa konkurentnosti iznosi 4.36 od mogućih 7 poena. Prema ovom izvještaju, na ljestvici globalnog indeksa konkurentnosti u 2010-2011. god. Crna Gora se nalazi ispred Hrvatske (77), Makedonije (79), Srbije (96), Albanije (88) i Bosne i Hercegovine (102). Crna Gora se nalazi u drugoj fazi ekonomskog razvoja – fazi vođenoj efikasnošću. U ovoj fazi razvoja ključno je invesiranje u obrazovanje ljudskih resursa, prihvatanje novih tehnologija u proizvodnim procesima, kreiranje kvalitetnih proizvoda, stvaranje ambijenta povoljnog za privlačenje stranih direktnih investicija (smanjivanje carina, poreza, administrativnih procedura) i stabilnost finansijskog tržišta. Države u ovoj fazi već imaju kreiranu osnovnu infrastrukturu (putevi, aerodromi, željeznice, telekomunikacije...), izgrađene institucije, relativnu makroekonomsku stabilnost i zadovoljavajući nivo zdravstvene zaštite i osnovnog obrazovanja.

3.1.2. Analiza pozicije Crne Gore prema izvještaju svjetske banke „Doing Business“

Prema Izvještaju Svjetske Banke “Doing Business”, Crna Gora se je u odnosu na 2009. godinu, kada se nalazila na 90. mjestu, unaprijedila položaj za 24 mjesta i na rang listi za 2011.godinu3 nalazi na 664-om mjestu po lakoći poslovanja. Od zemalja u regionu bolje od Crne Gore su rangirane: Makedonija (38), Slovenija (42), Bugarska (51), Rumunija (56). Od zemalja u regionu lošije od Crne Gore su rangirane: Albanija (82), Hrvatska (84), Srbija (89), Bosna i Hercegovina (110) i Kosovo (119). Analiza prema pojedinačnim indikatorima, pokazuje da je Crna Gora, za 2011.godinu, u odnosu na 2010.godinu, ostvarila značajna poboljšanja u oblasti započinjanja biznisa i prekogranične trgovine. Poboljšanje je ostvareno i u oblasti registrovanja imovine, dok je plaćanje poreza je na istom nivou. Napredak nije ostvaren u oblastima dobijanja kredita, izdavanja građevinskih dozvola, izvršenja ugovora, zatvaranja biznisa i zaštite investitora. Zaključuje se da su, i pored ostvarenog napretka, i dalje kritične oblasti: građevinske dozvole, plaćanje poreza, izvršenje ugovora, registrovanje nepokretnosti.

Tabela 6. - Komparativna analiza 2011/2010 za lakoću poslovanja

CRNA GORA DB2011 pozicija: 66 DB2010 pozicija: 65 Promjena u poziciji: -1 Započinjanje biznisa 51 81 +30 Izdavanje građevinskih dozvola 161 157 -4 Registrovanje imovine 116 117 +1 Dobijanje kredita 32 30 -2 Zaštita investitora 28 27 -1 Plaćanje poreza 139 139 bez promjene Prekogranična trgovina 34 50 +16 Izvršenje ugovora 135 132 -3 Zatvaranje biznisa 47 44 -3

3 Godišnja publikacija obično u nazivu ima narednu godinu u odnosu na onu koja je obuhvaćena izvještajem. Tako izvještaj za jun 2009 – jun 2010. godine nosi naziv Doing business 2011. 4 Generalni rang objavljen za jednu godinu, naredne godine se revidira u skladu sa promjenama metodologije. Promjenom metodologije, odnosno izostavljanjem indikatora Zapošljavanje radnika Crnoj Gori je nanijeta šteta, jer je imala dobru generalnu poziciju kao i pokazatelje za ovaj indikator, te se to odrazilo na lošijiu poziciju za ovu godinu. Procijenjeno je da bi uz kalkulaciju sa ovim indikatorom, Crna Gora ostvarila napredak od 4 pozicije. Stoga je analiza napretka zemlje prema promjenama u pojedinačnim indikatorima, relevantnija.

9

3.1.3. Istraživanje GEM Za Crnu Goru je od posebnog značaja ono što piše u Zelenoj knjizi „Preduzetništvo u Evropi“ u kojoj Evropska komisija ističe sljedeće dimenzije društvenog značaja preduzetništva:

Preduzetništvo pomaže otvaranju novih radnih mjesta i privrednom rastu; Preduzetništvo je od presudnog značaja za konkurentnost; Preduzetništvo razvija lične potencijale i Preduzetništvo razvija opšte društvene interese.

Crna Gora, priključenjem GEM konzorcijumu i publikovanjem prvog Nacionalnog izvještaja početkom 2011. godine dobija značajnu istraživačku osnovu za poboljšanje preduzetničkog ambijenta i za dinamičniji razvoj malih i srednjih preduzeća. Preliminarni podaci: Rezultati istraživanja ukazuju da je Crna Gora prva zemlja u grupi zemalja Istočne Evrope po tzv. TEA indexu kojim se utvrđuje procenat populacije od 18-64 godine, čija je preduzetnička aktivnost kraća od 42 mjeseca. TEA index Crne Gore iznosi 14,9%, i po tome Crna Gora ubjedljivo prednjači ispred Litvanije (9,7%), Turske (8,6%), Makedonije (8%), Bosne i Hercegovine (7,7%), Mađarske (7,1%), Hrvatske (5,5%), Rumunije (4,3%) i Rusije (3,9%), kao grupe zemalja Istočne Evrope koje su obuhvaćene uzrokom od 59 zemalja učesnica u GEM projektu. Visok nivo TEA indexa ukazuje da je crnogorska ekonomija mlada ekonomija, sa kratkom istorijom primjene principa preduzetničkog poslovanja. U prilog tome govori i čijenica da 62% preduzetnika početnika vidi šansu kao dominantan motiv za bavljenje biznisom, dok je za 36,9% preduzetnika početnika nužnost opredjeljujući motiv Finalni rezultati GEM istraživanja za Crnu Goru biće publikovani krajem februara 2011.god. 3.2. Posebna tematska istraživanja u Crnoj Gori Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća u saradnji sa njemačkom organizacijom GIZ (GTZ) od 2009.god. sprovodi istraživanje o poslovnoj klimi u Crnoj Gori. Istraživanje se sprovodi u cilju dobijanja informacija o ekonomskim tendencijama kao i podataka o stvarnim efektima pravnih i političkih reformi na MSP. 3.2.1. Istraživanje „Poslovna klima u sektoru malijh i srednjih preduzeća u Crnoj Gori“ 2010 Kroz istraživanje „Poslovna klima u malim i srednjim preduzećima“ 2010.god. izračunati su Indikatori biznis klime u Crnoj Gori koje dajemo u sljedećoj tabeli.

Tabela 10.- Indikatori trenutnog stanja i očekivanja za opšte poslove, izvoz i zapošljavanje5

Indikatori Poslovni indikatori Indikatori izvoza Zapošljavanje 2009. 2010. 2009. 2010. 2009. 2010.

Poslovno okruženje -7.7 5.87 -18.8 5.86 Trenutna situacija -4.2 -3 -24.4 -12.4 Očekivanja -11.3 14.7 -13.3 24.1 -5.2 4.9

Indikatori trenutne situacije i očekivanja predstavljaju razliku procenta preduzeća koja su na pitanje odgovorila pozitivno i onih koja su na pitanje odgovorila negativno (pozitivno= dobro ili porast; negativno=loše ili opadanje). Indikator poslovnog okruženja predstavlja aritmetičku sredinu ova dva indikatora. Iz dobijenih indikatora poslovnog okruženja možemo zaključiti da je veći broj MSP koji vidi poslovno okruženje kao dobro (bilo da je u pitanju poslovanje ili izvoz) nego onih koji na isto gledaju kao loše, što je veoma značajan pomak u odnosu na prethodnu godinu kada su ovi indikatori bili negativni.

5 Poslovna klima u sektoru MSP u Crnoj Gori, istraživanje 2010.

10

Što se tiče indikatora trenutnog stanja vidimo da 3% više MSP vidi trenutnu situaciju za poslovanje u Crnoj Gori kao lošu od onih koji vide kao dobru, kao i da 12,4% više preduzeća zabilježilo pad u izvoznim aktivnosti od onih koji su zabilježili porast, iako negativni ovi indikatori su znatno bolji nego što su bili prošle godine odnosno u predhodom istraživanju, što takođe predstavlja značajan pomak. Svi indikatori poslovnih očekivanja su pozitivni što prkazuje prilično pozitivan stav prema budućnosti Administrativne barijere: Kroz istraživanje „Poslovna klima u malim i srednjim preduzećima“, 2010.god., prema mišljenju preduzetnika, kao ograničavajući faktori za poslovni razvoj kategorišu se sljedeće administrativne barijere: opštinski porezi i dadžbine – 60.4%, republički porezi i dadžbine – 53.2%, opštinske inspekcije – 46% i preduge admisnistrativne procedure – 40%.

Grafik 2. – Administrativne barijere koje utiču na poslovanje preduzeća

Neadministrativne barijere: Kroz isto istraživanje, kao najveće neadministrativne barjijere koje utiču na poslovanje ubrajaju se: niske cijene i nelojalna konkurencija – 57.40%, generalno visoki troškovi rada – 51.30% i otežan pristup finansijskim sredstvima – 50.20%.

Grafik 3. – Neadministrativne barijere koje utiču na poslovanje preduzeća

Preduzeća koja se bave izvozom imaju primjedbe na državnu politiku u ovom pogledu. Naime, ne postoji zaštita od nelojalne konkurencije i uvoz i izvoz se ne odvijaju pod ravnopravnim uslovima. Tako se, prema riječima predstavnika preduzeća koja izvoze, npr. za svaki izvezeni artikal obavezno plaćaju pregledi koji uključuju i dodatne troškove, dok ta obaveza ne postoji za zemlje u okruženju koje uvoze u Crnu Goru.

11

3.2.1. Istraživanje „Poslovne performanse preduzeća koje utiču na konkurentnost“ Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća u saradnji sa istraživačkom agencijom „Defacto consultancy“ - Podgorica, a uz tehničku podršku njemačke organizacije GIZ (GTZ) u toku decembra 2010.god. i januara 2011.god., sprovela je istraživanje na temu „Poslovne performanse preduzeća koje utiču na konkurentnost“. Istraživanje je sprovedeno na osnovu međunarodne metodologije Model poslovnog razvoja (Business Development Model – BMS), koji je razvijen od strane Ministarstva za preduzetništvo i trgovinu Republike Irske u cilju unaprijeđenja konkurentnosti malih i srednjih preduzeća. Ovaj model posmatra preduzeća kroz šest ključnih funkcija/poslovnih performansi koje utiču na njegovu konkurentnost, i to: strategija, istraživanje i razvoj, proizvodnja, marketing i prodaja, ljudski resursi i finansije. Ovim istraživanjem obezbijeđeni su podaci o stanju poslovnih funkcija/performansi koje utiču na poziciju njihove konkurentnosti na tržištu, kao i o problemima sa kojima se suočavaju u toku poslovanja koji su označeni kao: nestimulativan bankarski sektor, nelikvidnost – problem naplate potraživanja, neposjedovanje standarda kvaliteta ili gubljenje već stečenih akreditacija, predugo čekanje dozvola za izvoz i neravnopravnost izvoznih i uvoznih procedura, nepostojanje zaštite od nelojalne konkurencije, previsoke i nestimulativne državne/lokalne takse, procedure dobijanja koncesija Globalna ekonomska kriza je ostavila značajne posljedice na privredni razvoj gotovo svih evropskih država, pa tako i Crne Gore. Preduzeća su sama ocjenjivala svoje poslovne funkcije sa ocjenom od 1(najlošija) do 5(najbolja), a pored njih i anketari su dali svoje ocjene. Ukoliko posmatramo matricu samoevaluacije preduzeća možemo zaključiti da su ispitanici najlošije ocijenili poslovnu performansu finansiranje i poslovnu performansu opšta situacija/strategija, dok su najbolje ocijenili poslovnu performansu proizvodnja i ljudski resursi.Posebno je zanimljiva dimenzija istraživanje, razvoj i dizajn gdje se iz konkretnih odgovora ispitanika može vidjeti da preduzeća u Crnoj Gori relativno malo ulažu u ovu dimenziju, ali koja se prema njihovom rangiranju našla na relativno visokom trećem mjestu. Slična situacija se odnosi i na ljudske resurse. Naime, većina ispitanika nema organizovane planove za usavršavanje kadrova niti prepoznaje na pravi način ljudske resurse kao izvor kompetitivnosti, ali je većina njih sebi po ovoj dimenziji dala najviše ocjene.

Tabela 8.- Matrica samoevaluacije preduzeća

Poslovne performanse

Strategija Istraživanje i razvoj

Proizvodnja Marketing i prodaja

Ljudski resursi

Finansiranje Prosjek

Srednja ocjena 3.1 3.5 3.9 3.3 3.8 3.0 3.4 Značenje nivoa:

- Strategija – znači da kompanija ima operativni plan za srednjoročnu prodaju, izvoz i ostale postavljene ciljeve, za donošenje odluka konsultuju se spoljni saradnici, dok je procjenjivanje stanja budućeg okruženja malo izraženo

- Istraživanje i razvoj – kompanija je tehnološki kompetentna i u strukturi zaposlenih ima inžinjere i tehnologe, sposobna je da učestvuje u nacionalnim tehnološkim mrežama

- Proizvodnja – upoznata je sa standardima i tehnikama svjetskih proizvođača ali ih ne primjenjuje, kompanija je spremna za dalja unaprijeđenja

- Marketing i prodaja – kompanija posluje na jednom ili više tržišta već nekoliko godina, slabija je od konkurencije na ključnim tržištima, pristupa marketingu na planirani način

- Ljudski resursi –kompanija posjeduje strateški plan za razvoj ljudskih resursa i radi na daljem usavršavanju menadžerskih sposobnosti

- Finansije – osnovni cilj kompanije jeste prodaja i sticanje profita, poslovi se finansiraju na dnevnoj osnovi ali to nije dovoljno za dalju ekspanziju

12

U narednoj tabeli predstavljeni su rezultati eksterne evaluacije, tj.anketara. Možemo vidjeti da je srednja ocjena eksterne evaluacije niža od srednje ocjene samoevaluacije, 2.6 u odnosu na 3.4.

Tabela 9. - Matrica evaluacije anketara

Poslovne performanse

Strategija Istraživanje i razvoj

Proizvodnja Marketing i prodaja

Ljudski resursi

Finansiranje Prosjek

Srednja ocjena 2.5 2.8 2.7 2.8 2.9 2.3 2.6 Značenje nivoa 2.:

- Strategija – kompanija je nezadovoljna ostvarenim dostignućima, razmatraju se dalji pravci djelovanja - Istraživanje i razvoj – kompanija ima minimum sposobnosti da se prilagodi rješenjima iz eksternog okruženja, nizak nivo

prodaje novih proizvoda - Proizvodnja – ne postoji strategija proizvodnje, zaostajanje u sektoru po iskorišćenosti kapaciteta. Kompanija posjeduje

ISO standard - Marketing i prodaja – marketing funkcija je na niskom nivou, nizak nivo izvoznih aktivnosti - Ljudski resursi - kompanija posjeduje sektor za razvoj ljudskih resursa ali se smatra kao trošak, zaposleni s vremena na

vrijeme (rijetko) pohađaju seminare izvan kompanije - Finansije – prodaja i profit su ispod industrijskog nivoa

Grafik 1. - Uporedna analiza ocjena preduzeca i anketara

4

3.3

3 2.9

3.63.7

2.32.62.72.7

2.82.9

Proizvodnja Ljudski resursi

Istraživanje i razvoj

Marketing iprodaja

Strategija Finansiranje

Samoevaluacija preduzeća

Evaluacija anketara

13

4. KONKURENTNOST CRNE GORE NA MIKRO NIVOU Konkurentnost na mirko nivou predstavlja sposobnost preduzeća da proizvodi proizvode i usluge odgovarajućeg kvaliteta, odgovarajuće cijene u odgovarajuće vrijeme, tj.odgovor na potrebe potrošača efikasnije nego što to čine druga preduzeća. U Crnoj Gori mala i srednja preduzeća čine oko 99% ukupnog broja preduzeća, u njima je zapošljeno 61,83% ukupnog broja zaposlenih i učestvuju sa 31% u ukupnom izvozu. Na kraju 2009. godine u Crnoj Gori ima 42.018 registrovanih preduzeća. Posmatrajući uporedni period 2006-2009, zaključuje se da se broj registrovanih preduzeća povećao za 25,9%, broj aktivih se povećao za 32,17%, broj zaposlenih u MSP se povećao za 23,48%. Posmatrano po djelatnostima najveći broj preduzeća na kraju 2009. je u djelatnosti trgovine na veliko i malo i opravke čak 43.7%; poslovima sa nekretninama, iznajmljivanju 16.26% i prerađivačkoj industriji 9.55%, dok je najmanje u obrazovanju 0.23%, ribarstvu 0.18% i proizvodnji električne energije, gasa i vode 0.14%.6

Jedan od najvećih problema ekonomije Crne Gore je visok spoljnotrgovinski deficit, nastao kao rezultat: slabe konkurentnosti crnogorske privrede na međunarodnom tržištu i visoke uvozno-izvozne zavisnosti. Učešće MSP sektora u izvozu je na još uvijek nezadovoljavajućem nivou. Uzrok niskog nivoa izvoza crnogorskih MSP, leži i u:

nedovoljnoj usklađenosti svojih proizvoda i standarda sa važećim međunarodnim ISO standardima i drugim međunаrodnim normаmа i garancijama kvaliteta (ISO, HACCP itd),

nedovoljnim finansijskim sredstvima, otežanim izvoznim procedurama, itd. Istovremeno, razvoj klastera kao modela poslovnog povezivanja preduzeća sa drugim

partnerima, u cilju snižavanja troškova i modernizacije proizvodnje, razvoja inovacija i podizanja konkurentnosti MSP, nije u pravoj mjeri zaživio u Crnoj Gori i što nedovoljno valorizuje izvozne potencijale MSP.

4.1. Analiza spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore 4.1.1. Obim spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore Ukupna robna razmjena Crne Gore sa inostranstvom u 2009.god. iznosila je 1,931 mil. eura, što je značajno manje u poređenju sa 2008. godinom kad je iznosila 2.529 miliona eura. Ukupan izvoz roba, prema podacima Monstat-a, iznosio je 277 miliona eura, što predstavlja pad od 36,1% u poređenju sa 2008. godinom., dok ukupni uvoz roba iznosio je 1,654 miliona eura, što predstavlja pad od 34,5% u poređenju sa 2008.god. U ukupnoj razmjeni učešće uvoza bilo je znatno veće i iznosilo je 86%, dok je udio izvoza samo 14%, što je pokazatelj niske konkurentnosti domaće privrede. Ukupna spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore za period januar – decembar 2010. god. prema preliminarnim podacima iznosila je 1 984,9 mil.eura što ukazuje na rast od 2.8% u odnosu na isti period prethodne godine.

U 2010.god. izvezeno je robe u vrijednosti od 330.3 mil.eura, što je više za 19.2% u odnosu na isti period prethodne godine, a uvezeno za 1 654.6 mil.eura, što je više za 0.02% u odnosu na isti period prethodne godine.

Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je 20% i veća je u odnosu na pokrivenost u istom period predhodne godine, kada je iznosila 16.7%.

6 Izvor: Strategija za razvoj malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori, 2011-2015

14

Tabela 7. – Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore za period 2006-2009.god.(hilj.EUR)7

Godina Uvoz Izvoz Trgovinski bilans 2005 1,042,828 369,321 -673,507 2006 1,457,361 441,133 -1,016,228 2007 2,073,093 454,739 -1,618,355 2008 2,529,741 416,165 -2,113,576 2009 1,654,170 277,011 -1,377,159

4.1.2. Struktura spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore po robnim grupama Problem velikog deficita u robnoj razmjeni sa inostranstvom svakako je veliko opterećenje kako za državu tako i za privredu. Struktura izvoza je zabrinjavajuća i bez njene promjene se teško može uticati na smanjenje deficita. U strukturi izvoza dominaniraju intermedijarni proizvodi odnosno proizvodi niže faze prerade, uglavnom sirovine i repromaterijali. Glavni izvozni proizvod Crne Gore je industrijski materijal u koji se ubraja aluminijum, gvožđe i čelik i čine 66,6% ukupnog izvoza. U 2009. godini zabilježena je najmanja vrijednost izvoza aluminijuma i proizvoda od aluminijuma u poslednjih nekoliko godina. Značajno smanjenje izvoza aluminijuma posljedica je globalne ekonomske krize i niskih cijena aluminijuma na svjetskom tržištu, kao i smanjenja proizvodnje u KAP-u.

Tabela: Učešće vrste roba u izvozu Crne Gore u periodu od 2005-2009.god. (u hilj.)

IZVOZ 2005 2006 2007 2008 2009 Hrana i piće 35,316 36,172 35,959 40,217 39,314 Industrijski materijali, drugde nespomenuti 282,549 362,626 377,632 323,343 184,451 Goriva i maziva 3,697 4,205 8,014 12,492 8,425 Kapitalni proizvodi, njihovi djelovi i pribor 7,467 10,580 9,769 17,379 21,126 Transportna sredstva i njihovi djelovi i pribor 3,206 8,562 3,983 4,418 4,417 Proizvodi za široku potrošnju, drugdje nespomenuti 21,734 16,429 13,733 15,937 17,705 Proizvodi, drugdje nespomenuti 15,353 2,558 5,649 2,381 1,573 Ukupno 369.322 441.132 454.739 416.167 277.011

Ukoliko postmatramo izvoznu strukturu odabranih kategorija proizvoda možemo vidjeti da su određeni proizvodi zabilježili blagi rast izvoza u 2009.god. u odnosu na 2008.god., i to: meso i prerađevine mesa (11%), ribe i prerađevine od ribe (383%), žitarice (44%), šećer, proizvodi od šećera i med (8%), razni proizvodi za ishranu (43%), montažne zgrade i sanitarni uređaji (32%).

Tabela: Učešće određene kategorije proizvoda u izvozu Crne Gore u periodu od 2005-2009.god. (u hilj.)

IZVOZ 2005 2006 2007 2008 2009 Meso i prerada mesa 1.640 1.833 2.773 5.006 5.549 Mlijecni proizvodi i jaja 4.252 114 58 47 1 Ribe i preradjevine 402 774 618 279 1.069 Zitarice i proizvodi 1.309 1.843 1.037 1.734 2.505 Povrce i voce 3.011 5.879 5.592 7.428 6.939 Secer, proizvodi od secera imed 1.939 1.030 416 278 301 Kafa, caj, kakao i zacini 283 433 247 281 164 Stocna hrana (osim zita u zrnu) 102 15 5 30 431

7 Izvor: Zavod za statistiku Crne Gore, www.monstat.org

15

Razni proizvodi za ishranu 64 144 400 1.006 1.437 Pica 22.112 23.961 24.704 24.045 21.049 Proizvodi od plute i drveta 1.258 2.240 2.113 1.918 671 Montazne zgrade, sanitarni uredjaji 104 194 168 350 462 Namestaj i djelovi 953 411 902 1.224 668 Pluta i drvo 18.460 17.509 17.293 13.468 12.862

U toku 2009.god., ekonomska kriza je generisala, posmatrano u apsolutnim iznosima, značajniji pad uvoza roba od pada izvoza, što je uticalo na smanjenje spoljnotrgovinskog deficita. Na pad vrijednosti uvoza značajan uticaj ima smanjenje lične i investicione potrošnje, ali i pad cijena uvoznih sirovina. Takođe, jedan od faktora koji je uticao na pad uvoza je nemogućnost zaduživanja kompanija u zemlji i inostranstvu i na taj način finansiranja uvoza.

U strukturi uvoza i dalje je značajno učešće industrijskih materijala, hrane i pića i proizvoda za široku potrošnju.

Tabela: Učešće vrste roba u uvozu Crne Gore u periodu od 2005-2009.god. (u hilj.)

UVOZ 2005 2006 2007 2008 2009 Hrana i piće 177,241 214,755 281,867 384,611 358,108 Industrijski materijali, drugde nespomenuti 237,548 365,422 524,387 692,362 432,599 Goriva i maziva 60,363 201,610 292,725 343,702 189,823 Kapitalni proizvodi njihovi djelovi i pribor 129,158 203,231 324,241 391,337 216,096 Transportna sredstva i njihovi djelovi i pribor 99,312 153,474 257,244 294,875 128,066 Proizvodi za široku potrošnju, drugdje nespomenuti 160,434 234,470 338,742 421,869 328,424 Proizvodi, drugdje nespomenuti 178,771 84,398 53,888 985 1,054 Ukupno 1.042.827 1.457.360 2.073.094 2.529.741 1.654.170 Ukoliko postmatramo uvoznu strukturu odabranih kategorija proizvoda možemo vidjeti da su skoro svi predstavljeni proizvodi zabilježili blago smanjenje uvoza.

Tabela: Učešće određene kategorije proizvoda u uvozu Crne Gore u periodu od 2005-2009.god. (u hilj.)

UVOZ 2005 2006 2007 2008 2009 Meso i prerada mesa 31.356 38.564 48.755 79.102 76.611 Mlijecni proizvodi i jaja 22.633 25.164 31.696 43.311 38.414 Ribe i preradjevine 4.150 6.061 8.986 9.930 9.116 Zitarice i proizvodi 20.362 29.154 40.389 57.487 50.465 Povrce i voce 14.574 17.931 30.319 41.809 37.741 Secer, proizvodi od secera imed 12.067 12.514 12.731 10.745 9.667 Kafa, caj, kakao i zacini 19.486 21.382 28.167 33.344 39.111 Stocna hrana (osim zita u zrnu) 5.311 7.853 12.692 13.628 11.943 Razni proizvodi za ishranu 10.839 13.020 17.812 22.745 23.594 Pica 30.280 36.554 47.197 56.290 46.411 Pluta i drvo 2.481 6.088 8.537 11.265 5.780 Proizvodi od plute i drveta 6.760 15.684 23.411 29.120 17.519 Montazne zgrade, sanitarni uredjaji 6.926 13.051 17.712 25.842 12.204 Namestaj i djelovi 22.084 37.181 54.471 70.039 44.209

16

4.1.3. Struktura spoljnotrgovinske razmjene Crne Gore po zemljama Pad svjetske privrede imao je snažan uticaj na najvažnije ekonomske partnere Crne Gore – zemlje Evropske Unije i CEFTA-e, što se odrazilo na promjene u regionalnoj strukturi izvoza i uvoza roba u odnosu na 2008. godinu, kao i na pad ukupne robne razmjene sa većinom ovih zemalja. U 2009. godini izvoz u zemlje EU činio je 48,3% ukupnog izvoza i za 12,9 % je manji nego u 2008.

godini. . Od zemalja EU, najviše roba izvezeno je u Grčku (17,3%), Italiju (11,9%) i Sloveniju (8,8%)

Uvoz iz zemalja EU učestvuje sa 39,5% u ukupnom uvozu, što je za 1,6 % manje nego u 2008.

Godini. Najviše robe uvezeno je iz Italije (7%), Njemačke (6,3%), Slovenije (5,4%), i Grčke (5,2%). Izvoz roba u zemlje CEFTA-e iznosio je 46,2% ukupnog izvoza, što je za 9,5 % veće učešće nego

u 2008. godini. Najviše roba izvezeno je u Srbiju (27,9%), Bosnu i Hercegovinu (6,4%) i Kosovo (5,9%). Uvoz iz zemalja CEFTA-e činio je 44,5% ukupnog uvoza, što je za 4 % manje učešće nego u 2008. godini. Najviše robe uvezeno je iz Srbije (30,6%), BiH (6,1%) i Hrvatske (6%).

Grafik: Geografska koncentracija izvoza Grafik: geografska koncentracija uvoza

CEFTA tržište koje čini 17,5 mil. stanovnika, zatim njegove dodatne prednosti kao što su blizina i poznavanje poslovne kulture i preferencije potrošača predstavlja glavno izvozno tržište crnogorskih preduzeća. Tržište Evopske Unije je za izvoznike iz Crne Gore značajno je zbog povoljnog tretmana koji omogućava izvoz velikog broja proizvoda bez carina, uključujući i veliki broj proizvoda koji se izvoze pod preferncijalnim statusom. Da bi crnogorska preduzeća bila u prilici da “uđu” na međunarodno tržište i da se na njemu pozicioniraju, neophodno je da brzo usvajaju nove tehnologije, da imaju ubrzan ciklus proizvodnje, kvalitetne proizvode, da budu fleksibilni u promjeni djelatnosti preduzeća, da poznaju druga tržišta i karakteristike njihove tražnje.

17

4.2. SWOT analiza crnogorskog izvoza

Snage Slabosti Prirodni resursi: voda za piće, šume, poljoprivredne površine Turistički resursi: klimatski, kulturno-istorijski, ambijentalni Kadrovski resursi: sprovedena reforma obrazovnog sistema Geografski položaj Dinamični sektor MSP Ekonomski razvoj i propisi: niska stopa inflacije, najniža stopa poreza na dobit, PDV, preferencijalni izvozni režim, evidentiranje i postepeno otklanjanje barijera za poslovanje Institucionalni kapaciteti: Direkcija za razvoj MSP, Investiciono razvojni fond, biznis asocijacije (PKCG,UPCG,MBA), ambasde i predstavništva u inostranstvu KONKURENTNOST:

Razvoj postojećih preduzeća sa izvoznim potencijalom koji realizuju na međunarodnom tržištu

Pojava novih izvoznih preduzeća Tradicionalna i kulturna povezanost sa

zemljama u kojima se najviše izvozi

Nedovoljna izgrađenost fizičke infrastrukture: putevi, željeznice Neadekvatni turistički kapaciteti Ograničena raspoloživost fakora konkurentnosti kao što su inovacije, tehnologije i kapita Kadrovski resursi: nedovoljna savremena znanja i kompetencija za izvoz, nepostojanje obrazovnih programa koji su namijenjeni povećanju konkurentnosti, nedovoljno poznavanje stranih tržišta Ekonomski razvoj i propisi: nedovoljna zaštita potrošača u skladu sa standrdima EU, nepostojanje faktoringa za otkup izvoznih potraživanja, neadekvatna statistička baza vezana za izvoz, nedostatak sredstava za istraživanja i razvoj Institucionalni kapaciteti: nedovoljno razvijene institucije za sertifikovanje proizvoda po EU standardima KONKURENTNOST:

Mali broj izvoznika sa velikim potencijalom izvoza i proizvodima sa visokom dodanom vrijednošću

Slabo poznavanje stranih tržišta Nelikvidnost preduzeća Nizak nivo inovacija u preduzećima Nepostojanje klastera

Šanse Prijetnje Koncesije i javno-privatno partnerstvo za izgadnju fizičke infrastrukture Efikasnije korišćenje priprodnih resursa uz proizvodnju proizvoda sa višom dodatom vrijednošću CEFTA sporazum, Sporazum o slobodnoj trgovini sa Ruskom Federacijom, Republikom Turskom Korišćenje naučnih potencijala Univerziteta Korišćenje EU fondova i stranih organizacija Korišćenje iskustava drugih zemalja Saradnja sa institucijama iz okruženja KONKURENTNOST

Integracija u EU izaziva povećanu tražnju za proizvodima i uslugama

Proizvodnja i izvoz tradicionalnih proizvoda, organske hrane i ljekovitog bilja

Formiranje klastera, tehnoloških parkova, inkubatora

Nastavak ekonomske krize Sporost u procesu transfera tehnologija i znanja KONKURENTNOST:

Rast konkurencije proizvođača iz drugih zemalja

Rizici kojima se izlažu izvozna preduzeća

18

4.3. Razvijenost faktora konkurentosti u Crnoj Gori 4.3.1. Obrazovanje kao faktor konkurentnosti preduzeća U Crnoj Gori, kao i u svim savremenim društvima, razvoj i njegovanje kulture cjeloživotnog učenja, počev od najranijeg uzrasta, ključni je uslov za izgradnju društva znanja. Poslednjih godina se posvećuje velika pažnja razvoju modela za uključivanje preduzetničkog učenja i načina razmišljanja, kao horizonatalnog elementa na svim nivoima obrazovanja, što bi trebalo da doprinose povećanju zapošljivosti, čime se stvara temelj za održivi ekonomski razvoj. Budući da je prepoznala značaj saradnje obrazovanja i biznisa za povećanje zapošljivosti i preduzetničkog potencijala radne snage, kao i za podsticanje konkurentnosti ekonomije zemlje, Crna Gora je ovo reflektovala i na svoj nacionalni zakonski okvir i okvir politika. Među glavnim ciljevima Nacionalne strategije zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa (2007–2011) je i poboljšanje usklađenosti između obrazovanja i zapošljavanja, što se namjerava ostvariti kroz jačanje uloge socijalnog partnerstva u obrazovanju i poboljšano dugoročno planiranje stručnog obrazovanja, u skladu sa potrebama tržištra rada. Crna Gora je uložila značajan napor u strateškim razmatranjima i zakonskim odredbama za ponovno uspostavljanje saradnje između obrazovanja i biznisa, na novim osnovama. Strategija cjeloživotnog preduzetničkog učenja (2008–2013) postavlja jasne prioritete, ciljeve, aktivnosti i indikatore učinka za podsticanje preduzetničkog duha, znanja i vještina učenika, počevši od osnovnog obrazovanja, preko opšteg i stručnog srednjeg i tercijarnog obrazovanja, kao i u obuci “druga šansa” ili prekvalifikacijama odraslih. Zakon o Crnogorskom kvalifikacionom okviru pomaže u razumijevanju i poređenju crnogorskih kvalifikacija na međunarodnom nivou i koji će omogućiti bolju usklađenost potreba na tržištu rada i ponude radne snage. 4.3.2. Inovacije kao faktor stricanja konkurentske prednosti Crna Gora je od januara 2008. godine pristupila najvećem evropskom fondu za nauku - Sedmom okvirnom programu za istraživanje i tehnološki razvoj EU (FP7), koji traje od 2007-2013 i raspolaže budžetom od 50,5 mld €. Time su sve nadležne institucije stekle ravnopravan status kao i institucije iz EU da mogu da se prijavljuju i učestvuju u realizaciji projekata koje ovaj program finansira. Jedan od važnih elemenata koje ovaj program promoviše je uključivanje MSP u istraživanje i razvoj i praćenje njihovog udjela u ukupnom finansiranju. Nakon isteka FP7, od januara 2014. godine kreće FP8 program (2014-2020) sa većim budžetom i fokusom na inovacije i učešće MSP u projektima. Prema podacima Monstata u 2009.god. u Crnoj Gori registrovano je ukupno 26 naučno istraživačkih i istraživačko razvojnih orgaizacija, u kojima je realizovano 14 fundamentalinih, 32 primijenjena i 26 razvojnih istraživačkih radova. 8 Od zemalja kandidata i potencijalnih kandidata EU očekuje se da daju doprinos ostvarenju i realizaciji ciljeva Unije inovacija. Nacionalne strategije za povećanje ulaganja u istraživanje, posebno putem povećanja ulaganja iz poslovnog sektora, od ključne su važnosti za integraciju u Evropski istraživački prostor i Uniju inovacija- stoga i u EU. 4.3.3. Kvalitet kao faktor konkurentnosti preduzeća Međunarodna zajednica i Evropska Unija prepoznaju standardizaciju kao preduslov za uključivanje u međunarodne i evropske integracione tokove i osnovu za uklanjanje tehničkih prepreka u trgovini, tj. obezbjeđivanje slobodnog protoka roba i usluga.

8 Statistički godišnjak 2010, Zavod za statistiku Crne Gore - MONSTAT, Podgorica 2010

19

Novi integracioni procesi Crne Gore (pristupanje STO i EU) će još više promijeniti uslove privređivanja, koji će se ogledati u većoj liberalizaciji i samim tim zahtijevati još veću konkurentnost proizvoda. To znači da preduzeća moraju biti svjesna da neispunjavanjem standarda kvaliteta biće isljučena sa međunarodnih tržišta. Postojeću Infrastrukturu kvaliteta u Crnoj Gori čine Institut za standardizaicju, Akreditaciono tijelo Crne Gore i Zavod za metrologiju Podgorica. Institut za standardizaciju Crne Gore osnovan je 2007.god. u cilju ostvrivanja ciljeva standardizacije i donošenje crnogorskih standarda i srodnih dokumenata. Potreba za uspostavljanjem i stalnim jačanjem sistema standardizacije u Crnoj Gori definisana je kroz sljedeće političke dokumente i odluke, a koje su od suštinskog značaja za tekuće integracione procese:

- Sporazum Svjetske Trgovinske Organizacije o tehničkim preprekama u trgovini (WTO/TBT), koji u Aneksu 3 sadrži Kodeks dobre prakse za izradu, donošenje i primjenu standarda,

- Nacionalna strategija Crne Gore za pristupanje Evropskoj Uniji, kojom se utvrđuje dugoročna politika Crne Gore prema Evropskoj Uniji,

- Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Evropskoj Uniji (SSP), koji se članom 77. odnosi na obavezu jačanja sistema standardizacije u Crnoj Gori,

- Nacionalni program za integracije u Evropsku Uniju (NPI), koji tačkom 3.1.1.1 definiše kratkoročne i srednjeročne prioritete za razvoj standardizacije u Crnoj Gori,

- Centralnoevropski Sporazum o slobodnoj trgovini (CEFTA), koji se članom 13. odnosi na obavezu jačanja sistema standardizacije u Crnoj Gori,

- Uslovi evropskih organizacija za standardizaciju koje mora ispuniti Nacionalno tijelo za standardizaciju da bi steklo status punopravnog članstva u tim organizacijama (devet uslova CEN/CENELEC).

Akreditacija obezbjeđuje formalno priznavanje kompetentnosti organizacija za ocjenjivanje usaglašenosti, što omogućava korisnicima da identifikuju i izaberu pouzdanu uslugu (ispitivanja / etaloniranja/ kontrolisanja/ sertifikacije) koja može ispuniti njihova očekivanja i potrebe. Akreditaciono tijelo Crne Gore utvrđuje i potvrđuke da organizacije ispunjavaju zahtjeve za obavljanje odgovarajućih poslova ocjenjivanja uslaglašenosti, utvrđenih u odgovarajućim međunarodnim standardima i da je kompetentna za obavljanje tih poslova. Trenutno u Crnoj Gori postoje sljedeća akreditovana tijela: 10 labaratorija za ispitivanje, 1 labaratorija za kalibraciju, 2 kontrolne organizacije. U Crnoj Gori ne postoje sertifikaciona tijela za sertifikaciju proizvoda, QMS, EMS i osoblja. Cenar za kvalitet pri Mašinskom fakultetu osnovan 1996.god. svoje aktivnosti usmjerio je u tri pravca: kvalitet i standardi, primijenjena informatika i industrijski inžinjering. U okviru aktivnosti koje se odnose na kvalitet i standarde organizuju se seminiari i permanentno obrazovanje u okviru škole kvaliteta. 4.3.4. Intelektualna svojina kao faktor konkurentnosti Posvećenost i obaveze vezane za EU integracije, nameću potrebu za adekvatnim razvijanjem prava intelektualne svojine u Crnoj Gori, kao i za upoznavanjem stručne i šire javnosti sa pravima iz ove oblasti. U cilju konkretnijeg rješavanja pitanja prava intelektualne svojine, osnovan je Zavod za intelektualnu svojinu CG, koji omogućava konkretnu zaštitu prava iz oblasti intelektualne svojine. Pored izgradnje institucionalnog okvira, izgradjena je i neophodna legislativa9.

9 Ukaz o proglašenju Zakona o patentima, Zakon o žigovima,Uredba o postupku za priznanje žiga,Ukaz o proglašenju Zakona o pravnoj zaštiti dizajna,Uredba o obezbjeđivanju primjene prava iz oblasti intelektualne svojine,Uredba o postupku za priznanje prava na dizajn,Ukaz o proglašenju Zakona o oznakama geografskog porijekla,Uredba o postupku zaštite topografija integrisanih kola,Pravilnik o postupku za priznanje oznake geografskog porijekla i priznanju statusa ovlašćenog korisnika oznake geografskog porijekla,Ukaz o proglašenju Zakona o zaštiti topografija integrisanih kola,Ukaz o proglašenju Zakona o autorskim i srodnim pravima,Uredba o evidenciji autorskih dela i predmeta srodnih prava

20

Crna Gora je članica Svjetske organizacije za intelektualnu svojinu (WIPO), a takodje je članica i potpisnica mnogobrojnih medjunarodnih sporazuma, ugovora i konvencija: Konvencije o osnivanju svjetske organizacije za intelektualnu svojinu, Haškog ugovora o medjunarodnom deponovoanju industrijskih dizajna, Lokarnskog sporazuma o ustanovljavanju medjunarodne klasifikacije industrijskog dizajna, Ničanskog sporazuma o medjunarodnoj klasifikaciji roba i usluga za potrebe registrovanja žigova, Strazburškog sporazuma o medjunarodnoj klasifikacija patenata. Crna Gora takodje ostvaruje izuzetno uspješnu saradnju sa Evropskom patentnom organizacijom (EPO). 4.3.5. Brend kao faktor konkurentnosti U periodu globalizacije i otvaranja Crne Gore prema zemljama u okruženju, domaći proizvođači suočili su se sa prodorom jakih svjetski poznatih brendova koji su preuzeli dio njihovog tržišnog učešća. Imajući u vidu neophodnost postizanja potrebnog nivoa konkurentnosti u cilju zadržavanja postojećeg tržištnog učešća i formiranja adekvatne ponude za prodor na inostrana tržišta domaća preduzeća moraju primijeniti adekvatan marketinški pristup koju u fokusu mora imati brend kao osnovno sredstvo konkurentske borbe i diferencijacije. Gledano sa aspekta potencijala domaćih proizvođača isti najviše šanse za uspjeh imaju u onim oblastima za koje Crna Gora ima najbolje potencijale i/ili najdužu tradiciju u proizvodnji. Oblast poljoprivrede upravo predstavlja adekvatnu osnovu za profilisanje cijele grane u cilju povećanja konkurentnosti nacionalne ekonomije. Međutim, tržište domaćih proizvođača osim primarne proizvodnje i prerade treba usmjeriti ka proizvodima većeg stepena obrade i dodate vrijednosti po kojima bi cijela nacionalna ekonomija bila prepoznatljiva. Finalni proizvodi crnogorske industrije: vino "vranac ", "nikšićko pivo" , njeguški pršut, meso, mesne prerađevine, kajmak, sir, masline, maslinovo ulje, riba, prerađevine od ribe, voda, šumski i drugi proizvod u budućem periodu treba da se usmjere na povećanju konkurentnosti njihovih proizvoda u cilju kreiranja novih brendova i unaprijeđenja postojećih. Zbog budućeg članstva u EU naša zemlja mora raditi na stvaranju lako prepoznatljivog imidža među zemljama članicama EU, čime može doprinijeti i raziličitosti Unije. Na osnovu geografskog položaja, proizvodnog poljoprivrednog regiona, teritorijom bez genetski modifikovanih proizvoda (koji su u svijetu traženi i skluplji od drugih za 30-50%) Crna Gora najbrže može svoje ime kao brend, ali i sa nekoliko proizvoda, da postigne sa proizvodnjom i prodajom zdrave hrane. To znači moraju biti domaći, autentični proizvodi sa tradicijom, a dizajn mora biti unapijeđen. Brendiranje Crne Gore je možda od najvećeg značaja za privlačenje stranih investicija. U zadnjih nekoliko godina proizvodnja za velike trgovačke lance koji imaju proizvode sa privatnim oznakama – „private labels”, doveo je do rasta malih i srednjih proizvođača i izvoznika u zemljama u razvoju.. S obzirom da ove kompanije nemaju dovoljno sredstava da uđu na tržište uvođenjem novih brendova koje treba izgraditi od početka, proizvođačima iz malih zemalja proizvodnja proizvoda sa privatnim oznakama su dobra prilika da se istraže nova tržišta i kupce 4.3.6. Uticaj inofrmacionih tehnologija na konkurentnost U Crnoj Gori razvoj informacionog društva prepoznat je 2004.god. kada je Vlada Crne Gore usvojila Strategiju razvoja inofrmacionog društva - put u društvo znanja. Ovaj dokument je obuhvatao period od 4 godine sa jasno definisanim ciljevima i aktivnostima, i istekom tog roka stvorila se potreba za izradu nove strategije koja će trasirati put razvoja informacionog društva do 2013.god. Danas, jedan od strateških prioriteta Crne Gore ogleda se upravo u primjeni informaciono-komunikacionih tehnologija u svim svojim razvojnim strategijama, jer ITC pruža velike mogućnosti i ima sveopšti uticaj na nacionalne privrede i globalnu konkurentnost. Strategija razvoja informacionog društva obuhvata sljedeće oblasti: evropski ciljevi i standardi, institucionalni i zakonodavni okvir, e-obrazovanje, registri, e-Goverment, e-poslovnoanje i bankarstvo, e-zdravstvo, ICT infrastruktura, zaštita podataka, razvoj ICT sektora. Krajem 2008.god. u Crnoj Gori osnovan je prvi inkubator u oblasti informacionih tehnologija u cilju podizanja digitalne kulture, koji pruža usluge: razvijanja softvera za izradu web prezentacija, izdavanje informatičkog časopisa, pružanje outsourcing usluga, kriptovanje/zaštita podataka, itd.

21

5. SPECIFIČNI CILJEVI I AKTIVNOSTI ZA PODSTICANJE KONKURENTNOSTI NA MIKRO NIVOU Oslanjajući se na iskustva zemalja koje uspješno promovišu konkurentnost, a samim tim i izvoz preduzeća, potrebno je aktivno učešće različitih interesnih grupa: Vlade, privatnog sektora i međunarodne zajednice. Privrednici ne mogu stajati po strani već je važno da se i sami zapitaju šta je to što bi oni mogli uraditi u svom preduzeću da povećaju njihov nivo konkurentnosti. Pasivna uloga privrede i očekivanje da će država biti odgovorna za poboljšanje konkurentnosti i povećanje izvoza je greška, koja se često ponavljala u prošlosti i koju treba izbjeći u narednom periodu.

Od velikog značaja za postizanje većeg nivoa konkurentnosti crnogorskih preduzeća je uvođenje međunarodnih standarda kvaliteta, jer nastup na stranim tržištima nije moguć bez posjedovanja ovih standarda. Zatim povezivanje preduzeća u klastere se pokazalo us-pješnom strategijom za povećanje konkurentnosti u međunarodnoj praksi. Takodje, većinu preduzeća karakteriše nedovoljno poklanjanje pažnje dizajnu i brendu proizvoda, kao i nedovoljno izdvajanje sredstava za usavršavanje zaposlenih. Samo mali broj preduzeća izdvaja sredstva za sopstvena istraživanja, a inovacije su izuzetno rijetke. Jasno je da bez fundamentalnih promjena stava prema ovim problemima, bez obzira šta uradi država nivo konkurentnosti crnogorske privrede će ostati nizak. Ovo bi trebao da bude zajednički zadatak i države i privrednika.

U dijelu koji slijedi dat je pregled specifičnih ciljeva sa aktivnostima čija realizacija treba da doprinese opštem cilju izrade ovog dokumenta razvoj produktivnih i izvozno sposobnih malih i srednjih preduzeća koja daju značajan doprinos ukupnom ekonomskmi rastu Crne Gore i konkurentnosti njene privrede.

SPECIFIČNI CILJ 1: POVEĆANO UČEŠĆE DOMAĆIH PROIZVOĐAČA U LANCU FINALNIH PROIZVODA Evidentno je da postoji značajna povezanost između uvoza i izvoza proizvoda, odnosno da najveći izvoznici u sektoru malih i srednjih preduzeća istovremeno imaju znatno učešće i u uvozu proizvoda odnosno sirovina i repromaterijala. Jedna od mogućih mjera za smanjenje uvozne zavisnosti je razvijanje mreže domaćih dobavljača odnosno „supply chains“ – lanac snadbijevanja. Ovo podrazumijeva da pored snadbijevanja domaćeg tržišta , crnogorske kompanije bi bile u stanju da direktno snadbijevaju i velike regionalne i svjetske kompanije čime stiču kredibilitet, podižu svoju tržišnu konkurentnost i unaprijeđuju tehnološku razvijenost. Aktivnosti: Ispitivanje potencijala za razvoj biznisa na lokalnom nivou u Crnoj Gori Formiranje i ažuriranje baze podataka postojećih i potencijalnih domaćih proizvođača Oranizovanje javne kampanje o benefitima većeg učešća lokalnih dobavljača u lancu finalnih proizvoda Izrada i realizacija projekta „Lanac lokalnih dobavljača“ Povećanje kontrole kvaliteta uvoznih proizvoda

22

SPECIFIČNI CILJ 2: UNAPRIJEĐENA PRODUKTIVNOST PREDUZEĆA KROZ KLASTERIZACIJU Korišćenje klastera kao alata za razvoj crnogorske ekonomije omogućiće veći stepen ukupne konkurentnosti i otklanjanje problema usitnjenosti proizvodnje i nedostatka postojećih proizvodnih kapaciteta. U pojedinim privrednim granama (drvna industrija, mesna industrija, mljekarstvo i vinarstvo) postoji veliki potencijal kada govorimo o udruživanju u klastere. U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i Unaprijeđenje potencijala za razvoj klastera u Crnoj Gori.10 Aktivnosti: Izrada biznis planova i logistička podrška za klastere Obuka specijalizovane radne snage Obrazovanje obuka za klaster menadžere Unaprijeđenje marketinga i brending zemlje/regiona

SPECIFIČNI CILJ 3: UNAPRIJEĐEN IMIDŽ CRNE GORE I NJENIH PROIZVODA U SVIJETU Imidž zemlje predstavlja važan izvor konkurentskih prednosti koji proizilazi iz izvrsnosti proizvoda koji dolaze iz zemlje (npr. švajcarski satovi, luksuzni njemački automobili, precizna japanska tehnologija, francuski parfemi...), superiornosti znanja na pojedinim područjima ili iz informacija iz društvenoga, političkog, kulturnog života zemlje, njene istorije, tradicije i slično. Proizvodi koji su već prisutni na tržištu ali i novi proizvodi sve više se procijenjuju na osnovu imidža zemlje, čime se povećava uloga imidža zemlje u procesu donošenja odluka o kupovini. Zemlje u razvoju nastoje razviti svoj imidž da bi bile u stanju uključiti se u međunarodne tokove poslovanja. Mađu takvima je i Crna Gora. Sve značajniju ulogu ima i “made in” koji može doprinijeti povećanju vrijednosti postojećeg proizvoda u svijesti kupca ali i olakšati put novih proizvoda do kupaca ili obratno. Finalni proizvodi crnogorske industrije: vino "vranac ", "nikšićko pivo" , njeguški pršut, meso, mesne prerađevine, kajmak, sir, masline, maslinovo ulje, riba, prerađevine od ribe, voda, šumski i drugi proizvod u budućem periodu treba da se usmjere na povećanju konkurentnosti njihovih proizvoda u cilju kreiranja novih brendova i unaprijeđenja postojećih. Na osnovu geografskog položaja, proizvodnog poljoprivrednog regiona, teritorijom bez genetski modifikovanih proizvoda Crna Gora može svoje ime kao brend, da postigne sa proizvodnjom i prodajom zdrave hrane. To znači moraju biti domaći, autentični proizvodi sa tradicijom, a njihov dizajn mora biti unapijeđen. Aktivnost: Izrada i realizacija programa za unaprijeđenje postojećih brendova i njihova afirmacija sa brendova

lokalnog karaktera u brendove regionalnog i međunarodnog karaktera proizvoda Nastavak promocije proizvoda koji imaju žigovima „Made in Montenegro“ i „Dobro iz Crne Gore“ Podizanje svijesti o zaštiti intelektualne svojine (patenata, žigova, dizajna, geografskog porijekla) kako bi

se privukle investicije visoke vrijednosti i kreirali novi proizvodi i usluge Kreiranje Web portala o crnogorskim izvoznicima i brendovima

10 Plan implementacije - okvirni akcioni plan za sprovođenje Strategije za razvoj MSP 2011-2015.: zadatak: Unaprijediti potencijal za razvoj klastera u Crnoj Gori, aktivnosti 3.4.6.1. Mapiranje potencijala za razvoj klastera u Crnoj Gori i 3.4.6.2. Pojačati promotivne aktivnosti na formiranju klastera

23

SPECIFIČNI CILJ 4: ANALIZA PRIVREDNIH GRANA U CRNOJ GORI I ISTRAŽIVANJE MOGUĆNOSTI NA STRANOM TRŽIŠTU Imajuću u vidu integracioni proces Crne Gore u EU nameće se potreba veće konkurentnost preduzeća koja će moći da izdrže pritisak velikog tržišta odnosno velikog broja kompanija sa kojima će morati da konkurištu na istom tržištu. Stoga za domaća preduzeća se nameće potreba utvrđivanja konkurentske sposobnosti pojedinog preduzeća kao i sektora MSP u cjelini, za šta primjena benchmarking predstavlja adekvatan alat. Benchmarking je alat za kontinuirano mjerenje nivoa kvaliteta i usluga u odnosu na konkurente ili kompanije koje su na tržištu prepoznati kao industrijski lideri a sve u cilju prepoznavanja najboljih praksi koje dovode do unaprijeđenja performansi poslovnog procesa, finalnog proizvoda, usluge ili prakse. Primjenom benchmarkinga preduzeća će biti u mogućnosti da bolje razviju, prate i ocjenjuju poslovne strategije i ciljeve, određuju prioritetne akcije i aktivnosit. Iz sprovedenih analiza kreiraće se godišnji nacionalni benchmarking izvještaj koji će dati prikaz konkurentnosti domaćih MSP po sektorima na osnovu kojih će se kreirati prijedlozi za unapređenje konkurentnosti sektora malih i srednjih preduzeća Aktivnost: Analizirati postojećeg stanje i prisutne mjere industrijske i ekonomske politike u odabranim privrednim

granama Upoređivanje stanja u odabranim privrednim granama Crnoj Gori sa stanjem u EU 27 Uvođenje „benchmark“ analize u Crnoj Gori Sprovođenje benchmarking analize - Detaljnije analiziranje primjera najbolje prakse (uzroci-posljedice) Kreiranje godišnjeg nacionalnog benchmarking izvještaja Ukazati na ograničavajuće faktore i pokretače razvoja pojedinih industrijskih grana u EU

SPECIFIČNI CILJ 5: UNAPRIJEĐENJE KOMUNIKACIJE SA EKONOMSKOM DIPLOMATIJOM I PREDSTAVNIŠTVIMA U FUNKCIJI POVEĆANJA IZVOZA Ekonomska diplomatija Crne Gore može imati značajnu ulogu u promociji crnogorskih preduzeća u inostranstvu i njihovim mogućnostima. Ovakve aktivnosti rezultiraće većim stepenom privredne saradnje sa inostranstvom. Takođe, ekonomska diplomatija može dostavljati i informacije o potencijalima stranog tržišta, kao i kontaktima prilikom ulaska na isto. Aktivnosti:

Uspostavljanje baze podataka najznačajnije crnogorske izvozne ponude Organizacija prezentacija crnogorskih izvoznih mogućnosti u inostranstvu Organizacija prezentacija crnogorskih inovacija i istraživanje mogućnosti za njihovu

komercijalizaciju Identifikovanje barijera koje domaće kompanije imaju na inostranom tržištu Korišćenje prostora ambasada za potrebe privrede na ključnim tržištima

24

SPECIFIČNI CILJ 6: PREZENTACIJA CRNOGORSKE PRIVREDE NA MEĐUNARODNIM TRŽIŠTIMA Kvalitetno predstavljanje na stranim tržištima je preduslov za ostvarenje novih poslovnih kontakata. Prisustvo na odabranim događajima u inostranstvu su među tradicionalnim i pouzdanim načinima da se prati potražnja i konkurencija iz inostranstva, kao i da se uspostave novi poslovni angažmani. Direkcija je do sada organizovala sajamske manifestacije u inostranstvu gdje je veliki broj domaćih preduzeća imalo priliku da se predstavi u okviru nacionalnog štanda Crne Gore. S obzirom da se ovakav način predstavljanja domaće privrede pokazao veoma uspješnim i korisnim za crnogorska preduzeća, Direkcija će i dalje nastaviti sa organizacijom nastupa na međunarodnim tržištima. Osim klasičnog sajamskog nastupa, organizovaće se prezentacije crnogorskih kompanija na samom sajmu, kao i sastanci sa potencijalnim partnerima. U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i nastavak aktivnosti na organizaciji specijalizovanih sajmova, poslovnih sureta, trgovinskih misija.11 Aktivnosti:

Informisanje preduzeća održavanju sajmova u zemlji i inostranstvu Informisanje preduzeća o ocjeni kvaliteta proizvoda u okviru sajamskih manifestacija Definisanje godišnjeg plana promocije u okviru nacionalnog štanda na međunarodnim tržištima Organizacija posjete specijalizovanim sajmovima

SPECIFIČNI CILJ 7: EDUKACIJA I JAČANJE KOMPETENCIJA

Sticanje znanja, vještina i stavova koji će doprinijeti snažnijem povezivanju obrazovanja, nauke i istraživanja, sa jedne, i tržišta rada, sa druge strane, kako bi kvalifikacije stečene u Crnoj Gori pomogle daljem razvoju društva, ali i bile prepoznate kako u zemlji, tako i u inostranstvu. Na ovaj način stvaraju se uslovi za zdravo podizanje konkurentnosti. Postoji velika potreba za obrazovanjem odraslih, međutim tražnja je niska, jer su preduzeća orijentisana ka brzom povraćaju svojih ulaganja; napredovanje u karijeri pojedinaca nije zasnovano na zaslugama i poboljšanje vještina ne rezultira nužno unaprijedjenjem ili povećanjem zarade za zaposlene

U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i edukacija izvoznika. 12 Aktivnosti:

Jačanje saradnje između sektora obrazovanja i biznis sektora Prenosa znanja i iskustava razvijenih zemalja o pojedinim privrednim granama i tržištima Podizanje svijesti ukupne javnosti o značaju konkurentnosti , izvoza, benchmarkinga,

sertifikaciji proizvoda, analizama ciljnih tržišta, inovacijama

11 Plan implementacije - okvirni akcioni plan za sprovođenje Strategije za razvoj MSP 2011-2015.: zadatak: nastavak aktivnosti na organizaciji specijalizovanih sajmova, poslovnih sureta, trgovinskih misija, aktivnosti: 3.4.3.1. Organizacija nacionalnih štandova u zemljama regiona i zemljama EU, 3.4.3.2. Organizacija poslovnih susreta u zemlji i inostranstvu, 3.4.3.3. Izrada i razvoj promotivnih materijala za odabrane sektore 12 Plan implementacije - okvirni akcioni plan za sprovođenje Strategije za razvoj MSP 2011-2015.: zadatak: edukacija izvoznika, aktivnosti: 3.4.4.1. Organizovanje specijalizovanih trening programa u oblasti izvoznog poslovanja

25

SPECIFIČNI CILJ 8: UNAPRIJEĐEN SISTEM STANDARDIZACIJE PROIZVODA Standardi predstavljaju moćan alat za organizacije svih veličina, jer promovišu inovativnost i povećanje produktivnosti. Omogućavaju kompanijama da privuku svoje korisnike, pokažu vođstvo na tržištu, ostvare prednost u odnosu na konkurenciju i budu najbolji primjer u praksi. Standardizacija promoviše uzajamnu saradnju, obezbjeđujući da konkurentnost bude neophodna za uspješnu međunarodnu trgovinu proizvodima i uslugama. U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i jačanje konkurentnosti MSP.13 Aktivnosti:

Kreiranje i ažuriranje baze podataka o preduzećima koja posjeduju strandarde kvaliteta Jačanje konsultanskih usluga iz oblasti standardizacije proizvoda Uspostavljanje certfikacionog tijela u Crnoj Gori koje će biti međunarodno priznato

SPECIFIČNI CILJ 9: UNARPIJEĐENJE POSTOJEĆIH I KREIRANJE NOVIH SAVJETODAVNIH USLUGA ZA IZVOZ Razvoj kao i povećanje konkurentnosti postojećih i potencijalnih izvoznih preduzeća, ukazuju na značaj savjetodavne podrške tim preduzećima. Kada aktivnosti u preduzeću postaju složenije, raste potreba za pomoć izvan preduzeća, uz sve ostale oblike pomoći koje preduzetnici traže od banaka, poslovnih udruženja i ostalih subjekata. U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i Edukacija i savjetodavne usluge za MSP.14 Aktivnosti:

Unaprijeđenje usluga u okviru Tržišno Informativnog Servisa koji pruža informacije o izvoznim tržištima

Obuka preduzeća o pristupu tržišnim informacijama Izrada marketing planova i studija istraživanja tržišta Izrada izvozno razvojnih programa Sajvetovanje o dizajnu proizvoda za određena tržišta Pomoć preduzećima u organizovanju međunarodnih sajmova Ostale usluge prema zahtjevu preduzeća/institucija

13 Plan implementacije - okvirni akcioni plan za sprovođenje Strategije za razvoj MSP 2011-2015.: zadatak: jačanje konkurentnosti MSP, aktivnosti: 3.4.5.6. Promocija značaja uvođenja međunarodnih standarda, 3.4.5.7. Programi podrške uvođenja standarda kvaliteta u MSP 14 Plan implementacije - okvirni akcioni plan za sprovođenje Strategije za razvoj MSP 2011-2015.: zadatak: Edukacija i savjetodavne usluge za MSP, aktivnosti: 3.2.2.3. Izraditi standardni set usluga prema potrebama MSP

26

Okvirni akcioni plan za realizaciju Strategije za podsticanje konkurentnosti na mirko nivou za period 2011-2015.god.

Aktivnost Indikatori Izvori verifikacije

Nosioci aktivnosti

Rok

Specifični cilj 1: Povećano učešće domaćih proizvođača u lancu finalnih proizvoda 1.1. Ispitivanje potencijala za razvoj biznisa na lokalnom nivou u

Crnoj Gori (22 opštine) Identifikovani postojeći i mogući potencijali

Izrađena studija za 22 opštine

Direkcija za razvoj MSP

2011.god.

1.2. Formiranje i ažuriranje baze podataka postojećih i potencijalnih domaćih proizvođača

Formirana baza podataka domaćih proizvođača

Godišnji izvještaj

Direkcija za razvoj MSP

2011.god.

1.3. Oranizovanje javne kampanje o benefitima većeg učešća domaćih proizvođača u lancu finalnih proizvoda

Realizovana javna kampanja

Godišnji izvještaj, Press cliping

Direkcija za razvoj MSP

2011.-2015.god

1.4. Izrada i realizacija projekta „Lanac lokalnih dobavljača“ Izrađen projekat Godišnji izvještaj,

Direkcija za razvoj MSP

2012.-2015.god.

1.5. Povećanje kontrole kvaliteta uvoznih proizvoda Smanjen uvoz proizvoda lošeg kvaliteta

Izvještaji institucija

Ministarstvo poljoprivrede, Uprava Carina Crne Gore...

2011.-2015.god.

Specifični cilj 2: Unaprijeđena produktivnost preduzeća kroz klasterizaciju U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i Unaprijeđenje potencijala za razvoj klastera u Crnoj Gori. Stoga ispunjenje ovog specifičnog cilja pratiće se kroz realizaciju akcionog plana pomenute strategije (tačka. 3.4.6.1, 3.4.6.2.), kao i kroz realizaciju sljedećih aktivnosti: 2.1. Izrada biznis planova i logistička podrška za klastere Broj pripremljenih biznis

planova Izvještaji Direkcija za

razvoj MSP, lokalni/regionalni biznis centri

2013-2015.god

2.2. Organizovanje obuka za klaster menadžere Broj menadžera koji je Izvještaji Direkcija za 2013-2015.god.

27

prošao kroz obuku razvoj MSP, PKCG, UPCG

Specifični cilj 3: Unaprijeđen imidž Crne Gore u svijetu 3.1. Izrada i realizacija programa za unaprijeđenje postojećih

brendova i njihova afirmacija sa brendova lokalnog karaktera u brendove regionalnog i međunarodnog karaktera proizvoda

Izrađen program Broj brendova

Izvještaj Direkcija za razvoj MSP

2011.-2015god.

3.2. Nastavak promocije proizvoda koji imaju žigovima „Made in Montenegro“ i „Dobro iz Crne Gore“

Broj kampanja Press cliping Direkcija za razvoj MSP, PKCG

2011.-2015god.

3.3. Podizanje svijesti o zaštiti intelektualne svojine (patenata, žigova, dizajna, geografskog porijekla) kako bi se privukle investicije visoke vrijednosti i kreirali novi proizvodi i usluge

Realizovana kampanja Izvještaj Direkcija za razvoj MSP, PKCG, Zavod za intelektualnu svojinu

2011.-2015god.

3.4. Kreiranje Web portala o crnogorskim izvoznicima i brendovima Izrađen web portal Web portal u funkciji

Direkcija za razvoj MSP

2011.-2015god.

Specifični cilj 4: Analiza privrednih grana u Crnoj Gori i istraživanje mogućnosti na stranom tržištu 4.1. Analizirati postojećeg stanje i prisutne mjere industrijske i

ekonomske politike u odabranim privrednim granama u Crnoj Gori

Urađene analize prioritetnih sektora u Crnoj Gori

Izvještaj Direkcija za razvoj MSP, Min.poljop., PKCG

2012

4.2. Upoređivanje stanja u odabranim privrednim granama Crnoj Gori sastanjem u EU 27

Urađene komparateivne analize prioritrtnih sektora sa sektorima u EU

Izvještaj Direkcija za razvoj MSP

2012

4.4. Sprovođenje benchmarking analize - Detaljnije analiziranje primjera najbolje prakse (uzroci-posljedice)

Sprovedeno istraživanje Izvještaj Direkcija za razvoj MSP

2012.-2015.god

4.5. Kreiranje godišnjeg nacionalnog benchmarking izvještaja Urađen izvještaj Publikovani izvještaj

Direkcija za razvoj MSP

2012.-2015.god

28

4.6 Ukazati na ograničavajuće faktore i pokretače razvoja pojedinih industrijskih grana u EU

Izvještaj Direkcija za razvoj MSP

2012.-2015.god

Specifični cilj 5. : Unaprijeđenje komunikacije sa ekonomskom diplomatijom i predstavništvima u funkciji povećanja izvoza 5.1. Uspostavljanje baze podataka najznačajnije crnogorske

izvozne ponude

Lista izvoznika Izvješaj Min.ino.poslova, Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

5.2. Organizacija prezentacija crnogorskih izvoznih mogućnosti u inostranstvu

Broj prezentacija Izvještaji Min.ino.poslova, MSP

2011-2015

5.3. Organizacija prezentacija crnogorskih inovacija i istraživanje mogućnosti za njihovu komercijalizaciju

Broj prezentacija Izvještaji Min.ino.poslova, MSP

2011-2015

5.4. Identifikovanje barijera koje domaće kompanije imaju na inostranom tržištu

Broj identifikovanih barijera i efikasnost njihovog rješavanja

Izvještaji Min.ino. poslova, Direkcija za razvoj MSP, MSP

2011-2015

5.5. Korišćenje prostora ambasada za potrebe privrede na ključnim tržištima

Broj posjeta Izvještaji Min.ino. poslova,

2011-2015

Specifični cilj 6: Prezentacija crnogorske privrede na međunarodnim tržištima U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i nastavak aktivnosti na organizaciji specijalizovanih sajmova, poslovnih sureta, trgovinskih misija. Stoga ispunjenje ovog specifičnog cilja pratiće se kroz realizaciju akcionog plana pomenute strategije (tačka. 3.4.3.1, 3.4.3.2., 3.4.3.3.), kao i kroz realizaciju sljedećih aktivnosti: 6.1. Informisanje preduzeća o održavanju sajmova u zemlji i

inostranstvu Broj informisanih preduzeća

Izvještaj Direkcija za razvoj MSP, PKCG

2011.-2015.

6.2. Informisanje preduzeća o ocjeni kvaliteta proizvoda u okviru sajamskih manifestacija

Broj informisanih preduzeća

Izvještaj Direkcija za razvoj MSP

2011. -2015.

6.3. Definisanje godišnjeg plana promocije u okviru nacionalnog štanda na međunarodnim tržištima

Izrađen plan Plan promocije, Izvještaj

Direkcija za razvoj MSP

2011. -2015.

6.4. Organizacija posjete specijalizovanim sajmovima Organizovane posjete Izvještaj Direkcija za 2011.-2015.

29

razvoj MSP Specifični cilj 7: Edukacija i jacanje kompetencija Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i edukacija izvoznika. Stoga ispunjenje ovog specifičnog cilja pratiće se kroz realizaciju akcionog plana pomenute strategije (tačka. 3.4.4.1.), kao i kroz realizaciju sljede aktivnosti: 7.1. Jačanje saradnje između sektora obrazovanja i biznis sektora 2011-2015 7.2. Prenosa znanja i iskustava razvijenih zemalja o pojedinim

privrednim granama i tržištima Broj obuka/seminara Izvještaji Direkcija za

razvoj MSP, 2011-2015

7.3. Podizanje svijesti ukupne javnosti o značaju konkurentnosti , izvoza, benchmarkinga, sertifikaciji proizvoda, analizama ciljnih tržišta, inovacijama

Broj kampanja, radionica Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011.-2015

Specifični cilj 8: Unaprijeđen sistem standardizacije proizvoda U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i jačanje konkurentnosti MSP. Stoga ispunjenje ovog specifičnog cilja pratiće se kroz realizaciju akcionog plana pomenute strategije (tačka. 3.4.5.6. i 3.4.5.7.), kao i kroz realizaciju sljede aktivnosti: 8.1. Kreiranje i ažuriranje zvanične baze podataka o preduzećima

koja posjeduju strandarde kvaliteta Kreirana baza podataka Izvještaji Direkcija za

razvoj MSP, PKCG, UPCG, Centar za kvalitet

2011-2015

8.2. Jačanje konsultanskih usluga iz oblasti standardizacije proizvoda

Broj konsultantskih usluga pruženih preduzećima u CG

Izvještaji Direkcija za razvoj MSP PKCG, UPCG, Centar za kvalitet

2011-2015

8.3. Uspostavljanje certfikacionog tijela u Crnoj Gori koje će biti međunarodno priznato

Specifični cilj 9: Unarpijeđenje postojećih i kreiranje novih savjetodavnih usluga za izvoz U Strategiji za razvoj malih i srednjih preduzeća 2011-2015 u okviru strateškog cilja podsticanje konkurentnosti i izvoza MSP jedan od zadataka jeste i Edukacija i savjetodavne usluge za MSP. Stoga ispunjenje ovog specifičnog cilja pratiće se kroz realizaciju akcionog plana pomenute strategije (tačka. 3.2.2.3), kao i kroz realizaciju sljede aktivnosti:

30

9.1. Unaprijeđenje usluga u okviru Tržišno Informativnog Servisa koji pruža informacije o izvoznim tržištima

Broj pruženih usluga Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.1.1 Podizanje svijesti o važnosti informacija za izvozno poslovanje Broj kampanja, promotivni materijal, workshop-ovi, itd.

Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.1.2. Kupovina relevantnih baza podataka On line baze podataka Izvješaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.1.3. Uspostavljanje saradnje sa institucijama iz okruženja u cilju razmjene informacija

Uspostavljena saradnja Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.1.4. Obuka preduzeća o pristupu tržišnim informacijama Broj obuka i polaznika Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.1.5. Izrada studija istraživanja tržišta za pojedinačne proizvode Broj studija Izvještaji, studije objavljene na web sajtu

Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.2. Izrada izvozno razvojnih programa na pojedinačni zahtjev preduzeća i za određene događaje

Broj programa Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.3. Izrada marketing planova Broj marketing planova Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.4. Sajvetovanje o dizajnu proizvoda za određena tržišta Broj savjetovanja Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.5. Pomoć preduzećima u organizovanju međunarodnih sajmova Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

9.7. Ostale usluge prema zahtjevu preduzeća/institucija Broj zahtjeva Izvještaji Direkcija za razvoj MSP

2011-2015

31