David Hume - Insanin Anlama Yetisi

8/13/2019 David Hume - Insanin Anlama Yetisi

1/142

A N L A M A Y E T S

Z E R N E B R

S O R U T U R M A

DAVID HJME

A H

E N Q I R Y

OOITOEKNIHG

H U M A N

U N D E S S T A N D I N G ,

H A C E T T E P E N 1V E R S T E S Jt Y A Y I N L A R I H A C E T T E P E U N I V E R S I T Y P U B L I C A T I O N S


2/142

Felsefe Dizisi

Yayn YnetmeniOANNA KUURAD

Ynetmen YardmcsBLGE KARASU

Bu Ciltte

eviri

Errata, Notlar, DizinORU ARUOBA

F E L S E F E D l Z S

PHILOSOPHY SERIES

Bu eseri n ya ym ha k h Hacet t epe ni versi t esine ai t t i r.

Copyri ght by Hacet t epe Univ ersit y, 1 97 6

Bu ki tap H acet t epe niv ersit esi t arafndan 15 00 adet ol arak bastrt lm ij l tr .

Dizgi, Bask

KZIM G. VAROLVarol Mdbtt

Snyl Hm

Filmler

FARUK BAHECEr>k Kil}

Mevutlyal Cd,

Ocok 1970A N K A R A


3/142

METN ZERNE NOT

Humeun An Enqulry concerning Human Understan-ding ni evirirken yararlandmz ve burada tpkbasmolarak Trkesinln yannda yaymladmz metin, Tho-mas Hlll Green ile Thomas Hodge Groseun drt cilt olarak 1874-75de yaymladklar btn eserlerinin (ThePhl losophical Works of Davld Hume) 1882de yaplan yenibasmnn (New Edltion-London) IV. cildinde yer almaktadr. Humeun yaam boyunca yeni basm yaplmayanA Treatise of Human Nature, (nsann Doal Yapszerine bir nceleme) adl fl ciltlik I. ve II. 1739, III.1740 eseri ile vasiyeti zerine lmnden sonra 1779yaymlanan Dialogues concemjng Natural Religlot (Doal Din zerine Konumalar) adl eseri, Green lie Groseyaymnn I. ve II. ciltlerini oluturmaktadr. Bu yaymnIII. ve IV. ciltlerinde ise, Moral, Politik ve Edeb Denemeler (Essays Moral, Poll tical and Literary) ad altnda,Hume'un lmne 1776 dek eitli basmlarda Essays,and Treatises on Several Subjects (eitli Konular zerine Denemeler ve ncelemeler) ad altnda toplanan gerikalan eserleri bulunmaktadr. Bu son toplamadn ve onuntemel ald, Hume'un elinden geen son 1777 toplueserleri basmnn ba sayfalar le 1777 basmnn II. cildinin banda yer alan Uyar burada tpkbasm olarakverilmektedir.

Green le Grose, 1777 basmn temel alarak daha nceki basmlarda yaplan deiiklikleri keli parantezlerlevermektedir. Harflerle belir tilen bu basmlar unlardr:Phllosophical Essays concerning Human Understanding'(nsann Anlama- Yetisi zerine Felsefi Denemeler) Lon-don 1740 El; Ayn, kinci basm, London 1751 F;Essays and Treatises on Several Subjects (eitli Konular zerine Denemeler ve incelemeler) London and Edln-burgh 1753-54 K; Ayn, 1758 M; Ayn, 1760 N:Ayn, 1764 O; Ayn, 1768 P; Ayn, 1770 Q Ayn,1777 R.

Buradaki yaymn sonuna ngilizce metinde bulunaniki hata, metinde geen Yunanca ve Latince alntlarnevirileri ile anlalmas zel bilgi gerektiren baz ifadelerin aklamalarm veren Notlar ve Hume-un grnnana kavramlar ile bunlarn ngilizce karlklarn kapsayan bir Dizin eklenmitir.

Oru AruobaAnkara 1975


4/142

UYAIII

Bu ciltte bulunan ilkelerin ve aklyrtmelerin ou,insann. Doal Taps zerine bir inceleme &d alt ndaU ciltlik bir almada yaymlanmt .* Yazarn okulubitirmemiken anahatlarm izdii, bitirmesinin stndenok gemeden de yazp yaymlad bir almada, Amabu almasn baarl grmeyerek, basma ok erkengitmesindeki hatasn anlad ve btn almay; ncekiaklyrtmelerlndeki, daha ok da fadesindeki gellizel-llln dzeltildiini umarak, aadaki paralarda yenidendzenledi. Oysa, yazarn felsefesini yantlarla onurlan

dran baz yazarlar, btn saldrlarn yazarn hibirzaman sahip kmad bu genlik almasna yneltmeezen gsterip, bylelikle kazandklarn sandklar kendilerince baarlarla zafer edalar takndlar. Her trldrstlk ve haktanrlk kuralna son derece aykr veyobaz bir gayretkeliin kendinde kullanma hakk bulduualdatmacal sz kalabalnn belirgin bir rnei bu yntem.Yazar, bundan byle, kendi felsef dnce ve ilkelerinintayclar olarak yalnzca aadaki paralara baklmasndilemektedir.

[Bu Paralar, Incelemenin, srasyle, X. (Anlama Yetisi zerime), II. (Tutkular zerine), III. (Ahlakzerine) ciltlerini karlayan insan n Anlama Yetisizerine bir Soruturma, Tutkular zerine bir alma,Ahlakn ilkeleri zerine bir Soruturma ile Dinin DoalTrihi dir.]


5/142

NSANIN A NL A MA YET S ZERNE

B R S O R U T U R M A

I. B L M Felsef enin Fa rk l T rleri zerine

Mor al fe lsef e, y a da ns a nn doal y aps nn bilimi ,iki ayr tarzda ele al nabil ir ; bunlardan her bir ik endin e zg bir deere s a hipt ir ve ins a nl n s rdrlmesine, ynlendirilmes ine ve y eniden biimlendlril-meslne k atk da bulunabilir . B irincisine gre insan,as lnda ey lem iin do mutur ; lle r inde beenile rleduyg ular ta r a fnd a n etk ilenir ve nesneler in targ rndk ler i deere ve k endile rini g ster dikleri durum agre, bi r ey in peinden ko ar , bir die r inde n k am nv .

Er dem b tn nes neler in en deerlisi olar ak k abul edildiind e n, bu tr f iloz of lar iir ve sz syleme s a na tnn tm imknlar ndan yarar lanarak, onu en seviml ihaliyle s unar lar ve k onula r n hay alg cn okamaave duy g ular elme e en elve rili k ola y lk ve ak lk lailerler. Gnde lik hay at ta dik k at i en ok eken gzlemve duruml ar seer ler; k ar t k iilikle ri ta m teza t iindeve rirler ; an ve m utl uluk g rnmle ri ile bizi erdem

y oll ar na ekerek , bu y oll ar da k i adm lar m z a en s alamilkeler ve en par lak rnekle rle y n ver irler. Bize

k tlk ve erdem a ra snda ki f ar k h i s s e t t i r i r l e r ;duygularmz harekete getirir ve onlara yn verirler;bu ekilde de y re k le r imiz i d rst lk ve ge rek er efsevgisine y neltince, aba lar nn hedefine tama myleula tk la r n dnrle r .

br tr filo zo fla r ise, nsa n ey lemde bulu na n birvarl k olmaktan ok akl sahibi bir varl k olarak grrle r ve da v r anla r n leme kt en ok an la m a y e tis ini

bi im le ndir me e a lrl ar . ns a nn doal y aps na bi rteorik dnme konusu olar ak bak ar lar ve a nla m a

y etimize y n v eren, duy g ular mz harekete g eti ren vebizi belir li bir nesney i, ey lemi veya da v ra n ona ma a

I.BLM.


6/142

tNANN ANLAMA YETS ZERNE 4

ya da sul amaa gtren lkeleri bulmak in, insann j.doal yapsn dikkatle incelerler. Fels efenin bugne b LM.kadar ahlk, aklyrtme ve eletirinin temellerini her trl anlamazln tesinde daha saptayamam veboyuna doru ile yanl, ktlk ile erdem, gzellikUe biimsizlikten sz ettii halde bu ayrmlarn kaynam belirleyememi olmasn btn yazm iin bir aypsayarlar. Bu yaman ie giriirken, hibir glk onlaryollarndan evlremez; tek tek durumlardan genel ilkelere giderek, soruturmalarn daha da genel ilkeleredoru srdrrler ve her bilimde nsann tm merak-lhn sn rland racak ana lkelere - ulamadka durdurak tanmazlar. Teorik dnceleri sradan okuyuculara soyut hatt anlalmaz grnse de, okumu ve bilge olanlar n onayn ama edinirler ve eer gelecekkuaklarn eitimine katkda bulunabilecek gizil kalm birka hakikat ortaya karabilirlerse, hayat boyusren emeklerinin karln alm sayarlar kendilerini.

Raha t ve ak felsefenin, nsanln ounluunca,titiz ve anlalmas g olana ye tutulaca ve birok

larnca sadece dierinden daha hoa gider olmas ndan deil, ayn zamanda daha yarar l olmasndandolay vlecei kesindir. Bu eit felsefe gndelikyaayn iine daha ok girer; yrei ve duygulanyourur; insanlar harekete getiren lkeleri ele alarak,nsanlarn davranl arn yeniden biimlendirir ve- on lar tasvir ettii yetkinlik rneine yaklatrr. Bun akarlk anlalmas g felsefe, i ve eyleme girieme-yecek bir anlaya dayandndan, filozof glgeden gnna knca, ortadan kaybolur: lkeleri de tutum ve

davranlarmz zerinde herhangi bir etkilemeyi srdremez kolay kolay. Gnlmzn duygular, tutkula~rmzn sarscl, tutkunluklarmzn yein/ii, bu felsefeden kan tm sonular drt bir yana datr vederine giden filozofu sra dan bir nsan durumuna sokar.

u da tiraf edilmelidir ki, en hakl n olduukadar en srekli n de rahat anlalr felsefe elde et-mlgtlf, ve soyut dnrler, imdiye kadar alarn ngeici hevesler inden ya da cahilliinden gelen sadecegeici bir sayg grmler, ama kendilerinden sonraki

lerin daha tarafsz gzleri karsnda nlerini koruyamamalardr. Derin filozofun, ok ayrntl aklyrtme-lerl srasnda bir hataya dmesi kolaydr; birbiri


7/142

FELSEFENN FARKLI TRLER 5

ardndan sonu karmay srdrnce, varglardan herhangi birinin allmam olmas ya da yaygn kanlarla eligmesl de filozofu onu kabul etmekten alakoyma-ymca, bir hata, dnme zinciri inde kanlmazcasnabir dierini dourur. Oysa nsanln sa duyusunusadece daha gzel ve daha alml renklerle sunmaama edinen bir filozof, kazara h ataya derse, dahaleri gitmez; sa duyuya ve zihnin tabii eil imleri niyeniden bavurarak, doru yola dner ve kendisini teh

likeli kuruntulardan korur. Gnmzde CICER Onun' nyayl makta ve serpilmektedir; oysa . ARSTO TELESinkitamamyle snmtr. LA BRUYERE denizi am, nngene de korumutur; MALEBRANCHE'n an ise kendilkesi ve kendi a iinde kalmtr. Ve belki de, LOCKEtamamyle unutulunca, ADDI80N zevkle okunacaktr.1

Yal nzca filozof olan kii, nsanlar la alveritenuzak yaarken, insanlarn anlayndan ayn derecedeuzak ilkeler ve kavramlara brnm olarak, toplumunyararna ve gnenmesine bir katkda bulunmad sa

nldndan, dnyada genellikle ok az kabul grenbir kigidir. te yandan, yalnzca cahil olan daha dahor grlr; bilimlerin serpilmekte olduu bir a velkede, bu soylu heveslerin zevkine herhangi bir ekilde varamamak da ksr bir kafann en salam belirtisisaylr. En yetkin kiiliin bu ular arasnda yer ald dnlr; byle bir kii kitaplara, arkadalklarave ie ayn lde yetenek ve ilgi gsterir; konumasnda edebiyattan kan gr gcn ve incelii, indedoru bir felsefenin doal sonulan olan drstlk vedakiklii korur. Bylesine tam bir kiilii meydana getirmek ve gelitirmek iin en yararl yol, hayattan okfazla uzaklatrmayan, anla lmas derin uygulama yada kgeye ekilme gerektirmeyen ve renciyi, gnlinsan hayatnn her gereine uygulanabilir soylu duygular ve bilgece kurallarla dolu olarak nsanlarn arama g^eri gnderen kolay slup ve tarzda yazm yarglardr. Bu gibi yazlar araclyle erdem sevimli, bilimhog, insanlar arasnda bulunma retici, insanlardanuzakta geirilen zaman elendirici olur.

[E, v# F. basmlarn da bu not un deerini drmek defcdlr; d s*

vard r: Bu sylenenin anac, jer e k- terllmek stenen, sadece, byle soyutten byk btr filozof, drst ve alak - felsefenin hep basma Kelen seydlr.lgnll bir djttnr olan 6ay Loclce-

I.BLM.


8/142

NSANIN ANLAMA Y E TS ZERNE 6

nsan akl sahibi bir varlktr ve byle olmakla da I.bilimden kendisine uygun olan besini alr, beslenir; fakat BLM.nsann anlama yetisinin snrlar o kadar dardr kl, -------- ~bu konuda elde ettiklerinin kapsamndan da, gvenilirliinden de, ok az tatmin salamak umlabillr. insanakl sahibi bir varlk olduu kadar toplumsal olabilenbir varlktr: Fakat hoa giden, elendirici topluluklardan ne her zaman zevk alabilir, ne de bu topluluklardan zevk alma isteini srdrebilir. nsan ayn zamanda eyleyen bir varlktr; ve bu zelliinden olduu kadar

nsan yaaynn gereklerinden dolay, ve uraedinmek zorundadr: Fakat zihin dinlenmek ster:zen ve almaya olan eilimini her zaman canl tutamaz. Bylece grlmektedir kl, doa byle karma biryaama eidini nsan soyuna en uygun hayat olarakgstermi ve ,bu eilimlerden hibirinin, teki ura ve elencelerden yoksun brakacak kadar a rb a s m a s n a zin vermemeleri iin insanlar gizlice uyarmtr. Bilime olan tutkunuzu srdrn, der. doga fakatbiliminiz insanca olsun, eylem ve toplumla dorudan

doruya lgili oJsun. Kark dnceyi ve derinedalan aratrmalar yasaklyorum ve sizi, bunlarn getirdikleri kaygl karasevda ile, ine soktuklar bitmeztkenmez kararszlkla ve szmona bulularnzn bildirildikleri zaman karlaacaklar souklukla amanszbir ekilde cezalandracam. Filozof olun; olun ama,tm felsefeniz inde, yine insan kaim.

Eer insanlarn ou kolay felsefeyi soyut ve derine inen felsefeye, kincisini sulamadan ya de kmsemeden, ye tutsalard, belki de, bu genel kanya uy

mak. ve herkesi, kar kmadan, kendi zevk ve dnceleri le ba baa brakmk yerinde olabilirdi. Ama ,ou zaman daha leri gtrldnden, ha tta derinegiden btn aklyrfcmelerl, yani genel olarak m e t a f i z i k denilen eyi kaytsz artsz reddetmeye kadar vardndan, imdi bu aklyrtmelerin, dori bir ekildenasl savunulabileceini gzden geireceiz.

Dakik ve soyut felsefenin ilk olarak belirtebileceimiz nemli bir yarar, kolay ve insanca olann hizmetinde kalmasdr: Kolay felsefe, dncelerinde, verdii

kurallarda ve aklyrtmelerinde, derine giden felsefeolmadan, yeterli bir kesinlik dzeyine ulaamaz. Btnedebiyat, nsan hayatnn eitli tutum ve durumlardakigrnlerinden baka bir ey deildir ve nmze koy


9/142


duu eyin nitel iklerine- gre, bize vg ya da yergi, .hayranlk ya da alay .g ib i farkl duygular eindirir. n- ,BLM.ce bir zevk ve abuk kavrayn yannda, insann anla.- -ma yetisinin i dokusu v g , ilemleri, tutkularn ileyileri ve ktlk ils .erdemi,birbirinden ayran- duygu trlerihakknda dakik bilgilere sahip olan bir sanat, bu giriimde dfth, baarl olacaktr. Bu e ynelik arama ve soruturma ne kadar yorucu grnrse grnsn, hayatn vedavranlar n ak ve d grnler ini baaryla tasviretmek steyenler in, bir lde gereklidir. Anatomi bilgini, en ren ve naho eyleri gz nne serer; amaonun bilimi, VENUS'u ya da HELENEyi izmekte olanressam iin .yararldr. Ressam, sanat n n en zenginrenklerini kullanarak figrlerine en zarif ve en almlbiimleri, verirken, yine de, insan gvdesinin kuruluuna, kaslarn konumuna, kemikler in yapsna, herpara, veya organn kullan l na ve biimine dikkat etmek zorundadr. Dakiklik gzellie ve doru aklyrt-me ince duyguya her durumda yararldr. Bunlardanbirini kmseyerek dierini yceltmee almak bounadr.

stelik unu gzleyebiliriz ki, nasl edinilirse edinilsin,bir dakiklik anlay her sanat ve uray, hayat veeylemi en ok ilgilendirenlerini bile mkemmellie daha ok yaklatrr ve toplumun karlarna daha yararlklar. Ve filozof gndelik lerden uzak yaasa da,felsefenin dehas, eer birok kii tarafndan titizliklelenirse, zamanla btn topluma yaylr, her sanat veuraya kendlninklne benzer bir dakiklik kazandrr.Siyaseti, gleri ayrp dengelemekte daha ileri grl ve ince; hukuku, aklyrtmelerlnde daha metotlu

ve daha ayrntl ilkelere sahip; general, disiplinindedaha dzenli, plnlarnda ve harekt nda daha temkinli olur. Modern hkmetler in eskilerine gre den-gelilikleri ve modern felsefenin dakiklii, benzer evrelerle geliti ve htimal ki yine benzer evrelerle 'geliecek.

Bu almalar masum bir merakn tatmininden tebir yarar salamasayd, bu durumda bile, onlar, nsansoyuna bahedilmi birka tehlikesiz ve zararsz zevkeulatran yollardan biri olarak, kmsememek gerekir

di. En tatl ve en halim selim yaay, bilim ve renimyollarndan geer ve bu yol zerindeki herhangi bir en-


10/142

NSANIN ANLAMA YETS 'ZERNE

gell kaldrabllen ya da yeni bir patika aabil en btr kimse, i,insanla iyilii dokunan birisi olarak sayg grmelidir. BLM,Ve bu arat r mal ar ac verjci ve yorucu grnebllse.ler de,baz vcutlar gibi gl kuvvetli ve tara salkl olanzihinler, yo u n. alma iht iyac m duyarlar ve insanl arnouna angarya gibi grnen, g gelen ilerden zevkalrlar. Gerekten de karanlk, gze olduu kadar zihnede ac vericidir-; ama karanlktan aydnlk kar mak, neeit aba le olursa olsun, ancak' zevk ve sevin verir.

Fakat derin ve soyut felsefedeki bu belirsizlie, aci

verici ve yorucu olduundan deil, ayn zamanda kanlmaz bir kararszlk ve hata kayna olduundan dolay itiraz edilir. Bu, metafiziin olduka byk bir blmne kar en hakl ve dayanakl itirazdr gerekten.Bu itiraz da, onun tam anlamyle bir bilim olmad;insann, anlama yetisinin ulaamayaca alanlara girmee yeltenen bo gururunun verimsiz abalarndan yada kendilerini aklk yerde savunamayan, gszlklerini aklayp korumak iin sk aiUKarn ardna gizlenen yaygn batl nanlarn hilelerinden doduudur.

Ovalk yerden kovulan bu ekiya, ormana kaar ve zihnin korunmayan yollarnda pusu kurarak, onu, dinsel.korkular ve nyarglarla ele geirmee alr. 3?n sarslmaz rakip bile, nbetinde bir an dikkatsiz olsa, altedilir. Ve biroklar, korkaklk ve gaflet yznden, dmana kaplar aarlar ve onu, meru efendileri gibi, saygyla. boyun, eip kendi istekleriyle buyur ederler.

Ama bu, filozoflarn byle aratrmalardan el etekekerek, btl inanlara hl saklanacak yerler brakmalarna yeter bir sebep midir? Bu durumdan kart birsonu karmak ve sava dmann gizlendii en kuytukelere dek gtrmek zorunluunu grmek daha yerinde olmaz m? nsanlarn, hayal krklna Irayauraya, sonunda, bylesine havada kalan bilimleri ter-kedeceklerinl ve nsan akimn asl alann bulacaklarnbouna umuyoruz. nk birk kiinin byle konularsrekli olarak yeniden ortaya srmeye ar bir ilgi duymalar bi r yana, ayrca, krkrne umutsuzluun do-urduu gdye bilimlerde yer verilmesi hibir zamanaklayakn grlemez, nk, daha nceki giriimler nekadar baarsz olursa olsun, yine de, sonraki kuakla

rn, alkanlklar, talihlerinin yardm ve artan keskingrllkleriyle, nceki alarda bilinmeyen bulularaulaacaklar n ummak yersiz olmaz. Serveni seven her


11/142


deh, bylesine zorlu bir servenden alnnn akyle k

mann sadece kendisi iin sakl tutulmu bir eref olduunu umarak, bu etin dle doru atlr ve ncekilerin baarszlklar onun cesaretini krmak yle dursun, aksine hevesini kam lar . Bilgi . edinmeyi bukark sorulardan kknden kurtarmann tek yolu,insann anlama yetisinin doal yapsna ciddi bir soruturma ile girmek, gcnn ve yeteneklerinin kesin biranalizi le onun byle belirsiz ,.y kark konulara Hiuygun olmadn gstermektir. Sonradan hep rahatyaamak in bu yorgunlua katlanmarrtz; saht e ve yoz-

lagm olann yok etmek iin sahici metafizii zenlegelitirmemiz gerekir. Baz kimseler iin bu aldatcfelsefeye kar bir .korunma yolu olan tembellik, bakalarnda, daha ar basan merakla giderilir ve zamanzaman hkm sren aresizlik, yerini kanl canl umutve beklenti lere brakabil ir. Dakik ve doru aklyrtmeher kii ve he r eilim iin uygun tek kapsayc zmyoludur; yaygn btl nanlarla kararak, bu inanlardikkatsiz aklyrten iin far kna varlmaz bir eklesokan, bilim ve bilgelik havasna bryen kark felse

feyi ve metafizik dilini ortadan kaldrmay sadece obaarabilir.zenli bir soruturmadan sonra bilgi yknn en

belirsiz ve uygunsuz yann atmann yarar yannda,insann doal yapsnn yetenekleri ve yetilerinin dakikbir incelenmesinden kacak birok olumlu sonu vardr. Dikkati ekicidir kl, zihnin ilemleri, bize son derece yakn olduklar halde, kendileri dnlme objesiolunca, belirsizlie brnm grnrler; onlar ayrde-den ve belirleyen izgi ve snrlar, gz kolay kolay see

mez. Bu objeler uzun zaman ayn grnmde ya dadurumda kalmayacak kadar incelmit irler; doal olanve alkanlk ile dnme taraf ndan gelitirilen stnbir grme gcyle bir anda kavranmalar gerekir. Bundan dolay zihnin deiik ilemlerinin bilinmesi, bunlarn birbirinden ayrlmas, uygun balklar altnda snflandrlmas, dnme ve soruturma objesi olduklarzaman iinde bulunduklar grnrdeki karkln dzeltilmesi, bilimin nemsiz saylamayacak bir greviolur. D cisimlerle, yani duyularmzn objeleriyle lgili

olarak yapldnda, hibir deeri olmayan bu dzenleme ve ayrmann, zihnin lemlerine yneldii zaman,

I.

BLM.


12/142

n s a n i n a n l a m a y e t s z e r i n e i o

karlatmz zorluk ve harcadmz aba le orantl j

olarak deeri artar. Ve bu zihin corafyasndan ya da BLM.zihnin ayr ksm ve yeteneklerinin snrlarn izmektenteye gidemesek de, buraya kadar varmak bile tatminedicidir hi deilse. Ve bu bilim ne kadar apak grnrse (kl hi, de apak deildir), onu bilmemek, renmeye ve felsefeye hevesli olanlar iin o kadar k na nacak .bir ey saylmaldr.

Ve eer btn teorik dnmeyi, hatta eylemi altst eden bir slceptlkllimlz yoksa, bu bilimin belirsiz

ve uydurma olduu yolunda hibir kukumuz kalamaz.phe edilmez kl. zihin bir takm yetenekler ve yetilerle donatlmtr; bu yetenekler birbirlerinden farkldrve dolaysz alg iin gere kle n seik olan eyler dn-ce yoluyle ayrdedllebilir; dolaysyle, bu konudaki hernermenin doru ve yanl olmas sz konusudur ve nsann anlama yetisi alannn dnda olmayan bir doruluk ve yanllk vardr. Her insann kavrama snrlarine giren bu eit birok ak ayrm vardr: istemeve anlama arasndaki, hayalgc ve tutkular arasndakigibi... Kavranlmas daha zor olsa da, daha ince ve dahafelsef olan ayrmlar, bunlardan daha az gerek ve daha az kesin deildir. Bu soruturmalarda elde edilen baz baarlarn rnekleri, zellikle yakn zamandakller, bubilgi dalnn kesinlii ve peklii hakknda daha dorubir fikir verebilir. Gezegenlerin doru bir sistemini vermei ve bize ok uzak olan bu cisimlerin yerlerini vedzenlerini saptama bir filozofun abalar na deersayacaz da, bizi bu kadar yakndan ilgilendiren zihninksmlarnn snrlarn bylesine baaryla izenlereburun kvrr gibi nl davranacaz? 1

* [E ve F bBaualarmdn, ek olar ak. snda yoktur, her belirti varln duygu not vardr: Doru Ue yanl ayrdet- ^ gusuna ya da zllln beenisine ba l-roemlzl sa laya n yeti le erdem ve k - dr tamamy le: nasl kl tatl ve ac, s-tUlUgrU ' ayrdetmeralzl salaya n yeti, cak ve souk ayrmla r her bir duyu yauzun zaman bir birine kartr lmlar ve da organn belirli duyumlarndan kar,tm ahl&Jan, dnme gctl olan her yleyse ahl k alglar nn, anla ma yetlsl -zlhne nice lik ve say hakk ndak i nerme- nln lemleri aras nda deil, beenilerler gibi deimez gelen, ebedi ve bozul- ye duyular ara snda s nfla ndrl mala rm az likiler zerine kurulu olduu sa - gerekir.ntritr. Oysa, yakn gemite ki bir fi - Filozoflar, btn zihin tutkularn ,ozof 1 Sn kandrc kan tla mal arl a bize bencil ve yicil diye ki snfa ayra gel-retmiti r kl ahlftk eylerin soyut yap - mllerdl, bu lkl snl tutkunun da blr-

[Francls HutchesonJ


13/142

f e l s e f e n i n f a r k l i t r l e r i 11

Ama, zenle lenir ve halkn lgisinden cesaret alr- isa, felsefenin, ara trmalarn daha da Uerl gtreblle- BLM.

ceini ve nsan zihninin lemlerini dzenleyen gizli--------

kaynak ve ilkeleri, hi olmazsa bir dereceye kadar, ortaya karabileceini umamaz myz? Astronomlar,uzun zaman, fenomenlere dayanarak, gk cisimleriningerek hareketlerini, sralarn ve byklklerini ispatetmekle yetinirlerdi : Ta kl, sonunda, bir filozof ka vemutlunun mutlusu bir aklyrtme ile gezegenlerin dnlerini yneten ye onlara yn veren kanunlar ve gleri saptaya... Doann baka alanlar iin de ayn eyler yapld. Buna e bir uzluk ve saknt ile ardna dlrse, zihnin yetenekleri ve leyiini konu edinen soruturmalarmzda da ayn baarnn salanmasndanumutsuzlua drecek hibir sebep yoktur. Muhtemeldirki, zihnin bir ilemi ve ilkesi bir bakasna dayanr; bu dadaha genel ve evrensel olan bir bakasna gtrlebllir. Vebu arat rmalarn ne kadar ileriye vardnlablleceinitam olarak kestirmek, dikkatl i bir denemeden nce,hatta sonra g olur. Bu gibi saptama giriimlerinin, her gn, en geliigzel felsefe yapanlar tarafndanbile denendii bir gerekt ir : Ve en bata gerekli olan,bu ie tam bir zen ve dikkatle girimektir kl, ko

nu nsann anlama yetis inin alan iinde ise, sonundamutlu bir baar elde edilebilsin; deilse, vardmz so-

blri bakmndan srekli kartlk ve ztlk inde olduu kabul edil miti vekinci snfa girenlerin, ancak birincisine girenleri ortadan kaldrarak asl hedeflerine ulaabilecekleri dnlmt.Bencil tutkular arasnda agzllk,hra, c; yicil olanlar arasnda da tabisevgi, dostluk, kamu duygusu saylmt. Filozoflar artk < bu ayrmann uygunsuzluunu grebili yorlar. Her trltartmann tesinde spat edilmitir kl,

genel olarak bencil saylan tutkular bile zihni benliin tesine, dorudan dorya nesneye gtrr: bu tutkularn tatmini bize haz verdii halde , ' tutk ununnedeni bu haz beklentisi deildir, tamtersine, tutku hazdan nce gelir ve nceki olmadan sonrakinin varolmas

mmkn deildir; durum yicil ad verilen tutkulardB. da tam tamna ayndr,ve dolaysyle, bir nsan, dileklerinin hedefi dostunun mutluluu olduu zamannasl kar gzetmez se, kendi annyceltmee alt zaman da ka rngzetmiyordun ayn ekilde, hrs ve htirasm doyurmak in abalarken naslkar gzetmiyor deilse, raha tn vehuzurunu kamunun yiliine feda ederken de karm gzetmiyor deildir. Bu

rada bylece, tutkularn snrlarnda yaplan nemli bir dzenleme grlyorkl bu snrlar daha nceki filozoflarnhmalleri ve sabetsizlikleri yzndenbirbirine kartrlmt. Bu ki rnek butr felsefenin doal yapsn ve neminigstermee yetebilir.]

[bkz. Joseph Butler, P l f te en S e r-m o n s u p o n H u m a n N a t u r e1728]


14/142

NSANIN ANLAMA YE TS ZERNE 12%

nuca bir lde gvenerek, konu bir kena ra atlabllsln. jBu kinci sonu tabii ki, istenecek bir sonu deildir; BLM.

bunu abu cak benimsememek gerekir. nkU byle bir--------

kabulle, bu cins .felsefenin gzelliini ve deerini n e 'kadar da azaltm oluruz! Morallstlerin bugne kadargenellikle yapageldlklerl ey, onadmz ya da knadmz hareketle rin kalabal ve eitliliine bakarak, buduygu farkl lklar nn dayanabilecei bir ortak lke ara-

. mak olmutur. Ve tek bir genel ilkeye olan tutkularn-dan dolay ii bazen ok ileri gtrdkleri halde, itirafetmek gerekir kl, ktlk ve erdemlerin hepsinin doruolarak gtrlebilecei baz genel ilkeler bulma um

malar balanabilir. Ayn aba, eletiricilerde, mantklarda, ha tt a siyasetilerde vardr : Giriimleri t-,myle baarsz olmamtr da; ama bu bilimleri mkemmelliklerine daha da yaklatrmak in, belki de dahauzun zaman, daha byk dakiklikle kendilerini ilerinedaha canla bala komalar gerekir. Bu eit abala nhemen bir yana itmeyi, kaba buyruklarn ve lkeleriniinsanlara kabul ettirmee alm en cretli ve en iddial. felsefenin yaptklarndan daha lsz, aceleci vedogmatik grmek yerinde, olur.

Varsn lnsanm doal yaps hakkndakl bu akl-yrtmeler soyut ve anla lmas zor grnsn, ne ka,r? Bu, onlarn yanlln gstermez. Buna, karlk,bugne kadar bunca bilge ve derin filozofun dikkatinden kam bir eyin ok ak ve kolay olmas imknszgibidir. Ve bu arat rmalar neye mal olursa olsun,tartma gtrmez bir nem tayan bu konularda, bilgidaarcmza bu yolla yeni bir eyler katabilirsek, sadecesalanan kazan bakmndan deil, fak at duyulan hazbakmndan da kendimizi yeteri kadar dllenmi sayabiliriz.

Yine de, bu dncelerin soyutluu, onlarn lehineolmaktan ok zararna olduuna ve bu zorluk, dikkat vezenle, gereksiz ayrntlardan kanlarak belki yenilebileceine gre; aadaki soruturmada, imdiye kadarkesinsizliin bilgeleri ve karanln cahilleri ncelemekten alakoyduu konular biraz ayd nlatmaa alt k.Derine bakan soruturmay aklkla ve doruluu yenilikle badatrarak farkl felsefe trlerinin snrlarn

birietirebilirseic, ne mtlU : Hele bu kolay tarzda akl -


15/142

FELSEFENN FARK LI TRLER ' 13

yrterek, imdiye kadar sadece btl inanlara s- j,nak, s amal a ve yanlla da bir rt ' grevini gren BLM.bir kark felsefenin temellerini sarsabilirsek, mutlulu- ---------"rumua daha da byle olacaktr.

II. BLM tdeaiarn Kayna zerine

Herkes kolaylkla'kabul edecektir ki, bir'insan arscan acsn ya da lkln hazzn duyduunda ve buduyumu sonradan belleine getirdiinde ya da onu ha-yalgc ile nceden duyduunda, bu zihin alglan arasnda nemli bir fark vardr. Hayalgc ve bellek yetileri, duyularn alglarn takl it ya da kopya edebilir:ama hibir zaman lle duyumun gcne ve canllnaulaamaz. En iddetli ekilde lerken bile, onlar ha kknda. syleyebileceimiz, olsa olsa udur: objelerini okadar canl temsil ediyorlar ki, n e r e d e y s e asl ob

jeyi duyuyor ya da gryor gibiyizdir. Fakat, .zihninhastalk ya da delilik ile arplm olmas bir yana, bualglan tmyle ayrdedl-lmez klacak bir canllk dzeyine varamazlar. iirin btn renkleri, ne kadar prlprl olurlarsa olsunlar, doal nesneleri, tasvirleri bir gerek manzara yerine geecek ekilde izemezler. En canldnce, en snk duyumdan daha aa kalr yine de.

Zihnin btn br alglarnda da benzer 'bir ay rm gzleyebiliriz. Tepesi atm bir kimse ile fkeyi sadece dnen, bir kimse ok farkl ekillerde etki leni rler. Bana, birisinin sevdal olduunu sylerseniz, ne kastettiinizi kolayca anlarm ve o kimsenin durumu hakknda doru bir fikir edinirim; ama bu fikri, hibir zaman bu tutkunun gerek karklklar ve heyecanlarHe bir tutamam. Gemi duygu ve heyecanlarmz zerinde dndmz zaman, dncemiz sadk bir aynadr ve objelerini geree uygun biimde kopya eder; fakat kulland renkler ilk alglarmzn renkleri ile karlatr lnca, silik ve snk kalr. Aralarndaki farkgrmek in ince bir seme gc ya da metafizik birkafa gerekmez.

yleyse burada, btn zihin alglarn, gllk yada canllklarna gre, ki snf ya da tre ayrabiliriz.Daha az gl ve canl olanlar genellikle D n c e l e rya da d e a l a r diye adlandrlr. teki tr iin bizim


16/142

dilimizde ve birok baka dilde hazr bir ad yok; n-k sanrm bunlar, felsef amalar dnda, genel birterim ya da ad altnda toplama gereklilii duyulmamtr. Bundan dolay, biz biraz serbest davranalm ve bunlara, kelimeyi genel kullanmndan biraz farkl bir an lamda kullanarak, z 1 e n 1m 1e r diyelim. yleyse,i z l e n i m terimi le kastettiim daha canl alglarmzn hepsldlr; yani ittiimiz, grdmz, hissettiimiz,sevdiimiz veya nefret ettiimiz, arzuladmz veya stediimiz andaki alglardr. zlenimler, daha az canl al

glar olan ve yukardaki duym ya da hareketler zerinde dndmz zaman farkna vardmz ldealardanayrlrlar.

lk bakta, hibir ey, bize, her trl nsan gc veotoritesinin dna tamakla kalmayan, doann ve gerein snrlar iine bile smayan n san dncesi ka*-dar snrsz gelmeyebilir. Hayalgc iin garibeler meydana getirmek, pe sapa gelmez biimleri ve grnleri birletirmek, en doal ve bilinen objeleri dnmekten daha zor deildir. Ve vcut, zerinde ac ve zor

lukla srnd bir gezegne bal kalrken, dnce,bizi evrenin en uzak, blgelerine, daha daha, evrenintesine, doann tam karklk halinde olduu sanlansnrsz caos'a bir anda ulatrabil ir. Hi grlmemiya da iitilmemi bir ey yine de kavranabil ir; mutlakeliki eren eyler dnda hibir ey dnce gcnntesinde deildir.

Fakat dncemiz bu snrsz hrriyete sahip grnyor olsa da, daha yakndan ncelersek, aslnda onunok dar snrlar inde kaldm ve zihnin bu yaratclk

yeteneinin, duyularn ve tecrbenin verdii malzemeleri birletirmek, yerlerini deitirmek, bytmek yada kltmek yetisinden baka birey olmadn grrz. Altn bir da dndmzde, daha nceden tandmz ki tutarl ideay, a 1 t n ve d a birletiririz sadece. Erdemli bir at tasarmlayabili riz; nkkendi duygumuzdan erdemi kavrayabiliyoruz ve bunu,tandmz bir hayvan olan atn grn ve biimi ilebirletirebiliyoruz. Ksacas, dnmenin btn malzemesi d ya da duygumuzdan gelmedir: bunlarn sa

dece karm ya da bileimi zihin ve istemeye aittir.Ya da, felsefi dille syleyecek olursam, btn Jdealarmzya da zayf alglarmz, zlenimlerimizin ya da canl alglarmzn kopyalardr.

NSANIN ANLAMA Y E T lS t 'ZERNE H

II.BLM.


17/142

DEAL ARIN KAYNAI 15

Bunu spatlamak in, umarm kl aadaki lci ka- il .mtlama yeterli olur. lkin, ne kadar karmak ya BLM,da yce olurlarsa olsunlar, dnce ya da dealarmz-----------zmlediimizde, bunlarn, her defasmda, daha nceki bir his ya da duyguyu kopya eden basit Idealardanmeydana geldiini grrz. lk bakta bu kaynaktanok uzak grnen ldealarn bile, daha yakn bir nceleme le, 'bu kaynaktan kt grlr. Sonsuz derecedeakll, bilge ve lyl bir varlk olarak Tanr ideas, kendizihnimizin ilemleri zerinde dnmemizden ve iyilik ilebilgelik zelliklerini snrszca bytmemizden kar. Bi

soruturmay dilediimiz kadar srdrelim; her zaman,incelediimiz her ideann kendine benzer bir izlenimdenkopya edildiini grrz. Bu durumun evrensel lde doru ve istisnasz olmadn ileri srenlerin bunu rtmek in tek, hem de kolay bir yollar vardr: Kamlarnca bu kaynaktan gelmeyen bir ideay ortaya karmak.O zaman da, eer retimizi korumak istiyorsak, bu ortaya konan ldeanm karl olan zlenimi ya da canlalgy gstermek bize der.

klncll eyln, organ sakatl ndan dolay bir kimseherhangi bir duyum trnde duyarl deilse, her zaman,bu duyumlarn karlklar olan ldealar konusundada o kadar az duyarl olduunu grrz. Kr bir kimserenklere, sar olan da seslere ilikin hibir fikre'ulaamaz. Yetersiz olan duyusunu ona yeniden kazandrn:duyumlarna bu .yeni yolu amakla, ayn zamanda idea-lara da bir yol am olursunuz ve o, bu objeleri kavramakta glk ekmez. Organn herhangi bir duyumuyandrmaa elverili bir nesne 11e hi karlamamolmasnda durum ayndr. Bi r Lapl ya da Zencinin a

rap tad hakknda fikirleri yoktur. Ve bir kimsenin, cinsine ait bir duyguyu ya da tutkuyu hi duymamolmas, ya da duymasn imknsz klacak ekilde, organbozukluuna benzer bir zihin bozukluu olmas ok azgrlse ya da hi grlmese bile, ayn gzlem, daha azderecede, bu durumda da yaplabilir. Yumuak huylubir adam amansz bir ya da zalimlik Ideasn kuramaz; ^encil bir yrek de dostluun ve cmertliin yceliklerini kolay kolay kavrayamaz. Baka varlklarn, hakknda bizim hi bir fikrimiz bulunamayacak birok duyuyasahip olabilecekleri kolayca -tfcSa! edilir; nk bun

lar bize, zihne bir ideann girebilecei tek yolla, yani f iilen yaadmz bir duygu ve duyum le tantlmlardr.


18/142

NSANIN ANLAMA YETS ZERNE 16

Yine de, idealarn, karlklar olan zlenimlerdenbamszca ortaya kmalarnn tmyle imknsz olmad m ispat edebilecek, elimeli bir fenomen vardr. Sanrm ki, gzle edinilen seik renk . idea lar nmveya kulaktan gelen ses idealarnm gerekte birbirlerinden farkl, fakat ayn zamanda benzer olduklar kolayca kabul edilir. imdi, bu, farkl renkler. in doruysa,ayn rengin deiik tonlar iin daha az doru dejldirve he r ton, dierlerinden bamsz, seile - bir Idea meydana getirir. nk bu yadsnrsa, bir rengi, tonlarnkesintisiz bir ekilde ilerleterek, kendisinden en uzak

bir renge sezdirmeden gtrmek mmkn olurdu ve- ortadakiler arasnda bir fark olduunu kabul etmetoizln,ulardakilerin ayn olduunu samala madan yadsyamazdnz. Bu nl ara dayanarak, yle bir kimse dnelim. ki, otuz yl grme duyusunu kullanm olsun ve higrmedii, sz gelii, belirli bir mavi tonunun dnda,her trl rengi mkemmel derecede tansn. O tanmad tonun dnda mavi rengin btn farkl tonlar,koyudan aa doru nnde dizildiinde, aktr ki, okimse,> tanmad tonun olmas gereken yerde bir bo

luk alglayacakt r ve o yerde yan yana duran tonlararasnda, dierlerinde olduundan daha geni bir aral k, olduunu grecektir. imdi sorarm size : O kimsenin hayalgc ile bu eksiklii gidermesi ve bu belirlitonun ideasn kendi kendine karmas mmkn mdr? Sanrm ki, bunun mmkn olduu kansn ounluk paylaacaktr ve bu durum, zerinde durmay ha ndiyse gerektirmeyecek kadar kendine zg olduu ve tekbana genel ilkemizi deitirmemize demeyecei halde,basit dealarn her zaman ve her durumda, karlklarolan izlenimlerden kmadnn spat olarak grlebilir.

te, hem kendisi basit ve anlalmas kolay, hemde uygun bir kullanma ile, her tartmay eit derecedeanlalr klabilecek ve bu kadar uzun zaman metafizikaklyrtmelerl elinde tutan, onlarn knanmasna yolaar anlalmaz dili yok edebilecek bir neri. Btn ide-alar, zellikle soyut olanlar, kendil iklerinden silik vebelirsizdir: zihnin bunlar zerinde ok zayf bir egemenlii vardr: baka benzer dealarla kartr lmaya

yatkndrlar; ve bir terimi, seik bir anlamda olmasa

II.BLM.


19/142

DEALARIN KAYNAI 17

da, bir sre kullannca, ona bal belirli bir Idea bulunduunu hayal etmee yatknzdr, Aksine, btn zlenimler, yani. ya da d duyumlarn hepsi, gl ve canldr: aralarndaki snrlar daha kesin bir ekilde belirlidir : bunlarla lgili hata ya da yanlla dmek dekolay deildir, yleyse, bir felsef terimin (ok sk ya pld gibi) herhangi bir anlam ya da Idea olmaksznkullanldndan kukulanrsak, sadece unu .sorutur-'mak yeter: B u s z d e I d e a h a n g i z l e n i m d e n k a r l m t r ? Ve eer byle bir izlenim,bulamazsak;

kukumuz dorulanm olur, dealar bylesine parlak bira kararak, onlarn doal yaps ve gereklii hakkn-da kabilecek btn tartmalar ortadan kaldrmayumabiliriz.'

III. BLM dealarn arm2 zerine

Zihnin farkl dnceleri ya da idealar arasndabir balant ilkesinin olduu ve bellee ya da hayalg-cne gelileri le belirli bir yntem ve dzen ls

inde birbirlerini ardklar aktr: Daha ciddi dnme ve konumalarmzda bu o kadar belirgindir kl,dealarn dzenli yolu ya da zincirine uygun olmayanbir dnce hemen farkedil lr ve uzaklatrl r. Ve zerinde dnecek olursak, en garip ve babo hayallerl-

Muhtemeldir kl, l n n a t a e Idealarn varl m yadsya nlar, her ne kadarretileri hakknda yanl anlamalaraengel olacak ekilde, dikkatle seilmive kesinlikle tanmlanm terimler kul*lanmam olsalar da, btn dealarnzlenimlerin kopyalarndan baka bir seyolmadn kastetmilerdir, nk In -n a t a s ile n e kas te dil ir ? I n n V t a edoal n karl ise o zaman doalnangl anlamda alrsak alalm allmolmayann, sahte otann ya da mucizevi olann kart olarak zihnin b-tn alg ve ldealarnn,Innatae olduklarn kabul etmek gerekir. Eer- lnnataediye doula zamandalk Ifastedlllyorsa,bunu tartma k samadr; dnmenindouba.n nce m, douta m, yoksadoutah^ sonr a m balad n sor utur mak da ayn derecede anlamszdr. Ayni e kild e,y d e a kelimesi L o c k e ve dierlerinde ok gevek bir anlam tar;dncelerimize iaret ettii gibi, aynmamanda herhangi bir algmz, duyumu

muz ya da tutkumuz Jln de kullanlr!)imdi, bu anlam inde, kendini sevmenin, zarara uraynca tepki duymann,kar cinsler arasndaki tutkularn Inna-tae olmadklar n leri srmekle ne kastedildiini bilmek isterdim.

Oysa. z l e n i m ve I de a ter imleriniyukarda aklanan anlamlar le alrve Innatae 'dan as l i o lan ya da-dahaftnceKi hibir algdan kopya edilmemibulunan anlarsak', l?tn zlenimlerin,l - n n a t a e plduupu, dealarn se i n - n.a t a e olmadn, syleyebiliriz.

Ak szl olmak gerekirse, kanmn u olduunu belir tmek . sterim :Bay LOCKEu yok yere bu konuya s-ryleyenler, ta nmlanmam terimler kullanarak, sz konusu probleme hi deinmeden boyuna tartp duran meslektenfelsefeciler olmutur. Buna benzer bir okanlamllk ve sz kalabal bu filozofunbu ve baka bir ok konudaki aklyrUt-melerlnd e de grlebilir. '1 [B v P basmlarnda : Balantlar]

. II.BLM.


20/142


mlzde, l at ta dlerimizde, hayalgcnn oradan oraya i l i .komadn; pepee gelen farkl ldealar arasnda yi- BLM.ne de bir balant gzetildiini grrz. En rastgele veserbest karlkl konuma kaydedilse, hemen, btn geiler ini birbi rine balayan bir ey grlr, Vey.a buban olmad yerlerde, konumann gidiini kesintiye uratan kimse, aklndan, onu konuma konusundan uzaklatran bir dnceler dizisinin gizlice gemiolduunu syleyebilir. Far kl diller arasnda en ufakbir balant ya da alveri olduu dnlemeyecekhallerde bile, en karmak idealar dile getiren kelime

lerin yine de birbirlerini ok yakndan karladklarngrrz: bu da bileik idealarda blraraya gelen basitldealarn, btn nsanlk zerinde eit lde etkisiolan bir evrensel ilke le birbirlerine balandnn kesinispatdr.

Farkl ldealarn blrbirlerlyle balantl olduu gzden kamayacak kadar ak olduu haide, herhangi birfilozofun arm ilkelerini sralamay ya da snflandrmay denediini itmedim; oysa zerinde durulmaa deer bir konu gibi gzkyor. Bana kalrsa, idealararasnda sadece balant ilkesi vardr: B e n z e r l i k ,zamanda ya da yerde Y a k n l k ve N e d e n ya daE t k i .

Bu ilkelerin idealar balamaa yaradndan pekphe edilmez sanrn . Bi r resim dncelerimizi doalolarak aslna gtrr.1 Bir yapnn bir dairesindensz edilmesi, dier daireler hakknda bir soruturma yada konuma bal at r .2 Bir yaray dndmzde onuizleyen acy dnmeden edemeyiz.3 Fakat bu sralamann tam olduunu ve bunlardan baka arm

ilkesi olmadn, okuyucuyu ve hatta kendimizi tatminedecek ekilde ispat etmek zordur. Bu gibi durumlarda yapabileceimiz tek ey birok rnek ele almak, deiik dnceleri birbirlerine balayan ilkeyi dikkatleincelemek ve bu ilkeyi mmkn olduu kadar genel hale getirene dek durmamaktr.4 Ne kadar ok rnek incelersek ve ne kadar zen gsterirsek, btnden kar-

B en ze rl ik B e n z e r l i i n b ir k ar m ol ar ak1Yak nlk grlebilir. ki nesne zt olduunda* Neden ve Et ki biri dierini yok ede r; yani yok olma-

< Szgelii, kont rast ya da kar t- snn nedeni ve bir ncsno nln yok ol-lk da. ldealar nras bir balant dr; mas. Ideas, onun daha nceki vao-ama bu, belki de, Ne d e n i l l k ve lu$u Ideasna aret eder.


21/142

dmz sralamann tam ve eksiksiz olduundan o kadar

emin oluruz.1

DEALARIN A IRIIM I 1U

* [E'den Qya kadar k basmla rdablm devam ediyor: Birok yararsznceliklere yol aabilece k' byle bir ayrntya girmek yerine, bu balantnntutk ular ve hayalgc zerindeki bazetkilerini ele alacaz; bylece da dierinden d aha lgin ve belki de daharetici bir teorik dnme alan aa-biliriz.

nsan aklsahlbl bir varlk olduuna ve bir tutku ya da duygusunu doyurara k ulamay umduu mutluluun

srekli olarak pe$lnde kotuuna gre,bir ama veya gayesi olmadan ok seyrek eylemde bulunur ya da konuur yadn dnr, n nde hep bir hedefbulundurur ve hederi ne ulanmak insetii aralar bazen ne kadar uygunsuz olursa olsun, erei hibir zamangbzden ka rm az ve dnc e ya darefleksyonlarmdan bir tatmin ummad yerlerde onlar bir kenara atar.

Deha UrUnU olan btn yazlarda,yleyse, yazarn bir pln ya da hedefi olmas arttr va vg iirlerindeolduu gibi dU$ncenln gll yazar bu plndan uzaklatrabildii yada mektuplarda veya denemelerde ol

duu gibi yazar pl&nn dikkatsizce birkenarda brakabildii halde; eserinkompozisyonu nda gzetmese de, lkbala mada bir hedet ya da niyet bulunmaldr. Tasarm sz bir eser, dehave bilginin bilinli abalarndan okbir delinin samalarn andrr.

Bu kural hibir istisnaya zin vermediine gre, unu sonu olarak karabiliriz: Anlat yazlarnda, yazarnanlatt olaylar ya da eylemler bir bale blraraya getirilmi olmaldr: hayalde blrblrlerlyle likili olmal veonlar bir plin ya da baki3 altndatoplayan, yazarn lk e girimesininhedefi olabilecek bir eit B i r l i k

meydana getirmelidir.Bi r iirin ya da tarihin konusunu meydana getiren bu bal ama ilkesi,Sairin veya tarihinin farkl tasarm larna gre ok farkllk gsterebilir.OVIDIUS, plnn balama lkelerindenbenzerlik zerine kurmutur. Ta nr larn mucizevi kuvvetini n rn olanher olaanst dnm, esurlnln snr lar ine girer. Bu zellik, onu

tayan bir olayn OVDUS'un balangtaki pl&n ya da niyetine uygun dmesi in yeterlldlr.

Herhangi bir yzyln Avrupa tarihini yazmaya giriecek bir vakanvlsya da tarihiyi zamanda ve yerde yaknlk etkileyecektir. O mekn blmnde ve o zaman aralnda olup biten olaylar, baka bakmlardan farkl ve balantsz olduklar halde, tarihinin izdii snrlar inde blraraya gelirler. Btn eitliliklerinin inde, yine de bir

tr birlik vardr.Ama, herhangi bir anlat yazsna

giren, farkl olaylar arasndaki en allm balant tr, neden ve etkidir:Tarihi, yapp edilenlerin dizisini tabiis ral ar na gre izerken, gerisin geriyebunlarn gizil kaynak ve ilkelerine doru gider ve en uzak sonul arn belirler. i nsa nl k tarihini oluturan o byk olaylar zincirinin bir blmUnkonusu olarak seer: Anlatmda bu zincirin her bir baklasna deinmee alr. Bazen, kanlmaz bilgisizlik btnabalarn boa karr; bazen de bilgisinin eksikliklerini tahm in ettikleriylekapatr. Ve her zaman farkndadr k

okurlarna sunduu zincir ne kadar kesintisizse eseri de o kadar mkemmeldir. Gr r ki, nedenl erin bilgisi, builiki ya da balant dierleri arasnda en gls olduundan. en doyurucusu olmakla kalmaz: sadece bubilgi aracl yle olaylara egemen olabildiimiz ve gelecee yn verebildiimizden. ayni zamanda en reticisidir,de.

Burada, yleyse. AR STOT ELE S'-den sonra btn eletiricilerin (zevk veduygularna felsefenin dakiklii le ynvermediklerinden, belki de hibir yerevarmadan) bol bol szn ettikleri uE y l e m B i r l i i k onu sund a bir fikir

edinebiliriz. yle, grnyor k, epik olsun tra jik olsun, biltn eserlerde, belirli bir birlik gereklidir ve insanlahtrhangl bir kalc ilgi konusu salayan bir eser yaratmak stiyorsak, dncelerimizin oraya buraya koumasnazin veremeyiz. Yine yle grnyor k,AKHLLEUS'un hayatn yazmak iste-yon bir blografl yazar bile, bu kahramann fkesini anlatsna konu yapan

III.

BOLM,


22/142

NSANIN ANLAMA YETS ZERN

IV. BLM AnJana Yeti sinin lemleri KonusundaSkeptik pheler

I. PARA

n san aklnn ya da soruturmasnn btn objeleri tabi olarak ki .cinse ayrlabilirler: dt ea l i k i l e r i ve . Ol gu S o r u n l a r . Geometri , cebir, ari tmetikbilimleri ve ksaca ya sezgi ya da tan tlama, yoluylekesin olan her fade lk cinstendir. H l p o t e n s ' nk a r e s i ki k e n a r n k a r e l e r i n i n t o p l a m n a e i t t i r nermesi, bu ekiller arasndaki bir i li-

blr air gibi, olaylar karlkl ba mllklarn ve likilerini gatererok birbirine balar.* Bir nsann eylemleri,sadece snrl bir hayat keslmlndfl deil beikten mezara, tm hayat sresiboyunca birbirlerine bamldr ve budzenli zincirde, ne kadar ulak olursaolsun, tek bir baklay, onu zleyen btnolaylar dizisini etkilemeden koparp atamayz. yleyse, blografl ve tarihte g

rlen eylem birlii, epik iirde grlenden cins bakmndan deil sadecederece bakmndan farkllk gsterir.Epik iirde, olaylar aras ndaki bal ant daha sk, daha ele gelir durumdadr: Anlat o kadar uzun bir zaman boyunca srdrlmen: Kahramanlar, okurun merakn tatmin eden lgiekici bir noktaya hzla ynelirler. Epikai rin bu ydiu izlemesi, byle eserle rdeolduu kabul edi len h a y a l g c vet u t k u l a r n belirl i b ir d ur um un a d a yanr. Kuru haki kat ve gerekle sn rlandrlan tarih, blorafl ve bakR anlat trlerine karlk, hem yazar n hemde okurun hayalgc daha bir canl lk

kazanr ve tutkular daha bir alevlenir.Ba ka her, tr yaz eidini n stnde,iire ve zellikle de epik iire alt olanbu ki yandurumun, canl bir hayal gcvc tutumu tutkularn etkisini ete alalm ve hikyede neden daha resin veyukn bir birlik gerektirdiklerini inceleyelim.

lkin, her trl iir bir cins resim

olduundan, bizi nesnelere ba.ka herha ng i, bir anlat . trnden daha okyaklatrr, onlarn zerine daha glbir k saar ve tarihiye fazlalk gibigrndkleri halde, byk apta d-gcn canlandran ve hayali doyurano kck ayrntlar daha seik olarakortaya karr. L AS da olduu gibi,kahramann ayakkablarn ya da diz

iar m baladn her seferinde bil -

nek gerekmese de: olaylarn , olupnlerl kavramamza vakit brakmaya -

* kadar hzla geip gittii HENRtAD'auranla daha (azla ayrntya girmekgerekir belki de. Bir air, yleyse, genibir zaman araln ya da olaylar dizisini konu edinecekse; HEICTORun lmn, uzak nedenlerine, HELENE'nl karlmasna ya da PARlS'ln yargsnakadar geri gtrecekse, bu byk tuvaliuygun izim ve imajlarla kaplamak iniirini lsz derecede uzatmak zorundadr. Okurun byle iirsel tasvirler dizisi le tutuan hayalgc ve kah ramanlarn duygularn srekli olarakpaylamakla heyecanlandrlan tutkula

r, hlkftyenln sonundan ok nce tavsar ve ayn hareketlerin srp gitmesiyle sknt ve bkknla der.

tklclleyln; Bir epik .airin nedenleri ok gerilere kadar zlememesi gerektii, tutkularn daha da ilgin vekendine zg bir niteliinden karlanbaka bir sebebi ele alrsak, daha yi

1^ARSTOTELES'!! tek bir nsanhakknda olmas, bazlarnn sand gibi,Mltos'a birlik salamaz, nk bir nsann band an ok, saysz olay geer;

bunlarn bir ksmndan bir birlik mv-

dana gelmez. Ayn ekilde bir nsanneylemleri de oktur; bunlardan birindenbirlik tayan bir eylem meydana gel-dana ge lmez ( P o l e t l k e , MSI a 16)

d l l s l l n r p s l n t n t . p r s l n p


23/142

SKEPTK' PHELEE 21

klyl dile getiren bir rnermedir. k e r e be o t u - JV.z u n y . a r s n a e i t t i r nermesi , bu saylar ara-sndaki bir ilikiyi dile getir ir. Bu eit nermeler, i. para

anla lr. A kt r' kl, lyl kurulmu biryazda, tasvir ve temsil edilen eitli

' olaylarca harek ete getirilen btn duygulanmalar, birbirlerine karlkl alarak g kazandrrlar; ve btn kahramanlar tek bir sahnede blraraya geldiklerinden ve her eylemin btnle kuvvetli bir bal ant s olduundan, lgisrekli olarak canldr ve tutkular birobjeden dierine kolaylkla geerler. O-layl ar arasndak i kuvvetli balant , dncen in, ya da hayalgcnn bir olandan dierine geiini kolaylat rdndan. tutkularn karlkl birlemelerinide kolay latr r ve duygulan hep aynkana lda ve ynde tut ar. HAVVAyaduyduumuz yaknlk ve lgi, ADEM'eduyduumuz yaknl hazrlar: Bu geite duygu hemen hemun tmyle ayn kalr ve zihin, yeni objeyi, hemen,daha nce dikkatin i ekmi bulunanobjeyle' kuvvetli bir ekilde likiliolarak kavrar. Oysa, air konusundantamamen saparak, kiileriyle hibir balants olmayan yeni bir kii tantsay-d, hayalgc, geite bir kopukluk sezerek yeni sahneye heyecan duymadan

girer, yava alevi enird i; ve ii rin asLkonusuna dnerken, kendisine sankiyaba nc gelen bir blgeden geer veasl kiilerle hamelr olmas iinilgisinin yeni batan uyandrlmas gerekirdi. air, olaylar ok uzaklara kadarzledii ve tamamen balantsz olmasada, tutkularn geilerini kolaylatrmakin gerekil kuvvette bir balantlar olmayan eylemleri balad .taman duhaaz lde de olsa ayn tedirginlik ortayakar. ODYSS EA ve AENES'te kul

lanlan dolayl anlatma oyunu bu yzdendir; kahraman, lk nce, taanlarngerekle tirmee ya kn bir zamanda tantlr ve sonradan, sanki bir perspektif inde daha uzak olaylar ve nedenler gsterilir. Bu yolla okurun merakhemen uyandrlr; olaylar hzla ve oksk bir balantyla geliir; lgi canl tutulur ve obje nin yakn ilikileri araclyla anlat nn bandan sonuna kadar srekli olarak artar. '

Ayn kural dramati k iirde var ilr ;dzenli bir yazda hikyenin ana kiileri le hi bir balants olmayan yada pek az bir balants olan bir kiinin sahneye karlmasna zin verilemez. Seyircinin lgisi, dierlerinden kopuk ve ayr olan sahnelerle daltlma-maldr. Bu, tutkularn akn keser;bir sahnenin bir dierine g kazandrmasn salayan, uyandrd acma vekorkuyu art arda gelen sahnelere bala ya n ve dolaysyla oyunun btnndetiyatroya zg hzl eylem akn ortaya karan karlkl duygu letiminiengeller. Daha ncekilerle hibir likisiolmayan yeni bir eylemle ve yeni ki

ilerle; dealarn balantsndaki bu kopukluk yznden tutkularn akndaortaya kan bu kadar belirgin bir kopukluk veya holukla; bir sahnede kurulan duygu birliini sonraki sahneyetayacak yerde, her an yeni bir lgiuyandrmak ve yeni bir sahneye gemekzorunda kalmakla, korunmas terekenduygu scakl nasl da sndrlr!

1 Tari h ve epik iir karla trmasna dnersek, yutardaki aklyrtmeler-den unu sonu olarak karabiliriz:

1 [E'den Nye kadarkl basmlarda

arada u paragraf vardr: Ama, bu eylem birlii kura l, dra mat ik ve epikiirin orta kla a zellii olduu haldearalarnda yine de dikkate deer bir farkgrebiliriz. Bu yaz trle rinin kisindede, ilgiyi veya duygu birliini tamve datlmam tutmak in, eylemin tekve yalm olmas gerekir; oysa epik yada anlat l iirde bu kural baka bir

temel zerinde de kuruludur. Bu temel,

he r yaza ra den u zorunluluktur:Herhangi bir anlatya girmeden ncebl- pln ya da tasarm oluturmak vekonusunu, srekli olarak zen gsterecei bir gr inde toplu tutmak. Dramatik yazlarda, yazar eserin tamamylednd a kald ndan ve seyirci, kendisini, temsil edilen eylemlerin gerekteninde sand ndan bu temelin olayn


24/142


evrende varolan herhangi bir eye dayanmadan, sadecedncenin lemesi ile ortaya karlabilir. Doada hibirzaman bir daire ya da bir- gen olmad halde, E UK-LDES tarafndan tantlanan hakikatler kesinliklerinive apaklklarn sonsuza dek koruyacaklardr.

nsan aklnn ikinci ei tten objeleri olan, olgu sorunlar, ayn tarzda dorulanmazlar ve bunlarn hakikatine ilikin elimizdeki delil, ne kadar kuvvetli olursa

Her trl eserde belirli bir birlik gerekil

olduuna gre, bu birlik, baka eserlerden, farkl oJarak tarihte eksik olamaz;tarihte, farkl olaylar arasndaki ve onlar tek bir btnde birletiren bala nt, ned en- etk . klsldlr, bu, epik iirdedu byledlr; bu balantnn, airin anlatm le uyandrmau gereken canlhayalgc ve kuvvetli tutkular yznden, epik iirde sadece dalla yakn ve'daha belirgin olmas beklenir, PELO-PONNBSOS sava tarih iin, A t i n a -mn kuatlmas bir epik iir in, AIJC-BlADES'ln lm ise bir tragedya iinuygun konulardr,

yleyse, tarih ve epik iir arasndaki fark, konularn oluturan eitli

olaylar birbirine balayan balantnnsadece derecelerinden baret olduunagre, bunlar birbirinden ayran snr-,la n szle kesin olarak belirlemek,imkansz olmasa da, ok gtr. Bu, biraklyrtme konusundan ok bir beenimesele sidir: ve belki de bu birlii'lk bakta ve soyut bir ele allaen az umduumuz bir konuda, ou zaman bulabiliriz.

Aktr k, HOMEROS, anlats sra

snda, konusunu Uk orta ya koyduudurumun tesine taar; AKHLLEUS'un,HEKTOR'un lmne neden olanfkesi, Y u n a n l l a r ' m bana o k adar bel aan neden deildir, Ama buki durum arasn daki kuvvetli balant,birinden dierine salanan abuk gei, prensler antsudakl anlama ve an~flmazliklarm etkilerinin kontrast 1 veo kadar uzun sre birey yapmadan duran AKHtLLEUS'u sonunda eylemde grmee merakmz; btltn bu nedenlerokuru srkler ve konudB yeterli birbirlik yaratr.

MILTON'a, nedenleri fazla uzaklaragtrdnden ve meleklerin bakald r

masnn nsann cennetten kovuluuna,hem ok uzun Ien de ok geliigzelbir olaylar dizisi Ue yol amasndan dolay tirazd a bulunulabilir. stelik deuzun uzun hikye Rttll dnyann ya ra tl, bu felketin (nsann kovuluunun) ne k adar n edeni tse, PHARSALASsavann ya da olup bitmi herhangibir olayn da o kadar nedenidir. Ama

yeri bakmndan nemi yoktur: tiyatrosahnesinin temsil ettii bllrll-yerde olupbittii htiml d olmayan herhangi bir

diyalog ya da konuma sahneye karlabil ir . Bylece de, btn n g i l i z komedilerinde, CONGREVE'Inkllerde bile,eylem birlii hib ir zaman sk skyagzetilmez; air, kiileri arasnda kanba veya a.vtn ailede yaama gibi yollarlaliki kuruluunu yeter li say ar ve sonra onlar, ana eylemi pek fazla ilerletmeden tutumlarn ve kiiliklerini ortaya koyacaklar tek tek sahnelerde seyirciye tantr. TERENTIUS'un ifte olayzincirlemeleri de ayn tr serbestliinda ha &z derece deki rnekl eridir . Ve bututum.'tam bir ekilde dzenli olmadhalde, hareketlerin ve tutkularm tragedyada olduu kadar ykseklere karl

mad komedinin yapsna tmyle ay

kr da deildir; ayn zamanda, olaylarn uydurma ya da temsili olmas, bugibi serbestlikler i bir lde ho gr

drr. Bir anlat iirinde, ilk ortaya konan ya da lk kurulan dzen; yazar birkonu Ue sn rla r; ve bu trden he rha ngi bir sapma, hemen sama ve biimsizgrlerek bir kenara atlr. (Ana he defleri elenceli eserler yazmak olduuhalde) ne BOCCACCIO, ne LA FON-TAINE ne do onlara benzer baka biryazar bu serbestliklere kaplmtr.]

Kontrast ya da kartlk, bolki ne-denlilik ve benzerliin bir karm olarak dnlebilecek bir ldealar arasbalantdr. ki nesne st olduunda biri dierini yok eder; yani yok olmasnn nedeni ve bir nesn enin yok olmasldcas, onun daha nceki varoluu Idea-

Bina aret eder.


25/142

SKEPTK PHELER 23

olsun, blrincllerlnklyle ayn yapya sahip deildir.

Her olgu sorununun tersi yine de mmkndr; nk hibir eliki ermez ve zihin tarafndan ayn kolaylk veseiklikle, gereklie ayn derecede uygunmu gibi kavranr. Y a r n g n e d o m a y a c a k nermesi,d o a c a k nermesinden daha az anlalr deildir veolumlusunda daha fazla bir eliki le.rmez. Bu durumda. yanlln tant lamaa kalkmamz bouna olur.Eer tantlama yoluyle yanl olsayd, bir eliki erirdive zihin tarafndan hibir zaman seile olarak kavrana-raazd.

(Bylece, duyularmzn o andaki tanklnn ve belleimizin kay tlarnn tesinde, gerek bir varolma veolgu sorunu hakknda emin olmamz salayan delilini yapsnn ne olduunu soruturmak meraka deerbir konudur.) Felsefenin bu yan, grlyor kl, -hem antikler hem de modernler taraf ndan ok az ilenmitir;bundan dolay, hibir klavuz veya yn olmadan, bu kadar g yollarda bu kadar nemli bir soruturmayyrtrken, phelerimiz ve hatalarmz daha bir balanr saylabilir. Hatta, merak uyandrarak, veya hertrl aklyrtme ve zgr soruturmann ykclarolan sorgusuz sualsiz inanc ve rahatl bozarak, yararl

dier yandan, btn bu olaylarn;meleklerin bakaldrmalar, dnyannyaratl, nsann oennutten kovuluuolaylarnn, mucizevi ve doal olaylarngnlk aknn dnda kalmakla birb irl er ine b e n z e d i i n i ; z ama nday a k n olduklarnn kabul edildiini;btUn ba$ka olaylarda n ayr, vahiytarafndan ortaya konan yegne zgnolgular olarak hemen gze arptklarnve birbirlerini dnceye ya da hayal-gcne tabii olarak ardklar, btnbu yandurmlar dnrsek, grrikl, eylemin bu paralar tek bir hikyeya da anla t inde toplanmak inyeterli birlie sahiptir. Buna, meleklerin bakaldrmas ve nsann cennettenkovuluu olaylarnn, birbirlerinin karl olarak ve okura ayn kssadanhisseyi, yaradana taati gstererek', zelbir benzerlikleri olduunu da ekleyebiliriz.

Bu geliigzel noktal ar, filozoflarn meraTcni uyand rmak ve konununok geni? olduu ve nsan zihninin birok steminin burada aklanan Idealar-

aras balant veya arma dayand konusunda, tam bir kan olmasa dahi olmazsa bir kuku uyandrmakin btraraya topladm. Tutkularn, birobje tarafndan harekete getirilince, oobjeye bal bir bakasn a kolaylklagetikleri, buna karlk hi bir balantlar olmayan farkl objelere zorluklayayldklar ya da hi yaylraadklargzlenince, zellikle tutkular ve hayal-gc arasndaki duygudalk lgi ekicigrlebilir. alakalem yazan bir yazar,herhangi bir yazya, birblrlerlyle likisiz klllor ya da eylemle r sokmakla,gnln ilgisini ekmekte ve tutkularuygun ykseklik v b yceliklerine eritirmekte kullanabilecei biricik ey), duygu iletiimini yitirir. Bu lkenin Ve btn sonularnn tam bir amlamas,bizi bu soruturman n snrla rn aanderinlikte ve ykllkte aklyrtmele-re gtrr. imdilik u sonucu ortayakoymu olmak yeterlldlr: btn Idea-larn Balant i lkesi, B e n z e r l i k .Y a k n l k ve N e d e n l l l l k lkeleridir.]

. PA.nA

IV.BLM.


26/142


bile olabilirler. Yaygn felsefede, eer varsa, kus ur- iv .larm ortaya karlmas, ce saret krc olmaz; tersine, BLM.ou zaman olduu gibi, kamuya'imdiye kadar nerilen-lerden daha dolgun ve doyurucu bir eye girimek iinbir drt olur.

/olgu sorunlar hak kmd aki aklyrtmelerln hepsiN e d e n - E t k i ilikisine dayan r gibi grnmektedir.Sadece bu iliki yoluyle bel lek ve duyularmzn ta nklnn tesine gidebiliriz. ) Bir isine, nnde olmayan birolgu sorununa, sz gelii, bir arkadann ehir dndaya da F ra n sa da olduuna neden inandn sor ars anz, size bir sebep gsteri r ve bu sebep de bir bakaolgu olur; sz gelii, arkadandan ald bir mektup yada onun daha nceki kararlarnn veya verdii szlerin bilgisi... Issz bir adada bir saat ya da baka bir makinabulan birisi, o adada daha nce insanlarn bulunmuolduu sonucuna varr. Olgular hakkmdaki btn akly-rtmelerimiz ayn yapdadr. Ve her defasnda ortada olanolgu ve ondan kar lan dier olgu' aras nda bir ba

varsaylmaktadr. Bunla r birbirine balayacak bireyolmasayd, karm tmyle temelsiz olurdu. Karanlktakonuan bir ses iitmemiz,- bize bir kiinin orada olduunu belirtir: Neden? nk konuma insann doalyapsnn bir etkisidir ve ona sk skya baldr. Buyapdaki dier btn aklyrtmeleri incelersek, bu nlarn neden-etkl ilikisine dayandklarn ve bu ilikininuzak ya da yalcn, dorudan doruya ya da dolayl olduunu grrz. Is ve k atein birlikte ortaya kandolayl etkileridir ve bu etkilerden biri hakl olarak di

erinden karlabilir.Bylece, olgu sorunlar hakk nd a emin olmamz

salayan delilin yapsyle ilgili olarak kendimizi tatminetmek istiyorsak, neden ve etki bilgisine nasl ulatmz soruturmamz gerekir.

( st isn a kabul etmeyen bir genel nerme olarak, bubilgiye hibir zaman a p r i o r l aklyrtmelerle ulalmadn; bu bilginin, blrli nesneler in srekli olarakbirbirine bal olduklarn grdmzde, tmyle tecr

beden ktn ileri sreceim.) Son derece gl doalak ve yetenekleri olan bir kimsenin nne birnesne konsun; bu nesne o kimse iin tmyle yeni se,


27/142

SKEPTK PHELER 25

duyulabilir niteliklerinin en zenil incelemesiyle bile, bunesnenin nedenlerini ve etkilerini bulamaz. ADEM, aklyetilerinin bandan beri tam anlamyle yetkin olduukabul edilse bile, suyun akcl ve saydamlndan boucu olduunu, ya da atein k ve ssndan yakcolduuni karsayamazd . (Hibir nesne duyulara verilennitelikleriyle, kendisini ortaya karan nedenleri ya dakendisinden doacak etkileri belli etmez; ne de aklmz, tec rbeni n yardm olmakszn gerek varolu veolgu sorunu konusunda karmlar yapabilir)

Bu.nerme, yani n e d e n v e e t k i l e r i n a k l l ed e i l t e c r b e l e b u l u n a b i l i r o l d u u, birzamanlar bize tamamyle yabanc olduunu hatrladmz nesneler iin rahata kabul edilecektir; nk bunesnelerin karsnda, onlardan nelerin kacan osrada hibi r ekilde kestlremediimizln f arknda olsakgerek. Doa felsefesi hakknda en ufak bilgisi olmayanbir kimseye iyi perdahlanm iki mermer paras gsterin; bunlarn tek bir izgi dorultusunda birbirlerindenayrlabilmeler inin ok byk bir g gerektirecei e

kilde birleeceklerini, oysa, yandan yaplan bir basncaok az diren gstereceklerini hibir zaman kestireme-.yecektir. Doadaki gndelik olularla ok az benzer yanbulunan olaylarn da tecrbeyle bilindii rahata teslimedilir; hi kimse de barutun patlamasnn ya da demirin mknats zelliinin a p r l o r i kantlamalarlabulunabileceini hayalinden geirmez. Ayn ekilde, biretkinin karmak bir mekanizmaya ya da paralarn bilinmeyen yap balanlarna dayand sanldnda,bu etki hakkndakl btn bilgimizi tecrbeye yklemek

te glk karmayz. St ve ekmein neden bir aslanya da bir kaplan in deil de, bir insan iin uygunbesin olduunun en son sebfebmi gsterebileceini ilerisrecek bir kimse var m?.

Fakat, ilk bakta ayn hakikat, dnyaya geliimizden bu yana bize aina olan, doann bir btn olarakakyle yakn bir ilgisi bulunan ve paralarn gizil yapbalanlar olmakszn, nesnelerin basit niteliklerinedayandklar sanlan olaylar konusunda ayn apakltamyormu gibi grnebilir. Bu etkileri, tecrbemiz

olmakszn, sadece aklmzn ilemesi ile bulabileceimizihayal etmee yatkmzdr. Bize yle gelir ki. bu dnyaya aniden gelseydik. bir bilardo topunun bir dierinearparak ona hareket ileteceini nceden karabilirdik

I . P A R A

IV.BLM.


28/142

ve hakk nda kesinlikle konumak iin olayn meydana jV.gelmesini beklemek zorunda kalmazdk. Alkanlk bizi BLM.ylesine etki lemitir k, en kuvvetli olduu yerde sa - -dece tabi cahill iimizi rtbas etmekle kalmaz, kendi sini PAnAbile sakl ar; yalnzca en st derecede olduu in hiyokmu gibi grnr.

Ama btn doa kanunl arnn ve cisimlerin stisnasz btn lemlerinin sadece tecrbeyle bilinebileceine ikna olmamz iin, aadaki dnceler yetebilir

belki. Bize bir nesne gsterilse ve gemi gzlemlere bavurmadan bu nesneden kacak etki hakknda konumamz istense, sorarm stoe, zihnin bu ilemde ne gibibir yol izlemesi gerekir? Bu nesneye etkisi olarak ykleyecei bir olay uydurmak ya da hayal etmek zorundakalr ye aktr ki, bu uydurma tmyle rastgele olmakzorundadr. Zihin, en dakik nceleme ve yoklamalaryle,neden saylanda etkiyi bulamaz. nk etki nedendentmyle farkldr ve dolaysyle nedenin inden karlamaz. kinci bilardo topundaki hareket, blrlnclslndeklnden

tmyle farkl bir olaydr ve birinde, br hakkndaen ufak bir ipucu veren birey yoktur. Bir ta ya damaden paras havaya kaldrlp dayanaksz braklncahemen de r: ama ii a p r l o r l olarak ele* alrsak,bu durumda, ta ya da madende yukar ya da herhangibaka bir yne deil de, aaya doru bir hareket idea-sm douracak birey bulabilir miyiz?

Ve belirli bir etkinin, tecrbeye ba vurulmadan ilkdefa hayal edilmesi yada uydurulmas, her trl doal ilem konusunda nasl rastgele ise, ayn ekilde,neden ve etki arasndaki, onlar birbirine balayan veo, nedenin lemesinden baka bir etkinin kmasnimknsz klan dnlm, bir ba ya da balanty darastgele diye grmek zorundayz. Sz gelii, bir bilardotopunun dz bir izgi zerinde bir baka topa doruhareket halinde olduunu grdmde, dokunmalarnnya da arpmalarnn sonucu olarak ikinci topta hareket ojaca tesadfen akl ma gelse bile, ayn ekilde,bu nedeni yz tane farkl olayn izleyeceini kuramazmyri? Her iki top da bsbtn hareketsiz kalamazm? lk top bir doru zerinde geri dnemez ya da kincisinden herhangi bir dorultu ya da ynde uzaklaamaz m? Bunlarn hepsi tutarl ve kurulabilir s ay l l a rdr. yleyse, niin dierlerinden daha tutarl veya

NSANIN ANLAMA Y E T S ZERNE 26


29/142

SKEPTK PHELER 21

kurulabilir olmayan bir tanes ini terc ih ediyoruz? Hibir jV.

a p r i o r i ak lyrtme bu tercih iin bize herhangi bir BLM.temel gsteremez. ' .

O zaman, tek kelimeyle sylersek, her etki nedeninden ayr bir olaydr. Bu yzden de nedende bulunamazve e tkinin balangta a p r l o r i uydurulmas ya dakurulmas tmyle rastgele olmak zorundadr. Ve aklageldikten . sonra bile, akl a ayn lde tutarl, ve tabigrnecek baka birok etki, olacana gre, etkinin nedenle birarada olmas da eit derecede rastgele grnmek zorundadr, yleyse gzlemin ve tecrbenin yar

dm olmakszn her hangi bir tek olay belirlemeeya da herhangi bir neden ya da etki karsamaa almamz bouna olur.

1 Dolaysyle, akl banda ve alakgnll filozoflardan hibirinin, herhangi bir doal ilemin en son nedenini bulduunu, ya da evrende herhangi bir etki yaratan u gcn hareketini seik olarak gsterdiini, hibir zaman ileri srmeylinin sebebini anlayabiliriz. tirafedilir kl, insan aklnn yapabilecei, olsa olsa doalfenomenleri meydana getiren lkeleri daha yaln bir

hale getirmek ve analoji, tecrbe, gzlem yoluyle akl-yrterek birok belirli etkiyi birka genel nedene indirgemektir. Ama bu genel nedenlerin nedenlerinegelince, bunlar bulmaa kalkmamz bouna olur; nede bunlar hakknda herhangi bir belirli amlama lekendimizi tatmin etmei umabiliriz. Bu en son kaynakve lkeler, insan merakna ve soruturmasna tmylekapaldr. Elastikilik, ekim arl, paralarn birlemesi, darbe ile har eket iletilmesi; htimal kl bunlardoada bulabileceimiz en son nedenler ve' ilkelerdir,

zenli soruturma ve aklyrtmeyle belirli fenomenleribu genel ilkelere gtrebilirsek ya da yaklatrabilirsek,kendimizi yeteri kad ar mutlu sayabiliriz. En yetkindoa felsefesi sadece cahilliimizin ortaya kmasnbiraz daha geciktirir : belki de en yetkin moral ya dametafizik felsefenin cahilliimizin sadece daha bykksmlarn ortaya koymaa yaramas gibi. Bylece, hertrl felsefe bizi insann krln ve zayfln grmee gtrr ve bu krlkten, bu zayflktan ne kadar kamaa ya da ka nmaa alrsak alalm her

dnemete nmze dikilir.Geometri bile, btn o hakl nn salayan kesin

aklyrtmelerine ramen, doa felsefesine yardmc


30/142


31/142

SKEPTK PHELER 29

amlan mas daha zor olabilir. Kendilerine stn bilgelik ve yeterlik hav al an veren filozoflarn, onlar s

ndklar her keden karan ve eninde sonunda tehlikeli bir ikileme sokan, soru sormaya merakl kimselerle karlatklarnda, balar derde girer. Bu skntldurumu nl emek in en iyi tedbir, iddialarmzdaalakgnll olmak ve hatta gl, karmza itirazolarak karlmasn beklemeden, kendimiz bulmaktr. Buyolla cahilliimizi bile bir e$lt deere evirebiliriz.

Bu blmde kolay bir ile uramakla yetineceimve ortaya konan soruya sadece olumsuz bir cevap vermee alacam. Yani unu diyeceim: Neden ve etki

lemleri hakknda tecrbemiz olduktan sonra bile, butecrbeden k an sonularmz aklyrtmeye ya daanlama yetisinin herhangi bir srecine dayal d e i l dir, Bu cevab hem aklamamz hem de savunmamzgerekiyor.

Kesinlikle kabul etmek gerekir ki, doa bizi btnsrlarndan uzak tutmutur; nesnelerin sadece yzeyselbirka niteliinin bilgisini salarken, bir yandan danesnelerin etkilerinin tmyle dayand gleri veilkeleri bizden gizlemitir. Duyularmz ekmein rengi,

arl ve yaps hak knda bilgi verir; fakat ne duyune de akl, bize, ekmei insan bedeni iin besleyici vedestekleyici klan nitelikler hakknda bilgi verebilir.Grme ya da dokunma, cisimlerin gerek hareketlerihakknda bir Idea salar, ama, hareket eden bir cismisrekli yer deitirme hal inde tutan ve cisimlerin a ncak baka cisimlere ileterek yitirdikleri o harika kuvvet ya da g hakknda en belirsiz bir fikre bile ulatrmaz. Fak at doal gler1 ve ilkeler konusundaki bucahilliimiz bir yana, benzer duyulabilir nitelikler gr

dmzde, bunlarn benzer gizli gleri olduunusaylt olarak kabul ederiz ve tecrbesini edindiklerimizebenzer etkilerin meydana gelmesini bekleriz. Daha nce yemi olduumuz ekmee benzer renkte ve yapdabir cisim verildiinde, deneyi tekrar etmekte bir saknca

grmeyiz ve bizi benzer ekilde besleyeceini veayakta tut aca n kesinlikle ngrrz. te temelinibilmek istediim zihin ya da dnce sreci budur. Herkese kabul' edilir ki, duyusal niteliklerle gizli gler

G kelimesi, burada gevsek ve ntlamay destekllyecektlr. Bkz. 7. B-gtlndellk. bir anlam da kulanlmgtr, Ke - itim [Bu not metne F. basmnda n ekilmenin daha dakik amlam as bu ka- lenmlstlr.]

I I . P A R A

IV.BLM.


32/142


arasnda bir balant bilinmemektedir ve dolaysyle

zihni bunlarn srekli ve dzenli blraradalklar hakknda byle bir sonu karmaa gtren, onlarn yaplar ile lgili bildii her hangi birey deildir. (Gem it e c r b e y e gel ince; bunun yalnzca bilme ereves ine girmi olan belirli objeler ve belirli sre hakkndad o l a y s z ve k e s i n bilgi verdii kabul edi lebil ir :ancak, benim zerinde durma kta direteceim ana soru,bu tecrbe nin gelecek za manlar a ve bildiimiz ka daryla sadece grnte benzer olabilecek objelere nedenyaygnlatrl ddr) Daha nce yediim ekmek beni

besledi; yani o duyusal nitelikleri tayan cisim, o zaman yle gizil glere sah ipt i; fa ka t bundan, bakaekmein de baka bir zama nda beni besleme ve - benzerduyusal niteliklerin herzaman benzer gizli glerle birlikte olma gereklilii .kar m? Bu sonu hi de zorunlu grnmyor. En azndan kabul edilmelidir ki, burada zihnin kard bir sonu, atlm belli bir adm,bir dnce sreci ve. aklanmas gereken bir karmvar. u iki nerme ayn olmaktan ok uzaktr; y l e y l e b i r n e s n e n i n h e r z a m a n b y l e b i re t k i y l e b i r l i k t e g e l d i i n i b u l m u d u r u m

d a y m. G r n t e b e n z e r o l a n b a k a n e s n e l e r i n b e n z e r e t k i l e r l e g e l e c e k l e r i n i n g r y o r u m . izin verirseniz kabul edeceim ki, nermelerden biri tekinden haldi olarak karlabilir; aslnda herzaman karlmakta olduunu da biliyorum. Fakatbu k ar mn bir aklyrtme ziniri ile yapldndadiretirseniz, sizden bu aklyrtmeyi ortaya karp gstermenizi isterim. Bu nermeler arasndaki balant sezgisel deildir. Bu karm gerekten aklyrtme ve kantlama ile yaplyorsa, zihnin byle bir karm yapabilme

sini salayabi lecek bir arac gereklidir. Bu aracn n neolduu ise, itiraf edeyim, benim anlama gcm ayor;bunun gsterilmesi, byle bir aracnn gerekten varolduunu ve olgu sorunlar hakknda vardmz btnsonularn kayna olduunu leri srenlere der.

uras kesindir k, gren ve yetenekli birok felsefeci ara t rmalarn bu yne eviri r ve sonu la lgili o la rak anlama yetisine destek olacak bir balayc nermeya cta ara adm bulunamazsa, bu olumsuz ka n tl am a

zamanla btnyle inand rc olacaktr. Fa ka t soru yeniolduundan, her okur, bir kantlama kendi soruturmasn ayor diye, o kan tl ama nn gerekte varolmadsonucunu karacak kadar kendi grme gcne gver-

II. PAHJ

IV.

BLM


33/142

SKEPTK PHELER 31

memelidir. Bu sebeple daha g bir e girimek ve jy .insan bilgisini n btn dallar n sayarak hibi rinin BLM.byle bir kantlama salamadngstermee almak '-- -----gerekebi lir, . n*PARCA

(Btn aklyrtmeler iki eide ayrlabilir; tantla-yc veya idea ilikileri hakknd akl aklyrtmeler vemoral 1 veya olgu sorunlar ve varolu nakkndakl akl -yrtmelerl] Sz konusu durumda tamtlayc kan tl ama larn bulunmad ak grnyor; nk doal olaylarn ak nn deiebilecei ve grnte tecrbesiniedindiimiz nesnelere benzeyen bir nesnenin farkl yada ters etki lerle birlikte gelecei bir eliki belirtmez.Bulutlardan den ve baka her bakmdan kara benzeyen bir cismin tuz tadna ve atein yakclna sahip olmasn ak ve seik olarak dnemez miyim? Aalarn Aralk ve Ocak'ta yeerecei ve Mays ve Hazlra'-da yapr aklarn dkecei iddiasndan daha anla lrbaka bir nerme var m? Anlalr olan ve seikekavranabi len' birey eliki' belirtmez ve yanll he rhangi bir tamtlayc kantlama ya da soyut a p r l o r iaklyrtme ile ispatlanamaz.

Bylece, kantlamalarla, gemi tecrbeye gvenerek tecrbemizi gelecek yarglarmzn ls yapmakdurumundaysak, bu kantl amal ar, yukarda sz edilenayr ma gre sadece ihtimali ya da olgu sorunlar vege r ek ' varolma ile lgili olmak zorundadr. Faka t bueit aklyrtme ile ilgili amlamamzn salam ve tatmin edici olduu kabul edilirse, byle bir kan t lamabulunmad ortaya kar. Demitik ki. varolu hakkn-daki btn kantlamalarmz neden-etki ilikisine dayanr; bu ilikiyle ilgili bilgimiz de tmyle tecrbedenedinilir ve deneysel olarak kar lan btn sonularmz,gelecein gemie uygun olaca sayltsndan hareketeder. Bylece bu saylty ihtimali kan tlamalarla ya davarolu ile ilgili kantl amal arla spata almak, ^akabir ember zerinde dnmek ve soruturulann kendisiniverilmi saymak olur\

Gerekte, tecrbeden kan btn kantlamalar,doal\pesneler arasnda kefet tiimiz ve bizi, byle nesnelerden ktn grdmz etkilere benzer etkilerbeklemee gtren benzerlie dayanr . Ve aptal ya da


34/142

NSANIN ANLAMA YETSt ZERNE 32

deli olan lar n dnda hi kimse tecrbenin yetkesini jv .

tar t ma a ya da insan hayat n n bu byk klavu- BLM-zunu bir kenara atmaa kalkmasa da, bir filozofun, ^tecrbeye bu yetkeyi ver en ve doann farkl nesneler ll,PAnAarasna koyduu benzerlikten yararlanmamz salayan,insan n doal yapsnn bu ilkesini, en azndan inc ele yecek kadar merakl olmasna herhalde izin verilebilir.B e n z e r grnen nedenlerden benzer etkiler bekleriz.Bu, btn deneysel sonul armzn zetidir. /lmdl, akgrnyor ki, bu sonu akl t ar af ndan, oluturulsayd,en bandan ve bir defada, en uzun tecrbe sresi sonunda olabilecei kadar mkemmel olurdi. Oysa durumbyle olmaktan ok uzak. Yumu rta kadar birbirinebenzeyen ey olmasn; am a hi kimse, bu grntekibenzerl ikten dolay, "btn yumurta lar dan ayn tat velezzeti beklemez. Ancak uzun sreli birrnek deneylerden sonra, belirli bir olay konusunda salam bir gveneulaabiliriz. tmdl, tek bir durumdan ondan hibirekilde farkl olmayan yz durumdan kard sonutan farkl bir sonu karan aklyrtme sreci ne

biim bireydlr? Bu soruyu, bilgi edinmek iin olduukadar zorluk karmak iin de ortaya atyorum. Bylebir aklyrtmeyl ne bir yerde bulabiliyorum, ne dehayal edebiliyorum. Ama yine de birisi ltfedip bunubana gstermei dilerse, zihnim renmeye ak.

Denirse kl, birok birrnek deneyden, duyusal niteliklerle gizli gler arasnda olan bir balant k a r -s a n z ; bu, itiraf edeyim, ayn gln baka kelimelerle ortaya- konmas gibi grnr. Soru yeniden ortayakar : bu k a r s a m a hangi kant lama srecine dayal

dr? Birbirinden bu kadar uzak nermeleri birletiren arac, ara idealar nerede? itiraf edilir ki, ekmeinrengi, yaps ve dier duyulabilir nitelikleri, kendiliklerinden, besleme ve yaatma gizil gleri ile balantldeildir. nk byle bir balant olsayd, bU gizil gc,btn filozoflarn dncelerinin ve olgu sorunlarnntersine, tecr benin yardm olmakszn, bu duyulabilirniteliklerin ilk grnlerinden karsayabllirdik. ite,nesnelerin gleri ve etkilemeleri konusundaki doalcahilliimiz bu noktadadr. Tecrbe bu cahillii naslgiderir? Tecrbe bize sadece belirli nesnelerden kanbir takm birrnek etkiler gsterir ve bu belirli nesnelerin, o belirli zamanda bu gibi g ve kuvvetlerle


35/142

SKEPTK PHELER 33

donatln^ ldiini retir. Benz er duyulabilir niteliklerle jV .donatlm yeni bir nesne karmza karlnca, benzer BLM.g ve kuvvetler bekler ve benzer bir etki ararz. --------- Ekmee benzer re nk ve yapda bir cisimden bizi ayn l|- PAFCAekilde beslemesini ve ayakta tutmasn bekleriz. (Fakatkesindir ki, bu, zihnin ileri doru att aklanmas gereken bir admdr. Biri, B t n g e m i d u r u m l a r d a b u g i b i d u y u l a b i l i r n i t e l i k l e r i n bug i b i g i z l i g l e r e b a l o l d u u n u b u l d u mdedii zaman ve B e n z e r d u y u l a b i l i r n i t e l i k l e r h e r z a m a n b e n z e r g i z l i g l e r e b a

l o l a c a k t r dedii zaman bir tautologi dile getirmekt en sulu deildir; ne de bu nermeler herhangibir bakmdan ayndr. Dersiniz k, nermelerden biridierinden yaplan bir karsamadr. Fak at teslim etmek zorunda kalrsnz ki, bu karm ne'sezgisel ne detantlaycdr. O zaman nasl bir yaps var bunun? Deneyseldir demek, kan tlamay kant lamas gerekenden beklemek olur. nk, tecrbeden yap lan btn karmlar,

temellerinde, gelecein gemie benzeyeceini ve benzer glerin duyusal nitel iklere bal olduunu saylt

olarak kabul eder. Doal olaylarn aknn deiebilecei ve gemiin gelecek iin bir kural getirmeyebileceikukusu varsa, her trl tecrbe yararsz olur vehibir karsama ya da sonuca yol aamaz.) yleyse

/tecrbeden gelen hibi r kan tla ma gemiin geleceeolan bu benzerliini ispat edemez;S nk zaten bukantlamalarn kendileri bu benzerliin saylts zerinekuruludur ) imdiye kadar her eyin, akp gidiinin sonderece dzenli olduunu kabul edelim; bu, tek bana,yeni bir kan tl ama ya da karm olmadan, gelecektede byle olmakta devam edeceini ispatlamaz. Gemi

tecrbelerinizden cisimlerin yaplar n - rendiinizibouna sanrsnz. Cisimlerin gizli yaps ve dolaysylebtn etki ve etkilemeleri, duyulabilir niteliklerinde hibir deiiklik olmakszn, deimee urayabilir. Bu deime bazen ve baz nesnelerde olur : Niye her zamanve btn nesnelerde olmasn? Hangi mantk, hangi kantlama sreci sizi bu sayltya kar korur? Diyorsunuzki endi yapp ettiklerim phelerimi yalanlyor. Fakatsbrurhun asl anl amnda ha taya dyorsunuz. Yappeden olarak bu noktada hibir skntm yok; ancak,skeptlkllkten demeyeceim, merakllk tan nasibini al m bir filozof olarak bu karmn temelini renmekistiyorum. imdiye kadar ne okuma ne soruturma karlatm bu gl gidermedi ve bylesine nemli birkonuda beni tatmin etmedi. Bir zm bulacam yo-


36/142


lunda belki de pek umutlu deil im; yine de, bu gl i ygzler nne sermekten daha iyi bir i yapabi lir miyim? B1.Bu yolla, bilgimizi geniletmesek de hi olmazsa bilisiz-ligimizin fark nda oluruz. . u p/u

Kabul ediyorum ki, kendi aratrmalarnn erevesine sdramad iin bir kan tl ama nn gerekte varolmad sonucuna varan kii, bal anamaz bir ukalla dmtr. Ayn zamanda kabul etmem gerekirki, herhangi bir konuda bilgin kiiler verimsiz ar ay -larl alar boyu bouna uram da olsalar, buna da

yanarak konunun insan anlayn tmyle ve kesinlikle at ' sonucunu kar mak b el ki .d e ar acelecilikolur. Bilgimizin btn kaynaklarn incelesek ve bunlarn byle bir konuya uygun dmedii sonucuna varsak da, yine bir kuku kal r: kaynaklarn sralanmastam, ya da incelememiz dakik olmam olabilir. Ancakelimizdeki konuda btn bu ukallk su lamalarn yada yanlma kukularn ortadan kaldrr gibi grnenbaz noktalar var.

Kesindir ki, en cahi l ve alk kyller daha daha,

bebekler ve hatta vahi hayvanlar tecrbe ile geliirler ve etkilerini gzleyerek doal nesnelerin niteliklerinirenirler. Bi r ocuk mumun alevine dokunmaktanac duyumunu edinince, elini herhangi bir muma yaklatrmamaa dikkat edecektir, duyusal nitelikleri ve grn benzer bir nedenden benzer bir etki bekleyecektir.mdi, ocuun anlama yetisinin bu sonuca bir kantlamasreci ya da bir aklyrtme le vardn sylerseniz,sizden, hakl olarak, bu kantlamay ortaya karp gstermenizi isterim; siz de bylesine yerinde bir talebi reddedecek herhangi bir mdzeret ileri sremezsiniz, Bu kant lamann kark ve anla lmas g olduunu ve soruturmanz aabileceini sylemee kalkmayn, nk bunun bir bebek ii n bile apak olduunu iti raf etmibulunuyorsunuz. Bylece, bir an duraksars anz, ya dadndkten sonra ortaya karma k veya . derin birkan tlama koyarsanz, bir anlamda sorudan vazgemi,gelecein gemie, benzeyeceini sanmamza yol aan vebizi"'grnte benzer olan nedenlerden benzer etkilerbeklemee gtrenin, aklyrtme olmadn itirafetmi olursunuz. Bu blmde kafalarda yer etmesiniistediim nerme toudur. Dediim doru se, pek ycebir bulu yaptm iddiasnda deilim. Yok, yanlsakendimi gerekt en pek geri bir dnr iln etmem


37/142

gerekir; nk anla lan daha beikten kmadan ok BLM.nc pekl aina olduum bir kantlamay imdi bulamyorum. a - PABA

V. BLM Bu phelerin Skeptik zm

I. PARA

Felsefe tutkusu, din tutkusu gibi, u uygunsuz duruma girebil ir: Hedefi, davran larmz dzeltmek vektlklerimizi skp atmak olduu halde, dncesizce

ynetildiinde, sadece baskn bir eilimi gelitirmee vezihni, daha byk bir kararllkla, doal mizacn yanll ve ekicilii yznden zaten ok fazla a r b a s a nyana itmee yarar. Kesindir ki, bilge filozofun ycegnll kararlln ama edinirken ve zevklerimizinsadece kendi zihnimize zg olmalarn salamaaalrken, sonunda felsefemizi EPKTETOS'un .ve tekiS t o i k 1e r ' nkl gibi sadece ncelmi bir bencil lik sistemidurumuna sokabilir ve aklyrte yrte kendimizi top-

' luluk iinde duyulan hazlardan olduu kadar her

trl erdemden de uzaklatrabiliriz. nsan hayatnnboluunu dikkatle ncelerken ve btn dncelerimiziservetin ve ann deersizliine ve geiciliine evirirken,belki de yaptmz, sadece dnyann hrgrnden veal mann tekdzeliinden tiksinerek, akl yoluyle kendisine tam ve denetimsiz uygulama ba han esi arayandoal tembelliimizi pohpohlamaktr. Yine de, bu uygunsuz duruma girmee daha az yatkn grnen birfelsefe eidi, vardr; byle olmasnn sebebi de, nsanzihninin hibir dzensiz tutkusuna adm uydurmamas

ve hibir doal heyecan ya da eilimle karmamasdr.Bu da AKADEMK ya da SK EPTK felsefedir. Akademikler, herzaman, yarglara phe ve kararszlkla bakmaktan, acele belirlemelerdeki tehlikeden, anl ama yetisinin sorutur malarn iyice dar snrlarda tutmaktan,gnlk ha yat ve yapp etme erevesinde yer almayanbtn teorik dncelerden uzak durmaktan sz ederler.Dolaysyle, zihnin srtst yatan tembelliine, ukal lna, yksekten atmalarna ve btla kanclmahibir ey bu felsefe kadar kar olamaz. Bu felsefe,

hakikat sevgisinden baka her tutkuyu alteder: hakikatsevgisinin ise hibir zaman ars olmaz, olamaz da.yleyse, hemen her durumda zararsz ve masum olmas

SK EPT K PHELER 35IV.


38/142


gereken bu felse fenin bu kadar ok temelsiz knama y jve saldrya hedef olmas ar tcdr. Fak at , kamunun BL1Vne fre t ve di bilemesine yol aan, bellcl de onu bu kadar imasum klan art larn ta kendisidir. Dzensiz hibi r * ' PAn


39/142

PHELERN SKEPTK ZM 37

da dolaysz olar ak bulunann tesinde hibi r eyden emin V.olamayacaktr. BLM.

[Yine tutalm ki, bu kii daha ok tecrbe ' edinmi i . p a r ave benzer nesne ya da olaylarn hep birbirine bal olduklarn gzleyecek kadar uzun bir sre dnyada yaam olsun. Bu tecrbenin sonucu ne olur? Bir nesneninortaya kndan hemen brnn varoluunu kar -sar. Ama tm tecrbesiyle, nesnenin teki nesneyi ortaya karmasndaki gizli gcn bir ideas ya da bilgisini gene de edinmemitir; ne de onu bu karsamayyapmaa gtren, herhangi bir aklyrtme srecidir.Fa ka t yine de kendini bu karm yapmaa mecbur

hisseder: Ve bu ilemde anlama yetisinin bir yeri olmadn grse de, yine ayn dnce yolunu izleyecektir.Bu kiinin byle bir sonucu oluturmasn belirleyenbir baka ilke vardr.

Bu lke ALIKANLIK ya da HUYdur. nk, belirlibir edim ya da ilemin tekrarlanmas, herhangi bir akl-yrtme ya da anlama sreci tarafndan gerektlrllmek-slzin, ayn edim ya da ilemi yeniden yapma eiliminidouruyorsa, her zaman bu ei limin a l k a n l n

etkisi olduunu syleriz^ Bu kelimeyi kullanrken, byle bir eilimin en son sebebini verdiimizi ileri srmyoruz. Sadece, insann doal yapsnn varl evrenselkabul grm ve etkilerinden dolay iyi bilinen bir ilkesine iaret ediyoruz. Belki de soruturmalarmz dahaileriye gtremeyiz ya da bu nedenin nedenini vermeekalkamayz: bununla, tecrbeden kan sonulara tanyabileceimiz en son lkeye ulam saymalyz kendimizi.Bizi daha ileriye gtrmedikleri in yetilerimizindarlndan szlanmamz gerekmez; bu kadar yrye

bilmi olmamz da yeterlidlr. Ve uras kesindir ki, ikinesnenin srekli blraradalkl arndan sonra sz geliis ve alev, arlk ve katlk biri ortaya kt ndandolay brn beklememizi belirleyen sadece alkanlkt r, dediimizde; doru olmasa da, hi olmazsa okanlalr bir nerme ne srmekteyiz. Hatta yle grnyor k, binlerce durumdan yaptmz bir karm,onlardan hibir bakmdan farkl olmayan bir tek durumdan neden yapamadmz aklayan tek hipotezbudur, Byle bir eit lil ik akln baedebl lecel bir eydeildir. Akln tek bir daire zerinde durarak karacasonular evrendeki btn daireler i gzden geirerek


40/142

NSANIN ANLAMA Y E T S ZERNE 38

kara cak lar n n ayndr. Fakat; hi bir insan, bir ci sminbir baka cimi arpmasyle harekete geirilmesini birtek defa grerek, baka btn cisimlerin de benzer birdarbe ile har eket edeceini karsayamaz. O halde,tecrbeden doan btn karmlar aklyrtmenin deil

*

alkanln etkileridir. *

Y azarlar tln, m o r a l , s i y a s a lveya f i z i k s e l k on ul ar da bile, a k lUn t e c r b e aras nda fark gzetmekve bu kantlama cinslerinin birbirinden

btUnyle ayr olduklarn kabul etmekkadar allagelmi bir ey yoktur. Bir incileri, yalnzca Intellekttlel yetilerimizinson u lan olarak grlUr. ntellek telyetilerimiz eylerin doal yapsn a p r i o r i ela alarak ve bunla rn ileyilerinizlemesi gereken etkileri nceleyerek,bilim ve felsefenin bp,z lkelerini ortayakoyarlar. kinci lerin tmyle duyu vegzlemden kt saylt olarak kabuledilir. Duyular ve gzlem yoluyle be lirli nes nele rin lemlerinin gerekteneyle sonulandn reniriz, bylelikle de gelecekte bunlardan ne glbt sonularn doa can karsa yablllr lz By-lece, sz gelii, sivil hkmetin snrlama ' i e kstlamalar ve meru bir anayasa, ya a k l 11e nsann doal yapsnn gszl ve yozlamas zerindedlnUp hibir kimseye snrsz yetkilergvenle ema net edilemez diyerek yad a t e c r b e He ta ri h e d a ya n ar ak he ra ve tllkede hrsn, bylesine dncesizce gvenmeleri nnsl ktye kullandm renerek savunulabilir.

Akl ve tecrbe arasndaki ayn ayrm gnlk hayat mza likin dncelerimizde de srdrl r; tecrbelidevlufc adam, general, hekim veya tccara gvenilir ve sz dinlenirken, tecrbesiz ra a, doal yetenekleri ne

olursa olsun, aldran kmaz ve kkgrlr. Akln, belirli ar tla r altndaizlenen belirli bir yolun sonular zerine ok uygun tahminler gelitirebileceik&bul edildii halde, nceleme ve dnmeden krfn lkelerin oturmasn vo kesinlik kazanm asn salayabile cek tekey olan tecr benin yardm olmazsaakl eksik saylr.

Fak at, bu ayrmn, haya tn lemeylem hem de teorik dnme alanlarnda bylesine evrensel kabul bulmas naramen, temelde hatal, hi olmazsayzeysel olduunu bel irtm ekte n gerikalmayacam.

Yukarda azU edilen bilimlerdenherhangi birinde sadece aklyrtme vednmenin etkileri olduu sayifct olarak kabul edilen kan tla mal ar ncelersek,

bunlarn en sonunda, gzlem ve tecrbeden baka bir sebep bulamayacamzbir genel ilke veya sonuca ulatngrrz. Bu kantlamalar Ue kabaca saftecrbenin sonucu olarak tannan ilkeler arnsndakl tek fark udur! Birinciler, artlarn ayklamak ve sonularn ayrt etmek in dnmedike, gzlemlediklerimiz zerinde durmadkaortaya konamazlar. kincilerde se, tecrbesi edinilen olay, herhangi bir belirli durumun sonucu olarak karsadmzolaya tpatp ve tmyle benzer. BirTIBERHJ3 veya bir HERONun hikayesi,yasalarn ve kamutaylarn snrlamalarzerlerinden kalknca, kendi hkmdarlarmzn da, bizi, onlarn kine benzerbir zorbalkla ynetecek lerinde n korkutur. Ama zel hayatmzda gzlediimizherh angi bir llle veya zalimlik birazdnm enin yardmyle, nann doalyapsnn, genel yozlamasnn bir rneini vererek, ve insan cinsine tam birgven besleme nin gerekli sonucu olantehlikeyi gstererek, bizi ayn kaygyagtrr. karm ve sonucun her ki durumda da en sonunda vardmz temeli tecrbedir.

Gzlem yoluyle nsa n ilikileri veha ya t n gttdUmU zerine birok genelve doru lke gelitirmemi olacak ka

dar gen ve tecrbesiz. nsan hi yoktur:fakat tiraf etmeliyiz kl nsan, bunlaruygulama durumuna Relinee, zamanl ave daha ok tecrbeyle bu lkeleri geniletene ve yerinde kullan ve uygulamalarn renene kadar, hata yapmayason derece yatkndr. Her durum veyaolayda en. byk yeteneklere sahipnsann bile Uk bakta gznden kaabilecek birok zel ve grnte ufackyandurum vardr; oya sonularnn doruluu ve dolaysyle davrannn yerln-delll tmUyle bunlara dayanr. Kaldkl, genel gzlemler ve ilkeler bir acemi-


41/142


42/142

NSANIN ANLAMA YET'St ZERNE 40

Documents

David Hume - Insanin Anlama Yetisi