Glavni i odgovorni urednik: Dragan K. Vukčević

Urednik broja „Demokratija i izazovi populizma”: Đorđije Borozan

Redakcija: 1. Đorđije Borozan (Podgorica); 2. Ilija Vujačić (Beograd); 3. Dragica Vujadinović (Beograd); 4. Milan Podunavac (Podgorica); 5. Cirila Toplak (Ljubljana); 6. Mirjana Maleska (Skoplje); 7. Asim Mujkić (Sarajevo).

Savjet: 1. John Keane (Sidney); 2. Nenad Dimitrijević (Beograd); 3. Čedomir Čupić (Beograd);4. Olga Breskaja (Vilnius); 5. Ana Krasteva (Sofija, Lyon); 6. Panos Ljoveras (Solun); 7. Đuro Šušnjić (Beograd); 8. Radovan Vukadinović (Zagreb); 9. Tonko Maroević (Zagreb); 10. Viljam Smirnov (Moskva); 11. Rudi Rizman (Ljubljana); 12. Alpar Lošonc (Novi Sad); 13. Vesna Kilibarda (Podgorica); 14. Stefano Bianchini (Bologna); 15. Lidija Basta Fleiner (Freiburg); 16. Hans-Georg Ziebertz (Würzburg);17. Ratko Božović (Beograd).

Sekretar: Nikola Zečević

Dizajn: Mile Grozdanić

Priprema za štampu: Bojan R. PopovićMedeon, Podgorica

Lektura i korektura: Valentina Knežević

Izdavač: HS, UDG

Podgorica,2018.www.humanistickestudije.me

4 | 2018

DRAGAN K. VUKČEVIĆ Uvodna riječ Glavnog i odgovornog urednika /5/

DIO I TEMA BROJA: DEMOKRATIJA I IZAZOVI POPULIZMABILJANA ĐORĐEVIĆ Agonistički pristup raspravama o budućnosti demokratije u Evropi /9/LJILJANA GLIŠOVIĆ Populizam u Nemačkoj i migrantska kriza /31/NERMINA MUJAGIĆ Populizam kao prepreka održivosti, profesionalnosti i etičnosti javnih univerziteta /43/MILAN PODUNAVAC Politički narativi o Evropi i izazovi populizma /55/NINA KECOJEVIĆ Violent Extremism in the Western Balkans: A Challenge to European Security /69/MIRA ŠOROVIĆ Uticaj Erdoganovog režima na međunarodnu zajednicu, sa posebnim akcentom na Zapadni Balkan /81/

DIO II STUDIJE RADULE KNEŽEVIĆ O pojmu i historiji anarhizma /105/NIKOLETA ĐUKANOVIĆ Federalni ili konfederalni koncept razvoja EZ /119/

DIO III RECENZIJEBRANKO BOŠKOVIĆ, Politička sociologija Entonija Gidensa, Univerzitet u Beogradu, Fakultet političkih nauka / Čigoja, Beograd, 2018. (Bojan Božović) /137/PREDRAG ZENOVIĆ, Saglasja, JU Narodna biblioteka Budve, Budva, 2018. (Petar Marković) /141/Dilan Dog — dnevnik, Veseli četvrtak, Beograd, 2018. (Luka Rakojević) /145/

DIO IV IN MEMORIAMProf. dr. sc. Radule Knežević (1941–2018) (Petar Popović) 151

SADRŽAJ

5

Uvodna riječ Glavnog i odgovornog urednika

Časopisi su prozori sa kojih sagledavamo svijet i kroz koje taj svijet nas prepoznaje. Jedan od tih prozora je upravo otvoren na zidu naše institucije. Ime mu obećava i obavezuje. Ono ukazuje na posvećenost idealu koji je u temeljima savremene kulture i evropskog identiteta. Nažalost, ovaj ideal je uveliko zаboravljen. Vrijeme u kom živimo karakteriše buka masovnosti, vladavina mjerljivosti i tiranija vidljivog. To je svijet u kom su stvari pojele tvorca, sredstva obezvrijedila ciljeve, a uspješno postalo značajnije od smislenog. Zaboravili smo da je čovjek dužan obnoviti ljudskost, na kojoj je potrebno graditi novu solidarnost. Na njoj se i zasniva obnova duhovnosti koja je rodno mjesto plemenitosti uma. Otuda potreba za novim humanizmom kojemu nije dovoljna samo pravna zasnovanost i politička utemeljenost. Taj humanizam traži novi oblik ljudskog dostojanstva. Njegova suština je obnova cjelovite ličnosti. To je podvižnički posao u vremenu razmrvljenog života i rasijanog uma. Nije slučajno da časopis „Humanističke studije„nastaje na ovom prostoru. Prostoru čiju je duhovnost oblikovala i čudesna knjiga „Primjeri čojstva i junaštva”. U stvari, dok budemo mogli dopisivati tu knjigu novim primjerima obnavljaće se i vatra humanosti u nama.Zato ovakvi časopisi liče na pokušaj stvaranja malog ostrva ljudskosti u hladnom moru otuđenosti. Zato „Humanističke studije”.

D. K. V.

7

DIO I

TEMA BROJA:

DEMOKRATIJA I

IZAZOVI POPULIZMA

9

Biljana Đorđević*

Agonistički pristup raspravama o budućnosti demokratije u Evropi**

Rad se bavi pitanjem komplementarnosti teorijskog konstrukta ago-nističke demokratije i levog populizma u radovima Šantal Muf. Stra-tegiju levog populizma praktično primenjuju partije Siriza, Podemos i Nepokorna Francuska (France Insoumise). Jedna od pretpostavki po-jave levog populizma je da je radikalna desnica prva uspela da ponudi alternativu otuđenom postpolitičkom i postdemokratskom političkom sistemu tvrdeći da vraća politiku narodu (npr. FPÖ u Austriji, Front National u Francuskoj). Agonisti zbog toga zagovaraju povratak poli-tici koja uspostavlja jasnu političku granicu (levi u odnosu na desni po-pulizam) kako bi se stvorili uslovi za agonističko osporavanje i omogu-ćavanje demokratskih alternativa ali i podstakli demokratski akteri da se uključe u borbu za moć i osvajanje političkih institucija.

Ključne riječi: agonistička demokratija, levi populizam, narod, Šan-tal Muf, Ernesto Laklau

Uvod

U ovom radu ću se pozabaviti pitanjem postoji li neproblematična komplementarnost između agonističke demokratije i levog popu-lizma u radovima Šantal Muf (Chantal Mouffe) i skrenuti pa-žnju na neke prigovore upućene strategiji levog populizma koju praktično primenjuju partije Siriza, Podemos i Nepokorna Fran-cuska (France Insoumise).

Jedna od pretpostavki Šantal Muf zbog koje se zalaže za strategiju levog populizma jeste da je radikalna desnica prva uspela da ponudi alternativu otuđenom postpolitičkom i postdemokratskom politič-kom sistemu tvrdeći da vraća politiku narodu (npr. FPÖ u Austri-ji, Front National u Francuskoj). Etablirane socijalističke i socijalde-mokratske partije su ogrezle u postpolitičkom konsenzusu i ne mogu neokrnjene da se izvuku iz njega, dok je vanparlamentarna radikalna

* Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu. Kontakt: biljana.djordjevic @fpn.bg.ac.rs

** Rad je izložen na naučnom skupu Ustavni patriotizam održanom 10. oktobra 2018. godine u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti u Podgorici, kao i na naučnom skupu Petrovački diskursi: Obnova evropske ideje u sjenci popu-lizma održanom od 11. do 13. oktobra u Petrovcu. Nastao je kao deo projekta Konstitucionalizam i vladavina prava u izgradnji države: slučaj Srbija (eviden-cioni broj projekta: 47026), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i teh-nološkog razvoja Republike Srbije.

UD

K 3

21.0

11.5

(4)

10

levica često nespremna da se uključi u borbu za moć i osvajanje poli-tičkih institucija. Agonisti poput Muf upravo to zagovaraju: povratak partizanskoj prirodi politike putem uspostavljanja političke granice (levi u odnosu na desni populizam) kako bi se stvorili uslovi za ago-nističko osporavanje i omogućavanje demokratskih alternativa. Da li će ovo reafirmisati demokratiju ili postdemokratiju skrenuti ka auto-ritarizmu, zavisiće od toga ko će uspeti da hegemonizuje neispunjene zahteve naroda izazvane socioekonomskim tektonskim promenama i na koji način će se izgraditi narod od ovih neispunjenih zahteva. Levi populizam je u tom smislu radikalno reformska strategija koja treba da politički reartikuliše one glasače radikalne desnice koji su joj se okrenuli kada je radikalna desnica preuzela socio-ekonomske teme levice, da omogući dolazak na vlast i borbu za demokratiju na nacionalnom nivou uz koaliciju levice na evropskom nivou.

Rad je organizovan na sledeći način: u prvom i drugom odeljku elaboriram glavne elemente teorije agonističke demokratije u rado-vima Šantal Muf i teorije populizma u radovima Ernesta Laklaua (Ernesto Laclau) na koji se Muf poziva. U trećem i četvrtom delu pokazujem kako se tri različite faze u radovima Muf (radikalno de-mokratska, agonistička i levopopulistička) razlikuju prema promeni konteksta, odnosno prema krizama različitih hegemonijskih proje-kata, s jedne strane, i razumevanju subjekta demokratske promene, s druge strane. Najzad, zaključujem sa ukazivanjem na neke od opa-snosti zalaganja za levi populizam i smernicama kako se sa tim iza-zovima treba suočiti.

Agonistička demokratija

Šantal Muf je belgijska politička teoretičarka i teoretičarka agoni-stičke demokratije koja među agonistima1 najviše tematizuje stanje demokratije na evropskom kontinentu. Muf je, pored toga što je naj-poznatija savremena agonistikinja, možda još čuvenija zbog koautor-skog rada Hegemonija i socijalistička strategija: ka radikalnoj demo-kratskoj politici sa argentinskim teoretičarom Ernestom Laklauom, objavljenog još 1985. godine. Njen rad je teško u potpunosti razdvoji-ti od rada Ernesta Laklaua, danas poznatog kao teoretičara levog po-pulizma, posebno kada je reč o političkoj konstrukciji naroda.2 Iako

1 Najuticajniji savremeni agonistički demokratski teoretičari su Vilijem Konoli (William Connolly), Boni Honig (Bonnie Honig), Džejms Tali (James Tully) i Žak Ransijer (Jacques Rancière).

2 Komplikovano je bez mnogo ograda ovo razdvajanje izvesti i za celi njen opus. U predgovoru knjige Demokratski paradoks ona eskplicitno napominje da je reč o nastavku razmatranja iz faze rada sa Laklauom i njene samostalne knjige Po-vratak političkog jer socijaldemokratske partije sve više zauzimaju postpolitič-ku poziciju konsenzusa. Za zanimljiv pokušaj razgraničenja između Laklaua i Muf treba videti tekst Marka Venmana koji tvrdi da je teorija Muf superiorni-ja od Laklauove, posebno i zato što je znatno otvorenija da izrazi svoju etičko--političku poziciju. Venman postmarksizam pripisuje Laklauu dok radikalni

11

nakon Hegemonije Muf razvija agonističku demokratiju dok se La-klaov rad uvrštava u tekstove i zbornike o radikalnoj demokratiji, a kasnije, nakon knjige O populističkom umu iz 2005. godine, u teore-tičara levog populizma, Muf se često poziva na zajednički rad iz fa-ze Hegemonije. Samostalni agonistički radovi nižu se tokom 90-ih i 2000-ih: Povratak političkog (The Return of the Political) iz 1993. go-dine, Demokratski paradoks (The Democratic Paradox) iz 2000. go-dine, O političkom (On the Political) iz 2005. godine i Agonistika — misliti svet politički (Agonistics — Thinking the World Politically) iz 2013. godine. U poslednjih nekoliko godina u svojim javnim nastu-pima i političkom radu sa evropskim partijama levice koje primenjuju nalaze iz Hegemonije i Populističkog uma, Muf nastupa kao legitim-ni predstavnik Laklauovih ideja koje manje ili više uspešno prepliće sa svojima. Imajući na umu eksplicitno i samorefleksivno pozivanje Podemosa na Laklauov populizam i ideju o izgradnji naroda, ne čudi što je razgovor između Šantal Muf i Injiga Erehona (Íñigo Errejón), stratega izbornih kampanja i drugog čoveka španske levopopulistič-ke stranke Podemos3, objavljen na španskom u knjizi pod naslovom Izgraditi narod (Construir pueblo) 2015. godine, a godinu dana ka-snije na engleskom sa podjednako adekvatnim naslovom Podemos: u ime naroda (Podemos: In the name of the people). Najzad, ove godi-ne je izašla njena poslednja knjiga Za levi populizam (For a Left Po-pulism) koji Muf naziva „političkom intervencijom” koja ima „par-tizansku prirodu”. Ona ekplicitno navodi da se taj tekst ne čita kao neki navodno neutralni teorijski rad koji treba da doprinese rastu-ćoj literaturi iz takozvanih studija populizma.4 Njen centralni argu-ment u ovoj knjizi jeste da je nužno uspostaviti političku granicu ne bi li se intervenisalo tokom postojeće krize hegemonije, odnosno da je levi populizam diskurzivna strategija konstrukcije jedne takve gra-nice između naroda i oligarhije — i da je to vrsta politike potrebna da se demokratija oporavi i produbi.

Kada se čita Za levi populizam lako se može steći utisak da izme-đu radova o agonističkoj demokratiji i levom populizmu nema zna-čajnih razlika. Muf lako skače sa jednog pojma (agonistička demokra-tija) ka drugom (levi populizam). Direktno se oslanja na svoje ranije agonističke radove i iz teorijske pripreme prelazi u zagovaračku po-litičku intervenciju bez mnogo otklona. Da bih pokazala na koji na-čin Muf upotrebljava ove pojmove — a tvrdiću da je levi populizam politička strategija radi stvaranja uslova za agonističku demokratiju — valjalo bi ukratko definisati šta oni znače.

pluralizam pripisuje Šantal Muf. Mark Antony Wenman, „Laclau or Mouf-fe? Splitting the difference” Philosophy and Social Criticism Vol. 29, No. 5, pp. 581–606.

3 Erehon je i sam politikolog koji se u svojoj doktorskoj disertaciji bavio prime-nom Laklauove analize diskursa na borbu za hegemoniju prve vlade MAS (Mo-vimiento al Socialismo–Instrumento Político por la Soberanía de los Pueblos) u Boliviji.

4 Chantal Mouffe, For a Left Populism, Verso, London, 2018, p. 9.

12

Pre ove najnovije, populističke faze, radovi Šantal Muf su bili po-svećeni razmatranju agonističke koncepcije demokratije. Formulaci-ja agonističke demokratije javlja se u kontekstu slavljenja postpolitike tokom 90-ih i 2000-ih godina, odnosno proglašenju kraja „ideolo-ške” politike, na šta Muf odgovara predlozima za agonističku poli-tiku. Najpre, ona piše o gušenju i proterivanju političkog, a politič-ko razume u disocijativnom šmitovskom smislu, kao uspostavljanje kolektiviteta kroz isključujući antagonizam u odnosu na neprijatelja koji služi kao konstitutivna spoljašnjost.5 Političko je, za Muf:

„dimenzija inherentna svakom ljudskom društvu i određuje naše ontološko stanje. Takvo tumačenje političkog je u dubo-kom neskladu sa liberalnom misli, što je upravo razlog za zbu-njenost ove misli kada se suoči sa fenomenom neprijateljstava u njegovim višestrukim oblicima. To je posebno očigledno u njenom nerazumevanju političkih pokreta, koji se vide kao iz-raz takozvanih ‘masa’. Pošto ne mogu biti rastumačeni u indi-vidualističkim pojmovima, ovi se pokreti proteruju u sferu pa-tološkog ili se razumeju kao izraz iracionalnih snaga.”6

Razlika između Muf i Šmita je u tome što je kod Šmita opozicija prijatelj-neprijatelj egzistencijalne prirode i što unutar kolektiviteta prijatelja postoji homogenost. Muf, s druge strane, ističe konstruk-tivnu dimenziju političkog i povlačenja političkih granica kao i on-tološko stanje heterogenosti i pluralizma koje je upravo rezultat delo-vanja političkog — unutar ovog polja dolazi do konstrukcije naroda.

Političko je neizbrisiv temelj politike i pokušaji gušenja sukoba, odnosno antagonizama racionalizacijom politike proteruju politič-ko ali ne mogu nikada u potpunosti uspešno da to učine. Cilj ago-nističke demokratije je sprečavanje povratka političkog u formi ra-zornog antagonizma, ali da bi to bilo moguće, potrebni su načini demokratske transformacije antagonizma u agonizam. Pogubno je, dakle, gušiti agon na način na koji se to radi kada se političke gra-nice mešaju i čine nejasnim pa birači nemaju pravi izbor već se op-cije svode na racionalne i iracionalne, pa čak i razložne i nerazložne. Upravo je to bila posledica postpolitičkog konsenzusa trećeg puta, intelektualno legitimisana u radovima sociologa kakvi su Ulrih Bek (Ulrich Beck) i Antoni Gidens (Anthony Giddens). Nasuprot ovom narativu o politici konsenzusa (koji je artikulisan i u formi vladajuće teorije demokratije s početka 21. veka — deliberativne demokratije), Muf upozorava da se proterivanje političkog i zanemarivanje antago-nizama vraća kao bumerang jer se birači, odnosno građani okreću ti-povima organizacija koje promovišu izgradnju kolektivnog identite-ta oko nacionalističkih, religioznih ili etničkih formi identifikacije

5 Carl Schmitt The Concept of the Political, expanded edn., trans. by George Sc-hwab, University of Chicago Press, 2007[1932].

6 Chantal Mouffe, The Return of the Political, Verso, London: Verso, 1993, p. 3.

13

i to nasuprot priči o posttradicionalnom društvu u kojem nema me-sta za kolektivne identitete niti za pozivanje na narod. „Kada demo-kratska politika izgubi sposobnost da mobiliše ljude oko jasnih po-litičkih projekata i kada se ograniči na obezbeđenje uslova za glatko funkcionisanje tržišta, uslovi su zreli za političke demagoge da arti-kulišu narodnu frustraciju.”7 O tome posebno svedoče uspon Slobo-darske partije u Austriji kao protestne partije protiv velike koalici-je konzervativaca i socijalista koji su držali vlast još od kraja Drugog svetskog rata, i uspon Nacionalnog fronta u Francuskoj nakon skre-tanja Miteranove Socijalističke partije Francuske ka centru.8

Još je Karl Šmit (Carl Schmitt) pisao o procesima neutralizacije i depolitizacije liberalne demokratije. Otud naslanjanje na Šmita u radovima Muf — za razliku od dominantnog političkog liberalizma Džona Rolsa (John Rawls) koji je bio biblija među političkim teo-retičarima toga doba, istinski politički liberalizam koji je potreban je onaj koji će se zaista uhvatiti u koštac sa političkim umesto da ga proteruje u sferu privatnog. Takođe, ovakav politički liberalizam mo-ra da prizna i da je društveno (the social) isto tako rezultat hegemo-nijske konfiguracije, odnosno da je rezultat politike, a ne moralnog konsenzusa.9 Sve zajedno to znači odustati od ideala pomirenog de-mokratskog društva, inkluzivnog konsenzusa unutar naroda, i uva-žiti protivnika, legitimnog neprijatelja, sa kojim se deli konfliktni konsenzus, na način da protivnici koji se bore jedni protiv drugih ne dovode u pitanje legitimnost pozicije onih drugih. Umesto povratka tradicionalnih koncepcija naroda koji su navodno prirodni politič-ki objekti/subjekti, treba graditi konfliktni konsenzus kao preduslov agonizma u alternativnom načinu zamišljanja i izgradnje konsen-zusa u pluralističkom okviru. Konfliktni konsenzus je konsenzus o etičko-političkim principima liberalne demokratije (jednakost i slo-boda za sve) uz mogućnost neslaganja oko interpretacija ovih prin-cipa, neslaganja koje ne može uvek da se prevaziđe ili reši racional-nim procedurama poput izbora ili procedura sudskih tela prilikom rešavanja sukoba. Prema Muf, dinamika pluralističke demokratije je u ovoj tenziji između „slaganja o principima i neslaganja oko njiho-ve interpretacije”.10

Centralno pitanje koje, na tragu Šmita, postavlja Muf glasi: ka-ko je moguće u uslovima nemogućnosti sveta bez sukoba i antagoni-zama stvoriti i održati pluralistički demokratski poredak? Muf tvr-di da čita Šmita kontra Šmita, uvažavajući neke kritike liberalizma, kao što je pitanje granica demosa, ali osporavajući ono što je za Šmi-ta neophodno supstantivno jedinstvo naroda, odnosno tragajući za

7 Chantal Mouffe, On the Political, Routledge, London, New York, 2005, p. 70.8 Ibid, pp. 67–68.9 Chantal Mouffe, „Introduction: Schmitt’s Challenge”, in Chantal Mouffe (ed.)

The Challenge of Carl Schmitt, Verso, London, 1999, p. 4.10 Chantal Mouffe, „The Limits of John Rawls’ Pluralism” Politics, Philosohy &

Economics Vol. 4, No. 2, p. 228.

14

pluralnim jedinstvom kao provizornim rezultatom hegemonijske ar-tikulacije. Njenim rečima, „logika demokratije zaista podrazumeva trenutak zatvaranja koji sam proces konstituisanja ‘naroda’ zahteva. Ovo ne može biti izbegnuto, čak ni u liberalno-demokratskom mo-delu; može samo biti drugačije ispregovarano. Ovo je moguće samo ukoliko su zatvaranje granica, i paradoks koji ono sa sobom povla-či, priznati.”11

Muf očigledno usvaja da je osnov razlikovanja uslov identiteta, te da pri stvaranju nekog „mi”, kolektivne identifikacije, mora da se iz-vrši ograđivanje od nekih „njih”, a opet taj odnos mi-oni može pre-ći u odnos prijatelja/neprijatelja.12 Antagonizam je kada neko ko je bio drugačiji, drugi, postane Drugi, neprijatelj, neko ko preti mom opstanku i identitetu i Šmitov doprinos je u anticipaciji relacione di-menzije političkog identiteta i identifikacije.13 Opasnost leži u reak-cionarnim alejama kojima se može poći ako se prati njegovo razu-mevanje neprijatelja i onoga što moramo da uradimo sa neprijateljem zarad opstanka. Muf pokušava da izbegne ovu opasnost putem, za nju već samorazumljivog, poststrukturalističkog obrta i tvrdnje da identiteti nisu esencijalizovani te da ih je moguće reartikulisati, od-nosno o njihovim granicama pregovarati. Naime, ljudi su uvek člano-vi mnogostrukih zajednica, i mnoge od tih zajednica su u međusob-nom sukobu, što znači da sopstvo nikad nije ujedinjeno, iako može da deluje da je koherentno ili da barem pokušava da na smislen na-čin aranžira višestruka članstva u mnogostrukim različitim zajed-nicama.14 Neunitarnost sopstva objašnjava, na primer, kako radnici mogu da glasaju za ljude koji rade protiv interesa radnika ukoliko su njihovi zahtevi artikulisani na drugačiji način i ukoliko je članstvo u drugačijoj zajednici od one definisane socio-ekonomskim položa-jem u takvoj političkoj artikulaciji uzelo primat. To ne znači da po-jedinci nemaju identitete te da sve zavisi od političkih artikulacija već da su identiteti promenljivi i da su rezultat istorije raznih identi-fikacija od kojih svaka zavisi od članstva u različitim zajednicama.15 Na sličan način na koji agonistički pojedinac nije unutarno sopstvo (niti nesputano niti situirano unitarno sopstvo), tako ni agonističko kolektivno sopstvo nije čist zbir pojedinaca (liberalni „građani”) ni-ti unitarna komunitarna zajednica, već je reč o pluralizmu zajednica koje se međusobno presecaju i povezuju u širu celinu. Od tipa zajed-nica i načina njihovog povezivanja zavisiće priroda kolektivnog sop-stva koje je u agonizmu uvek stvar političke konstrukcije i kao ta-kvo uvek provizorno.

Ko smo to „mi” u demokratiji? Muf ističe da je potrebno prevazi-ći lažnu Šmitovu dilemu da može postojati jedino snažno političko

11 Chantal Mouffe, The Democratic Paradox, Verso, London, 2000, p. 43.12 Mouffe, The Return of the Political, pp. 2–3.13 Mouffe, On the Political, p. 14.14 Mouffe, Return of the Political, pp. 20–21.15 Ibid, p. 76.

15

jedinstvo sa antagonizmima izgnanim van granica naroda ili da plu-ralizam unutar naroda nužno vodi njegovoj destrukciji. Muf uvaža-va da nam je potrebna neka vrsta funkcionalne homogenosti koja ne bi bila šmitijanska supstantivna homogenost već nešto što ona nazi-va „zajedničkošću„: problem je, zapravo, „kako da zamislimo oblik zajedničkosti dovoljno snažne da utemelji ‘demos’ koji će ipak biti kompatibilan sa određenim oblicima pluralizma: religijskim, moral-nim i kulturnim, kao i sa pluralizmom političkih partija.”16 Sa ova-ko reformulisanim problemom demosa, članovi demosa su prijatelji ili protivnici koji dele zajedničke vrednosti ali se međusobno bore za uspostavljanje različitih hegemonih projekata koji bi na različite na-čine institucionalizovali svoje suprotstavljene interpretacije zajednič-kih vrednosti. Agonistički neprijatelj je protivnik (adversary), to je:

„neko protiv čijih ideja se borimo ali čije pravo da ih brani ne dovodimo u pitanje. To je pravo značenje liberalno-demo-kratske tolerancije, koja ne zahteva da opravdamo ideje koji-ma se protivimo ili da budemo ravnodušni prema polazištima sa kojima se ne slažemo, već da se prema onima koji ih brane ponašamo kao prema legitimnim oponentima. (…) Protivnik je neprijatelj, ali legitimni neprijatelj, onaj sa kojim delimo za-jedničko tlo zato što se držimo zajedničkih etičko-političkih principa liberalne demokratije: slobode i jednakosti. (…) Pri-hvatiti gledište protivnika znači podvrgnuti se radikalnoj pro-meni u političkom identitetu. U pitanju je pre vrsta konverzi-je nego procesa racionalnog ubeđivanja (na isti način na koji je Tomas Kun tvrdio da je sleđenje nove naučne paradigme stvar konverzije).”17

U pokušaju da definišemo prijatelje u agonističkoj demokratiji, vidimo da su mnogi sa kojima delimo „mi” u stvari legitimni nepri-jatelji oko nas. Umesto ranijeg obrasca svođenja svih borbi na jednu — klasnu dimenziju, uvažava se da će među različitim demokrat-skim pokretima postojati razlike kao i da neće svi na isti način biti u odnosu podređenosti i ugnjetavanja prema trenutno hegemonom poretku. Međutim, oni mogu da uspostave saradnju u vidu lanaca ekvivalencije koji će važiti u određenom strukturalnom kontekstu u kom su ovi pokreti deo zajedničke borbe, protiv zajedničkog neprija-telja, i za zajednički kontrahegemonijski projekat. Ekvivalencija, me-đutim, nije isto što i identitet među pokretima, niti je u pitanju sa-mo prost savez. Takođe, ona nije zadata na način da može da važi u svakom kontekstu i bezuslovno. Pitanje uspostavljanja lanaca ekviva-lencije nije pitanje istorijske nužnosti, već političke intervencije. Ra-dikalno-demokrataska hegemonijska artikulacija pravi vezu između različitih interesa i identiteta. Ona je čin političke integracije kojim

16 Mouffe, The Democratic Paradox, p. 55.17 Ibid, pp. 101–102.

16

se modifikuju parcijalni interesi i identiteti i stvara jedan kontingen-tan identitet — kontingentno ujedinjenje i zatvaranje, odnosno ogra-ničenje subjekta — koji, međutim, i dalje ostaje otvoren za propiti-vanje i agonističko osporavanje. Postoji tenzija u pokušaju očuvanja pluralizma i postizanja svojevrsnog ujedinjenja kako bi kolektivni subjekt dobio jasnije obrise. Model izgradnje ovog kolektivnog ago-nističkog subjekta na koji se Muf poziva je model hegemonije. Pozi-vanje na hegemoniju je konstanta u radovima Šantal Muf, bilo da se radi o radikalno-demokratskoj, agonističkoj ili levopopulističkoj fazi.

Hegemonija i populizam

Model hegemonije su Laklau i Muf razmatrali u Hegemoniji i so-cijalističkoj strategiji, ali ću se ovde, zbog nedostatka prostora, oslo-niti pre svega na model hegemonije izložen u knjizi Ernestla Laklaua O populističkom umu na koju se Muf poslednjih godina eksplicitno oslanja. Ovaj model karakteriše formiranje populističkog bloka od različitih društvenih zahteva oko kojih nastaju različite grupe — for-miranje ovog bloka je ujedinjavanje neispunjenih društvenih zahte-va u narod. Centralna jedinica analize za Laklaua je društveni za-htev.18 Ako bi jedna grupa uputila društveni zahtev državi, a ova taj zahtev ispunila, onda je to demokratski zahtev.19 Određena grupa je tim činom verovatno zadovoljila neke svoje potrebe ali je isto tako pacifikovana i nije korak ka izgradnji populističkog fronta, odnosno uspostavljanja kontrahegemonije. Ukoliko, međutim, ima puno dru-štvenih zahteva koji su neispunjeni, onda se javljaju pogodne okol-nosti da se ovi neispunjeni društveni zahtevi na neki način povežu u narodni zahtev. Taj čin povezivanja je artikulacija različitih zahte-va, uspostavljanje lanaca ekvivalencije između njih, na način da se poštuje njihova raznovrsnost i da se uspostavljanjem lanaca ekviva-lencije ne govori o stapanju zahteva u jedan homogeni društveni za-htev. Ono što je potencijalno kontroverzni deo je pitanje: ko vrši tu artikulaciju? Ukratko, Laklau smatra da jedan zahtev preuzima ulo-gu artikulatora ostalih zahteva. Za izgradnju hegemonije centralna stvar je povezivanje različitih zahteva, uz pomoć jednog partikular-nog zahteva koji može da se predstavi kao univerzalni. Da bi on to mogao, on mora da bude malo prazan, mora da igra funkciju praznog označitelja (empty signifier)20. Naravno, prazno ovde ne znači da se zahtev ne sastoji ni iz čega realnog jer onda on ne bi mogao da vrši ulogu artikulatora. On mora na neki način da bude ukorenjen, mo-ra da ima nekakav opravdan sadržaj. Ipak, taj sadržaj mora da bude dovoljno otvoren da prihvati druge stvari da bi zahtev mogao da se predstavi kao univerzalan i da se modifikuje identitet onih koji stoje

18 Ernesto Laclau, On Populist Reason, Verso, London, 2005, p. 73.19 Ibid, p. 74.20 Ibid, pp. 95–96.

17

iza zahteva tokom procesa uspostavljanja hegemonije, odnosno pro-cesa izgradnje naroda oko neispunjenog narodnog zahteva.

Imamo partikularni zahtev koji se predstavlja kao univerzalni za-htev — prazni označitelj, narod21 — ali da bi on uopšte mogao da se nosiocima ostalih neispunjenih zahteva predstavi kao univerzal-ni, kao onaj koji može da vrši funkciju artikulacije, on i sam mora da se modifikuje. Ne postoji, međutim, neki unapred određeni za-htev koji to treba da radi — ne postoji neki univerzalni zahtev kao što se ranije govorilo o univerzalnoj klasi. Svaki zahtev je uvek kon-kretan, odnosno partikularni zahtev ali on u sebi nosi mogućnost označitelja univerzalnosti. U tom smislu, stvaranje nove hegemonije nije stvaranje instrumentalnog saveza različitih zahteva već ona za-hteva transformaciju svih neispunjenih zahteva pojedinačno, pa sa-mim tim i identiteta svih grupa koje su se konstituisale oko zahteva. Hoće li uspeti da uspostavi lance ekvivalencije, zavisiće od odnosa partikularnosti i univerzalnosti zahteva. Pitanje uspeha izgradnje na-roda na ovim osnovama je potpuno neizvesno. Takođe, Laklau ni-gde ne kaže da to nužno vodi najprogresivnijim mogućim politič-kim posledicama. Uostalom, za njega je populizam politička logika. Kao i u svakoj drugoj vrsti političkog delovanja, postoji rizik koji se preuzima. Proizvodnja praznih označitelja doprinosi radikalnoj de-mokratskoj politici samo ako uspeva da uključi isključene, margina-lizovane, one koji obično nemaju politički glas niti imaju šanse da budu politički pobednici. Za izgradnju naroda od neispunjenih za-hteva važna je granica u odnosu na vlast koja ne uslišava zahteve — vlast, međutim, može želeti da razbije lance ekvivalencije apsorbuju-ći neke od zahteva, menjajući granicu između dve strane oponenata.

Komplementarnost ili neusaglašenost agonističke demokratije i levog populizma: promena konteksta

Postoji li neproblematična komplementarnost između agonističke demokratije i levog populizma ili se mogu identifikovati neusaglaše-nosti i kontradiktornosti ovih teorijskih pristupa? Prva komplemen-tarnost je vid ujedinjavanja različitih autonomnih društvenih pokre-ta (konfliktni konsenzus) ili društvenih zahteva (lanac ekvivalencije) u kojima se uspostavlja veza između autonomije i hegemonije u oba teorijska pristupa. Međutim, ukoliko postavimo pitanje svrhe pro-jekta ujedinjavanja, možemo da napravimo jasniju razliku u odnosu na ova dva pristupa. Odgovor na ovo pitanje daje odgovor na pitanje

21 Prazni označitelj može biti i tržište. Laklau piše kako je u kratkom vremen-skom periodu nakon 1989. godine tržište u Istočnoj Evropi igralo ulogu pra-znog označitelja koji je kroz lance ekvivalencije povezivao zahteve kakvi su sme-na birokratske vladavine, zahtevi za poštovanjem građanskih sloboda, zahtevi za sustizanjem Zapada i tako dalje. Ibid, p. 95.

18

zašto Muf danas više piše o levom populizmu, odnosno kakav je od-nos koncepta agonističke demokratije i njenog razumevanja levog po-pulizma kao političke strategije.

Najpre, tri faze koje možemo da identifikujemo kod Muf — fazu radikalne demokratije (sa Ernestom Laklauom iz perioda Hegemo-nije, 80-ih), fazu agonističke demokratije (1993–2013) i fazu levog populizma (2014–danas) — razlikuju se prema promeni političko--ekonomskog konteksta (kriza različitih hegemonijskih projekata) i razumevanju subjekta promene. U fazi radikalne demokratije je-dinstvo, odnosno izgradnja hegemonije potrebno je zarad budućih zadataka vezanih za emancipaciju u uslovima krize hegemonijskog projekta socijaldemokratske posleratne države blagostanja, čija je hi-jerarhizovanost i birokratizacija proizvela antagonizme na kojima su se javili novi društveni pokreti. Kriza posleratnog konsenzusa uz rast inflacije i ekonomsku recesiju ipak nije u potpunosti obesmislila bor-bu za radikalizaciju socijalne demokratije. Tvrdnja Laklaua i Muf je bila da novi projekat levice treba da bude radikalizacija liberalne de-mokratije, širenje demokratskih borbi za slobodu i jednakost za sve na sve veći opseg društvenih odnosa.

Muf iz agonističke faze kritikuje hegemoniju postpolitičke „ne-ma alternative” politike, a sa početkom 21. veka je sve više zabrinu-ta zbog povratka političkog kroz povampireni nacionalizam što bi moglo da ima kobne posledice ukoliko agonizam ne bi zamenio an-tagonizam. Rani radovi iz agonističke faze ipak nisu obeleženi kon-tekstom krize hegemonijskog modela, pa su i zahtevi za delovanjem sasvim u okvirima liberalno-demokratskog modela. Zahteva se po-vratak političkog i agonistička artikulacija odnosa liberalizma i de-mokratije. Lanci ekvivalencije prema liniji antagonizma su u agoni-stičkoj fazi konstituisani prema podeli prijatelj/neprijatelj — tako se kolektivni subjekt narod/demos javlja kao onaj koji je povezan zajed-ničkim etičko-političkim principima ali unutar kojeg može da postoji neslaganje u vezi sa interpretacijom te veze, odnosno načinom prime-ne principa. Ko su onda nelegitimni neprijatelji — ko su „oni”? To moraju biti oni koji ne prihvataju konsenzus oko zajedničkih vred-nosti — centralno pitanje je kako se gradi granica između naroda i antinaroda. Ambivalentnost koja se javlja u agonističkim radovima Muf je upravo na ovom mestu i ona govori o teorijskim kontradik-tornostima kako u čisto agonističkoj fazi tako i u jednostavnom mi-renju agonističke demokratije i levog populizma: reč je o pokušaju da se demokratija i dalje razume kao projekat izgradnje demokrat-ske kontrahegemonije s jedne strane, te da se demos shvata kao su-bjekat koji zauzima isti etičko-politički okvir deljenih principa uz sve razlike oko interpretacije, sa druge strane. Ambivalentnost proizilazi iz čitanja kontrahegemonijskog projekta kao onog koji u potpunosti treba da porazi hegemonijski projekat, da jedno telo naroda kao he-gemonijski projekat smeni drugo telo naroda, čime se implicira da bi oni smenjeni/gubitnici bili isključeni iz političkog tela. Ovo, me-đutim, ne može da važi u čitanju demosa koji uključuje agonističke

19

protivnike ukoliko se oni slažu oko etičko-političkih principa i de-le konfliktni konsenzus. Zapravo, u prvom slučaju bi gubitnici bili nelegitimni neprijatelji, dok bi u drugom slučaju protivnici bili legi-timni neprijatelji.

Stefan Rumens (Stefan Rummens) nudi tumačenje po sistemu po-dele rada: hegemonijska politika je potrebna da bi se uspostavio de-mokratski sistem u kom postoji slaganje oko etičko-političkih prin-cipa, međutim, borba oko interpretacije principa treba da se shvati kao demokratska u nehegemonijskom smislu.22 Ako i prihvatimo ovo tumačenje, ono može biti samo prerađena teorija Muf jer ona sama nigde ne pravi ovu razliku, naprotiv, ekplicitno meša dva Rumenso-va tipa politike budući da, u agonističkim radovima, agonizam vidi kao način uspostavljanja nove hegemonije u kojoj demokratska poli-tika neće biti predstavljena kao takmičenje interesa niti uspostavlja-nje dijaloškog konsenzusa na navodno neutralnom terenu.23 Slažem se sa Rumensom da postoji mogućnost dopune Muf radi razjašnje-nja tipova demokratske borbe: možda ono što on naziva hegemonij-skom politikom treba nazvati antagonističkim agonizmom ili mili-tantnim agonizmom (gde militantnost ne pledira na uspostavljanje hegemonije putem oružanog sukoba, već putem vrednovanja mili-tantnosti u aktivizmu kao građanske vrline i putem uspostavljanja ja-sne granice između dva projekta koja se bore za prevlast), dok bi ono što naziva nehegemonijskom demokratskom borbom bio regularni-ji, svakodnevni agonizam.

Politika hegemonije je politika koja teži da konstituiše društveni poredak — bilo da uspostavi novi poredak oko novih principa (ma-da ništa nikada nije u potpunosti novo jer se ne počinje ispočetka) ili da se odbrani stari režim. Ni Laklauov koncept hegemonije ni ra-zumevanje demosa u agonističkim radovima Muf ne može se čitati kao koncept trajnog uspostavljanja projekta naroda sa trajnim spo-ljašnjim granicama koje ostrakizuju nelegitimne neprijatelje. Laklau, kao uostalom i Muf, odbacuju ideju do kraja emancipovanog i sa so-bom pomirenog društva. Laklau je na više mesta eksplicirao vremen-sku limitiranost svakog hegemonijskog projekta i parcijalno otelotvo-renje naroda. Agonizam teško može biti metod uspostavljanja nove hegemonije jer već zahteva konfliktni konsenzus da bi agonistička demokratija bila moguća — ova nedorečenost o statusu hegemonij-ske politike pre uspostavljanja takvog poretka i onda kada takav po-redak postoji je u osnovi dileme odnosa agonističke demokratije i le-vog populizma u radovima Šantal Muf. Da li Za levi populizam daje neke jasnije smernice?

Šira analiza opusa Šantal Muf pokazuje da dijagnoza stanja demo-kratije koju postavlja pruža potrebni kontekst za procenu političke

22 Stefan Rummens, „Democracy as a Non-Hegemonic Struggle? Disambiguating Chantal Mouffe’s Agonistic Model of Politics” Constellations Vol. 16, No. 3, pp. 377–391.

23 Mouffe, On the Political, p. 52.

20

strategije koju predlaže. Pitanje je da li Muf smatra da je danas posto-jeći sistem onaj u kome imamo konsenzus o etičko-političkim princi-pima ili je taj konsenzus erodiran neoliberalnim politikama? Ako je tokom devedesetih fokus bio na upozorenju šta se može desiti uko-liko se nastavi sa postpolitikom trećeg puta, u 21. veku su njeni spisi mnogo bliži onima iz sedamdesetih i osamdesetih, osim što je rad-nička klasa tada sve više postajala jedna od podvrsti srednje klase, dok je sada srednja klasa sve više prekarizovana. Upravo zbog toga je sociološka osnova za strategiju izgradnje hegemonije i pozicionog rata sada još izraženija nego kada su Laklau i Muf pisali Hegemoni-ju: danas više gotovo da nema gradova koji žive oko jedne fabrike (negde jer se industrijsko vreme zamenilo postindustrijskim, a ne-gde, kao u Srbiji, jer su fabrike uništene, privatizovane, pod steča-jem) i nema generacija koje žive oko iste fabrike, stvari su mnogo pokretnije i fleksibilnije nego ranije. Samim tim je reč i o fragmen-taciji solidarnosti među radnicima i lojalnosti prema radnom mestu, mestu i zemlji prebivališta. Umesto klase, ključna nova reč je preka-rijat, „nova opasna klasa” koja zapravo obuhvata više nekada razli-čitih klasa.24 Sa takvom socijalnom osnovom, teorijske koncepcije o revolucijama kao nužnostima, ideje o klasama kao privilegovanim akterima, padaju u vodu. Zadatak postaje da se osmisli i efektivno izvede politički projekat prevazilaženja ovakve fragmentacije, ujedi-njenja različitih prekarnih socijalnih klasa u većinu — aktivnu veći-nu — pokazujući da ta većina ima puno više zajedničkog u odnosu na neprijatelja — političku i korporativnu elitu — i transformišući tu većinu u političkog subjekta promene (narod). Muf u fazi levog populizma, u periodu koji ocenjuje kao „populistički trenutak”, ima nameru da interveniše dok traje kriza postdemokratskog neoliberal-nog kapitalističkog modela. Sadašnja je situacija takva da je nemogu-će zamisliti projekat levice kroz neku radikalizaciju neoliberalizma. „Danas, pre no što budemo sposobni da radikalizujemo demokrati-ju, moramo da je prvo oporavimo” — potrebno je artikulisati novi kontrahegemonijski projekat.25

U Predgovoru za drugo izdanje Hegemonije i socijalističke strategije napisanom 2000. godine, Laklau i Muf pišu kako problem sa „realno postojećim” liberalnim demokratijama nije u vrednostima jednakosti i slobode za sve, već u „sistemu moći koji redefiniše i ograničava de-lovanje ovih vrednosti”.26 U Levom populizmu Muf zagovara strategi-ju koja zahteva „dalekosežnu transformaciju postojećih odnosa moći i osmišljavanje novih demokratskih praksi” ali uz insistiranje da to ne zahteva „revolucionarni lom u odnosu na liberalno-demokratski

24 Guy Standing, The Precariat — the New Dangerous Class, Bloomsbury Aca-demic, London, New York, 2011.

25 Mouffe, For a Left Populism, p. 37.26 Ernesto Laclau and Chantal Mouffe, „Preface to the Second Edition”, in Er-

nesto Laclau and Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, 2 nd edition. Verso, London, 2014 [1985], p. xv.

21

režim”27. Ovo je važna napomena, jer Muf eksplicitno kaže da će ra-dikalizacija demokratskih institucija zahtevati konfrontaciju i ras-kid sa ekonomskim politikama koje favorizuju interese privilegovane manjine28 ali da to nije isto što i odbacivanje liberalno-demokratskih principa legitimnosti — jednakosti i slobode za sve. Levi populizam je, prema Muf, radikalno reformska strategija (odbacuje lažnu dilemu reforma ili revolucija) ili revolucionarno reformistička strategija koja demokratskim sredstvima teži ka „dubokoj transformaciji strukture socioekonomskih odnosa moći.”29 To podrazumeva da se prihvata-ju principi legitimacije liberalne demokratije ali se odbacuje posto-jeća neoliberalna hegemonijska društvena formacija. Država i poli-tičke institucije su teren borbe.

Demokratski subjekt promene

Pored promene konteksta, Muf menja tumačenje ko može biti or-ganizacioni nosilac političke promene u cilju dalje demokratizacije. U ranijim radovima postoji implicitno poverenje da bi se etablirane socijaldemokratske i socijalističke partije mogle transformisati i kre-nuti da sprovode radikalizaciju demokratije na način na koji je to za-mišljano u Hegemoniji ili agonističkim radovima. U čisto agonistič-koj fazi, Muf se zalagala za reafirmaciju partizanske prirode politike namesto prihvatanja postpolitičkog konsenzusa „kako bi se stvori-li uslovi za agonističku debatu o mogućim alternativama”30 ali sada priznaje da većina etabliranih stranaka levog centra opadaju zbog tzv. pasokizacije i nemogućnosti da se kredibilno prikažu kao kriti-čari postpolitičkog konsenzusa i vizionari koji nude novu hegemo-nijsku strategiju i posebno mera štednje kao reakcije na ekonomsku krizu. Hegemonija neoliberalnog modela uz politički model post-demokratije, prema Muf, znači da je agonistička tenzija, odnosno agonističko pregovaranje između liberalizma i demokratije kao kon-stitutivnih elemenata ustavne demokratije eliminisana na štetu de-mokratije i demokratskih vrednosti jednakosti i narodne suvereno-sti. Postpolitički konsenzus je ugušio agon, sukob između različitih opcija i alternativnih tumačenja centralnih vrednosti ustavnih demo-kratija (narod je nepotrebna, zombi kategorija), a neoliberalna hege-monija je eliminisala demokratiju, svodeći je na ljušturu institucija kakve su izbori i poštovanje ljudskih prava, ali opet samo ponekih i sve više koje služe samo nekima (kriminalizacija prava na protest, negiranje narodne volje itd.). Kriza neoliberalnog modela proizvela je populistički trenutak koji su stranke radikalne desnice iskoristi-le znatno bolje da se prikažu kao demokratska alternativa otuđenoj

27 Mouffe, For a Left Populism, p. 3728 Ibid, p. 44.29 Ibid, p. 47.30 Ibid, p. 5.

22

politici establišmenta. Levo populistička strategija treba da politički reartikuliše one glasače radikalne desnice koji su joj se okrenuli ka-da je radikalna desnica preuzela socio-ekonomske teme levice, teme koje su socijaldemokratske i socijalističke partije zapustile svojim sa-učesništvom u prihvatanju postpolitičkog konsenzusa i neoliberal-ne hegemonijske formacije. Ova strategija treba da omogući dolazak na vlast i borbu za demokratiju na nacionalnom nivou uz koaliciju levice na evropskom nivou. Da li će ovo reafirmisanti demokratiju ili postdemokratiju skrenuti ka autoritarizmu, zavisiće od toga ko će uspeti da hegemonizuje neispunjene zahteve naroda izazvane socio-ekonomskim tektonskim promenama i na koji način će se izgraditi narod od ovih neispunjenih zahteva.

Otud potreba da se levica uključi u ovaj populistički trenutak i ponudi rekonstituciju pojma narod na laklauovskim, levopopulistič-kim osnovama. Muf u Levom populizmu eksplicira primere uspešnih novih levopopulističkih partija i pokreta koji su bili spremni da se na strukturisaniji način upuste u borbu sa političkim institucijama po-put Sirize u Grčkoj (kao koalicija raznolikih levih pokreta oko par-tije Sinaspizmosa koja vuče poreklo iz evrokomunističkog krila Ko-munističke partije Grčke), Podemosa iz Španije (kao partije koja je nastala nakon promene političke klime izazvane protestima i oku-pacijama Indignadosa), Die Linke u Nemačkoj, portugalske partije nove levice Bloco de Esquerda, i La France Insoumise. Nažalost, ia-ko je Siriza došla na talasu nezadovoljstva nezapamćeno agresivnim merama štednje kakve su sprovođene u Grčkoj, Siriza na čelu jedi-ne levičarske vlade u zemlji članici EU nije uspela da izdrži pritiske (Muf to naziva „finansijskim pučem” kojim je Sirizi nametnut dik-tat Trojke) pa je nastavila sa merama štednje. Muf zaključuje da si-tuacija u kojoj je sada Siriza ukazuje na izazove i prepreke sprovođe-nja politika koje se suprotstavljaju neoliberalnim merama ukoliko je zemlja članica EU ali da to samo po sebi ne umanjuje uspeh populi-stičke strategije kao političke strategije dolaska na vlast.31

Muf spominje i tradicionalne partije poput Laburista predvođe-nih Korbinom (Jeremy Corbyn) kao one koje takođe svedoče o poja-vi radikalnijeg pristupa demokratiji. Kada piše o nekolicini uspešno sprovedenih strategija levog populizma, posebno ima na umu uspeh Žan Luk Melanšona (Jean-Luc Mélenchon) i Nepokorne Francuske da osvoje glasove birača koji su ranije glasali za Marin Le Pen (Ma-rine Le Pen). Uspeh je u tome da birači promene mišljenje o tome ko je odgovoran za njihov loš položaj — umesto da kao krivca vide imigranta, na šta ih usmerava Nacionalni front, nezadovoljstvo tre-ba da bude usmereno ka establišmentu i formulisano drugačijim reč-nikom. Nije dovoljno samo kritikovati postojeću hegemoniju kroz dekonstrukciju njenih elemenata — potrebno je reartikulisati novu hegemoniju, inače će proces disartikulacije samo poslužiti manje pro-gresivnim ili potpuno neprogresivnim snagama da one reartikulišu

31 Ibid, p. 20.

23

poredak sa još više dominacije i ugnjetavanja.32 Ima brojnih prime-ra takvih reartikulacija kojih bi levica trebalo da se pribojava uko-liko ne bude proaktivna — od radničke klase SAD koja glasa za milijardera Trampa koji urušava napore da što više ljudi ima zdrav-stveno osiguranje i smanjuje poreze za bogate, do LGBT populaci-je koja podržava antiimigrantsku politiku.33 Desni populizam bra-ni interese „istinskih državljana” koje Jan-Verner Miler (Jan-Werner Müller) naziva „pravim građanima” često citirajući Trampove govo-re nasuprot onim lažnim građanima, polutanima, onima koji ruše i ruže naciju.34 Muf smatra da je jedini način da se levica suprotstavi ovoj konstrukciji naroda taj da i sama konstruiše narod, ali na dru-gačijim osnovama. Nedostatak takve opcije se, prema njoj, plaća pri-bližavanjem potencijalno levih glasača desnici — takva reaproprija-cija je evidentirana više puta, od nekadašnjih glasača Komunističke partije Francuske koji su se priklanjali Nacionalnom Frontu, ili to-kom američkih predsedničkih izbora 2016. godine od Sandersa ka Trampu, nasuprot Hilari Klinton koja je za glasače bila simbol esta-blišmenta. Muf eksplicitno kaže da se ništa ne postiže demonizaci-jom i moralnom osudom tih pristalica — one ih guraju izvan okvira razumnog političkog i potvrđuju njihov osećaj isključenosti, zabora-vljenosti i izmanipulisanosti. Ono što Muf ističe je da je potrebno reartikulisati zahteve ovih ljudi na progresivan način, tako da se us-postavi „sinergija između mnogostrukih društvenih pokreta i poli-tičkih snaga i čiji cilj je da se produbi demokratija”.35 Umesto da na-rod bude zavađen kako bi se njime lakše vladalo, umesto da nestane kao politički akter, i umesto da se javi kroz povampireni nativizam, treba preokrenuti stvari.

Treba biti pažljiv kada je reč o jednom od ciljeva levopopulističke strategije — preokretanju glasača esktremne desnice ka levici. Dok kritičari levog populizma sa leve pozicije smatraju da je to opasna strategija koja zahteva da levi populizam skrene udesno kako bi se, sa neizvesnim ishodima, približio glasačima ekstremne desnice, te da je bolje obraćati se tradicionalno levim biračima ili apstinentima, treba razumeti da razlika između ove kritike i zagovornika levog populi-zma leži u razumevanju prirode birača kao onih koji su „prirodno” glasači levice ili desnice. Kritika esencijalizma još iz vremena Hege-monije bila je upućena nerazumevanju artikulacije političkih identi-teta iz elemenata društveno-ekonomskog položaja, artikulacije koja

32 Chantal Mouffe, Agonistics: Thinking the World Politically, London, Verso, 2013, p. 74.

33 Za ovo poslednje videti: Shon Faye, „We’re Here, We’re Queer, We’re Racists” Zed Books, 15 February 2017, dostupno preko: https://www.zedbooks.net/blog/posts/were-here-were-queer-were-racists/ (pristupljeno 10. 11. 2018.).

34 Jan-Verner Miler, Šta je populizam? prevod Slobodanka Glišić, Fabrika knjiga, Beograd, 2017.

35 Chantal Mouffe, „The Populist Moment”, Open Democracy, 21 November 2016. Dostupno preko: https://www.opendemocracy.net/democraciaabierta/chantal--mouffe/populist-moment (Pristupljeno 10. 11. 2018.)

24

je uvek rezultat političkog čina i nije stvar nekakve nužnosti. U tom smislu, Muf već desetak godina tvrdi kako je ekstremna desnica pr-va reartikulisala političke identitete onih osiromašenih, zapostavlje-nih pa i nepredstavljenih koji bi, da je postojala kredibilna leva op-cija koja im se obraćala, trebalo pre da budu glasači levice.36 U tom smislu, može se pre govoriti o vraćanju levih birača umesto o osva-janju desnih birača. Naravno, antiesencijalističko stanovište upravo znači da nema nekog „prirodnog pripadanja” ili „uzimanja” birača, osim, kada je reč o ovom poslednjem, u smislu poređenja dva izbor-na ciklusa, te kako su birači na njima glasali.

Druga i važnija stvar je da Muf piše kako okretanje ovoj grupi ljudi ne znači „opravdavanje politike desnih populističkih partija već od-bijanje da se njihovim biračima pripiše odgovornost za način na koji su njihovi zahtevi artikulisani.”37 Ona dodaje da zaista postoje ljudi koji se u potpunosti slažu i dele reakcionarne vrednosti ovih partija ili pokreta, ali da postoje oni koji su uz njih samo zato što im se ni-ko drugi ne obraća.

Iako Korbinove Laburiste (i pokret Momentum koji je podržao Korbina kao šefa Laburista) isprva ne tumači eksplicitno kao levopo-pulističke, kada govori o uspesima, uvrštava i Korbinovo „vraćanje” UKIP-ovih glasova Laburistima kao uspeh levopopulističke strate-gije, odnosno privlačenje apstinenata i posebno privlačenje i politi-zaciju mladih birača.38 Ona laburističku kampanju „Za mnoge, ne za nekolicinu” (For the many, not the few) vidi „preoznačenu na ago-nistički način u kojem se konstruiše politička granica između ‘nas’ i ‘njih’.”39 Laburisti su primer da organizacioni oblik partije nije zasta-reo ukoliko se reaktivira i oživi protestnom politikom i dinamikom između pokreta i partije. Ovo se može zameriti — najpre, pokazuje da se tradicionalne partije možda mogu reformisati i preorijentisati značajnije ulevo iznutra umesto da se od njih sasvim odustane. Zai-sta je važan kontekst izgradnje kontrahegemonije i mogućnosti akte-ra koji će predvoditi konstrukciju lanaca ekvivalencije, koji će zavisiti od procene diskreditovanosti tradicionalnih partija levice i moguć-nosti njihovog reformisanja, ali i prirode političkog i izbornog siste-ma zemlje u pitanju.

Takođe, nije sasvim izvesno da su političke strategije Podemosa i Korbinovih Laburista, uzmimo ih za primer, identične ili slične u dovoljnoj meri da bi se nazvale levopopulističkim. Ako i jesu, Muf to ne dokazuje već više postulira, pomalo olako gurajući u isti koš sve trenutno relativno uspešne pokrete i partije levice.

36 Zoe Lefkofridi and Elie Michel, „The Electoral Politics of Solidarity: The Wel-fare Agendas of Radical Right Parties” in Keith Banting and Will Kymlicka (eds.) The Strains of Commitment: The Political Sources of Solidarity in Diverse Societies, Oxford University Press, Oxford, 2017, pp. 233–267.

37 Mouffe, For a Left Populism, p. 22.38 Ibid, p. 23.39 Ibid, p. 38.

25

Uz sve ovo, treba istaći da Podemos, na primer, izbegava da se ek-splicitno nazove levopopulističkom partijom (ali se njeni lideri sve-sno nazivaju populistima) i njeni lideri insistiraju na transverzalnoj dimenziji svoje politike. Oni kažu da je potrebno povući granicu iz-među naroda i antinaroda (la casta) kojeg čine privilegovani, oligar-hija, i to ne samo politička, već i ekonomska i kulturna elita upletena u kulturu Tranzicije,40 ali da ta politička granica treba da bude tran-sverzalna: „Transverzalno je još jedna reč koja se mnogo više upo-trebljava u španskom i italijanskom nego u engleskom jeziku. Pojam daje izraz ideji demokratske prakse koja traži zajedničkost bez name-tanja univerzalnosti: pojmovi razlike se vide kao nešto što obuhvata, umesto da zamenjuje, ideju jednakosti.”41

Prazni označitelji poput „dostojanstva dostojni” (tražimo da se prizna naše dostojanstvo umesto da nas tretiraju kao da smo ništav-ni), „obični ljudi” ili „običan narod” (možda je svako od nas poma-lo neobičan, ali smo obični u smislu da nismo privilegovani te da zbog toga trpimo razne nepravde), „99 posto” su transverzalni. Inji-go Erehon posebno naglašava transverzalnost imajući u vidu da kri-tika upućena elitama prevazilazi levicu i desnicu, odnosno da su elite i establišment, kako desnice tako i oficijelne levice, u Španiji legiti-misale tridesetogodišnji režim Tranzicije, čuvajući interese privile-govaniih na račun većine naroda.42 Muf, s druge strane, insistira na važnosti atributa „levi” ispred populizma kao onoga koji jasnije od drugih formulacija ukazuje na antagonizam između naroda i oli-garhije. Iako je označitelj „levi” ili „levica” diskreditovan zbog toga što su ga partije levice — posebno socijaldemokratske partije — dis-kreditovale i ispraznile od ma kakvih progresivnih konotacija, Muf smatra da levi populizam unosi potrebnu razliku između politički institucionalizovane i diskreditovane levice posleratne države blago-stanja i levice populističkih pokreta-partija.43 Šta to znači za zahtev za transverzalnom strategijom? Drugim rečima, da li je prigovor da populistička strategija treba da konstruiše kolektivnu volju, uključu-jući i zahteve koje levica ignoriše jer su van interesa radničke klase, osnovan iz perspektive levice? Muf smatra da je ovo prigovor na koji treba odgovoriti i tu se opet okreće poststrukturalističkoj tradiciji i kritici sociološkog determinizma — ukoliko bi se levica razumela is-ključivo kao politička opcija jedne sociološke grupe, onda ona ne bi

40 U levopopulističkom narativu Sirize u Grčkoj je spoljašnji neprijatelj defini-san kao velika Trojka (ECB, EU, MMF) a unutrašnji kao mala trojka (partije koje su bile podržavači programa velike trojke iznutra). U slučaju protesta Pro-tiv diktature u Srbiji 2017. godine, podela među protestantima došla je u razli-čitom definisanju neprijatelja — deo protestanata je tražio odlazak celokupne političke elite, a deo sveukupne elite sa posebnim naglaskom na isprepletenost ekonomske i političke elite.

41 Íñigo Errejón and Chantal Mouffe, Podemos: In the name of the people, Law-rence & Wishart, 2016, London, 2016, p. 75, note 8.

42 Ibid, p. 76.43 Mouffe, For a Left Populism, p. 82.

26

bila adekvatna opcija za artikulaciju različitih neispunjenih zahteva i konstrukciju naroda na transverzalni način, onog „mi” potrebnog za demokratiju. Ipak, njena upotreba atributa „levi” u sintagmi levi po-pulizam se odnosi na vrednosti levice — jednakost i socijalnu prav-du. To je određenje neophodno da bi se napravila razlika jednog tipa konstrukcije naroda u odnosu na drugi tip, poput desno-populistič-ke konstrukcije naroda zasnovane na tvrdnji da neki oduvek pripa-daju jednom prirodnom entitetu naroda, narodu koji je autentičan i „moralno čist”, iako ga upravo ovakve tvrdnje konstruišu iznova i iznova. Nije reč samo o društvenom rascepu, već o uspostavljanju ja-sne političke granice između različitih projekata konstrukcije naro-da, odnosno između naroda i antinaroda. Pozicija centra u kontek-stu levopopulističke strategije postaje nemoguća.44

Zaključna razmatranja: izazovi levog populizma

Jedna od kritika upućenih levim populistima tiče se simboličke promene i levopopulističkog preoznačavanja pojmova koje je već du-go zaposela desnica. Jedan takav pojam je patriotizam. Članove Po-demosa nazivaju „novim patriotama Španije”45 koji raskidaju sa tra-dicijom levih stranaka u Španiji da beže od patriotske retorike jer ju je zaposeo režim generala Franka i njegovi naslednici, i razvijaju pa-triotizam levice. Oni podsećaju na momente otpora iz španske isto-rije, posebno otpor Napoleonu, Drugu republiku i Španski građan-ski rat, otpor Frankovom režimu i pojavu Indignadosa kao na borbu za patriju ali patriju koja obuhvata sve one koji nisu la casta. Tradici-onalno crvena boja levice zamenjena je ljubičastom bojom kao zva-ničnom bojom Podemosa.46 Slično Podemosu, i Nepokorna Francu-ska je zamenila simbole — umesto Internacionale peva se Marseljeza, umesto crvene zastave, na sastancima partije vijori se trobojka. Žan--Luk Melanšon je uvek bio republikanski socijalista i u tom kontek-stu treba razumeti ovaj svojevrsni patriotski naglasak, možda ne kao značajan zaokret u idejama koliko kao zaokret u načinu političkog komuniciranja i slanja poruke široj grupi ljudi.

Dva su najvažnija izazova za nove levopopulističke partije ili sta-re partije reformisane na levopopulističkim osnovama. Najpre, mo-ra se biti oprezan u uspostavljanju adekvatnog odnosa između de-lovanja vođstva i participacije članova, odnosno u odnosu partije i pokreta koji je partiju omogućio ili oživeo na ovaj ili onaj način. Muf odgovara na zamerke upućene ulozi lidera u teoriji (levog) po-pulizma rečima:

44 Ibid, p. 84.45 Marc Bassets, „Spain’s New Patriots” Dissent Magazine, Summer 2015. Dostup-

no preko: https://www.dissentmagazine.org/article/marc-bassets-podemos-pa-triotism-spain (pristupljeno 10. 11. 2018.)

46 Ljubičasta je i boja koja je danas uglavnom prihvaćena kao boja savremenog femi-nizma, što u kontekstu izbora ljubičaste boje kao boje Podemosa nije slučajnost.

27

„nezavisno od činjenice da je veoma teško naći primere zna-čajnih političkih pokreta bez istaknutih lidera, nema razloga da se jako vođstvo izjednači sa autoritarizmom. Sve zavisi od tipa veze koja je uspostavljena između lidera i naroda. U sluča-ju desnog populizma, u pitanju je veoma autoritarni odnos gde sve dolazi odozgo bez stvarne samonikle participacije. Među-tim, lider može biti zamišljen kao primus inter pares i savrše-no je moguće da se uspostavi drugi tip odnosa, manje vertika-lan odnos između lidera i naroda.”47

Novonastale levopopulističke partije pokušavaju da se nose sa ovim zahtevom, a vreme će pokazati koliko iskreno i uspešno one to ra-de: koliko uspešno kombinuju horizontalizam pokreta i vertikalizam partije, koliko su partije hibridne ili difuzne. Nepokorna Francuska se definiše kao „pokret okrenut ka delovanju” koji ne čeka nove iz-bore da organizuje kampanju već ima strukturu koja podržava stal-nu mobilizaciju. Struktura se sastoji iz „prostora borbi” (espace des luttes) i brojnim kampanjiskim grupama za delovanje. Cilj je podr-žati lokalne borbe sindikata, građanskih inicijativa koje korespondi-raju sa programom Nepokorne Francuske. Međutim, postoje kriti-ke da ovi lokalni prostori borbe možda imaju autonomiju delovanja u okvirima programa Nepokorne Francuske ali nemaju autonomi-ju u smislu podnošenja političkih predloga, biranja svojih kandidata ili kontrolisanja parlamentaraca. Lokalnim grupama se savetuje da se podele na dva dela kada dostignu brojnost od petnaest članova sa obrazloženjem da je participacija smislenija u manjim grupama, što neki aktivisti kritikuju i kao organizacionu formu koja treba da spre-či proširenje autonomije grupe.48

Podemos, kojeg ne bi bilo da nije bilo Indignadosa, je inicijalno pokušavao da ponovi direktno demokratske prakse primenjivane na trgovima širom Španije, organizujući lokalne i programske kružoke koje su činili članovi i simpatizeri. Unutar ovih grupa se moglo di-skutovati o predlozima politika uopšte, o onome što će biti izborni program kao i o onima koji će biti kandidati na izbornim listama. Organizovali su se online forumi kako bi se participacija omogućila za one koji ne mogu da stalno budu fizički prisutni i, uopšte, Pode-mos je razvio svojevrsnu mašinu za političko komuniciranje, jedan vid inovativnog tehnopopulizma.49 Kako je vreme odmicalo, sve više se govorilo o centralizaciji unutar stranke, i mogućnostima da se oprav-dana uloga lidera, koja je u Laklauovoj teoriji prepoznata kao čvorna

47 Mouffe, For a Left Populism, p. 71.48 Pablo Castaño Tierno, „The Politics of France Insoumise” Jacobin, 16 Febru-

ary 2018, dostupno preko: https://jacobinmag.com/2018/02/france-insoumi-se-jean-luc-melenchon-macron (pristupljeno 10. 11. 2018.)

49 Alexandros Kioupkiolis, „Podemos: the Ambiguous Promises of Left-wing Pop-ulism in Contemporary Spain” Journal of Political Ideologies Vol. 21, No. 2, pp. 104–105.

28

tačka oko koje se neispunjeni zahtevi koncentrišu i ujedinjuju, izvi-toperi te da se skrene u autoritarnost lidera i u pasivnost „naroda”.50

Te su opasnosti uvek prisutne, ali da li su se ili će se u svakom po-jedinačnom slučaju one materijalizovati, empirijsko je pitanje i zahte-va podrobnu analizu praksi unutar ovih partija, što ostavljam za neku drugu analizu. Najzad, takve opasnosti uglavnom i nisu ništa veće u ovim partijama u odnosu na neke druge partije, što ih ne čini neva-žnim, naprotiv, već ih ne čini specifičnim izazovom isključivo za ove partije. Ono u čemu ove opasnosti postaju specifične jeste odsustvo organizacije pod izgovorom čistih horizontalnih odnosa iza koje se la-ko može prikrivati autoritarna moć pojedinaca, što dalje može voditi razočaranju učesnika i još jednom diskreditovanju ideje demokratije.

Drugi izazov je izazov osvajanja vlasti. U svojoj osnovi, teorija ago-nističke demokratije i radikalno-reformističke strategije levog popu-lizma koja treba da oporavi demokratiju da bi ona opet mogla da bu-de agonistička, a za koju se Muf decenijama zalaže, nema resurse da ponudi razrađenu i kredibilnu alternativnu kontrahegemonijsku for-maciju u odnosu na neoliberalizam. Muf se time nije dovoljno bavila i uvek joj je dostupno opravdanje da je to posao demokratskih akte-ra na terenu, a ne posao teoretičara koji može biti optužen da name-će razrađeni plan koji zapravo treba da bude rezultat artikulacije iz-među konkretnih neispunjenih zahteva. Ona se trenutno oslanja na izgradnju kontrahegemonije na nivou nacionalne države, uz sarad-nju sa sličnim pokretima i partijama u ostalim zemljama koji bi us-postavili sličnu kontrahegemoniju, iz čega bi najzad proizašlo save-zništvo na evropskom nivou.

Bibliografija

Bassets, Marc, “Spain’s New Patriots” Dissent Magazine, Summer 2015, https://www.dissentmagazine.org/article/marc-bassets-podemos-patriotism-spain

Castaño Tierno, Pablo, “The Politics of France Insoumise” Jacobin, 16 February 2018, https://jacobinmag.com/2018/02/france-insoumise-jean-luc-melenchon-macron

Errejón, Íñigo and Chantal Mouffe, Podemos: In the name of the people, Lawrence & Wishart, 2016, London, 2016.

Faye, Shon “We’re Here, We’re Queer, We’re Racists” Zed Books, 15 February 2017, https://www.zedbooks.net/blog/posts/were-here-were-queer-were-racists/

Kioupkiolis, Alexandros, “Podemos: the Ambiguous Promises of Left-wing Populism in Contemporary Spain” Journal of Political Ideologies Vol. 21, No. 2, pp. 99–120.

Laclau, Ernesto and Chantal Mouffe, “Preface to the Second Edition”, in Ernesto Laclau and Chantal Mouffe, Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, 2 nd edition. Verso, London, 2014 [1985].

50 Ibid, pp. 111–112.

29

Laclau, Ernesto, On Populist Reason, Verso, London, 2005.Lefkofridi, Zoe and Elie Michel, “The Electoral Politics of

Solidarity: The Welfare Agendas of Radical Right Parties” in Keith Banting and Will Kymlicka (eds.) The Strains of Commitment: The Political Sources of Solidarity in Diverse Societies, Oxford University Press, Oxford, 2017, pp. 233–267.

Miler, Jan-Verner, Šta je populizam? prevod Slobodanka Glišić, Fabrika knjiga, Beograd, 2017.

Mouffe, Chantal, For a Left Populism, Verso, London, 2018.Mouffe, Chantal, “The Populist Moment”, Open Democracy,

21 November 2016. https://www.opendemocracy.net/democraciaabierta/chantal-mouffe/populist-moment

Mouffe, Chantal, Agonistics: Thinking the World Politically, London, Verso, 2013.

Mouffe, Chantal On the Political, Routledge, London, New York, 2005.Mouffe, Chantal. “The Limits of John Rawls’ Pluralism” Politics,

Philosohy & Economics Vol. 4, No. 2, pp. 221–231. Mouffe, Chantal, The Democratic Paradox, Verso, London, 2000.Mouffe, Chantal “Introduction: Schmitt’s Challenge”, in Chantal Mouffe

(ed.) The Challenge of Carl Schmitt, Verso, London, 1999, p. 1–18.Mouffe, Chantal The Return of the Political, Verso, London: Verso, 1993.Rummens, Stefan, “Democracy as a Non-Hegemonic Struggle?

Disambiguating Chantal Mouffe’s Agonistic Model of Politics” Constellations Vol. 16, No. 3, pp. 377–391.

Schmitt, Carl The Concept of the Political, expanded edn., trans. by George Schwab, University of Chicago Press, 2007[1932].

Standing, Guy, The Precariat — the New Dangerous Class, Bloomsbury Academic, London, New York, 2011.

Wenman, Mark Antony “Laclau or Mouffe? Splitting the difference” Philosophy and Social Criticism Vol. 29, No. 5, pp. 581–606.

Biljana Đorđević

An Agonistic Approach to Debates on the Future of Democracy in Europe

The paper addresses the issue of complementarity between theo-retical construct of agonistic democracy and left-wing populism in the works of Chantal Mouffe. Left-wing populism strategy has been implemented by Syriza, Podemos and France Insoumise. One of the premises of left-wing populism is that the radical right has been a front runner in offering an alternative to the alienated post-political and post-democratic political system claiming that it brings politics back to the people (e. g. FPÖ in Austria, Front National in France). This is one of the reasons why agonists advocate the return of the politics that establishes a clear political frontier (left-wing populism v. right-wing populism) so that the conditions for agonistic contesta-tion and democratic alternatives can be created as well as that dem-ocratic actors can be encouraged to engage in the struggle over pow-er and occupation of the political institutions.

Key words: agonistic democracy, left-wing populism, people, Chantal Mouffe, Ernesto Laclau

31

Ljiljana Glišović*

Populizam u Nemačkoj i migrantska kriza

U svojoj posleratnoj istoriji Nemačka se uspešno odupirala iskuše-njima desničarskog populizma, čak ga i zakonom zabranjivala, ali je atmosfera podela izazvana žustrim javnim raspravama o legitimnosti i uspehu aktuelne migrantske politike spustila moralni prag nemačkog društva. Nema više izuzetnosti nemačkog partijskog sistema, istorij-ski uslovljenog imuniteta na uspostavljanje radikalno desničarskih po-litičkih stranaka. U ovom radu se razmatra veza između desničarskog populizma u Nemačkoj i migrantske krize ne pretendujući na gotove odgovore. Takođe, da li su nemiri i protesti u saksonskom gradu Kem-nitzu krajem avgusta 2018. izazvani ubistvom nemačkog državljanina, za koje su osumnjičena dva migranta, značajan trenutak nemačke po-litičke istorije, pokazujući da je Nemačka poklekla iskušenjima desni-čarskog populizma, te naposletku do koje mere je jačanje populizma i konkretno desničarske populističke partije Alternativa za Nemačku ba-zirano na antiislamskoj politici i aktuelnoj migrantskoj krizi, kao i šta razlikuje populizam u Nemačkoj od populističkih pokreta i populisti-čih stranaka u Evropi.

Ključne riječi: populizam, migrantska kriza, Alternativa za Nemač-ku, desničarski populizam, islamofobija, antimigrantska politika

Predmetni rad polazi od ekonomskih, kulturnih i političkih razloga populizma1, razlika u filozofskoj teoriji između kosmopolitizma i komunitarizma i definicije populizma Casa Muddea2 i Jan-Werne-ra Müllera3 koja podrazumeva postojanje dveju homogenih grupa: „čistih, ali prevarenih običnih ljudi” ili „pravog naroda” i koruptne elite, njihov antagonistički odnos, kao i primat narodne volјe, ima-jući svakako u vidu problematičnost samog pojma populizma4 i nje-govo pozicioniranje od desnice ka levici. Da je hegelovski sve na neki način povezano primer su upravo pomenuta događanja u Kemnit-zu. Nakon ubistva nemačkog državljanina lokalne antimigrantske

* Fakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu. Kontakt: ljiljana.glisovic@fpn.bg.ac.rs

1 v. Michael Zürn, „Autoritarni populizam vs. otvoreno društvo — nova linija sukoba? Ekonomski, kulturni i politički razlozi i preporuke”, boll. brief DE-MOKRATIJA&DRUŠTVO #5, Oktobar 2018, pp. 8–10.

2 v. Cas Mudde, „The Populist Zeitgeist”. Government and Opposition, Volume 39, Issue 4, 2004, pp. 541–563. (2004).

3 Jan-Werner Müller, Was ist Populismus?, Suhrkamp, Berlin, 2016.4 v. Ralf Dahrendorf, „Acht Anmerkungen zum Populismus”. Transit, Volume

25, 2003, pp. 156−163.

UD

K 3

14.1

22:3

14.74

(430

)

32

mreže i druge desničarske grupe organizovale su masovan protest uz podršku Alternative za Nemačku5. Odazvalo se oko 6.000 ljudi, a među njima i mnogi tzv. obični građani koji su došli da izraze svoj gnev zbog ovog ubistva i nemačke migrantske politike uopšte. Vi-deo materijal koji je osvanuo na Twitteru prikazuje kolone demon-stranata koji su prihvatili čuveni slogan „Mi smo narod” koji su gra-đani Istočne Nemačke uzvikivali 1989, protestujući protiv režima državnog socijalizma u NDR-u. Ovaj slogan upravo odslikava jedan od atributa populizma, naime antipluralnost i deproceduralizovanje pojma većine. Mi smo narod i nama nisu potrebne nikakve proce-dure da utvrdimo volju većine.6 Ono što proteste u Kemnitzu7 ra-zlikuje od prethodnih protesta jeste činjenica da su istaknuti poli-tičari iz AfD-a marširali rame uz rame sa neonacistima ukidajući razliku između stare i nove desnice u gradu koji je nešto malo pre toga raznim manifestacijama obeležio 200-godišnjicu rođenja Kar-la Marxa, čije ime je ovaj grad nosio za vreme NDR-a. Dva dana ka-snije u Kemnitzu se uz vatrene pozive vodećih političara na odbra-nu vrednosti liberalne demokratije i vladavine prava i upozorenja da je ugrožena sama suština demokratskog poretka okuplja 65.000 ljudi na antirasističkom koncertu pod motom Nas je više. Da li je u ovom kontekstu demokratija složena, a populizam jednostavan, kako to uz nameravano pojednostavljivanje naglašava Dahrendorf8? Da li

5 Stranku AfD je 2013. osnovala grupa univerzitetskih profesora, a njen naziv je odgovor na tvrdnju Angele Merkel da nema alternative njenoj politici rešavanja evrokrize. AfD je tvrdila da postoje alternative, i tako je rođena stranka koja pokušava da pokaže koje su te alternative, između ostalog vatrenom retorikom kakvu savremena Nemačka ranije nije nikada čula. Članovi AfD-a su smatrali da evro previše opterećuje nemačke poreske obveznike i da bi se povratkom ne-mačke marke navodno povratio monetarni suverenitet Nemačke. Oni se, me-đutim, nisu zalagali za ukidanje Evropske unije, kao ostali evropski desni po-pulisti. AfD je privukla razne političke nezadovoljnike, ali je najvećim delom okupila konzervativce nezadovoljne politikom odustajanja od nuklearne ener-gije i obaveznog vojnog roka, podrške istopolnom braku i povećanja minimal-ne nadnice. Pozicionirajući se isključivo u odnosu na CDU stranka AfD je iz-begla optužbe za povratak nacizmu. Tako su mnogi političari CDU-a prešli u novu stranku, poput Alexander Gaulanda, sada čelnika AfD-a. Godine 2013. AfD je je bila nadomak ulaska u nemački parlament, a na izborima za Evrop-ski parlament 2014. uspela je da pošalje 7 poslanika u Brisel, koji su se pridru-žili savezu evroskeptičnih partija na čelu sa britanskim konzervativcima. Potom dolazi izbeglička politika i tzv. „kultura dobrodošlice” kancelarke Merkel koja nailazi na žestoke kritike AfD-a. Podrška AfD-u raste i na parlamentarnim iz-borima 24. septembra 2017. AfD osvaja treće mesto u Bundestagu uz podršku od 12,6% birača. Sada je treća stranka u Bundestagu; u istočnim pokrajinama, odnosno federalnim jedinicama je drugoplasirana stranka, u Saksoniji čak prva.

6 v. „Autoritarni populizam vs. otvoreno društvo — nova linija sukoba? …, op. cit. p. 3.

7 Naslovna strana nemačkog političkog magazina „Der Spiegel” najbolje odsli-kava događanja u Kemnitzu. Na crnoj pozadini ispisano je Saksonija, pri čemu je polovina slova u smeđoj boji nacionalsocijalista i njihovih ideoloških nasled-nika, v. DER SPIEGEL, Nr. 36/1. 9. 2018.

8 „Acht Anmerkungen zum Populismus”…, op. cit. p. 160.

33

se uspeh AfD-a uklapa u opšti trend jačanja desnice u Evropi? Sva-kako ne bi trebalo zaboraviti da je AfD inspirisala i podržala radi-kalni desničarski pokret PEGID-u (Patriotski Evropljani protiv isla-mizacije Zapada)9, a upozorenja AfD-a o „kulturnom izumiranju” Nemačke, tzv. „avangardni konzervativizam”, do koga će navodno doći zbog migrantske politike kancelarke Merkel, javno prihvataju i neki istaknuti intelektualci, poput Petera Sloterdijka koji smatra da danas o „vanrednom stanju”10 ne odlučuje država — nominalni su-veren — već izbeglice.11 Cilj takvih izjava je da se iskoristi ono što AfD vidi kao sve veći strah glasača da su pridošlice ozbiljna pretnja nemačkoj kulturi. Na parlamentarnim izborima AfD je naročito naglasak stavila na sprečavanje „islamizacije Nemačke”. Alternativa za Nemačku našla je svoje plodno tlo naročito u bivšim federalnim jedinicama Nemačke Demokratske Republike. Desničarska propa-ganda i nasilje, razume se, nisu isključivo istočnonemačka osobenost, ali su usled brojnih političkih, ekonomskih i kulturoloških fakto-ra oni koncentrisani pre svega u novim federalnim jedinicama. Go-tovo 30 godina od ujedinjenja, razlike u prihodima između novih i starih federalnih jedinica postoje i dalje, a mnogi su prinuđeni da napuste porodicu i prijatelje u potrazi za poslom u starim pokraji-nama SR Nemačke12. U federalnim jedinicama bivše NDR brojna tranziciona iskustva doprinela su niskom stepenu poverenja u drža-vu i njene predstavnike, dok istovremeno preovladava koncept po-litičkog odlučivanja sa vrha nadole, uz autoritarnu predstavu o sve-moćnoj državi. Reč je o onim istim karakteristikama koje Klaus Rot pripisuje društvima u jugoistočnoj Evropi nakon promene sistema, globalizacije i evropeizacije.13 Tako su ovi razlozi i razlike u politič-kim i normativno-vrednosnim sistemima kod istočnih i zapadnih Nemaca rezultirale drugačijim formiranjem stava prema migranti-ma, imajući u vidu, između ostalog, i to da je simbolički i narativ-ni diskursivni okvir od presudnog značaja za opažanje samog doga-đaja, što jasno pokazuju rezultati upitnika sprovedenog po nalogu

9 Nem. Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes.10 „Wir haben das Lob der Grenze nicht gelernt”, https://www.cicero.de/innenpo-

litik/peter-sloterdijk-ueber-merkel-und-die-fluechtlingskrise-es-gibt-keine-mo-ralische (pristupljeno 20. 10. 2018.). Ovakvi narativi ukazuju na veliki zaokret u nemačkoj političkoj kulturi u smislu da je moguće biti nacionalista a ne bi-ti nužno povezivan sa nacističkom prošlošću. Sloterdijk se poziva i na pojam „vanrednog stanja” (nem. Ausnahmezustand) koji je razvio Carl Schmitt tri-desetih godina prošlog veka. (v. Carl Schmitt, Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der Souveränität, 8. Aufl., Duncker & Humblot, Berlin, 2004. Po Šmitu, da bi spasao političku zajednicu u trenutku krize, suveren ima pra-vo da suspenduje ustav i proglasi vanredno stanje.)

11 Jan-Werner Müller, Nova nemačka desnica, Peščanik, https: //pescanik. net/nova-nemacka-desnica/ (pristupljeno 20. 11. 2018).

12 Reč je o starim pokrajinama, odnosno federalnim jedinicama SR Nemačke i novim federalnim jedinicama bivše NDR nakon ujedinjenja 3. oktobra 1990.

13 Klaus Rot, Od socijalizma do Evropske unije. Ogledi o svakodnevnom životu u jugoistočnoj Evropi, Biblioteka XX vek, Beograd, pp. 6–7.

34

Saksonske vlade od 20. do 24. avgusta na repre-zentativnom uzorku od 1006 ispitanika:

U prilog tome i činjenici da je Alternativa za Nemačku (AfD) popularnost, naročito pred parlamentarne izbore 2017. gradila na islamofobiji i antimigrantskoj politici, govore predizborni pla-

sl. 1

56% ispitanika u Saksoniji smatra: „Savezna Republika Nemačka je u opasnoj meri prenaseljena strancima* zbog velikog broja stranaca.”

62% misli: „Većina muslimana koji ovde žive ne prihva-ta naše vrednosti.”

38% smatra: „Muslimanima treba zabraniti doseljavanje u Nemačku.”

Upitnik dimapa: „Sachsen-Monitor” po nalogu Sakson-ske vlade; 1006 upitanika od 20. jula do 24. avgusta 2017.

Izvor: Der SPIEGEL, Nr. 36/1. 9. 2018, p. 10.

* U kontekstu izbegličke krize pojavio se i pojam „pre-naseljenost strancima” (Überfremdung), koji izražava strah od toga da će Nemci postati manjina u Nemačkoj.

sl. 2Upitnik u SaksonijiNa ono što je postignuto u

Saksoniji možemo da bude-mo ponosniGlasam u potpunosti

/ pre za 87%Ekonomska situacija u

Saksoniji je bolja nego u drugim istočnone-mačkim saveznim pokrajinama 70%

Trebalo bi više novca uložiti za nemačko jedinstvo nego za integraciju stranaca 58%

Nakon ponovnog ujedinjenja dve nemačke države višestruko je učinjena nova nepravda 58%

Istočni Nemci su u Nemačkoj građani drugog reda 44%

Upitnik dimapa; „Sachsen-Monitor” po nalogu Saksonske vlade; 1006 upitani-ka od 20. jula do 24. avgusta 2017.

Izvor: Der SPIEGEL, Nr. 36/1. 9. 2018, p. 14.

35

kati14 ove stranke. Par aluzivnih primera biće dovoljno da ilustru-ju ukrštanje identitetskog okvira pošiljalaca i recipijenata izbornih poruka kroz prizmu istorijskog, kulturnog i ideološkog nasleđa:

14 Kako za AfD ni jedna agencija u Nemačkoj nije pristala da radi predizborne plakate, AfD je angažovala američku reklamnu agenciju Harris Media, koja je radila za Donalda Trampa i britansku antievropsku stranku UKIP, SPIEGEL Online, 26. 08. 2017, www.spiegel.de (pristupljeno 20. 11. 2018.)

Sl. 3 Novi Nemci? Pravimo ih sami.Izvor: https://cdn.afd.tools/wp-content/uploads/sites/111

/2017/07/ls_neue_deutsche. jpg

Sl. 4 „Burka? Radije bikini.”Izvor: http://cdn2.spiegel.de/ima-ges/image-1185645-galleryV9-pk-

nq-1185645.jpg

Sl. 5 „Sa 18 će se Lili još više radovati što su njeni roditelji glasali za AfD.”

Izvor: https://cdn.afd.tools/si-tes/2/2017/03/17172011/Plakat-A

0-Lili-724x1024.jpg

36

Na mnogim plakatima AfD-a nailazilo se na slogan: „Nemačka, usudi se!”15 Alternativa za Nemačku je ono za šta CDU (Hrišćansko--demokratska Unija) misli da nije nemačka alternativa. Jasno je pro-tivljenje aktuelnoj imigracionoj politici, uvećavanju broja stanovnika Nemačke, naročito imigrantima iz Afrike i s Bliskog istoka. Poruka predizbornih slogana AfD-a glasi: „Nema islamizacije. Mi podrža-vamo nemačke tradicije.” Dok plakat sa sl. 5 sa sloganom „Sa 18 će se Lili još više radovati što su njeni roditelji glasali za AfD” pogađa porodicu, udvara se roditeljima i od njih traži glas, a plakat sa sl. 6 predstavlja primer čiste manipulacije16, dotle plakat 7 odslikava kam-panju Alternative za Nemačku o kriminalitetu migranata, kao mo-gućem generatoru podrške ekstremnoj desnici i jačanju AfD-a, na-ročito nakon talasa nasilja nad ženama u novogodišnjoj noći 2015/16 u Kölnu17, a veliki broj krivičnih prijava za seksualno nasilje i ra-zbojništva nad ženama imale su za posledicu vrtoglav rast podrške

15 Nem. Trau dich Deutschland.16 Sofi Šol je bila član tajnog udruženja „Bela ruža”, koje se nenasilnim sredstvi-

ma borilo protiv nacionalsocijalističkog režima u Nemačkoj u vreme Drugog svetskog rata. Ona i njen brat Hans su optuženi i osuđeni za izdaju, kada su uhvaćeni kako dele letke na Univerzitetu u Minhenu. Pogubljeni su zajedno sa svojim profesorima. Sofi Šol je posvećen nemački film iz 2005. „Sofi Šol — poslednji dani”.

17 Nije slučajno da je AfD upravo Keln izabrala za predstavljanje političkog pro-grama stranke.

Sl. 6 „Sofi Šol bi glasala za AfD” Izvor: https://image.stern.de/7288780/16x9-940-529/8a568c6b 7972a9aa49d2c35085cc4633/Yd/afd.jpg

sl. 7

37

Alternativi za Nemačku. Interesantan je podatak da zvanična stati-stika kriminaliteta uopšte ne poznaje kategoriju „migranti”, već ra-zlikuje kategorije nemačkih državljana i stranaca u koje spadaju svi oni koji u Nemačkoj imaju boravište, odnosno prebivalište, ali ne i državljanstvo, da bi se 2015. uvela potkategorija „doseljenici”18. „Ra-tio ovog rešenja jeste izbegavanje drugih nepodesnih pojmova koji su u češćoj upotrebi, poput ’izbeglica’, budući da među doseljenicima ima i mnogo onih koji to nisu, ili ’migranata’, zbog upotrebe pojma kojim se opisuju nemački državljani sa tzv. migracionim poreklom (Migrationshintergrund).”19 Bližim istraživanjima kriminaliteta mi-granata kojim se bavi prethodno citiran rad došlo se do rezultata ko-ji jako relativizuju statističke podatke kojima se služi Alternativa za Nemačku, za širenje straha i mobilisanje novih pristalica, naime da naizgled alarmantne brojke kriminaliteta migranata, 154.188 regi-strovanih krivičnih dela 2015. kada je u Nemačku ušlo preko mili-on migranata, i čak 248.748 krivičnih dela 2016. kada je došlo če-tiri puta manje migranata, odnosno da osumnjičeni migranti čine 9% ukupnog broja osumnjičenih lica u Nemačkoj u 2016. godini, nisu tako kritične kada se čitava slika sagleda u širem kontekstu.20 Ilustracije radi, par dramatičnih razlika iz pomenutog rada u prilog tezi o relativizaciji podrazumeva, između ostalog, poređenje popu-lacije migranata sa stanovništvom u Nemačkoj (dok 89% populaci-je migranata čine osobe mlađe od 40 godina, dotle je takvih osoba u Nemačkoj približno 43%; strukturu polova (populaciju migrana-ta čini gotovo 67% muškaraca, što dalje znači da je čak 2/3 ukupne populacije migranata muškog pola, dok je broj žena u Nemačkoj ve-ći za skoro dva miliona od broja muškaraca) i niz drugih varijabli21.

Kako ne bi došlo do pojednostavljene percepcije ove stranke u po-gledu razloga njenog nastanka i mobilisanja članstva, važno je istaći ono što je, doduše, napomenuto na početku rada, naime da su i eko-nomski razlozi mnoge Nemce odveli u krilo radikalnog AfD-a, ali da ipak kritika migrantske politike Angele Merkel ostaje kohezioni element koja partiju drži zajedno.

Sa druge strane, Alternativa za Nemačku nije jasno profilisana, zapravo je veoma heterogena. Iako se zalaže za slobodnu konkuren-ciju, ličnu odgovornost, zaštitu svojine, slobodu ugovaranja, slobod-no tržište, jasna pravila o odgovornosti i odbacuje zahteve za pove-ćanje poreza, što govori o o liberalnoj orijentaciji22, AfD se percipira

18 v. Lazar Glišović, „Uticaj migrantske krize na političke prilike u Saveznoj Re-publici Nemačkoj”, Politički život, januar 2018, br. 15, pp. 77–87.

19 Ibd.20 Ibd.21 Ibd.22 v. Andreas Kemper koji je objavio više publikacija o antidemokratskim ten-

dencijama AfD-a podseća da ta stranka u početku nije bila takva. Bernd Luc-ke osnovao je AfD sledeći neoliberalni projekt, v. Andreas Kemper, Rechte Eu-ro-Rebellion. Alternative für Deutschland und Zivile Koalition e. V., Münster: edition assemblage 2013.

38

kao velika narodna partija malog čoveka. Da još uvek postoji jako neoliberalno krilo u Alternativi, pokazuje i slučaj ekonomiste Alice Weidel, koja u AfD-u vodi programsku komisiju stranke i zalaže se za ukidanje poreza na imovinu, što je osnovni zahtev neoliberalnih teoretičara. Moglo bi se reći da Alternativa za Nemačku istovreme-no zastupa konzervativne, nacionalno-konzervativne i ekonomsko-li-beralne vrednosti. Među članovima AfD-a postoji i veliki broj onih koji su ekstremno antimuslimanski orijentisani i koji pokušavaju da relativizuju nemačku prošlost poput Björna Höckea23, šefa tirinškog ogranka AfD-a. Što se spoljne politike tiče, AfD se zalaže za Evro-pu suverenih država koje sarađuju na partnerskoj osnovi, a ne, kao što je to sada slučaj, u okviru Evropske unije. Protive se i spoljnotrgo-vinskim ugovorima, pa su prema tom pitanju slični politici američ-kog predsednika Trumpa. Takođe se zalažu za hitno ukidanje sank-cija Ruskoj Federaciji i za tesnu saradnju sa Moskvom. Nedelju dana pred parlamentarne izbore za 19. saziv Bundestaga, na kanalu „Ru-sija 1” ruske televizije emitovan je reklamni spot Alternative za Ne-mačku na ruskom jeziku, namenjen Nemcima koji su se nakon sloma SSSR-a i nakon pada Berlinskog zida vratili u svoju matičnu domo-vinu. Takvih ljudi je oko dva miliona u Nemačkoj i oni predstavlja-ju dobrim delom i jaku osnovu biračkog tela AfD-a.

Rastu desničarskog populizma u Nemačkoj, između ostalog, do-prinose štampani mediji oživljavanjem starih stereotipa o islamu i muslimanima i njihovom prilagođavanju novom vremenu i oklono-stima, a nova knjiga Thila Sarrazina „Neprijateljsko preuzimanje”24 dodatno podgrejava antiimigrantske sentimente u Nemačkoj i Evro-pi. Podnaslov je rečit: „Kako islam sprečava napredak i ugrožava dru-štvo”. Naslovne stranice političkog magazina Der Spiegel i naslovi Sarrazinovih knjiga najbolje ilustruju ovaj doprinos rastu desničar-skog populizma:

23 Pored velikog broja rasističkih izjava, Höcke je predložio da bi Nemačka treba-lo da prekine sa tradicijom „priznavanja i ispaštanja zbog svoje nacističke pro-šlosti”. Pretilo mu je izbacivanje iz stranke, ali se isto nije dogodilo. v. Tilman, Steffen, Höcke darf bleiben? Egal, ZEIT Online, https://www.zeit.de/politik/deutschland/2018–01/afd-bjoern-hoecke-parteiausschluss-parteischiedsgericht (pristupljeno 26. 11. 2018.)

24 Thilo Sarrazin, Feindliche Übernahme. Wie der Islam den Fortschritt behin-dert und die Gesellschaft bedroht, FinanzBuch Verlag, 2018. Prethodna knjiga bivšeg socijaldemokrate i ministra finansija Berlina Sarrazina Nemačka ukida samu sebe/Deutschland schafft sich ab izazvala je burnu polemiku u Nemačkoj. Dok su jedni u Sarrazinovoj kritici doseljeničke politike i njihove integracije u nemačko društvo videli rasističke elemente, drugi su ga slavili kao čoveka koji je konačno progovorio o tabuima.

39

Sa lingvističko-politikološkog aspekta interesantna je zbog uspona desničarskog populizma sve češća upotreba zaboravljenih pojmova iz doba nacionalsocijalizma u Nemačkoj, poput „prenaseljenost stranci-ma”25 koji izražava strah o tome da će Nemci postati manjina u vla-stitoj domovini ili pak „etnički”26 koji označava pripadnost jednom narodu ali se koristi u cilju isticanja superiornosti germanske rase.

25 Nem. Überfremdung, v. napred istraživanje javnog mnjenja u Saksoniji26 Nem. völkisch

Sl. 8. Naslovne stranice magazina DER SPIEGEL pre i posle migrantske krize, Nr. 13 od 26. 02. 2007. (Meka Nemačka. Tiha islamizacija) i Nr. 16 od 14. 4.

2018. (Da li je to još moja zemlja? Opravdana briga, preteran strah — faktori debate o islamu i domovini)

Sl. 9 Naslovi Sarrazinovih knjiga: „Neprijateljsko preuzimanje”, „Nemačka ukida samu sebe”, „Novi teror vrline”.

40

Pored desničarskog populizma pomenimo i pokret „Ustani”27, ko-ji je pokrenula Sahra Wagenknecht, potpredsednica stranke „Levi-ce” u nemačkom parlamentu, kojoj se prebacuje levičarski populi-zam.28 Cilj pokreta je da zastupa glas radnika, izbori se za njihova socijalna prava i ujedini podeljene partije levice u Evropi. U odnosu na Alternativu za Nemačku koja imigrante percipira kao opasnost za očuvanje nacionalnog identiteta, pokret „Ustani” mogao bi da bude prihvatljiv onim građanima čija su socijalna prava ugrožena, ali ko-ji ipak neguju neke vrednosti levice u smislu očuvanja ljudskih pra-va. Nije, međutim, isključeno ni sinergijsko spajanje desničarskih i levičarskih populizama, jer i levičarski populisti u imigrantima vide opasnost za svoja radna mesta ili penzije.

Na temu populizma i migrantske krize u Nemačkoj vredno je po-menuti rezultate nedavno objavljene studije „Barometar populizma 2018”, o najnovijim istraživanjima populizma u Nemačkoj, koje su sproveli Robert Vehrkamp i Wolfgang Merkel iz Naučnog centra za društvena istaživanja u Berlinu (WZB) i Fondacija Bertelsmann29. Prema rezultatima navedene studije populizam raste, pre svega u po-litičkom centru, biračko telo u Nemačkoj je sve sklonije populizmu, a svaki treći birač u Nemačkoj (30,4%) je populista, što je za 4 pro-centa više od prethodne godine. U isto vreme se grupa birača koji ne-maju populističke stavove smanjila na 32,8% (2017: 36,9). Nivo obra-zovanja obrnuto je proporcionalan u odnosu na populističke stavove. Naime, što je nivo obrazovanja veći, to je populistička orijentacija ni-ža. Najveća pomeranja studija beleži u političkom centru, gde dolazi do najvećeg porasta i najmanjeg pada populističkih stavova, čime je populizam prema izjavi koautora studije, profesora Wolfganga Mer-kela „trojanski konj AfD-a u političkom centru”.30

O fenomenu populizma, njegovim različitim pojavnim formama, a pre svega u odnosu na demokratiju, ostaje da se promišlja u kontekstu Rodrikove hipoteze prema kojoj demokratija, nacionalna suverenost i globalizacija mogu koegzistirati samo ako se jedna od njih limitira.31

27 Nem. „Aufstehen”28 „Wir sind nicht Teil des Establishments”, Deutschlandfunk, https://www.

deutschlandfunk.de/linke-sammlungsbewegung-aufstehen-wir-sind-nicht-teil--des.694.de.html?dram:article_id=427182 (pristupljeno 25. 11. 2018.)

29 Robert Vehrkamp, Wolfgang Merkel, Populismusbarometer 2018. Populisti-sche Einstellungen bei Wählern und Nichtwählern in Deutschland 2018, https://www.bertelsmannstiftung.de/…/ZD__Studie_Populismusbarometer_2018. pdf (pristupljeno 10. 12. 2018.)

30 Ibid.31 Dani Rodrik, Das Globalisierungs-Paradox. Die Demokratie und die Zukunft

der Weltwirtschaft. Beck, München, 2011.

41

Literatura

Barsch, Matthias, Baumgärtner, Maik et al., „Wer das Sagen hat”, Der SPIEGEL, Nr. 36/1. 9. 2018.

Dahrendorf, Ralf, „Acht Anmerkungen zum Populismus”. Transit, Volume 25, 2003, pp. 156−163.

Glišović, Lazar „Uticaj migrantske krize na političke prilike u Saveznoj Republici Nemačkoj”, Politički život, br. 15, 2018.

Kemper, Andreas Rechte Euro-Rebellion. Alternative für Deutschland und Zivile Koalition e. V., Münster: edition assemblage, 2013.

Mudde, Cas, „The Populist Zeitgeist”. Government and Opposition, Volume 39, Issue 4, 2004.

Müller, Jan-Werner Was ist Populismus?, Suhrkamp, Berlin, 2016.Rodrik, Dani, Das Globalisierungs-Paradox. Die Demokratie und

die Zukunft der Weltwirtschaft. Beck, München, 2011.Rot, Klaus, Od socijalizma do Evropske unije. Ogledi o svakodnevnom

životu u jugoistočnoj Evropi, Biblioteka XX vek, Beograd, 2012.Sarrazin, Thilo, Feindliche Übernahme. Wie der Islam den Fortschritt

behindert und die Gesellschaft bedroht, FinanzBuch Verlag, 2018.Schmitt, Carl, Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der

Souveränität, 8. Aufl., Duncker & Humblot, Berlin, 2004.Zürn, Michael; „Autoritarni populizam vs. otvoreno društvo — nova

linija sukoba? Ekonomski, kulturni i politički razlozi i preporuke”, boll. brief DEMOKRATIJA&DRUŠTVO #5, Oktobar 2018.

Internet izvori

Vehrkamp, Robert/ Merkel, Wolfgang Populismusbarometer 2018. Populistische Einstellungen bei Wählern und Nichtwählern in Deutschland 2018, https://www.bertelsmannstiftung.de/…/ZD__Studie_Populismusbarometer_2018.pdf (pristupljeno 10. 12. 2018.)

Sloterdijk, Peter „Wir haben das Lob der Grenze nicht gelernt”, https://www.cicero.de/innenpolitik/peter-sloterdijk-ueber-merkel-und-die-fluechtlingskrise-es-gibt-keine-moralische (pristupljeno 20. 10. 2018.)

„Wir sind nicht Teil des Establishments”, Deutschlandfunk, https://www.deutschlandfunk.de/linke-sammlungsbewegung-aufstehen-wir-sind-nicht-teil-des. 694.de.html?dram:article_id=427182 (pristupljeno 25. 11. 2018.)

Müller, Jan-Werner, Nova nemačka desnica, Peščanik, https://pescanik. net/nova-nemacka-desnica/ (pristupljeno 20. 11. 2018.)

SPIEGEL Online, 26. 08. 2017, www.spiegel.de (pristupljeno 20. 11. 2018.)Steffen, Tilman, Höcke darf bleiben? Egal, https://www.zeit.de/

politik/deutschland/2018–01/afd-bjoern-hoecke-parteiausschluss-parteischiedsgericht (pristupljeno: 30. 11. 2018.)

42

Ljiljana Glišović

Populism in Germany and Migrant Crisis

In its post-war history, Germany successfully resisted the tempta-tions of right-wing populism, even banning it by law, but the atmos-phere of division caused by vigorous public debates about the legit-imacy and success of the current migrant policy lowered the moral threshold of German society. There is no longer an exceptionality of the German party system, a historically conditioned immunity to the establishment of radically right-wing political parties. This pa-per investigates the impact of the migrant crisis on the rise of right-wing populism in Germany, if the protests in Kemnitz at the end of August 2018 caused by the murder of a German citizen suspected of two migrants, are a significant moment in German political his-tory, showing that Germany is not able to resist the temptations of right-wing populism and, ultimately, to what extent the strength-ening of populism and specifically of the right-wing populist par-ty Alternative for Germany is based on anti-Islamic politics and the current migrant crisis, as well as what distinguishes populism in Germany from populist movements and populist parties in Europe.

Key words: populism, migrant crisis, Alternative for Germany, right-wing populism, Islamophobia, antimigrant politics

43

Nermina Mujagić*

Populizam kao prepreka održivosti, profesionalnosti i etičnosti

javnih univerziteta

Autonomija univerziteta je preduvjet ne samo zdravog društva, im-perativ bez kojeg nije moguće razgovarati o demokratskim procesima. U zemljama sa demokratskim deficitom, tehnokratskom i tržišno ori-jentiranom politikom, populizam se javlja i kao reakcija na nedovrše-ne demokratske tranzicije. Iako nam se činilo da su obrazovanje i auto-nomija univerziteta dobar zalog, dobra osnova za ponovno razmišljanje evropskih, prosvjetiteljskih ideja, događa se da isti ne može da se obra-čuna sa duhom današnjeg vremena koje osporava da razmišljamo o pro-cesima koji se odvijaju pred našim očima. To su narativi krize, sukoba koji nam otežavaju kritičko razmatranje. Vjerujući da populizam mo-že biti i dio mainstream politike, analiza reforme sarajevskog univerzi-teta nam je pokazala da je populizam i postmodernistički diskurs koji je prisutan i u obrazovnim politikama.

Ključne riječi: populizam, politika, mediji, obrazovanje, univerzitet, kolonizacija države, ideologija, Bolonja, reforma

Populizam sa predstavničko-teorijskih stajališta

Zapažanja da živimo u doba nezapamćenog populizma tjera nas da postavimo istraživačko pitanje o tome da li je moguće odvojeno promatrati politički i medijski populizam. Niz je autora koji po-pulizam razumijevaju prije svega kao ideologiju. Tako holandski autor Cas Mudde kojem su u fokusu naučnog interesovanja poli-tički ekstremizmi i populizmi u EU i SAD, tvrdi da je populizam opasna prijetnja liberalnoj demokratiji. Populizam je za njega „pa-tološka forma”, „pseudo i post-demokratska konstrukcija zasnova-na na korupciji demokratskih ideala”, „patologija zapadnih demo-kratija” ili tanka ideologija, bauk koji proganja svijet.1 Pored ovih negativnih konotacija koje su prevladavajuće u politič-

koj teoriji, imamo rijetkih autora koji tvrde da je populizam ozbilje-nje demokratije. Margaret Canovan u svojim radovima o historijskim oblicima populizma donosi ispravan zaključak da populizam nala-zimo i u redovima desnice i ljevice. Ona, sasvim suprotno od veći-ne teoretičara, populizam vidi kao „pozitivan izazov demokraciji”.2

* Nermina Mujagić je redovna profesorica na Fakultetu političkih nauka, Uni-verziteta u Sarajevu. nermina.mujagic@fpn.unsa.ba

1 Vidi opširnije u: Cas Mudde, „The populisti Zeitgeist.” Government&Opposi-tion, 2014, 541–563.

2 Margaret Canovan, Populism, Harcout Brace Jovanovich, New York, 1981.

UD

K 3

21.6

4:37

8(49

7.6)

44

Ona tvrdi da tamo gdje su demokratije krute, statične, populizmi ih pokreću. Ovaj pristup populizam izvlači iz tradicionalnog pristupa, štaviše, on se hoće pokazati kao modernistički jer na populizam gle-da kao na jednu vrstu strujanja koja demokratiji udahnjuje novi ži-vot. Da li je to uistinu tako, ili možemo govoriti samo o jednoj za-nimljivoj znanstvenoj fikciji koja doprinosi imaginaciji u mišljenju, koja otvara jedan važan analitički uvid ali je daleko od realne politi-ke, jer populizam kao oblik direktne participacije nije uvijek progresi-van kako autorica zaključuje. Problemi sa populizmom nastaju upra-vo u tome što su isti i antiinstitucionalni. Naša namjera jeste upravo da u ovom tekstu pokažemo kako populisti nemaju poštovanje pre-ma demokratskim institucijama, odnosno kako na njih gledaju kao na „taktičku vrijednost” samo da bi postigli populističku nakanu.

Znatan dio komunikoloških teoretičara na populizam gleda kao na stil medijske komunikacije, jer ako zanemarimo značaj medija u savremenom svijetu u oblikovanju populističkih naracija, onda će ovaj uvid biti nepotpun. Mediji, namjerno ili ne, pružaju informaci-onu sredinu u kojoj se povećava populizam.

Međutim, i u oblasti komunikoloških nauka primjećujemo znat-ne promjene. Dok se u prvoj polovini 20. stoljeća moglo govoriti o privatnoj i javnoj sferi, kao i o distinkciji između ozbiljnih i tablo-idnih medija, druga polovina 20. i prva 21. stoljeća se pokazuju kao vrijeme u kojem nije moguće praviti takve razlike. Njemački komu-nikolog Benjamin Krämer potvrđuje da su tabloidni mediji po svo-joj prirodi bliski populističkim idejama, ali i da su kvalitetni mediji generalno pogodni za populizam, posebno u periodima krize, nesi-gurnosti i socijalnih tenzija.3 Ako se složimo sa Krämerom, onda po-pulizam kao komunikacioni stil „nikada nije simbolično neutralan: njegov izbor je objašnjavan strateškim ciljevima i funkcijama legiti-macije”.4 To u konačnici znači da mediji doprinose „populističkom duhu”, te da one nisu prijemljive samo lijevim i desnim politikama, kako se obično navodi u teorijama o populizmu, nego i meinstream političarima. Da li bi onda mogli kazati da je svijet u kojem živimo svijet transformacije, i to one koja izaziva zebnju, a tiče se prelaska reprezentacijske u prezentacijsku demokratiju.

Njemački politolog Jan Werner Müller nas podsjeća da preispita-mo stavove o uvriježenom mišljenju o tome da su populističke stran-ke prvenstveno protestne. Međutim, one kad su na vlasti nisu nu-žno „proturječne”, tj. ne znači da će protestirati same protiv sebe. Navodeći primjere Chaveza iz Venecuele, Recep Tayyip Erdoğana iz Turske, Müller iznosi tvrdnju da se i nakon izborne pobjede popu-listi nastavljaju ponašati kao žrtve, a „većina se ponašaju poput zlo-stavljanih manjina”.5 Često uz diskurs teorija zavjere ili diskurs mo-

3 Benjamin Krämer, „Media Populism: A Conceptual Clarification and Some Theses on its Effects”. Communication Theory, 24 (1) 2014, str. 50.

4 Isto, str. 45.5 Jan Werner Müller, Šta je populizam?, TIM press, Zagreb, 2017, str. 50.

45

rala/moralisanja, populisti polariziraju i pripremaju narod za nešto što se opisuje kao ni manje ni više nego „sučeljavanje apokaliptičnih razmjera”.6 Situaciju koju proglašavaju kriznom ili egzistencijalnom prijetnjom koriste za legitimaciju populističke vladavine. Nije rijet-kost da tu legitimaciju dodatno učvršćuje tzv. medijska ili auditorij-ska demokratija. Viktor Orbán iz Mađarske redovno daje intervjue za mađarski radio kako bi stvorio napetost estetskom proizvodnjom „bliskosti s narodom”. Ovi primjeri ilustriraju moderne procese ko-lonizacije države koja se proizvodi „diskriminatorskim legalizmom” koji se vodi sloganom „mojim prijateljima sve, neprijateljima zakon”.7 Već pomenuti Orbán i njegova stranka Fidesz težila je transformaci-ji Zakona o javnim službama kako bi na „nestranačke i birokratske položaje mogli postaviti lojalne kadrove”.8 Fidesz iz Mađarske, kao i stranka Pravo i pravednost (PiS) Jarosława Aleksandera Kaczyńskog iz Poljske hitro su mijenjale procedure postojećih sudova, te su se imenovali novi suci. Poslije toga krenulo se na medije, tj. na njihovu nezavisnost koja je uslovljena korektnim pisanjem u korist interesa nacije. Nakon toga je uslijedila kontrola obavještajnih službi, što je rezultiralo odlikovanjem države prema vlastitom političkom ukusu i vlastitoj političkoj slici.

Ovakve strateške konsolidacije itekako su poznate u državama ko-je su nastale nakon raspada Jugoslavije, kada su novi nacionalni re-žimi stvarali države po svojoj mjeri. Karakteristika nacionalističkih, balkanskih populista ogledala se u tome što njihove nakane nisu bile tajne, naprotiv ogledale su se u transparentnosti i zarobljavanju jav-nog prostora, kao i interpretacije određenih tema i događaja u tom prostoru. Jedna od njih tiče se obrazovanja, njegove reforme, i uni-verziteta i njegove autonomije. Može li populizam biti prepreka odr-živosti, profesionalnosti i etičnosti javnih univerziteta? Univerzitet se ovdje poima kao institucija sa stanovitom autonomijom spram po-litičke svakodnevne djelatnosti. Definirajući tako univerzitet, ostaje nam da usvojimo definiciju populizma koja ga određuje i kao jedan oblik ideologije, i kao specifičan komunikacioni stil. Ova određenja idu u pravcu toga da ovim pristupom treba popuniti jednu prazni-nu koja je očigledna u društvenim naukama, a koja, koliko je meni poznato, nije na ovaj način problematizirana. Studija slučaja Sarajev-skog univerziteta, čija je reforma intenzivirana prošle godine, kada je donesen novi Zakon o visokom obrazovanju, pokazat će nam spre-gu između političkog i medijskog populizma koji ima snagu ne samo da se stavi na lijevi ili desni blok, nego da objedini mnoštvo subjeka-ta, da bude mainstream, i instrument/sredstvo kreiranja Univerzite-ta po modelu, marksistički kazano, iskrivljene svijesti.

Ideološka konformizacija univerziteta uvjetuje na području cije-le Bosne i Hercegovine unutaruniverzitetsku transformaciju nauke i

6 Isto7 Isto, str. 54.8 Isto, str. 53.

46

obrazovanja. U studiji Kriza Univerziteta i perspektive mladih nauč-nika u BiH, koju potpisuje austrijski sociolog Bodo Weber, u Bosni i Hercegovini etnonacionalizam dominira nad znanstvenim diskur-sima, a etnicizirane kulturne nauke (historija, književnost, filozofi-ja) doživljavaju svoj uspon i izvan akademskog prostora9. Bosansko-hercegovački filozof Asim Mujkić u svom tekstu Uloga univerziteta u modernom društvu — ‘Bolonja’ pod znakom pitanja na sličan na-čin problematizira stanje u obrazovnom sistemu u BiH, polemizira-jući čuvenim Bloomovim pitanjem koje glasi: kakav tip bića želimo da proizvedemo našim obrazovnim sistemom?10

Tako nas autor podsjeća na Bloomove spoznaje: „Svaki obrazov-ni sistem (…) želi proizvesti određeni tip ljudskog bića (…) uvijek je važan politički sistem koji treba građane koji su u skladu s njegovim fundamentalnim principom. Demokratsko obrazovanje, priznalo se to ili ne, želi i treba muškarce i žene koji će imati ukus, znanje i ka-rakter što podržava demokratski režim.”11

Komercijalizacija visokog obrazovanja u Bosni i Hercegovini je tek u zametku, ali se univerziteti, kako tvrdi autor, polako prepušta-ju „aproprijaciji od strane novorazvijene oligarhijske mreže političke moći koja se razvila unutar novog dejtonskog ustrojstva”.12

Javni univerziteti su impregnirani u ideološku matricu centara et-nopolitičke moći, i tome su se opirali, sve do nedavno, sarajevski i tu-zlanski univerzitet, kao iskre emancipatorske i kritičke misli u BiH.

Konačno ideologiziranje bosanskohercegovačkog univerziteta, po-sebno sarajevskog, izvedeno je upravo populističkom retorikom koju je provodila sarajevska vlada, posebno u toku priprema Zakona o vi-sokom obrazovanju. Reforma visokog obrazovanja u Kantonu Sara-jevo praćena je populističkom retorikom mainstream politike. Ide-ološko discipliniranje univerziteta počelo je perverznim narativom o transformaciji univerziteta i njegovoj depolitizaciji, koja je vođena imperativom procesa kao što su „bolonjizacija”, „evropeizacija”. Iako se bolonjska reforma u BiH i u njezinom susjedstvu provodi u dru-gačijem kontekstu od ostalih evropskih sredina, njezini rezultati su podjednako deprimirajući. Prihvatajući ideju „nepolitiziranih huma-nističkih nauka”, bosanskohercegovačka vlast je sebi dala za pravo da misli za univerzitet, umjesto da stvori potrebne uslove da univerzi-tet misli. Upravo u procesu „bolonjizacije” naših univerziteta, popu-lizam možemo razumjeti istovremeno na dvije razine: kao ideologij-ski proces i kao specifičan komunikacioni stil.

9 Bodo Weber, Kriza univerziteta i perspektive mladih naučnika u Bosni i Herce-govini. Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2017, str. 13.

10 Asim Mujkić, „Uloga univerziteta u modernom društvu — ‘Bolonja’ pod zna-kon pitanja”, Zbornik radova, III Savjetovanje: Reforma visokog obrazovanja — primjena bolonjskih principa u Sarajevu. Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu, 2010, 44–56.

11 Allan Bloom, The Closing of the American Mind. Simon&Schuster Inc, New York, 1988, str. 26

12 Mujkić, cit. djelo, str. 46.

47

Prateći Vin Dajkovo određenje ideologije kao specifične mentalne predstave koja predstavlja zajednička vjerovanja za sve, homogene čla-nove društva, Wirth i saradnici tvrde da se manifestacija populizma kao „tanke” ideologije ogleda u stavovima prema narodu, elitama i preraspodjeli moći. Prema tom stavu, tanko definisanje podrazumi-jeva tri segmenta: „stvaranje pozitivne slike o homogenim ljudima, plasiranje negativne slike o elitama koje se krive za probleme i vizi-ju raspodele vlasti u kojoj narod uživa potpuni suverenitet, a elite su oslobođene svog uticaja”.13

Definisanje populizma kao „pune” ideologije određuje ko je uklju-čen ili ko je isključen iz tih grupa”.14 „Puna” ideologija uvodi treći konstitutivni element gdje „populizam predstavlja ideologiju koja su-protstavlja čestite i homogene ljude protiv skupa elita i opasnih drugih koji su zajedno opisani u pokušavanju oduzimanja prava suverenom narodu, vrednosti, prosperiteta, identiteta i mogućnosti da se čuju”.15

U analizama populističkog diskursa često se dogodi da zaboravi-mo da populisti, i nije važno koji (desni ili lijevi), nemaju povjerenje u one institucije koje imaju stanovitu autonomiju spram političke sva-kodnevne djelatnosti. Univerzitet jeste jedna takva institucija i često je na meti populista i zbog toga što ima tendenciju da je autonoman, i zbog toga što se profesori/intelektualci/istraživači doživljavaju kao elitisti — a populizam je u svojoj osnovi antielitistički. No, u nekim situacijama populisti na vlasti nisu antiinstitucionalni u cjelini, ne-go su jedino protiv onih institucija koje prema „njihovom mišljenju ne proizvode moralno (a ne empirijski) ispravne političke ishode”16 pa bi mogli reći da oni nemaju problema sa institucijama koje su di-zajnirane po njihovoj mjeri ili, da budem precizna, po mjeri stranaka koje populisti predstavljaju. Politička praksa usložnjava ovo raspozna-vanje jer populizam dovodi u vezu i s demokratijom. Hans Vorländer navodi da populizam i demokratija imaju istu referentnost, posebno u odnosu na pojam naroda.17 Autor navodi pet karakteristika koje populizmu daju specifičnu strukturu. Prvo, populizam se semantič-ki većinom poziva na „narod” i/ili „malog čovjeka”. Cijela retorika populizma se svodi na podjelu javnosti na „mi” i „oni”. Treće, „oni” uvijek dolaze iz establišmenta, neke posebne klase ili elite. Populi-zam tako živi od efekata antiestablišmenta, tj. od antielitističkog dis-kursa. Četvrto, homogenost je primarna populistima jer takve tvrd-nje istovremeno korespondiraju s namjernim efektima isključenja,

13 W. Wirth, F. Esser, M. Wettstein, S. Engesser, D. Wirz, A. Schulz, & C. Schem-er, The appeal of populist ideas, strategies and styles: A theoretical model and re-search design for analyzing populist political communication. NCCR Work, Zu-rich, 2016, str. 40.

14 Isto, str. 9.15 D. Albertazzi & D. McDonnell, „Introduction: The Sceptre and the Spectre.”

u: Twenty-first century populism, uredio D. & McDonnell, D., 2008, str. 2.16 Müller, cit. djelo, str. 69.17 Hans Vorländer, „O odnosu populizma i demokracije — skica”, u Anali, Go-

dište VII. Hrvatsko politološko društvo, Zagreb, 2011, str. 242.

48

separiranja, pravljenja razlike između nas i njih. U tom kontekstu, nastoje se izbrisati socijalne, ekonomske, kulturne i političke razli-ke. Na kraju, peta karakteristika populizma prema Vorländeru jeste uspostavljanje strukture poretka koji ima vođu i svoje sljedbenike.

Dakle, populizam i demokratija se ne mogu usuglasiti ni sa pred-stavničko — teorijskih stajališta, jer populizam u svojoj srži počiva na iluziji jedinstva u sebi samome. Njegova fikcija homogenog poli-tičkog jedinstva podstiče logiku koja ideju razlike i drugoga elimi-nira iz predstave o demokratiji. Zato moderne demokratije, kao što nam preporučuje Vorländer „moraju ustrajati na tome da se pluralnost vrijednosti i interesa može uskladiti pro tempore jedino putem nužno konfliktnih procesa oblikovanja volje i odlučivanja. Demokracija se zasniva na ideji otvorenog društva koje se od slučaja do slučaja inte-grira preko političke razine, a populizam na imaginaciji zatvorenog i homogenog kolektivnog jedinstva koje svoj neposredni izlaz nalazi u navodno jedinstvenoj narodnoj volji” (Vorländer, 2011; 244). Za-to je populizam saputnik masovne moderne demokratije i u određe-nim situacijama može da bude prijetnja demokratiji, posebno ako je kombiniran sa medijskim populizmom.

O univerzitetu

Već dugi niz godina zapadni intelektualci ukazuju da se iza pa-ušalnog korektnog odgovora na pitanje: kakav se tip ljudskog bića proizvodi unutar bolonjskog procesa, krije infiltracija neoliberalnog kapitalizma. Pozivanje na bolonjske principe, u našem regionu pod-sjeća na davnašnje direktive Centralnog komiteta.18 Kroz demisti-fikaciju populizma koji stanuje i u naučnim institucijama, mogu se razotkriti procesi koji se odvijaju ispred nas samih. Da li „strateško upravljanje naukom” proizvodi „suštinsku protivrječnost” koja nas vodi u predvorje jednoumlja, i to onog najgore vrste, unutar kojeg više neće biti moguće postavljati provokativna pitanja koja su pred-uslov za svako kritičko mišljenje?

Ako gledamo iz humboltovske perspektive, normativni ideal za razvoj nauke jeste razvoj društvene klime u kojoj bi ona bila praksa spoznaje koju ne određuju ideološke struje. Kao takav, univerzitet je mjesto izvan faktora kao što su vlast, tržište, javno mnijenje. Da li je uopće moguće imati takav jedan univerzitet, kada znamo da su bo-lonjski principi daleko od smisla i da na svojevrstan način degradira-ju znanje jer ga komercijaliziraju, tražeći da naučno istraživanje bude uslužna djelatnost različitim ekonomskim praksama.

18 Asim Mujkić, „Uloga univerziteta u modernom društvu — ‘Bolonja’ pod zna-kon pitanja.” Zbornik radova, III Savjetovanje: Reforma visokog obrazovanja — primjena bolonjskih principa u Sarajevu. Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu, Sara-jevo, 2010, 44–56.

49

Na ovoj prvoj razini otkriva se jedan opći evropski trend: zna-nje postaje roba; studentima se nude kratki pedagoški seminari koji su usmjereni na tržišnu osposobljenost — univerzitet postaje mjesto uslužne djelatnosti, a studenti mušterije. Dalje, primjećujemo svoje-vrsno raslojavanje visokog školstva (prekomjerne predavačke obave-ze, marginalizacija naučno-istraživačkog rada u formiranju nastavnih modula…). Mujkić je mišljenja da je nužno razmišljati o prevazila-ženju „imperativa” društvene korisnosti iz kojeg se uvijek po pravi-lu krije imperativ akademske apologije vladajuće ideologije. Politič-ki pritisci na univerzitet umanjuju i njegovu financijsku održivost i vode nas zaključku da univerziteti postaju večernje škole neoliberal-nog doba. Kad tržište bude ispred akademskog ideala onda je na dje-lu „teorija neobrazovanosti” koja se uvlači bolonjizacijom. Univerzi-tet koji opslužuje tržište i njegove potrebe nije ništa drugo nego, što nas upozorava Pierre Bourdieu, proces „upadanja komercijalističke logike u svaki stadij proizvodnje i cirkulacije kulturoloških dobara”.19

S obzirom na to da i univerzitet dijeli životni prostor sa ostalim ustanovama, nauci su potrebna financijska sredstva da bi se razvija-la, no kako i kome reći: dajte nam novac i ne očekujte da zastupa-mo vaše ideje i stavove. Saopćiti to baš tako, bez snebivanja u jav-nosti i među političkom elitom, znači da su se stekli uslovi u tom društvu za postojanje akademske slobode i univerzitetske autono-mije. Sve dok postoji stid što tako nešto pitamo i konstatiramo zna-či da sredina, a ni mi, ne razumijemo smisao građanskog univerzite-ta, koji po Habermasu glasi: „financirate instituciju visokog učenja koja će ustrajno propitivati temelje na kojima počivate”. Financijska ovisnost, praksa nas na to već odavno upozorava, društvene nauke je podijelila na dvije sfere: akademsku i kvazi-akademsku — koja je uvijek bliska političkoj nomenklaturi i koja dizajnira zakone kako bi ograničila moć nepopulista, tj. onih koji su protiv svakog stranačkog zaposjedanja zakona i ustava.

Univerzitet u Sarajevu

Bosanskohercegovačko društvo daleko je od tog normativnog ide-ala demokratskog znanja, pa tako i politologije, a donošenjem novog Zakona o visokom obrazovanju20 kojeg je donijela Skupština Kanto-na Sarajevo, na sjednici održanoj 31. 07. 2017. godine, društvena kli-ma za razvoj nauke pogoršana je na gotovo svim nivoima; najprije na relaciji koju možemo označiti: vlast vs. znanje; potom u odnosu kojeg možemo prepoznati kao potrebu vlasti da kontrolira visoko-školske ustanove (kroz imenovanja i upravne odbore), te na trećoj,

19 Pierre Bourdieu, Firing Back/Against the Tyranny of the Market 2. Verso, Lon-don, New York, 2013. str. 67.

20 Zakon o visokom obrazovanju Kantona Sarajevo, Sl. nov., XXII-broj 33; 01–02–25016/17

50

vrlo značajnoj razini koja se tiče interakcije koju vlast uspostavlja da bi ohrabrila ili podstakla nastavno-naučni proces. Štaviše, čini se da je ona zapravo i pokazala univerzalne/bolonjske tendencije degrada-cije znanja, i nemoć bosanskohercegovačke akademske zajednice da se odupre proizvodnji ljudskog bića po mjeri neoliberalne države.

Iako je nacrt zakona prividno probudio akademsku zajednicu, mnogobrojne sporne odredbe su ostale u usvojenom zakonu iz više razloga, među kojima je onaj odlučujući — znanost se nalazi na „plat-nim spiskovima nacionalnih država i međunarodnih organizacija”21 (Katunarić, 2003: 20), ili platnim spiskovima kantonalnih vlada. Bi-lo je pitanje vremena kada će država ili neka korporacija preko svojih političkih nomenklatura posegnuti i za visokim obrazovanjem, i kada će započeti komercijalizacija visokog obrazovanja. Rezultati bolonj-ske reforme su deprimirajući jer je postati članom upravnog odbora univerziteta još uvijek političko pitanje, kao što je i proces donoše-nja odluka o dodjeli državnih financijskih sredstava za istraživačke projekte. Ako još tome dodamo svojevrsno raslojavanje visokog škol-stva, dominaciju etnonacionalizma znanstvenim diskursom, preslo-žene birokratske procedure prijava i odbrana magistarskih i doktor-skih radova, političke pritiske na univerzitet koji umanjuju njegovu financijsku održivost, onda je naša zabrinutost za autonomiju, ne sa-mo univerziteta nego i naučne djelatnosti opravdana.

Nažalost, kroz svoju historiju BiH je imala više nesretnih nego sretnih saveza nauke i politike, a posljednje uplitanje države/kan-tona u oblast visokog obrazovanja možda će ostati zabilježeno kao najnesretnija epizoda. Javno kriminaliziranje univerziteta od pred-stavnika kantonalne vlasti konstantno nas sjeća na pojavu dvaju fe-nomena koje bi valjalo i znanstveno istražiti. Jedan se tiče odsustva snažnih političkih ideja, istinskih političkih autoriteta, individual-nih i javnih sloboda, koji bi se zauzeli za autonomiju univerziteta i akademske slobode; i drugi koji implicira da je vlast u Kantonu Sa-rajevo jedna snažna legura autoritarne, personalizirane, nepismene vladavine koja ima tendenciju da kontrolira i kažnjava visokoškolske ustanove za prekršaje u enormnim iznosima. Tako Članovi 17222 i 17323 predviđaju novčane kazne u iznosu od 5.000 do 15.000 KM.

Za spoznaju zbiljskih potreba bosanskohercegovačkih građana, bez sumnje nam je potrebna politička misao koja će stalno razotkrivati i raskrinkavati ideologijske mehanizme etnopolitičkog poretka post-dejtonske Bosne i Hercegovine, nasuprot ideološkom nalogu koji že-li državotvorno mišljenje i nauku. Okvirni zakon o visokom obrazo-vanju — koji je uveden da koordinira institucije visokog obrazovanja u BiH (koje su uređene na entitetskom i kantonalnom nivou) isto-vremeno nalaže provedbu Bolonjske deklaracije (evropeizacija) ali i

21 Vjeran Katunarić, Sporna zajednica: novije teorije o naciji i nacionalizmu, Za-greb, 2003, str. 20.

22 Član 172 23 Član 173

51

ne zadire u ratno nasljeđe etnopolitičke arhitekture koja je iznjedri-la niz diskriminatornih praksi u oblasti obrazovanja (npr. „dvije ško-le pod istim krovom” — nacionalizacija kojoj prethodi potpuna et-nička fragmentacija).

Proturječni (ili cinično kazano istoznačni) procesi tzv. europeiza-cije i tzv. nacionalizacije objedinjeni su u novom Zakonu o visokom obrazovanju, po kojem je Univerzitet potpuno prepušten provincijal-noj, malograđanskoj, populističkoj nomenklaturi. Iako su postojali znakovi otpora — koji su bili vidljivi dok je trajala javna rasprava o Nacrtu Zakona o visokom obrazovanju — emancipatorska i kritič-ka misao koja je dolazila sa sarajevskog, a prije toga i sa tuzlanskog univerziteta je izgubila bitku jer amandmani koji su dostavljani nisu uvaženi u skupštinskoj proceduri.

Ako je suditi po narativima u javnom prostoru, primjećujemo ne-dostatak humanističkih intelektualaca, onih koji, kako kaže R. Ror-ty, ne mogu prihvatiti ideju „nepolitiziranih humanističkih nauka”. U modi su ovi salonski i boemski intelektualci, prvi su isključivo ve-zani za univerzitetske katedre ali baš i nisu intelektualci, jer svetost režima kao ni „historijski zadatak naroda” ne bi doveli nikada u pi-tanje, dok boemski su izvan tog sigurnog mjesta univerzitetske pla-će jer žive u otvorenom nezaštićenom prostoru, koji im je sužen za djelovanje. Informatičko društvo iznjedrilo je i grupu onih koji sve generaliziraju, tako da nema više specijalista za određena pitanja, pa u našoj sferi imamo generaliste ili tumače političkih odluka (mo-dernim riječnikom kazano: analitičare). To su oni željni slave, koje Cozer uspoređuje s „gladi za novcem kao odlučujućim čimbenikom mnogih karijera”.24

Javni intelektualaci su — oni koji nastupaju isključivo u vrijeme ideologijsko političkih kriza ili prekretnica (Orwel, Sartr), oni ko-ji su nepokolebljivi kao što je bio K. Poper, Raymond Aron ili Isha-ia Berlin, oni, kako kaže Esad Ćimić, koji su stvaratelji čiji su umovi ispunjeni kritičkim nabojem ili oni koji društvu pristupaju iznova, otkrivajući umnije i čovječnije mogućnosti25. Ne želim da sporim činjenicu da je bosanskohercegovačkoj akademskoj zajednici potreb-no više intelektualnog angažmana, ali ne smije ostati nezabilježeno i da je lokalna vlast producirala „vladavinu neznanja kao znanja”26 te da je ista dala si za pravo da „misli za univerzitet, nego da stvori sve potrebne uslove da univerzitet misli”.27

Privatne inicijative (posebno uočljive u otvaranju privatnih univer-ziteta u kojima se etablirana vlast školuje) prezentirane su u javnom

24 Luis Cozer, „Intelektualac kao slavna osoba”, Evropski glasnik, XI, Zagrab, 2006, str. 251.

25 Esad Ćimić, Intelektualci i suvremenost: skica pokušaja tipologije društvenog an-gažmana intelektualca. Zagreb, 2005, str. 8–9.

26 Nerzuk Ćurak, Od Erosa do Polemosa, Biblioteka Memorija, Sarajevo/Zagreb, 2018, str. 226.

27 Isto, str. 235.

52

prostoru kao konačni obračun sa univerzitetom u kojem pojedini dekani imaju visoke plate, a da su najbolji studenti na biroima za za-pošljavanje i slično tomu. Iako postoji jedan mali dio naučnog opu-sa koji se suprotstavlja istinama koje etnopolitički poredak nameće, činjenica jeste da je dio akademske zajednice skliznuo na kolosijek apologije i dezangažmana.

„Fabricirale su se afere, zastrašivanje je vršeno stalnim financij-skim inspekcijama. Svi ti postupci stvorili su uslove za ovaj posljednji korak; potpuno preuzimanje univerziteta i njegova puna instrumen-talizacija u službi vladavine etnonacionalne oligarhije iza koje čuče stvarni razlozi: tu instrumentalizaciju treba provesti zarad usko-par-tikularnih, grupno-interesnih ciljeva dominantne elite s ciljem ovla-davanja mjestima statusne moći profesora, dekana, rektora, pozicija-ma s kojima se može raspolagati ili trgovati kao sa javnim resursom u međupartijskim ili međuklanovskim preslagivanjima, a potom ovla-dati intelektualnim i financijskim tokovima javnog univerziteta”.28

U populističkom svijetu, pluralizam, koncept javnog dobra je la-žan jer je apstraktan, njihove mentalne, partikularne, stranačke, lo-kalne orijentacije imaju tendenciju da postanu „homogene” bez da ih iko legitimira i prepozna kao takve.

Imajući to u vidu, možda je lakše si objasniti zahtjeve kantonal-ne vlade koja je prošle godine krenula u otvorenu hajku protiv sara-jevskog univerziteta, predstavljajući ga u javnosti kao dio kriminal-nog sistema kojeg treba administrativno i financijski disciplinirati i „uskladiti sa tržišnim zahtjevima”.

Na svaki upit o nagloj ekspanziji privatnih univerziteta, i davanja suglasnosti na programe istih bez minimuma standarda i normati-va koji se traže u visokom obrazovanju, stizale su kvalifikacije, eti-kete: ili ste teški ili apstraktni, ili trebate neku vrstu medicinske po-moći jer ste destruktivni i živite u nekom svom ružičastom balonu, ne poznajete realan svijet. A realan svijet jeste da: Mi smo vlast, i mi imamo pravo da upravljamo svime, pa tako i univerzitetom. Čak ako su vam argumenti legalističke naravi, ako kažete da nametnuti Za-kon nije usaglašen ni sa Okvirnim zakonom o viskom obrazovanju, kantonalna malograđanština će izbjeći teške teme. Nažalost, i pored sjajnih analiza na koje su upozoravali predstavnici nekih fakulteta i sindikat Univerziteta, kantonalna vlast se nije udostojila da napravi samorefleksiju, da uvidi da je u ovom slučaju ona ta koja pali kuću, i pri tom pronalazi krivca u nastavnicima, profesorima, učiteljima.

Analiza diskursa koji je dolazio od aktualne politike, koja je na-vodno odlučila ubrzati proces reforme visokog obrazovanja, imala je elemente i tanke i pune ideologije, i praćena je specifičnim strategij-skim populističkim diskursom koji je bio obojen demagogijom i pro-pagandom. Ne samo da je taj diskurs bio praćen pojednostavljivanjem

28 Asim Mujkić, „Blažen u svom neznanju kantonalni um nastavlja da se sramo-ti”, www. avangarda, 2017. http://avangarda.ba/detaljno.php?id=207, datum pristupa 21. 11. 2018.

53

i isključivanjem svih pluralizama, već se isticao po tome što je odba-cio složenosti društvenih pojava. Tako je sarajevski univerzitet sagle-dan kroz prizmu crno/bijelo, pa je i subjekte društvene prakse podi-jelio na dobre („mi nepogrešivi narod”) i loše („oni„/intelektualci). On je naravno poništio sva stručna mišljenja o procesu obrazovanja u Bosni i Hercegovini.

Bosanskohercegovački slučaj discipliniranja univerziteta, preko po-pulističkog diskursa, potvrdio je našu tezu da populizam jeste ideo-logija, i ne pojavljuje se samo kao postmoderni politički diskurs, već je kao specifičan komunikacijski stil prisutan i u kulturi, u umjet-nosti, kulturnim politikama EU, u reformama visokog obrazovanja.

Bibliografija

Albertazzi, D. & McDonnell, D.„Introduction: The Sceptre and the Spectre.” U Twenty-first century populism, uredio D. & McDonnell, 2008, 1–15.

Bloom, Allan. The Closing of the American Mind. Simon&Schuster Inc, New York, 1988

Bourdieu, Pierre. Firing Back/Against the Tyranny of the Market 2. Verso, London, New York, 2013

Canovan, Margaret. Populism. Harcout Brace Jovanovich, New York, 1981.Cozer, L.„Intelektualac kao slavna osoba.”

Evropski glasnik, XI, Zagreb, 2006.Ćimić, Esad. Intelektualci i suvremenost: skica pokušaja tipologije

društvenog angažmana intelektualca. Zagreb, 2005Ćurak, Nerzuk. Od Erosa do Polemosa. Biblioteka

Memorija, Sarajevo/Zagreb, 2018.Katunarić, Vjeran. Sporna zajednica: novije teorije

o naciji i nacionalizmu, Zagreb, 2003.Krämer, Benjamin. „Media Populism: A Conceptual Clarification and Some

Theses on its Effects” Communication Theory, 24 (1) (International Communication Association, Volumen 27, Issue 4), 2014, 42–60.

Mudde, Case.„The populisti Zeitgeist.” Government&Opposition, 2014, 541–563.

Mujkić, Asim.„Blažen u svom neznanju kantonalni um nastavlja sa se sramoti.” www. avangarda, 2017. http: //avangarda. ba/detaljno. php?id=207 — datum pristupa 21. 11. 2018.

— „Uloga univerziteta u modernom društvu — ‘Bolonja’ pod znakon pitanja.” Zbornik radova, III Savjetovanje: Reforma visokog obrazovanja — primjena bolonjskih principa u Sarajevu. Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu. Sarajevo, 2010, 44–56.

— „Univerzitet u Sarajevu: S onu stranu Bolonje i Centralnog komiteta”, Odjek, Sarajevo, 2014

Müller, Jan Werner, Šta je populizam? TIM press, Zagreb, 2017.Vorländer, Hans. „O odnosu populizma i demokracije — skica” u: Anali,

Godište VII. Zagreb: Hrvatsko politološko društvo, Zagreb, 2011.Weber, Bodo. Kriza univerziteta i perspektive mladih naučnika u

Bosni i Hercegovini. Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2017.Wilfried Rohrich, Wolf-Dieter Narra. Politika kao znanost

— jedan pregled. Informator, Zagreb, 1989.

54

Wirth, W., Esser, F., Wettstein, M., Engesser, S., Wirz, D., Schulz, A., & Schemer, C. The appeal of populist ideas, strategies and styles: A theoretical model and research design for analyzing populist political communication. NCCR Work, Zurich, 2016.

Nermina Mujagić

Populism as an Obstacle to the Sustainability, Professionalism and Ethics of Public Universities

University autonomy is a prerequisite not only for a healthy so-ciety, but an imperative without which is not possible to talk about democratic processes. In democratic, technocratic and market-ori-ented societies, populism also occurs as a reaction to unfinished democratic transitions. Although it seemed to us that education, and university autonomy is a good basis for re-thinking European, enlightenment ideas. These are the narratives of the crisis, conflicts that make it difficult for us to think critically. Believing that pop-ulism can also be part of mainstream politics, the analysis of the reform of the Sarajevo University has shown us that populism is a postmodernist discourse which is also present in education policies.

Key words: populism, politics, media, education, university, state colonization, ideology, Bologna, reform

55

Milan Podunavac*

Politički narativi o Evropi i izazovi populizma

Ovaj rad reflektuje političku ideju Evrope i četiri politička narati-va: liberalni (ljudska prava i konstitucionalizam); državu, demokrati-ju i revoluciju. Na bazi vodećih narativa političke i konstitucionalne teorije (Habermas, Brunhost, Greem, Nagel, Diaz, Mauss) autor bra-ni normativni zahtev za uspostavljanjem narativa o političkoj Evropi.

Ključne riječi: Evropa, liberalizam, državnost, demokartatija, revolucija

Normativno stajalište

Ovaj rad nosi u sebi osobiti normativni zahtev za obnovom teorijske rasprave o utemeljujućim principima političke ideje Evrope. Ovaj je normativni zahtev odgovor na osobitu krizu i normativnu ispra-žnjenost tehnokratskog koncepta Evrope/EU i političke dinamike koja narušava temeljne evropske vrednosti (populistički režimi cen-tralne Evrope, rast i etabliranje političke desnice koja pokriva iz-među deset i trideset posto biračkog tela u zrelim demokratijama, perpetuiranje i normalizacija autokratskih režima u „novim drža-vama” na prostoru Balkana). Na paradigmatičan način ga izražava globalni projekt nemačkog SPD pod normativno robusnim naslo-vom „Restart Europe”. Projekt vode, uz Jirgena Habermasa, dvo-je najsnažnijih teoretičara demokratije na političkom polju levice, Volfgang Merkel i Gisele Švam (Schwam). Na neki način obnavlja se rasprava koja je na polju liberalno-republikanske teorije vođena prije deset godina. To su godine kada se nakon donošenja Povelje o osnovnim pravima (Charter of Fundamental Rights) i Konven-cije o budućnosti Evrope (Convention on the Future of Europe), dokumenta koja su bila uvod u konstitucionalizaciju „European Politity”, pokreće snažna rasprava o „političkoj formi Evrope — Evropa kao politička forma”, kako ovu raspravu na paradigmati-čan način sažima Viktor Perez-Diaz (Victor Perez-Diaz) u studiji koja nosi isti naslov.1 Diaz čitavu ovu raspravu vidi kao samo-razu-mevanje evropske političke moderne i deo političkog projekta koje građani Evrope oblikuju unutar zajedničkog horizonta značenja”. Ovo je svakako vreme najsnažnijih rasprava o političkoj Evropi.

* Univerzitet Donja Gorica, Humanističke studije; milan.podunavac@udg.edu.me1 Victor Perez-Diaz, „The Political form of Europe-Europe as political form”,

Constelation, 2004.

UD

K 3

21.6

4:33

0.82

(4)

56

Habermas vodi debatu s Diterom Grimom (D. Grimm) o politič-kom i ustavnom identitetu Evrope, odgovarajući na njegove kritike da EU/Evropa nema poseban konstitucionalni identitet. Evropa, da podsetim na argumentaciju D. Grima, nema zajednički jezik, zajedničku političku kulturu i zajedničko polje političke javnosti. Ovo je jedna dosta tvrda komunitarna koncepcija.2 Ova Grimova koncepcija imala je pristalice i među drugim političkim teoretiča-rima levice kao što su Klaus Ofe (Offe) i Siedentop koji u gotovo euro-skeptičkom traktatu upozorava da „historija Evrope i formira-nje nacionalnih država (nation-state) živi unutar njezinih različitih političkih kultura. Svaki pokušaj da se ove kulture menjaju previ-še brzo uzrokovalo bi razaranje civilnog duha koji u Evropi danas postoji”.3 Haberams pripada drugoj normativnoj školi koja unutar vrednosti „evropskog ustavnog patriotizma” traga za onim vredno-stima koje u osnovi odgovaraju na pitanje: „šta je to što mi Evroplja-ni vrednujemo unutar evropskog političkog prostora”. „Evropski strahovi” porodili su ključne političke ustanove. Religijski ratovi izvorišta su političkog liberalizma, religijske tolerancije i religijske slobode. Veliki ratovi osvestili su vrednosti javnog mira i sigurno-sti kao prvih javnih dobara, iskustvo dva velika totalitarizma (na-cistički, staljinistički) poučilo nas je da branimo javne i političke slobode i vrednost „pravnih statusa”, na način kako je pisala Hana Arendt. Ovo je vreme kada Habermas piše možda najsnažniji rad u kome normativno brani „konstitucionalizaciju međunarodnog pra-va” i „legitimiziranje ustava svetskog društva”. Habermas, oslonjen na radove Tomasa Nagela (Thomas Nagel) i Hauke Brunkhorsta (Brunkhorst), razvija ideju o tri ključna segmenta evropske konsti-tucionalne države (državnost, demokratski ustav, solidarnost) i pita se kako da se uravnoteže imperativi političke ustavnosti i solidar-no utemeljenog zajedništva među jednakim pravnim subjektima, a da istovremeno hijerahijski organizovana vlast, proces odlučiva-nja i monopol sile ostanu u rukama nacionalnih država. „Saže-to, ja se oslonjen na moje ranije radove (Postnacionalna konstelaci-ja — M. P.) vraćam ideji ne-državno konstituisane međunarodne zajednice koja obavezuje nacionalne države da koegzistiraju zajed-no u miru i obavezuje ih da — oslonjene na sopstveni suverenitet — garantuju fundamentalna prava svojim građanima na njihovoj teritoriji”.4 Polazeći od normativnog razlikovanja statusa „kosmo-politskih građana” i statusa „nacionalnih građana”, Habermas ra-zvija ključnu tezu o „individuama (građanima) i državama kao su-bjektima svetskog ustava”. Ova teorijska matrica u osnovi prihvata konstrukciju Ingeborg Maus — jednu od najuticajnijih poznavalaca

2 D. Grimm, Which Constitution for Europe, Tuibingen, 2007.3 Siedentop, 2001.; prema V. Perez Diaz, Isto.4 Juergen Habermas, „The Constitutionalization of International Law and the

Legitimation Problems of a Constitution for World Society”, Constelation, Vol 15, Number 4, 2008.

57

političke teorije Emaneula Kanta. Međutim, Ingeborg Maus zastu-pa stanovište da simultani proces delegitimizacije nacionalnih dr-žava i potrebe za supranacionalnim politikama još uvek počiva na legitimacijskim resursima nacionalnih država. Habermas čini ko-rak više u utemeljenju svetske države (republike). „Danas, bilo koja konceptualizacija svetske politike mora uzeti kao početnu norma-tivnu poziciju individue i države kao dvije kategorije utemeljujućeg subjekta svetskog ustava. Legitimne ustavne države kao utemeljite-lji osnov su garancije politike samodeterminacije njhovih građana. Istovremeno, države u odnosu na potencijal svetskih građana (na najbolji način „patriotskih”) imaju interes da sačuvaju i unaprede nacionalne forme života sa kojima se oni identifikuju i za koje su odgovorni — na samo-kritičan način koji nadilazi njihovu nacio-nalnu istoriju. Postoji još jedan razlog zašto eksperiment „drugog prirodnog stanja” (pojam koji Habermas posuđuje od Tomasa Na-gela) mora uzeti u obzir države kao kolektivne subjekte u razma-tranje. Tamo gde nije u pitanju ograničavanje autoritarne državne moći već kreiranje i osnaženje procesa političkog odlučivanja, su-bjekti koji imaju kontrolu nad instrumentima nasilja stavljaju ih na raspolaganje politički konstituisanoj političkoj zajednici”.5 Ha-bermasova ideja o normativnom opravdanju „ustava svetske drža-ve” nadgrađuje se konstruktom „evropskog ustavnog patriotizma” koji u sebi harmonizuje temeljne vrednosti liberalnog konstitucio-nalizma (racionalno-legalnih procedura) i komunitarnog partiku-larizma (horizont etičkog samorazumevanja zajednice).6 Dve se kri-tičke nadgradnje ove Habermasove teorije posebno izdvajaju. Prva pripada Mileru (Jan-Werner Mueller) koji u radu pod istim naslo-vom (ustavni patriotizam) upozorava da je ovaj u osnovi „normativ-no prazan” (isto važi i za nacionalizam) i da mu je glavna prednost u odnosu na ostale konstrukte (liberalni nacionalizam) da pomaže razumevanju oblika građanskih privrženosti u društvima koja su, opterećena naslagama negativne prošlosti, izgubila mogućnost da naciju uspostave kao „novu zajednicu” ili su tako duboko podelje-na da je ustavni patriotizam osnovno vezivno tkivo takve zajedni-ce. Džošua Koen (Cohen) i Čarls Sabel (Sabel) dodatno radikali-zuju poziciju Vernera Milera, upozoravajući da Habermas ne može da prevaziđe osobiti metodološki nacionalizam (komunitarizam) Hegelove političke filozofije. Normativna solucija je u jednom ra-dikalnom republikanizmu. „Extra Republicam Nulla Justitia” po-ručuju ova dva autora.7 U sledećem koraku analizujemo četiri ključna narativa koja su u

temelju političke Evrope: sloboda, državnost, demokratija i revolucija.

5 J. Habermas, Isto.6 N. Beljinac, „Da li je ustavni patriotizam moguć u multikuturalnim društvi-

ma”, Godišnjak FPN, br. 6, 2011.7 J. Cohen and Ch. Sabel, „Extra Republicam null Justitia”, Philosophy and Pub-

lic Affairs, 34 (2), 2006.

58

Liberalni narativ slobode

Narativ slobode u srcu je političkog liberalizma. U temelju ovo-ga narativa je postupni proces osvajanja prava i konstitucionalizacije političke vlasti. Tokvil je prvu vrstu modernizacijskog procesa ozna-čio normativnim pojmom „republikanizacije politike”, pojašnjavaju-ći da on u političkom značenju označava „postpuno osvajanje prava”. Drugi je sažeto pojasnio u kanonskom radu Stari režim i francuska revolucija, tezom da se „evropski narodi više boje arbitrarne vlasti ne-go autoritarne vlasti”. U srcu je evropskog političkog ideala princip „legaliteta”, teza koju će sve do Maksa Vebera braniti evropska poli-tička i konstitucionalna teorija. Sve od Monteskjea, država utemelje-na na samovolji vladara je despotija. Ona ne pripada evropskoj poli-tičkoj kulturi. Druga dva narativa takođe pripadaju Tokvilu. Prvi se odnosi na Tokvilovu metaforu da je „ustav ledena voda koja hladi političku moć„; druga je metafora o konstitucionalizmu kao barki na mirnom moru koja plovi ne naginjući se ni na jednu stranu (ide-ja neutralnosti i nepristrasnosti).8 Bez liberalnih ustanova, kako je u svom poslednjem govoru pred italijanskim Senatom, čiji je član bio, poručio Gaetano Moska, naše slobode su uvek u opasnosti da budu pokradene. Istorija liberalnog narativa slobode začinje se Velikom po-veljom slobode (1215), Habeas Corpus Act (1679), ali i poveljama tr-govačkih gradova Baltika i podestama republikanskih gradova Me-diterana. Deklaracija o pravima čoveka i građanina (1789) rođena u Francuskoj revoluciji, temeljno menja istoriju ovih narativa, smešta-jući ih u politički prostor Evrope i dajući im univerzalnu dimenziju.

Konstitucionalizam je jedna moćna i zahtevna ideja. U srcu je nor-mativnog ideala o dobro uređenom poretku. Mada možemo govori-ti o pluralitetu normativnih ideala (umnoženi konstitucionalizam), konstitucionalizam je „generativni princip” (De Maistre) evropskog političkog poretka, on je jedna od jarkih normativnih oznaka final-ne pobede i osobite hegemonije liberalne kulture Evrope. Mada mo-žemo, kako to savremeni radovi pokazuju (M. Resenfeld), razlikova-ti nekoliko različitih formi konstitucionalizma, konstitucionalizam ima jedan zajednički element: konstitucionalizam znači vladavinu zakona, a ne ljudi. U svom osnovnom jezgru konstitucionalizam sa-drži tri karakteristike: ograničavanje vladavinske moći, privrženost principima vladavine prava, zaštita fundamentalnih prava.

Konstitucionalizam, kao i politički liberalizam, rođen je u atmo-sferi straha, okrutnosti, rata i nasilja. Konstitucionalizam je reakcija na političku leguru koja je okončala religijski rat –suverenitet apso-lutističke države. Pokazalo se da je konstitucionalizam moguć samo ako je suverena moć već uspostavljena. Ne mogu da shvatim, upo-zoravao je Tokvil, da nacija ne može da živi, a da određeni sistem centralizacije vlasti nije uspostavljen. Karl Šmit je još određeniji: ne

8 A. Sajo, Limiting Government. An introduction to Constitutionalism, CEU Press, Budapest, 1999, p. 23.

59

mogu norme postojati u haosu. Da bi pravni poredak imao smisla, normalna situacija mora postojati, mora se znati ko je suveren i ko donosi odluku da li normalna situacija postoji.9

Mada je već preliberalni otac političkog apsolutizma Žan Boden (Jean Bodin) naglašavajući da je pojam suvereniteta — apsolutne i nedeljive vlasti — njegova inovacija, upozoravao je da je suverena moć ograničena božjim zakonima, prirodnim zakonima, konstitucional-nim pravilima monarhije, a osobito strahom. Okrutan vladar uvek ugrožava državu. „Strah tiranina” ima uvek snažne ograničavajuće učinke. Moć tiranina uvek je nesigurna. On je uvek prestrašen, a ka-ko je okrutan taj je strah i veći, jer je pravo naroda na tiranicid uvek dozvoljeno. (Republika, III, 226)

Anti-apsolutistički pokreti u Evropi — Francuska revolucija maj-ka je svih pokreta — rastočili su dva temeljna postulata apsoluti-stičke vladavine. Prvi se odnosi na osnaženje individualne slobode i stvaranje uslova da ljudi vode autonomni život i ostvaruju slobodne izbore u sferi religije, familijarnog života, umetnosti, kulture, nauke; drugi je u oslobađanju društva od ograničenja i formiranju i razvo-ju distinktne sfere civilnog društva. No, ono što anti-apsolutistički pokreti nisu mogli jeste urušavanje konstrukta suvereniteta držav-nosti koji je garant javnog mira i političkog poretka. Ustav je instru-ment koji uspostavlja poredak i pozitivira konstitutivnu moć u ure-đen poredak moći. Pravni sistem što ga stvara liberalizam posmatra se kao zatvoren sistem na način kako ga je kasnije razvio Hans Kel-zen. Podsećam, sledeći Kelzena, jedinstvo naroda nije ništa drugo do jedinstvo pravnog poretka, konstitutivna moć pozitivira se u konsti-tuisanom poretku, politika u pravu. Pravni poredak je samo-uteme-ljujući, samo-legitimizirajući i samo-održivi sistem pravila. Liberal-ni pravni poredak je „bez rupa” (Neuimann), ustav ima dvostruku funkciju. Ustav organizira političku moć (poredak); ustav istovreme-no zatomljuje političku moć.10 Opštost zakona i podela vlasti imaju u osnovi tri temeljne funkcije: vladavinu građanske klase; proračun-ljivost ekonomskog sistema i sigurnost ugovora i garanciju minimu-ma slobode i jednakosti.

Pravni je sistem ranog liberalizma u osnovi organizovan oko sno-pa individualnih, političkih i privrednih sloboda, koje normativ-no brane tezu o preddržavnom karakteru ovih sloboda. Franc Noj-man (Franz Neumann) izdvaja četri formativna principa liberalnog konstitucionalizma:

„Formalna struktura pravnog sistema: te su slobode zajamčene for-malno racionalnim pravom, to jeste općim zakonima i njihovim strikt-nim provođenjem uz pomoć neovisnih sudaca, odricanjem pravno-

9 Vidi opširnije: Milan Podunavac, „Ustavni identitet i konstrukt Drugog”, u: Ustav i demokratija u porocesu transformacije (ur: M. Podunavac), Beograd, 2011.

10 Vidi temeljitije: Stephen Holmes, Passion and Constraint. On the Theory of Liberal Democracy, University of Chicago Press, Chicago, 1995.

60

-stvaralačkog karaktera sudačke djelatnosti i ignoriranjem općih kla-uzula. Materijalna struktura pravnog sistema: taj je pravni sistem bio ekonomijski sračunat na slobodnu konkurenciju. Svoj je izraz našao u koneksnim jamstvima vlasništva i slobodi ugovora i obrta. Socijal-na struktura pravnog sistema: socijalno se odnosilo na stanje u kome radnička klasa nije bila ozbiljno opasna. Politička struktura pravnog sistema: političko se odnosilo na sistem diobe i raspodjele vlasti; u Njemačkoj na stanje u kojem građanstvo nije igralo presudnu ulo-gu, u Engleskoj na sistem u kojem buržoazija određuje sadržaj za-kona, a politička je moć između krune, aristokracije i buržoazije.”11

Juristička forma što ju je stvorilo društvo slobodne konkurencije građanskog društva u Evropi zadobiva dvije osnovne forme konsti-tucionalizma: specifično njemačka forma je pravna država, specifič-no engleska forma je vladavina prava (rule of law). Prva (pravna dr-žava) počiva na osobitoj ravnoteži (paktu) ekonomski napredujuće građanske klase i politički još uvek, mada stagnirajuće, moćne ari-stokratije. U središtu ovoga je potreba građanske klase da obezbedi minimum slobode i jednakosti, sigurnost ugovora i proračunljivost ekonomskog sistema. Cena tog pakta je bila da ona još uvek ne di-ra u prirodu i karakter političkog sistema i nasleđene strukture ras-podele političke moći. U Engleskoj, pak, ova dva elementa, vladavi-na zakona i suverenitet parlamenta, povezani su. Građani svoja prava ne osiguravaju uspostavljanjem granice prema zakonodavstvu već, na-protiv, participacijom i sudelovanjem.

Oba ova pravna sistema koja u osnovi pozitiviraju dva temeljna tra-dicijska polja evropske pravne kulture, imaju jedan zajednički imenite-lj. Ako je opštost zakona temeljna forma prava, ako zakon nije volun-tas nego ratio, tada se pravu autoritarnih država mora odreći pravni karakter. Ograničena, negativna i formalna opštost zakona u libera-lizmu, ne omogućava samo kapitalističku izračunljivost, već je isto-vremeno i garant minimuma slobode. Dakako, promene u ekonom-skoj i političkoj strukturi poznog kapitalizma temeljno menjaju ove principe i dovode do radikalnih promena u pravnoj i političkoj teoriji.

Državnost

Politički narativ o državnosti i izgradnji moderne države ima dva jasna početka. Sa stanovišta intelektualne istorije političkih ideja, ovaj narativ ima svoje uporište u teoriji suvereniteta države Bodena i poli-tičkoj teoriji Tomasa Hobsa (Hobes). I teorijski i istorijski, evropska državnost i njezini ključni principi nastaju u ambijentu rata, nasilja, straha, okrutnosti i netolerancije. U središtu prve teorije je suverenitet, u središtu druge moć i sigurnost. Otuda se s pravom Boden označa-va neliberalnim ocem političkog apsolutizma (Holmes); drugi, Hobs,

11 Franz Neumann, Demokratska i autoritarna država, Naprijed, Zagreb. 1974, str. 48.

61

piscem koji je prvi razumeo kontinentalno-evropski model izgradnje moderne države. „Velika riba postaje simbol koji se povezuje s tipič-nim kontinentalnim procesom stvaranja evropskih država” (Šmit).

Boden već u uvodnim delovima Republike otkriva da je pojam drža-ve njegova ključna teorijska preokupacija. Dakako, Bodenova aspiracija nije samo teorijska. On sudeluje u političkim borbama u Francuskoj i pripada grupaciji neutralista koji se pitaju na koji način je moguće za-ustaviti rat koji je nastao kao rezultat krvavog religijskog raskola. Bo-den u Republici vidi takvu silu u neutralnoj i nepristrasnoj sili koja će duboke svetonazorske razlike ostaviti izvan javnog polja i biti do-voljno snažna da osigura opstanak društva. Rešenje je u državi oslo-njenoj na suverenu vlast koja je po svojoj prirodi: „apsolutna i trajna vlast naređivanja u državi. Nužno je definisati ovaj pojam pošto ga ni jedan politički filozof ili jurist još nije definisao, mada postojanje su-vereniteta čini glavno obilježje koje razlikuje državu od drugih orga-nizacija ili društva ljudi”. (I. 8.10) Sva prava koja zajednica ima izvo-de se iz prava da se donose zakoni. Ona sadrže pravo da se objavi rat i mir; pravo da se bude sudija u zadnjoj instanci; pravo da se smenjuju i postavljaju najvažniji magistrati; pravo da se odrede nameti podani-cima; pravo da se raspolaže novcem; pravo da se traži zakletva i lojal-nost svih podanika bez izuzetka. Međutim, kako smo to pokazali u prethodnom poglavlju, Boden na neki način upozorava da vlast suve-rena ima određena ograničenja. Vlast je ograničena prirodnim zakoni-ma, božjim zakonima, konstitucionalnim limitima monarhije, a oso-bito strahom. Ograničena suverena vlast suverena je stabilnija i jača.

Tomas Hobs je središnja figura ove tradicije. Odnos između za-štite i sigurnosti osnovno je jezgro njegove teorije. Sigurnost postoji samo u državi. Extra civitatem null securitas (Šmit). Polazište Hob-sove konstrukcije je preddržavno, nepolitičko stanje, u kome je ži-vot ljudi „jadan, kratak i nasilan„; cilj je sigurnost građanskih, ure-đenih stanja. U građanskim, uređenim okolnostima, svi su građani sigurni za svoju fizičku egzistenciju; tu vlada mir, sigurnost i red. Država je creator et defensor pacis; u njenom temelju je pactum subje-ctionis koji sažeto kaže „slažem se s tobom i ti se slažeš sa mnom da ćemo se podrediti nekom drugom, kome ćemo obojica dozvoliti da ima apsolutnu vlast”.

Šmit se, krajem tridesetih godina, pred opasnostima nacizma, vra-ća Hobsovoj političkoj teoriji (Levijatan u teoriji države Tomasa Ho-bsa), odnosno temeljnoj Hobsovoj ideji: „Državni aparat radi ili ne radi. U prvom slučaju, jamči sigurnost fizičke egzistencije, a zau-zvrat zahteva neuslovljenu poslušnost zakona prema kome funkcio-niše. Svaki dalji razgovor vodi ka ‘pretpolitičkom stanju’ nesigurno-sti u kom niko ne može biti siguran u svoju političku sigurnost. Jer pozivanje na pravdu i istinu ne rezultira bilo kojom vrstom mira, ne-go naprotiv vodi u rat, vrlo pokvaren i loš.”12

12 Karl Schmitt, Leviathan in the State Theory of Thomas Hobbes: Meaning and Failure of Political Symbol, Grenwood Press, Westport, 1966, p. 74.

62

Šmit će dakako liberalizam označiti glavnim neprijateljem drža-ve. Monteskje i njegovi sledbenici ništa ne znaju ni o državi, poret-ku i moći. U radu što ga piše nakon rata (Etika države i pluralistička država) Šmit se vraća nekim temeljnim pitanjima Hobsove i svoje teorije države. Unatoč omekšavanju nekih polazišta, Šmitov anti-li-beralizam osnovno je jezgro ove studije. „Prekrasna armatura orga-nizacije moderne države zahteva jednoobraznost volje i jednoobra-znost duha. Kada se šarenilo različitih duhova međusobno svađa i uzdrma armatura, aparat i njegov sistem zakonitosti ubrzo će se slo-miti. Institucije i pojmovi liberalizma na kojima je počivao poziti-vistički zakon postali su oružje i moć u rukama neliberalnih snaga. Levijatan u smislu mita države kao „velikog aparata” srušio se kada je načinjena distinkcija između države i individualne slobode. To se dogodilo onda kada su organizacije individualne slobode upotreblje-ne kao noževi anti-individualističkih snaga da se Levijatan raskoma-da, a njegovo meso razdeli među njima. Tako je smrtni bog umro po drugi put”.13

Kriza globalizacije praćena nasilnim učincima političke moder-ne ponovo vraća hobsijanski konstrukt države i protective obedience fomulu u središte političkog driskursa. Globalizacija straha i nasilja, religijski i etnički fundamentalizam, uzrokovali su osobitu rekonfi-guraciju suvereniteta i povratak državi sigurnosti. Moralna globali-zacija se ne događa, umesto toga imamo nacionalnu i lokalnu odbra-nu partikulariteta, jezika, kulture, tradicije.

Sve ovo objašnjava novi val populizma i desnog ekstremizma. De-sni populizam premrežio je Evropu proizvodeći klimu straha, nei-zvesnosti i nesigurnosti. Evropa se suočava sa osobitom formom pa-tologije populizma koji u osnovi razara nepisana pravila na kojima počivaju evropska društva, kako se politika oblikuje, kako se kon-senzus političkih zajednica utemeljuje, kako se fundamentalna pra-va i slobode unutar konstitucionalnog okvira čuvaju i brane. Sve to populizam definiše kao bitno antiliberalni, antipluralistički i an-tievropski projekt. Antiliberalan je zato što većinsku kulturu i ve-ćinsko mišljenje stavlja iznad individulanih prava i prava manjina. Antipluralizam populizma ukršta se sa osobitom tendencijom de-proceduralizma. Prvi razara instrument demokratskog oblikovanja volje, drugi, pak mehanizme ograničavanja i konstitucionalizacije političke vlasti.

Demokratija

Intelektualna istorija demokratije nije ni pravolinijska ni jed-noznačna. Od njezinog prvog pojavljivanja u Grčkoj, rimske repu-blike, mediteranskih gradova, do univerzalizacije demokratije kao

13 Karl Schmit, „Ethic of State and Pluralistic State”, u: Challenge of Karl Schmitt (ed: Ch. Mouffe), Verso, London, 1999.

63

legitimacijskog principa (Dal), istorija demokratije obeležena je izra-zitim prekidima i naglašenim skepticizmom o njezinom normativ-nom statusu. Gotovo svi veliki politički teoretičari Grčke postradali su od demokratije. Sokrata je država pogubila, Platon je pao u rop-stvo, Aristotel je jedva ukamao. Za Platona, demokratija je poredak koji, izgovarajući se slobodom, odustaje od svake norme koja uređu-je život ljudi i države. U demokratiji krave slobodno šetaju gradom, deca ne poštuju roditelje, žene ne poštuju svoje muževe. Demokra-tija dodeljuje statuse i zaduženja ne vodeći brigu o sposobnostima ljudi. Ona uvodi princip jednakosti među nejednake ljude. Za Ari-stotela, demokratija je izopačena vladavina koja je suprotnost polite-ji (ustavna vladavina). Ona nije vladavina svih, već samo vladavina naroda, ona je forma vladavine u kojoj se vlast ne podvrgava zako-nima. Perikle koga je Tukidid uzdigao u „učitelja demokratije u či-tavoj Heladi” prognao ga je iz Atine, oslonivši se na jednu od najsu-rovijih ustanova (ostrakizam) koju je Atina poznavala. Tukidid pod uticajem ovog nesrećnog iskustva piše čuveni tekst o hibrisu, žud-nji za vlašću, koja je energetski princip demokratije, ali i njen samo-razarajući sentiment. I veliki Solon, koji je Atinjanima dao najbolje zakone, kako nas uči Herodot, je na deset godina otišao iz Atine, iz straha od ostrakizma, pravdajući se da želi da proučava političke re-žime varvarskih naroda.

Rimska je istorija izdvojila figuru Nume Pompiliusa i Cicerona. Figuru zakonodavca i figuru političkog mislioca. Numa, koji nije Ri-mljanin, bio je posvećen filozofiji i životu u kontemplaciji. Za vre-me njegove vladavine oblikovane su i ustanovljene sve republikanske ustanove. Makijaveli, koji u Diskursima posvećuje čitav traktat Nu-mi Pompiliusu, označava ovaj period najsrećnijim periodom rimske republike, upozoravajući na jednu temeljnu stvar: političke ustano-ve moguće je utemeljiti samo u stanjima javnog mira. U vreme vla-davine Nume Pompiliusa vrata rata bila su zatvorena četrdeset i tri godine, a vrata mira otvorena isto toliko.

Ciceron je obavljao gotovo sve važnije funkcije u Rimu. Tvorac je istorijske konstrukcije republike kao „zajednice građana” (societas ci-vilis), ujedinjene zakonima i javnim koristima zajednice. U ravnote-ži moći, autoriteta i slobode video je projekt dobro uređene države. Ubijen je tokom Cezarove vladavine, a Tacitov opis Rima u vreme Ciceronove smrti jedan je od najimpresivnijih delova Anala. Grad je mrtav, forum prazan, šaloni na prozorima zatvoreni, u gradu vla-da muk. Monteskje ga je kasnije iskoristio, označavajući strah (muk grada) kao energetski princip despotije.

Politička kultura mediteranskih gradova — republika oslonjena na osobitu formu republikanske slobode/participacije, univerzaliza-ciju statusa građanstva i naglašenu ulogu „ukrasa grada” (simboli, himne, svečane pesme, gradske ceremonije) važan je deo demokrat-skog nasleđa Evrope.

Boden, otac političkog apsolutizma, upotrebljava pojam „narod-ne vladavine” kao negatvni oblik u odnosu na analizu monarhije i

64

aristokratije. Pojam „narodne suverenosti” je nemoguć. Nema suve-renosti bez pokoravanja, a u demokratiji niko se ne pokorava.

Monteskje, koji je u političku teoriju uveo pitanje o garancijama individualnih sloboda i konstitucionalizaciji političke vlasti, upozo-rava na nespojivost ovih načela sa demokratijom. Moć naroda nije sloboda naroda; moć naroda po prirodi je tiranska.

Hobs preuzima Bodenovu i Monteskjeovu kritiku demokratije, Kant pravi razliku između demokratije i republike, za Hegela uvo-đenje demokratskog načela je primer ne-umskog, čitava rana liberal-na misao je protivnik uvođenja prava glasa, upozoravajući na „demo-kratski despotizam”. (Tokvil) Tek će zrelo političko prosvetiteljstvo označiti demokratiju središnjim političkim pojmom političke teorije (Šapiro/ Shapiro). Sve od zrelog političkog prosvetiteljstva odgovor na pitanje: zašto se pokoravamo vlasti i kada prestaje naša obaveza po-slušnosti (?), ima samo jedan odgovor. To je demokratija.

Mada demokratija tek nakon Prvog svetskog rata zadobiva pozi-tivna značenja (Vajmarska republika), Rols (Rawls) u pogovoru Po-litičkog liberalizma upozorava da nijedna od konzervativnih klasa ne podržava demokratiju.

Rober Dal (Dahl) će u svom poslednjem sistematskom radu posve-ćenom demokratiji (O demokratiji) izraziti možda najrobusniji nor-mativni optimizam o demokratiji, ističući da je demokratija pobe-dila sve svoje protivnike, stare i nove. Istovremeno je upozorio da se na krilima religijskog i etničkog fundamentalizma rađa novi „nepri-jatelj demokratije”. Bauk koji kruži savremenim svetom je autoritar-ni populizam. „U poslednjoj deceniji dvadesetog veka svet je svedok velikih i nepredvidivih političkih promena. Sve glavne alternative de-mokratiji su nestale. Ranije u ovome veku predmoderni neprijatelji demokratije — centralizovana monarhija, nasledna aristokratija, oli-garhija zasnivana na ograničenim pravima — izgubili su legitimnost u očima javnosti. Glavni antidemokratski režimi dvadesetog veka — komunizam, fašizam, nacizam — nestali su u ruinama rata, ili kao Sovjetski Savez, urušili se iznutra. No, da li je demokratija konačno zadobila podršku naroda u čitavom svetu? Teško. Antidemokratski pokreti i ideologije nastavljaju da žive, najčešće udruženi sa fanatič-nim etničkim nacionalizmom i religijskim fundamentalizmom.”14

Globalni val populizma glavna je opasnost po demokratske insti-tucije. Mada populizam ima mnogo lica, nema sumnje da u dana-šnjoj Evropi populizam se najčešće označava njegovom najsnažnijom formom — desni populizam.

Mada je populizam sporan pojam i predmet ozbiljne teorijske kon-testacije, opšte je mesto da je populizam anti-status quo diskurs ko-ji pojednostavljuje političko polje simboličkom podelom društva iz-među „mi” i „oni”. Podela između naroda i drugih definiše političku prirodu populizma. Antagonizam je centralno svojstvo politike, po-što se kroz antagonizam politički identiteti konstituišu i radikalne

14 R. Dahl, On Democracy, Yale Univ. Press, N. Haven, 1998, p. 4.

65

alternative u odnosu na postojeći poredak artikulišu. Naglašeno se to čini u političkim ili ekonomskim terminima, ponekad i u kombi-naciji, kao što su „oligarhija”, „plutokratija”, „političke elite”, vašing-tonski insajderi itd. Konstrukt „naroda” kao aktera koji je siroma-šan, deprivilegovan, marginalizovan i isključen iz političkog polja i distribucije ekonomske i političke moći, osnovno je jezgro populizma.

Populizam je istovremeno odgovor na jednu neoliberalnu hege-moniju i neoliberalni (proceduralni) konstrukt demokratije. Ključ-na konsekvenca neoliberalne hegemonije je izmeštanje ključnih odlu-ka koje se odnose na život političke zajednice izvan političkog polja. Tradicionalne političke partije pokazuju nesposobnost da se suoče sa socijetalnim problemima i to objašnjava izmeštanje ovih proble-ma iz političkog u pravno polje. Ova supstitucija političkog legalistič-kim, ima veoma negativne posledice u funkcioniranju demokratije.

Uz sve ovo, zaključili bismo da je osobita moralizacija političkog diskursa o populizmu koja ide ruku pod ruku sa post-političkom i post-demokratskom perspektivom i naglašavanje isključivo „reakci-onarnog karaktera” populizma — neproduktivna. Bar su dva razlo-ga koja upućuju na ono što Etjen Balibar (Etienne Balibar) naziva „pozitivni populizam”. Populizam, makar i na destruktivan način, ukazuje na element narodne kontestacije oko moći i osobitu formu otpora konstruktu neo-liberalne demokratije, na važnost „glasa ne-moćnih”, bez čega politika i demokratija ostaju reducirane na teh-nokratski konstrukt „governance” koji ne nudi nikakvu normativnu alternativu političkom društvu. Sve ovo upućuje na to da je norma-tivna poruka ovoga traktata — neohodnost obnove i osnaženja teo-rijske diskusije o demokratiji.

Revolucija

Četvrti narativ o političkoj moderni Evrope je narativ o revoluci-ji. Danas se on na neki način najmanje prepoznaje kao konstitutiv-na komponenta političke moderne. Ili se sve što se događa označa-va rodnim pojmom revolucije (protesti, pokreti, migracije itd.) ili se, kako je govorio Fukujama, radi o „kraju istorije” ili pak „poslednjoj konceptualnoj revoluciji” o kojoj nas informiše Ričard Rorti (Rorty).

Narativ o revoluciji, kako to nagoveštava Abe Sjejes (Sieyes) u ka-nonskom radu Šta je treći stalež, podseća na potiskivanje jednog po-četka drugim, na osobito stanje kolektivne akcije kojom se usposta-vlja normativno superiorno stanje poredaka u odnosu na postojeći poredak. Revolucija je uvek priča o početku, novom poretku ili dis-kurs o identitetu. Na takvo razumevanje upućuje ono poznato mesto u kome Sjejes nagoveštavajući supstituciju „osnivačkih mitova”, prin-cipom političke jednakosti, piše kako se „treći stalež ne treba boja-ti pogleda u prošlost”. Oslobođena francuska nacija će osnažiti sebe, ne ugledajući se u snagu galskih i rimskih mitova. To u osnovi i nije ništa drugo do utemeljenje „istinskog” osnova nacije koja legitimizira

66

novi početak i novo političko načelo konstitucije (jednakost). Na ne-ki način, kako to pokazuje Fire (Furet) na delu je osobita linearna istorija ljudske emancipacije koja na neki način zadobiva svoj nasta-vak 1917. godine. „U momentu kada Rusija — na dobro ili loše — preuzima mesto Francuske, kao nacija koja je avangarda istorije, po-što ona nasleđuje od Francuske i političkih ideologija osamnaestog veka ideju nacije izabrane za revoluciju, istoriografski diskurs o dve revolucije se međusobno prepliće. Boljševici stiču jakobinskog pret-ka, jakobinci se kandiduju za anticipatora boljševika”.15 Francuska revolucija, koja je na neki način „majka političke kulture”, koja ra-đa novi poredak, ima različita lica: rojalističko, liberalno, jakobin-sko, anarhističko.

Dovršićemo ovaj trakat o revoluciji Tokvilovim razumevanjem dve velike revolucije, francuske i američke. Tokvil je u svom poznatom radu Stari režim i revolucija pisao drugačiju istoriju revolucije zasno-vanu na kritici revolucionalne ideologije. Razumevanje Francuske re-volucije video je kao osobitu formu iluzije Francuza o sebi. Obraća-jući se savremenicima, pisao je: „Mislite li da je Francuska revolucija bila iznenadni raskid sa našom nacionalnom istorijom? U realnosti ona je bila plod naše prošlosti. Ona je kompletirala ono što je učinila monarhija.” Otuda i njegovo normativno upozorenje da svaka forma istorijskog i konstitucionalnog kontinuiteta zakonito rađa autoritarne političke forme. Kategorija kontinuiteta centralna je za razumevanje Tokvilovog razumevanja revolucije. Na primeru Francuske on poka-zuje osobitu povezanost adminstrativne centralizacije koja je dovrše-na unutar političkog polja staroga režima i „republikanizacije poli-tike” koju će politički označiti kao postupni proces osvajanja prava. Tokvil temeljno kritikuje istoriju revolucije zasnovanu samo na sa-morazumevanju revolucionara.

Tokvil ovu formu konceptualnog okvira demonstrira i na analizi Američke revolucije. Opšte je mesto da je pre pojave Tokvilovog ra-da Demokratija u Americi, Amerika bila razumevana kao dete Evro-pe. Tokvilova argumentacija koja u središte stavlja ideju političke jed-nakosti i demokratije (demokratske revolucije) temeljno menja ovo stanovište. Amerika, poručuje Tokvil Evropljanima, nije dete Evro-pe, već njezina budućnost.16

Proces promena u postkomunističkim društvima označen je ide-jom povratka osnovnim vrednostima velikih revolucija Francuske i Amerike. U ovim promenama se, međutim, naglašava samo liberal-no jezgro ovih promena, o čemu nam svedoči naslov verovatno naju-ticajnijeg rada koji je naspisan. Brus Akerman (Bruce Ackerman) pi-še po uzoru na istoriju američkog konstitucionalizma kanonski rad Budućnost liberalne revolucije (Future of Liberal Revolution) nagla-šavajući povratak postkomunističkih društava liberalnoj političkoj

15 F. Furet, Interpreting the French Revolution, Cambridge, 1981, p. 6. 16 A. Tocqueville, Stari režim i revolucija, Zagreb, 1994.; A. Tocqueville, Demo-

kratija u Americi, Novi Sad, 2004.

67

ideologiji. Osobita vrsta liberalne i demokratske regresije u ovim dru-štvima (Centralna Evropa i Baltik središte su neliberalne Evrope). Sve ovo govori o nužnosti obnove normativnih rasprava o temeljnim na-rativima koji su oblikovali političku Evropu. To je i označeno kao osnovna osa ovoga rada.

Literatura

Beljinac, N. „Da li je ustavni patriotizam moguć u multikuturalnim društvima”, Godišnjak FPN, br. 6, 2011.

Cohen J. and Sabel, Ch. „Extra Republicam null Justitia”, Philosophy and Public Affairs, 34 (2), 2006.

Dahl, Robert, On Democracy, Yale Univ. Press, N. Haven, 1998.Furet, F., Interpreting the French Revolution, Cambridge, 1981.Grimm, D., Which Constitution for Europe, Tuibingen, 2007.Habermas, J. „The Constitutionalization of International Law

and the Legitimation Problems of a Constitution for World Society”, Constelation, Vol 15, Number 4, 2008.

Holmes, Stephen, Passion and Constraint. On the Theory of Liberal Democracy, University of Chicago Press, Chicago, 1995.

Neumann, Franz, Demokratska i autoritarna država, Naprijed, Zagreb. 1974.Perez-Diaz, Victor, „The Political form of Europe —

Europe as political form”, Constelation, 2004.Podunavac, M., „Ustavni identitet i konstrukt „Drugog”, u Ustav i

demokratija u porocesu transformacije (ur: M. Podunavac), Beograd, 2011.Sajo A., Limiting Government. An introduction to

Constitutionalism, CEU Press, Budapest, 1999.Schmit, Karl, „Ethic of State and Pluralistic State”, u: Challenge

of Karl Schmitt (ed: Ch. Mouffe), Verso, London, 1999.Schmitt, Karl, Leviathan in the State Theory of Thomas Hobbes: Meaning

and Failure of Political Symbol, Grenwood Press, Westport, 1966.Tocqueville, A., Demokratija u Americi, Novi Sad, 2004.Tocqueville, A., Stari režim i revolucija, Zagreb, 1994.

Milan Podunavac

Political Narratives on Europe and the Challenges of Populism

The paper reflects the political idea of Europe and four political narratives: liberal narrative (human rights and constitutionalism); statehood; democracy and revolution. Based on leading narratives of political and constitutional theory (Habermas, Brunhost, Greem, Nagel, Diaz, Mauss) the author defends a normative demand for es-tablishing narratives on political Europe.

Key worlds: Europe, liberalism, statehood, democracy, revolution

69

Nina Kecojević*

Violent Extremism in the Western Balkans:

A Challenge to European Security

The Western Balkans region has always been an area of great geopo-litical and geostrategic importance both to the state and non-state ac-tors. Following the civil wars which profoundly marked the last years of the 20th century, the countries in question entered the phase of tran-sition, characterised by profound socio-political paralysis, economic cri-sis and hampered consolidation of the rule of law. The inadequacy of the social environment and inefficiency of the systems were crucial in creating the necessary prerequisites for the growing importance of re-ligion, and nowadays for the success of Islamist propaganda in the re-gion. As well as the neighbouring European countries, the region did not stay immune to the influence of the extremist narrative of the Islam-ic State in Syria and Iraq, resulting into a growing trend of departures towards the conflict zones in the Middle East. Despite the efforts made in relation to harmonization of — legal and operative frameworks ac-cording to internationally accepted instruments and standards entailed by the UN and EU strategies, the counter-terrorism response remains still inadequately due to the lack of knowledge and experience of the states when it comes to dealing with violent extremism. The transna-tional character and effects of the threat posed by returning fighters and “-Unaccomplished émigrés”, and as well as the fact that no country is immune to it, make the reinforcement of information-sharing platform and cooperation on European and international level as being impera-tive prerequisites for the creation of a stable counterterrorism response.

Key words: violent extremism, radicalization, foreign fighters, jihad-ism, the Western Balkans

Terrorism is not a new phenomenon, it is its modus operandi that has changed over time. Deeply entrenched into connective tissue of — modern culture, the evolution of — terrorism has been a profoundly transformative process, which — assumed many fac-es, ranging from the Anarchist wave in 1880s, Anti-Colonial and New Left Wave in 1960 s. In the purview of the timeline and grada-tion, identified by David C. Rapoport, even though the first three waves of modern terrorism did share a religious component, reli-gion itself has not been a determining factor and ideological plat-form of their actions. It was only with the arrival of the fourth wave that religion became exalted both as a source of moral jus-tification of extremist deeds and a sum of principles upon which

* Univerzitet Donja Gorica, Humanističke studije; nina.kecojevic@live.com

UD

K 3

23.2

84:2

8(49

7-15

)

70

the New World would be created.1 Unlike the previous forms of modern terror, which combined both ethnic and religious elements but whose separatist aspirations were primarily focused on creat-ing a secular state, the logic of the religious wave was profound-ly rooted into the postulates dictated by Islam. The beginning of the new Islamic century in 1979 and two major political events, namely the Iranian Revolution and Invasion of Afghanistan, cre-ated the necessary premises for the establishment and emancipa-tion of terrorist organisations which indelibly changed the face of international terrorism.2 On September 11, 2001, the mankind be-came acquainted with the most notorious and operable terrorist organisation known to the contemporary world — Al Qaeda. At the time, the affirmation of Al Qaeda and several other terrorist groups (such as GIA or al-Gama’a al Islamiyya), aspiring to pro-ject their agenda internationally, provoked and introduced signif-icant changes to the existing knowledge; moreover, it posed the foundations for upgraded research and coined several terms that are being constantly elaborated and redefined to date. In the af-termath of the Twin Towers and Pentagon attacks, the figure of “foreign fighter” became an integral part of terrorism studies, even though its roots reach far back in time and is linked to those indi-viduals who intervened or participated in armed conflicts which took place in countries they were not citizens of.3 According to Da-vid Malter, the term “foreign fighter” is not an universally estab-lished term in political science literature, but is being constantly redefined. Unlike the States which takes part in conflicts in order to protect its political or economic interests, the individuals who join an armed conflict abroad are primarily motivated by ideolo-gy, religion, and/or kinship.4

Understanding how an individual becomes prone to leave his/her country of origin and engage in paramilitary formations of a certain terrorist group is a rather complex process, implicitly linked to under-standing the patterns and factors of radicalisation to violent extrem-ism. Even though, the term “radicalisation” is still poorly defined, it can be perceived as a phenomenon of people embracing opinions and views which are not commonly accepted, that is, can be considered as socialisation to extremism, which may lead to acts of terrorism.5

1 Rapoport David C., The Four Waves of Modern Terrorism, Terrorism. Critical Concepts in Political Science, Routledge, New York, 2006, pp. 17–21

2 Ibid., p. 173 The Afghan war following the Soviet invasion in 1979, the Bosnian and Chech-

en war, recently Iraq and Ukraine are only a few examples of wars in which for-eign interventions were documented.

4 Foreign Fighters Under International Law, Geneva Academy of International Humanitarian Law and Human Rights, Academy Briefing no. 7, October 2014., p. 10

5 European Commission’s Expert Group on Violent Radicalisation, Radicalisa-tion Processes Leading to Acts of Terrorism, May 2008, p. 5

71

Therefore, it is the aim of radicalisation processes to create profound social mutations and to challenge the existing order.

Following the rise of the Islamic State of Syria and Iraq (ISIS), the phenomenon of individuals embracing the narrative of violent extrem-ism assumed an unprecedented dimensions and its in-depth analysis became an imperative. Moreover, the modus operandi and agenda of this terrorist organisation deeply challenged previously defined the-oretical frameworks and imposed new, almost revolutionary criteria.

Building on David C. Rapoport’s theory and taking into account the context and logic of the vertiginous evolution of ISIS, Peter R. Neumann argues that the ISIS-tailored jihadism is a continuation of the fourth wave, but decisively entailing several distinguishing features compared to terrorist groups which operated in past.6 Even though the author in the book “Radicalized: New Jihadists and the Threat to the West” does not explicitly write about the new wave of terrorism, it is rather clear that the ambitions of the Islamic State reach beyond the ones endorsed by other paramilitary organisations and, nevertheless, were raised as a product of globalisation.

Deeply enrooted in the geopolitical context created by the two civil wars in the Middle East and perceived repression of Sunnis by the Shi’ite governments in Iraq and Syria, the exponential growth of ISIS during the last few years is a result of two elements: the am-ple international component and its supreme goal to fight not on-ly for the reversal of the present political regimes or domination in the Islamic world, but for the establishment of a fully functioning and Sharia-regulated state, which would become home to all jihad-ists in the world. By exploiting the existing socio-political and eco-nomic crisis and eroded sovereignty of many states across the world, as well as instruments “generously” offered by the globalist rhetoric, the ISIS’s pursuit of jihad temporary resulted in taking control over and maintaining governance in some territories in the Middle East. Although this terrorist organisation has been defeated on ground, the “foreign fighter” component is still very much viable and the hardest battle of all — the battle of ideas — is yet to be fought.

This article aims to understand the founding premises of radi-calisation to violent extremism in — the Western Balkans region and its implications on European security, as well as to inquire into some gaps and weaknesses of existing counter-terrorism frameworks.

Violent extremism in the Western Balkans: historical premises and success factors

The Western Balkans region has always been an area of great geopo-litical and geostrategic importance for great powers, and historically

6 Neumann Peter R., Radicalized: New Jihadists and the Threat to the West, I. B. Taurus & Co, London, 2016

72

inclined to rebellion that in different contexts produced very differ-ent results. During the 20th century, the rebellion march saw its ful-fillment in creation of the Socialist Federal Republic of Yugoslavia, during the 1990 s in independence wars, and in the 21st century in facilitating the creation and advancement of paramilitary formations aimed at achieving a goal that goes beyond national borders — res-toration of the Caliphate.

During the Nineties, the theatres of Yugoslav wars were perceived as the next irresistible front for global jihad and dissemination of Is-lamic radicalism, steamed from Wahhabi movement. Although the affirmation that the beginning of the war period enabled the revival of Islamic fundamentalism in the Balkans, it is only partially true. The establishment of religious networks throughout the counties, funded by several Arab and Gulf countries, and the arrival of the Mujahideen provoked its evolution on the operational level, while the theoretical premises, in some countries, were already created in the midst of the communist era.7 An emblematic example is the book “Islamic Declaration”8 which contains an abundant set of conserva-tive ideas referring to inauguration of the new Islamic order in Bos-nia and Herzegovina. The achievement of the goals entailed by the pan Islamic movement and religious emancipation of Muslims were narrowly connected with two underlying assumptions: Islamic soci-ety is powerless without an Islamic government, and vice versa this government is a mere utopia without a society of Muslims.9 Moreo-ver, Alija Izetbegović’s writings offer prospects for breaking the iron chains of Muslim slavery and submission with education (which is not dictated by outside powers, especially Western ones), discipline and struggle for freedom at the heart of the movement.10 The insight into the “underground” rhetoric of some officials composing one of the most important political fractions provides an elaborated under-standing of the ideological roots and underlying motives of radical-ization processes in Bosnia an Herzegovina, whose national identi-ty, following the declaration of independence, was primarily built around Islamic religion.

The case of the post-communist Kosovo is different since the Koso-vo Liberation Army built its struggle for independence around secu-lar nationalism, while the Mujahideen element did not exist and the quest for religious identity was not a primary factor.11 Nevertheless, during biennium 1998–1999 the network of charities, created dur-ing the war in Bosnia and Herzegovina, played a central role in

7 Schindler J. R., Unholy terror, Zenith Press, 2007, p. 2608 The book is largely considered the ideological legacy of the late President of the

Presidency of Bosnia and Herzegovina, Alija Izetbegović.9 Izetbegović Alija, Islamska deklaracija, OKO, 2004., p. 2210 Ibid, p. 2111 Arturo Varvelli, Jihadist Hotbeds Understanding Local Radicalization Proces-

ses, ISPI, 2016; Florian Qehaja, Beyond Gornje Maoče and Ošve: Radicalizati-on in the Western Balkans, p. 80

73

supporting Kosovar Muslims — financially and militarily.12 In the aftermath of the war, the attention of the United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (UNMIK) was primarily focused on urban centres of Kosovo, leaving the socio-economic needs of ru-ral communities unaddressed and, consequently, allowing diffusion of the foreign influence through the Saudi Joint Committee for the Relief of Kosovo and Chechnya (SJCRKC).13 Moreover, the inquiry into evolution of Islamic extremism — in relation to religious influ-ence on radicalisation processes — shows that, unlike Bosnia and Herzegovina, the roots of violent extremism are not connected to Salafist but Takfiri doctrine, which gradually gained influence in Kosovo via Macedonia-linked channels following the end of Koso-vo’s war for independence.14

According to Christopher Deliso, building mosques has also been (and still is) the Islamic way of showing the line of conquest and a platform for projection of soft power, and the author points out hun-dreds of new ones (Saudi-Wahhabi style) which have been recently built in the region.15 In addition to reconstructing the religious cen-tres, the Saudi aid agencies helped rebuilding countries’ infrastruc-tures and granted scholarships for the elite elected from the public life as well as from cultural, religious and political spheres. In this regard, the influence of in primis Saudi Arabia is essential for understanding the motives and success factors of radicalisation to violent extrem-ism as well as the instilment of radical doctrines of Islam, such as Salafism and Takfirism, in traditionally moderate Muslim societies.

The post-Nineties period in the Western Balkans was characterised by profound socio-political paralysis and economic crisis, marginal-isation of ethnic minorities, hampered consolidation of rule of law and the consequent growth of corruption and crime. The inadequa-cy of the social environment and inefficiency of the systems, which continually failed to adequately assert demands or to hear the voice of alienated minorities and youth, were crucial in creating the neces-sary prerequisites for the growing importance of religion, and nowa-days for the success of Islamist propaganda in the region.

Up to the present, there are no precise data referring to the num-ber of fighters originating from Bosnia and Herzegovina and Kosovo, who travelled to Syria and Iraq to engage in paramilitatry formations of the Islamic State. According to the authors of the Atlantic Initi-ative research, Vlado Azinović and Muhamed Jusić, the consolida-tion of an accurate database is obstructed due to issues of the initially

12 Shaul Shay, Islamic Terror and the Balcans, The Interdisciplinary Center Her-zilya Projects, London, 2009, p. 88

13 Isa Blumi, Political Islam among the Albanians: Are the Taliban coming to the Balkans, Pristina, 2005, p. 7

14 Kosovo Center for Security Studies, Report inquiring into the causes and con-sequences of Kosovo citizens’ involvement as foreign fighters in Syria and Iraq, p. 51

15 Deliso Christopher, Islamic terror in Balkans, Praeger Publishers Inc., U. S., 2007, p. 55

74

delayed monitoring of departures by the authorities and difficulty to assess the real status of the individuals engaged in conflicts. Moreo-ver, the lack of a consolidated and durable cooperation between na-tional and international intelligence agencies as well as the problem of dual citizenship and inaccuracy of fighters’ personal details fur-ther hamper the process.16

The departure trend began during the last months of 2012 and was most intense during 2013, while it almost completely declined dur-ing 2016 due to the fact that — the laws which incriminated depar-tures and fighting in foreign countries entered into force. During this period, according to SIPA’s assessments, approximately 260 Bosnian citizens had been in Syria and Iraq through the end of 2015.17 As for the Kosovar contingent with 232 confirmed cases, it was ranked 8th even though the actual figures may be considerably higher.18

The process of identifying the enabling push and pull factors of radicalisation so far has been a rather disappointing experience, be-cause it is a series of interrelated external and psychological causes that make an individual susceptible to radicalisation — an individ-ual’s promptness to embrace extremist ideology, poor education or economic situation, social exclusion and alienation, corruption, or-ganised crime etc. Even though the religious motivation is largely perceived as the most important factor of radicalisation, departures very highly stimulated by difficult social and economic situation the countries. Moreover, given the reality of ethnic and religious dis-crimination, i. e. social exclusion, in the war shattered societies, in addition to the success of the ISIS’s propaganda in the region, the appealing idea of jihad has been perceived by many as an alterna-tive way-out from material and financial difficulties. But in order to come closer to understanding the patterns of radicalisation process-es, which have taken place in the region over the last few years, it is essential to entirely comprehend the influence of religious figures, prisons and the Internet.

The studies conducted by two think tenks, based in Sarajevo and Prishtina, suggest that a significant percentage of fighters, composing the respective contingents, had previous criminal records. Most often, these persons were investigated, convicted or imprisoned for “terror-ism, illegal possession of weapons and ammunition, theft, armed rob-bery, illicit weapons trade, drug trafficking and human trafficking,

16 Azinović Vlado, Jusić Muhamed, The Lure of the Syrian War: THE FOREIGN FIGHTERS’ BOSNIAN CONTINGENT, Atlantic Initiative, Sarajevo, 2015, pp. 31–32

17 Azinović Vlado, Jusić Muhamed, The new lure of the Syrian war — The foreign fighters’ Bosnian Contingent, Sarajevo, 2016, p. 20

18 Neumann Peter R., Foreign fighter total in Syria/Iraq now exceeds 20,000; surpasses Afghanistan conflict in the 1980 s, ICSR, January 2015, http://icsr. info/2015/01/foreign-fighter-total-syriairaq-now-exceeds-20000-surpass-es-afghanistan-conflict-1980s/

75

rape, and domestic violence.”19 The readiness of the “former crimi-nals” to join formations of the ISIS is not accidental but rather a re-sult of two interconnected factors: the lack of prospects for social reintegration pushes these individuals towards the margines of so-cial life, while the Islamic State was prone to show compassion and ideologically justify their actions.20 The cases of Emrah Fojnica21 or Bajro Ikanović22 demonstrate that psychological predisposition for comitting serious crimes, combined with external influence, can be an impeller of radicalisation.

The presence of the radical religious authorities can be a further trigger of radicalisation of the former convicts as they are willing to offer the consolation to alienated individuals and present the Holly war as a source of renewed purpose. In this regard, the case of Emrah Fojnica’s radicalisation was emblematic as further facilitated (beside the criminal past and poor education) by the influence of Wahhabi community in Gornja Maoča, led by the imam Bilal Bosnić. Bosnić himself was arrested in the action codenamed “Damask”, conduct-ed by State Investigation and Protection Agency (SIPA) in Septem-ber 2014 and sentenced to seven years in jail for public incitement to terrorist activities, recruitment of fighters and organisation of a terrorist group, under a new law aimed at stopping people from be-coming militants in the Middle East.23 In Kosovo, actions of radi-cal imams aimed at radicalising and recruiting Kosovar fighters were enabled due to weakness and ineffectiveness of the Islamic Commu-nity of Kosovo (BIK) in preventing these processes by propagating commonly accepted religious knowledge. De-legitimisation of West dominated political structures in Kosovo and disappointment with the religious institutions which allegedly failed to achieve the goals many fought for at the end of the 1990 s, pushed many individuals to seek an alternative in extremist ideas and perceive Islamic State as pure Islamic society they are supposed live in. This context facili-tated and gave logistic requisites for establishment of an alarmingly high number of parajamats, i. e. ‘unofficial’ mosques, which operat-ed outside the jurisdiction of the Islamic Community. Lastly, most

19 Azinović Vlado, Jusić Muhamed, The New Lure of the Syrian War — The fore-ign fighter’s Bosnian contingent, p. 40

20 Kecojević Nina, La radicalizzazione dei combattenti jihadisti nei Balcani Occi-dentali, il Nodo di Gordio, n. 13, January — April 2017, p. 193

21 Prior to his departure to the Middle East battlefields, Emrah Fojnica was sus-pected of helping Mevlid Jasarevic organise a terrorist attack on the US Embas-sy in Sarajevo in 2011 but, due to lack of evidence, acquitted of charges in 2012.

22 In 2007, Ikanović was sentenced to eight years in jail (later reduced to 4,5 years) for explosive supplying and planning suicide bomb attack along with Mirsad Bektasević and Abdulkadir Cesur.; source: Maja Zuvela, Three jailed in Bosnia for planning suicide attack, Reuters, January 2007, http: //www. reuters. com/article/idUSL 10272178

23 Daria Sito-Sucic, Bosnian imam jailed for recruiting Islamic State fighters, Reuters, November 5th 2015, http://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-bosnia- verdict-idUSKCN0SU12920151105

76

scholars believe that the first step towards radicalisation is still relat-ed to family ties and the level of social integration. Lack (or an un-consolidated presence) of these factors leads to the second step, relat-ing to the power of the Internet in disseminating on one hand, and individual acquiring of extremist ideas of radical Islam on the oth-er. Based on the experience acquired over the last few years, it is pos-sible to conclude that the social media-based propaganda platform has had its fair share in radicalisation and recruitment processes in the Western Balkans. The phenomenon of online radicalisation in these countries can be observed in relation to the content deriving from inside and outside of the region. A perfect example, in this re-gard, is the case of Jasmin Keserović whose ideological indoctrina-tion was deeply interconnected with Bosnić’s preachings and khut-bas available online. Once Keserović became engaged in formations of the Islamic State, Al Hayat media center “used” him for a propa-ganda video where he was presented as a true Bosnian Muslim who wages jihad against infidels, making an appeal on his Muslim broth-ers to make hijra towards true Islamic State where people live under umbrella of Sharia law.

Violent extremism and the EU-tailored counter-narrative in the Western Balkans

In the course of the past few years, the so called “Western Balkans Six” countries have assumed many commitments in order to harmo-nize their criminal codes and legal frameworks in accordance with in-ternationally accepted instruments and obligations as well as with the UN and EU (prevent, protect, pursue and respond) strategies. The na-tional strategies represent the continuation of those which were previ-ously adopted and promote development of new approaches and mech-anism in the field of preventing and countering violent extremism.

Despite the testified commitment and dedication of the respec-tive law enforcement and police agencies in countering acts related to violent extremism and terrorism, there are many issues that need to be more carefully addressed. In Bosnia and Herzegovina, cooper-ation among mentioned agencies and with their international part-ners remains still profoundly hampered by the problem of overlap-ping jurisdictions.24

In addition to institutional efforts, the support of the civil soci-ety, through engagement of Inter-religious council, families, educa-tion facilities and NGOs, must be improved in order to fully exploit the means and potential at disposal when it comes to combating the vicious logic of extremist radicalisation.

24 Bureau of Counterterrorism and Countering Violent Extremism, Country Report, Bosnia and Herzegovina, 2015, http://www.state.gov/j/ct/rls/crt/2015/257516.htm

77

The hampered path of Kosovo’s Euro-Atlantic integration and ex-ternal perception of this young country as a source of danger further complicate process of ensuring internal safety and represents a prob-lem to Kosovo’s foreign policy. Solving difficult economic situation and increasing labour offer, as well as breaking the isolation through visa liberalisation and enhancing cooperation in the field of intelli-gence and information sharing, remain the main presuppositions of effective counterterrorism efforts. The national strategy emphasises that the threat of violent extremism concerns not only stability and security of Kosovo, but security of the whole Balkan region given the success of extremists efforts in recruiting and radicalising individuals in Albania, Sandžak region of Serbia and Bosnia and Herzegovina where the majority of population is Muslim and the process is facil-itated by easy movements between the borders.25 Even though, the Strategy against Terrorism (for the period 2012–2017) stressed lack of Kosovo’s internal capacities and resources to counter the large-scale terrorist attacks, it emphasised possibility to cope and to address the domestic terrorist threats.26 Moreover, the spread of extremist ideolo-gy in Kosovo has been made possible thanks to persistent ethnic and religious intolerance, thereby the government must promote recon-ciliation among the citizens and differences (especially the one con-cerning non-recognition of the Republic of Kosovo from Serbia and Bosnia and Herzegovina) among the neighbouring countries must be overcome in the view of the regional cooperation.

Beside the foreign fighters who left for Syria and Iraq, another lingering problem concerning the security of both the region and neighbouring European countries, is the lack of well-defined de-rad-icalisation mechanisms aimed at addressing the issue of the “unac-complished émigrés” and returnees from the conflict zones.

Over the years, fighters engaged in formations of Islamic State re-peatedly made appeal to their co-regionalists to wage jihad at home in case were unable to perform hijrah. In this regard, the individu-als who were prevented from departing to conflict zones represent a source of concern as they might act as “ lone wolves” and carry out terrorist attacks locally in order to redeem themselves before Islam-ic State. The cases of the attacks carried out in Sarajevo in 2011 and more recently against the police station based in Zvornik clearly re-flect the imminence of extremist threats. Nevertheless, violent ex-tremism is not limited to the sole region of Western as the limit-ed ability of these countries to provide efficient control and rule of

25 Republic of Kosovo, Office of the Prime Minister, Strategy on prevention of vi-olent extremism and radicalisation leading to terrorism 2015–2020, Pristina, September 2015, p. 9 file: ///C:/Users/user/Desktop/deradicalisation/KOSO-VO/STRATEGY_parandalim_-_ENG.pdf

26 Republic of Kosovo National Strategy Against Terrorism 2012–2017, Pristi-na, June 2012, p. 15, file: ///C:/Users/user/Desktop/deradicalisation/KOSO-VO/REPUBLIC_OF_KOSOVO_NATIONAL_STRATEGY_AGAINTS_TERRORISM.pdf

78

law within their national borders seem to further facilitate the crea-tion of a transnational net of violence and insecurity. The operation “Van Damme” which was conducted by Kosovo and Italian police, resulting in arrest four individuals were arrested, suspected of hav-ing directed IS propaganda towards citizens of Balkan countries and planning to carry out attacks against Pope Francis and Tracy Ann Jacobson, the U. S. Ambassador to Kosovo.2728 This operation reflects the necessity of joint cooperation in countering terrorism, points out that no country is immune to extremist threat and therefore plac-es the focus on establishing regulations or recommendations con-cerning social reintegration and rehabilitation programs for vulner-able individuals.

The countries in the region lack knowledge and experience when it comes to dealing with violent extremism, and therefore need sup-port from their Western partners with regard to implementation of new regulations. Even though, relevant counterterrorism strategies do identify = strategic objectives such as early detection, prevention and intervention, and establishment of effective and efficient de-radi-calisation and reintegration programmes (primarily focused on peni-tentiary institutions), they lack knowledge on mechanisms necessary for their effective implementation. In this regard, the cooperation on European and international level is imperative, and admission of Kosovo to Interpol and reinforcement of information-sharing plat-form among the Balkan countries constitute essential prerequisites of a stable counterterrorism response.

Final considerations

The territorial defeat of the Islamic State is an important step, but only a partial victory. The phenomenon of returning fighters reflects the severity of the upcoming threat and reveals many inconsistencies in our responses to the rhetoric of violent extremism. Given the dis-appearance of the territorial limit, the threat of the suicide bomber attacks became even more imminent.

The partial victory implies the need to review the achieved results and examine responsibility in relation to the evolution of terrorism on micro, meso and macro level. Moreover, it is important to finally move forward from the narrative of limited responsibility and un-derstand that terrorists are created by circumstances and contexts within which they failed to make their voice heard. It is the absence of State to create jihadists.

27 Matteo Albertini, Italy and Kosovo Intensify Actions against another ISIS-lin-ked Group, Balkan Analysis, December 2015, http://www.balkanalysis.com/kosovo/2015/12/06/italy-and-kosovo-intensify-actions-against-another- isis-linked-group/

28 Kecojević Nina, La radicalizzazione dei combattenti jihadisti nei Balcani Occi-dentali, il Nodo di Gordio, n. 13, January — April 2017, p. 195

79

It has been over seven years now since the war in Syria started and almost thirty years-long experience of frozen conflicts in the Western Balkans. Only by taking and understanding the individual responsi-bility, the respective countries and the world itself can overcome the common threat. By genuinely choosing democracy over the stabili-ty, the EU and the Western Balkans, as its future integral part, can fight against and win the rhetoric of extremism and populist threats.

Bibliography

Azinović Vlado, Jusić Muhamed, The Lure of the Syrian War: The Foreign Fighters’ Bosnian Contingent, Atlantic Initiative, Sarajevo, 2015

Azinović Vlado, Jusić Muhamed, The new lure of the Syrian war — The foreign fighters’ Bosnian Contingent, Atlantic Initiative Sarajevo, 2016

Blumi Isa, Political Islam among the Albanians: Are the Taliban coming to the Balkans, Pristina, 2005

Bureau of Counterterrorism and Countering Violent Extremism, Country Report, Bosnia and Herzegovina, 2015

Deliso Christopher, Islamic terror in Balkans, Praeger Publishers Inc., U. S., 2007

European Commission’s Expert Group on Violent Radicalisation, Radicalisation Processes Leading to Acts of Terrorism, May 2008

Foreign Fighters Under International Law, Geneva Academy of International Humanitarian Law and Human Rights, Academy Briefing no. 7, 2014

Izetbegović Alija, Islamska deklaracija, OKO, 2004Kecojević Nina, La radicalizzazione dei combattenti jihadisti

nei Balcani Occidentali, il Nodo di Gordio, n. 13, 2017Kosovo Center for Security Studies, Report inquiring into

the causes and consequences of Kosovo citizens’ involvement as foreign fighters in Syria and Iraq, April 2015

Neumann Peter R., Foreign fighter total in Syria/Iraq now exceeds 20,000; surpasses Afghanistan conflict in the 1980 s, ICSR, 2015

Neumann Peter R., Radicalized: New Jihadists and the Threat to the West, I. B. Taurus & Co, London, 2016

Schindler John R., Unholy terror, Zenith Press, 2007Schindler John R., Operation DAMASCUS, The XX Committee, 2014Rapoport David C., The Four Waves of Modern Terrorism, Terrorism.

Critical Concepts in Political Science, Routledge, New York, 2006Republic of Kosovo National Strategy Against

Terrorism, 2012–2017, Pristina, June 2012Republic of Kosovo, Office of the Prime Minister, Strategy

on prevention of violent extremism and radicalisation leading to terrorism 2015–2020, Pristina, 2015

Shay Shaul, Islamic Terror and the Balcans, The Interdisciplinary Center Herzilya Projects, London, 2009, p. 88

Varvelli Arturo, Jihadist Hotbeds Understanding Local Radicalization Processes, ISPI, 2016

Qehaja Florian, Beyond Gornje Maoče and Ošve: Radicalization in the Western Balkans, Jihadist Hotbeds: Understanding Local Radicalization Processes, ISPI, 2016

SITOGRAPHY Balkan Analysis, www. balkananalysis. com BBC, www. bbc. com BIRN, Reuters, www. reuters. com

80

Nina Kecojević

Nasilni ekstremizam na Zapadnom Balkanu: izazov za evropsku bezbjednost

Region zapadnog Balkana je oduvijek predstavljao područje of velikog geopolitičkog i geostrateškog značaja kako za državne tako i za nedržavne aktere. Nakon građanskih ratova koji su neizbrisivo obilježili poslednje godine 20. vijeka, period tranzicije ovih zemalja je karakterisan dubokom socio-političkom paralizom, ekonomskom krizom i otežanom konsolidacijom vladavine prava. Neadekvatnost društvenog okruženja i limitirana efikasnost sistema bili su ključ-ni u stvaranju neophodnih preduslova za porast značaja religije, a u skorije vrijeme i olakšavajući faktori u relaciji sa uspjehom islami-stičke propagande u regionu. Kao i susjedne evropske zemlje, region nije ostao imun na uticaj ekstremističkog narativa Islamske Države u Siriji i Iraku, resultirajući porastom trenda odlaska ka konflikt-nim zonama na Bliskom istoku. Uprkos uloženim naporima u vezi sa harmonizacijom zakonskih i operativnih okvira, u skladu sa me-đunarodno prihvaćenim instrumentima i standardima sadržanim u strategijama Ujedinjenih Nacija i Evropske Unije, odgovor na te-rorističke prijetnje ostaje i dalje nedovoljno definisan, usljed nedo-voljnog znanja i iskustva zemalja regiona. Transnacionalni karakter i efekti prijetnje koju predstavljaju povratnici sa ratišta i neostvareni polaznici, kao i činjenica da bezbjednost nijedne zemlje nije imuna na istu, čine jačanje platforme za razmjenu informacija i saradnju na evropskom i međunarodnom nivou imperativnim preduslovima za stvaranje stabilnog odgovora na retoriku terorizma.

Ključne riječi: Nasilni ekstremizam, radikalizacija, strani borci, džihadizam, Zapadni Balkan

81

Mira Šorović*

Uticaj Erdoganovog režima na međunarodnu zajednicu,

sa posebnim akcentom na Zapadni Balkan

Ovaj članak nastoji da u kratkim crtama pruži osvrt na unutra-šnju i vanjsku politiku Turske za vrijeme vlasti bivšeg premijera i sada-šnjeg predsjednika države, Redžepa Tajipa Erdogana, kao i da pojasni njegov nagli politički zaokret, od demokratskog do krajnje represiv-nog režima.

U početku, Erdoganova vladavina je čvrsto uporište imala u novoj vanjskoj politici Turske, kreiranoj od strane Ahmeta Davutoglua. Stra-teškom dubinom, odbačena je tradicionalna vizija Turske, dok je defi-nisan nov način djelovanja na međunarodnoj političkoj sceni, sa jasno utemeljenim principom „nula problema sa susjedima”. Stoga se Zapadni Balkan ponovo našao u centru dešavanja. Probuđene su davno uspavane političke ambicije Turske prema ovom regionu, čiji korijeni sežu do kul-turnih, vjerskih i istorijskih veza sa nekadašnjim Osmanskim carstvom.

Ključne riječi: Ahmet Davutoglu, Turska, Zapadni Balkan, Redžep Tajip Erdogan, Strateška dubina, međunarodna zajednica

Uvod

Turska je regionalna sila, čiji značaj na međunarodnoj sceni ne pro-izilazi iz njene moći i želje za dominacijom, već jedinstvenog i osje-tljivog geostrateškog položaja.

Turska je „most” koji povezuje i spaja Zapad i Istok, hrišćanstvo i islam. Sa druge strane, Turska je jedina moderna, sekularna i evrop-ski orijentisana država u muslimanskom svijetu. Stoga se, s razlogom, za tursku politiku kaže da je puna protivurječnosti.

U očima Zapadne Evrope, Balkan je oduvijek važio za nerazvijenu i davno zaboravljenu periferiju Evrope. Međutim, uvođenjem nove vanjske politike Turske, Zapadni Balkan se ponovo našao u centru dešavanja. Probudile su se davno uspavane ambicije i vizije Turske, čiji su korijeni duboko usađeni u nekadašnjem Osmanskom carstvu. Dakle, Turska je kao pravna nasljednica Osmanskog carstva Zapad-ni Balkan oduvijek posmatrala kao područje od posebnog značaja, sa zajedničkim istorijskim, kulturnim i geografskim vezama, koje se-žu u daleku prošlost. Stoga je Turska godine nestabilnosti i ratnih

* Autorka je doktorantkinja na Fakultetu političkih nauka Univerziteta Crne Gore; e-mail: mirasorovic1992@gmail.com

UD

K 3

21.6

4:32

7(56

0)

82

dešavanja na području Balkana (kraj XX vijeka) iskoristila da kao medijator i aktivni učesnik u mirovnim snagama povrati svoj neka-dašnji uticaj.

Neophodno je istaći da su tokom Erdoganovog režima korišćeni koncepti „nula konflikta sa susjedima” i „meka moć”, što se odra-zilo na stvaranje adekvatnih uslova za dublju ekonomsku saradnju, investicije i turizam između Turske i Zapadnog Balkana, ali i pro-mjene političkog djelovanja Turske, na unutrašnjem i međunarod-nom planu.

Za nepune dvije decenije Partija pravde i razvoja, na čelu sa Re-džepom Tajipom Erdoganom, načinila je značajne reforme unutar Turske. To je činjenica koju niko ne može osporiti, iako, kako vri-jeme odmiče, Erdoganov režim postaje sve više autoritaran, repre-sivan i samodovoljan, sa jasnim naginjanjem ka sultanizmu. Ipak, nakon državne nestabilnosti i previranja unutar Turske, Erdogan je izašao kao apsolutni gospodar, sa uvećanom moći i apsolutnom vla-šću unutar države.

Kratka istorija Turske

Turska je pravna nasljednica nekadašnjeg Osmanskog carstva, sa jasnim pretenzijama o širenju sopstvenog uticaja na svoje nekadašnje oblasti (prvenstveno na Bliski istok i područje Balkana) i sa konkret-nom težnjom — obnavljanje nekadašnje imperije.

U prošlosti je Osmansko carstvo imalo značajnu ulogu na svjet-skoj političkoj sceni. Vrhunac je dostiglo tek u XVI i XVII vijeku, kada je sultan kao apsolutni gospodar, imao vlast nad teritorijom oko Crnog mora, istočnim oblastima oko Kaspijskog jezera i Persijskog zaliva, zatim istočnim i zapadnim oblastima Arapskog poluostrva, jugoistočnog dijela Afrike do somalijskih rogova, odnosno velikog dijela današnje teritorije Egipta, kao i južnom obalom Mediterana, skoro do Gibraltara.1

Krajem 1914. godine Osmansko carstvo je ušlo u Prvi svjetski rat na strani Njemačke i Austro-ugarske, odnosno pristupilo savezu Centralnih sila. Uprkos velikoj teritoriji, Carstvo je tokom rata bilo na izmaku snaga, te su ga sa razlogom nazivali „bolesnikom na Bos-foru”. Osmanska vojska je bila slaba i skromno snabdjevena. Zato i nije pružila veći doprinos u ovom ratu. Tek slab otpor na nekoliko frontova. S tim u vezi, kao krajnji ishod uslijedio je poraz i nestanak Carstva, čija je teritorija za kratak period bila okupirana od strane zemalja pobjednica (Grčke, Rusije, Italije i Francuske).2

1 David Đ. Dašić, „Istorija diplomatije”, Institut za međunarodnu politiku i pri-vredu, Beograd, 2015, str. 126–127.

2 Mehmedin Tahirović, „Relations between Turkey and the Balkan Countries as in a Function of Improving the Regional Peace and Stability”, Adam Aka-demi, Cilt 4/2, 2014, p: 59–76.

83

Nakon Prvog svjetskog rata, na čelu sa Mustafom Kamalom Ata-turkom („otac turske nacije”), započeo je turski rat za nezavisnost dr-žave i oslobođenje od okupatora. Odnošenjem pobjede u ratu, vojne snage zemalja pobjednica su protjerane sa područja Anadolije, nakon čega je proglašena Republika Turska, 29. oktobra 1923. godine. Za-hvaljujući Ataturkovoj politici i aktivnom djelovanju, na konferen-ciji u Lozani, Turska je bila jedina poražena zemlja koja je bila u po-ziciji da pregovara o mirovnim uslovima.3

U periodu vladavine Narodne republikanske partije, na čelu sa Kemalom Ataturkom, sprovedene su brojne (zakonodavne, političke i socijalne) reforme unutar države, tzv. kemalizam4, koje su Tursku načinile modernom, sekularnom i evropski orijentisanom državom.

Tokom Drugog svjetskog rata Turska je bila vojno-politički neu-tralna država, iako je sa Njemačkom potpisala pakt o prijateljstvu, (1941. godine), da bi kasnije pristupila zemljama saveznicama, (23. februara 1945. godine) objavljujući rat Njemačkoj.

Iste godine Turska je potpisala UN Povelju, a naredne uvela vi-šepartijski politički sistem, čime je započeta dublja demokratizaci-ja države.

Na izborima održanim 1950. godine, pod vođstvom Adnana Menderesa, Demokratska partija je pobijedila i osvojila većinu man-data u Parlamentu, što je predstavljalo kraj jednopartijskog politič-kog sistema u Turskoj. Politika ove partije se zasnivala na čvrstom savezništvu sa zapadnim svijetom. S tim u vezi, Turska je 1952. godine postala članica NATO-a, a 1955. godine članica Balkan-skog saveza.

Godine 1960. Menderesova i Bajarova vlast donijela je zakon koji je definisao ukidanje opozicije, što je podstaklo brojne demonstraci-je i nemire u državi, odnosno podstaklo državni udar, a zatim i do-lazak na vlast vojne hunte.5

Turska je zvanično aplicirala za Sporazum o pridruživanju 31. ju-la 1959. godine, slijedeći primjer Grčke, da bi tek 1963. godine po-stala pridružena članica Evropske ekonomske zajednice (EEZ). Ovaj događaj predstavljaće osnovu za njene buduće odnose sa Evropskom unijom (EU).6 Tokom ovog perioda Turska se suočila sa neefikasnom Vladom, brojnim ljevičarskim i desničarskim napadima koji su po-tresali državu, dok je jačao religijski ekstremizam. Unutar države vla-dala je politička anarhija na čelu sa vrhovnom vojnom komandom

3 Arthur Goldschmidt Jr and Lawrence Davidson, „A Concise History of the Middle East”, Westview Press, Philadelphia, 2010, p: 221.

4 Koncept kemalizma počiva na šest principa koji su stupili na snagu državnim programom Narodne republikanske partije: 1) nacionalizam; 2) sekularizam; 3) republikanizam; 4) populizam; 5) statizam; 6) reformizam (Tahirović, op. cit. p: 60).

5 Dašić, op. cit., str. 623–624.6 Mira Šorović, „Odnosi Turske i EU u svijetlu migrantske krize”, Fakultet poli-

tičkih nauka, Podgorica, maj 2017, str. 26.

84

(1971. godine) koja je zavela krajnje represivne mjere, što je uticalo na državnu nestabilnost i pad privredne aktivnosti.7

Od nastanka moderne turske države, po treći put je vojska stu-pila na vlast 1980. godine. Razlog ove „pojave” krio se u političkoj i ekonomskoj nestabilnosti države, kao i brojnim terorističkim napa-dima, lijevo i desno orijentisanih. Vojska, na čelu sa generalom Ke-nanom Enverom zauzela je sve državne institucije, uvela vanredno stanje u zemlji, raspustila Vladu i Parlament, ukinula Ustav i zabra-nila djelovanje svih političkih partija, uključujući i sindikate. Zbog ovakve situacije u Turskoj, narušen je demokratski poredak unutar države, dok su zamrznuti pregovori sa EEZ.8

Ubrzo je vojna hunta donijela novi Ustav (1982. godine), a za na-rednu raspisala održavanje parlamentarnih izbora. Na njima je pobije-dila Otadžbinska partija, na čelu sa Turgutom Ozalom. Premijer Ozal transformisao je tursku privredu, privatizujući brojna državna preduze-ća. Tokom njegovog mandata, Turska je podnijela zahtjev za punoprav-no članstvo u EEZ, iako su pregovori zvanično otvoreni 2005. godine.

Tokom devedesetih godina prošlog vijeka, Turska je imala ulogu medijatora i stabilizatora na Balkanskom poluostrvu. Shodno tome, inicirala je brojne sastanke na visokom nivou, pored aktivnog učešća u mirovnim operacijama (od rata u Bosni i Hercegovini do Kosova).9

Kako je vrijeme odmicalo, Turska je aktivno uvodila fundamen-talne promjene unutar države, posebno akcentujući ekonomski i dru-štveni razvoj. Dakle, na izborima 2002. godine pobijedila je Partija pravde i razvoja koja je „oživjela” tursku ekonomiju i redefinisala vanj-sku politiku Turske. Uvedene reforme načinile su od Turske moder-nu i naprednu državu. Za kratak vremenski period Turska je postala lider u regionu i jedina muslimanska zemlja na svijetu koja je prihva-tila zapadne vrijednosti: sekularizam, demokratiju i tržišnu ekono-miju. Takođe, zabilježila je veliki uspjeh na Bliskom istoku, Balkanu, Kavkazu i Južnoj Africi, zahvaljujući proaktivnoj diplomatiji i prag-matičnom pristupu u rješavanju problema,10 dok je, sa druge strane, nastojala da održi korak sa Zapadom i da konstantno unaprijeđuje odnose sa evropskim državama.

Politika Redžepa Tajipa Erdogana

Nakon pobjede na parlamentarnim izborima 2002. godine Parti-ja pravde i razvoja (AKP)11 osvojila je vlast u Turskoj, dok je Redžep Tajip Erdogan postao premijer Republike.

7 Dašić, op. cit., str. 623. 8 Ibidem, str. 624–625.9 Mira Šorović, „Importance and Role of Turkey in the Western Balkans”, Za-

ložba Vega, 10/2, May 2018, p: 99–100.10 Tahirović, op. cit., p: 62.11 AKP je vladajuća politička partija u Turskoj. Ista je osnovana od strane Redže-

pa Tajipa Erdograna i Abdulaha Gula. Ova partija, iako je od samog nastanka

85

Erdogan je harizmatičan lider koji je od trenutka dolaska na vlast nastojao da u svojim izlaganjima prvenstveno bude jednostavan i di-rektan ali i blizak i prijemčiv običnom narodu. Konstantno je kriti-kovao strukturu vlasti u Turskoj, kao i aktivnosti na političkoj sceni. Sebe je nazivao „čovjekom iz naroda”, borcem protiv korumpirane elite, političarem koji poznaje i predstavlja narod. Demagoški oboje-nim govorima, utemeljenim u slavnim istorijskim događajima te pra-ćenim ekonomskim napretkom i strateškim vizijama Turske, Erdo-gan je za kratak vremenski period dobio veliku podršku i povjerenje naroda, čiji se autoritet i način donošenja političkih odluka ne dovo-de u pitanje. Istovremeno, načinio je podjelu unutar samog društva, na „nas” i „njih”, „prijatelje” i „državne neprijatelje”.12

Ipak, s razlogom se Erdogan smatra uspješnim liderom moderne demokratske istorije Turske, koji je za kratak period načinio zaokret Turske. Uvedene reforme su se prije svega odrazile na ekonomski rast, jačanje infrastrukture, povećanje broja zaposlenih, smanjenje defici-ta države itd. Takođe, Erdogan je uveo još jednu novinu: smanjio je značaj vojske, koja je kroz istoriju bila osnovni stub turske države i društvenih vrijednosti.13

U početku, Erdogan je zagovarao pomirljivu politiku i dijalog, kako na unutrašnjem tako i na međunarodnom planu. Međutim, postepeno dolazi do upotrebe agresivnih metoda. Erdogan usposta-vlja monopol nad medijima, tajnim službama, pa čak i internetom. Obnavlja netrpeljivost prema Kurdima i Radničkoj partiji Kurdi-stana. U velikoj mjeri prisustna je i represija prema novinarima, pi-scima i intelektualnoj eliti, što se odrazilo i na uvođenje „antitero-rističkog zakona”, koji se preširoko tumači, a sa kojim se ograničava sloboda javnog govora i sloboda štampe o osjetljivim temama. Do-datno, cenzura se odražava na sve grane vlasti, što dovodi do po-jave kvazidemokratskog društva koje se okreće ka neoosmanskom sultanskom poretku, na čelu sa apsolutnim vladarom (sultanom) — Erdoganom.14

Turska je iskoristila migrantsku krizu kako bi uslovljavala Evrop-sku uniju (EU) i tražila brojne ustupke. Stoga je otpočela sa ubrza-nim pregovorima sa EU, uz značajnu ekonomsku potporu od strane Zajednice. Na taj način skrenula je pažnju na sebe, te postigla odre-đene benefite: liberalizaciju viznog režima i podršku država članica EU. Tokom migrantske krize Erdogan je bio prilično neodlučan sa brojnim imperativnim zahtjevima, što nije prijalo Zajednici. Pošto

inspirisana religijom, u njenom zvaničnom nazivu se ne koristi odrednica „islamska”. Osnivači ove partije su se zalagali za očuvanje tradicionalnih vri-jednosti i poštovanje ustavnog poretka države. Dakle, AKP je označena kao „konzervativna demokratija”.

12 Marko M. Nikolić, „Erdoganov ‘ples po trnju’”, 2016, URL: sputniknews.com, pristup: 11. 11. 2018.

13 Šorović, op. cit., str. 47. 14 Marko M. Nikolić, „Erdoganov ‘ples po trnju’”, 2016, URL: sputniknews.com,

pristup: 11. 11. 2018.

86

Evropa nije bila u mogućnosti da ispuni svaki Erdoganov hir, Er-dogan je postao krajnje kritičan i isključiv, te je „Evropi poručio da svako ima svoj put”15, što spada u jednu od njegovih najkontrover-znijih izjava.16

U noći između 15. i 16. jula 2016. godine grupa pobunjenih ofi-cira jednog dijela turske vojske17 pokušala je državni puč, kako bi sa vlasti svrgnula predsjednika Erdogana i dovela vojnu huntu. Er-dogan je iskoristio ovaj događaj za uspostavljanje vanrednog stanja unutar države, što je za njega predstavljalo idealnu priliku da učvr-sti svoju poziciju u državi, namećući krajnje represivne mjere. Tako-đe, ovim činom nastojao je da se otarasi svojih neistomišljenika, re-žimskih kritičara i svake potencijalne prijetnje. Tokom vanrednog stanja u državi veliki broj ljudi je ostao bez posla ili je lišen slobode, što je međunarodna javnost okarakterisala kao „gušenje demokrati-je”. Iz ovog puča Erdogan je isplivao kao jedini pobjednik, sa uveća-nom moći i uspostavljanjem potpune vlasti u državi.

Evropska javnost oštro je osudila održani referendum o ustavnim reformama (16. aprila 2017. godine), koji predviđa jačanje funkcije predsjednika države, a ukidanje pozicije premijera. Shodno tome, predsjednik će biti u mogućnosti da zadrži veze sa političkom par-tijom, dok je predviđeno da se prvi predsjednički izbori, u skladu sa novim Ustavom, održe u novembru 2019. godine. Mandat predsjed-nika trajaće pet godina, dok će sa izmjenom Ustava predsjednik Tur-ske imati proširena ovlašćenja (da smjenjuje ministre, proglasi van-redno stanje, izdaje uredbe, imenuje ljude na ključnim pozicijama, uz neograničen broj potpredsjednika itd.). Takođe, predsjednik će imati mogućnost izbora na dva uzastopna petogodišnja mandata, što bi po mnogim analitičarima značilo da bi predsjednik Erdogan mogao da vlada sve do 2029. godine. Ovakav zaokret Turske ka autoritarnom režimu i „državnoj samodovoljnosti”, označen je kao prekid prego-vora o pristupanju i raskid dogovora između EU i Turske.18

Naredne godine, Erdoganova pobjeda na ranim predsjedničkim izborima (24. juna 2018. godine), predstavljala je osnovu za dalji ra-zvoj Turske. Fokus je postavljen na traziciji Turske od parlamentar-nog ka predsjedničkom sistemu upravljanja, odnosno na pobjedi au-toritarnog režima. S tim u vezi, Erdogan je nastojao da poveže religiju i sekularno uređenje države sa primjesama radikalizma, kako bi još više osnažio svoj položaj u zemlji. Ipak, unutar države se budi fun-damentalizam i ekstremizam koji u kombinaciji sa okretanjem dr-žave ka predsjedničkom sistemu može biti poguban za tursko dru-štvo i međunarodnu zajednicu. Međutim, Erdogan je harizmatični

15 Ibidem. 16 Ibidem. 17 Vojska je tokom čitave turske istorije bila stub društva i zato bi osjetila odgo-

vornost i intervenisala kad god bi smatrala da Vlada Turske djeluje protiv inte-resa turskog naroda.

18 Šorović, op. cit., str. 47–48.

87

lider koga je turska javnost okarakterisala kao nacionalnog spasioca, otjelotvorenje turske veličanstvene prošlosti i još sjajnije budućnosti. Stoga se njegove političke odluke ne dovode u pitanje.

Strateška dubina

Tokom posljednje dvije decenije vanjska politika Turske bila je si-nonim za Ahmeta Davutoglua.

Uporište vanjske politike Turske nalazi se u knjizi Strateška dubi-na: Međunarodna pozicija Turske (Stratejik Derinlik), koju je napi-sao Ahmed Davutoglu (turski Henri Kisindžer19), objavljenoj 2001. godine.

On je bio prvi akademik koji je uspio da kreira koncept strateške dubine, koji je u kombinaciji sa neo-otomanizmom, svoje korijene pro-našao u islamističkoj vanjskoj politici, sa uporištem u racionalizmu i pragmatizmu. Odbacivanjem tradicionalne vizije Turske kao pro--zapadno orijentisane regionalne sile, predstavio je novi način raz-mišljanja, kada je u pitanju međunarodna pozicija Turske, definišu-ći na taj način ekonomski rast i značaj Turske na globalnom nivou.20

Takođe, nova vanjska politika Turske predstavlja dio državnog projekta Strateška vizija Turske do 2023. godine21. Strateška dubina je definisana kao ravnoteža u odnosima Turske sa Zapadom, u cilju kreiranja više paralelnih saveza u regionu. Stoga, Turska treba da pre-duzme odgovornost i bude ključna sila u regionu.22

Podsjećanja radi, nakon završetka Hladnog rata Turska je uvidjela mogućnost povratka na „istorijsku scenu”. S tim u vezi, iskoristila je promjene na području Bliskog istoka, Balkana i Kavkaza, te se svo-jim aktivnim djelovanjem postavila u centar dešavanja. Njena težnja se zasnivala na dostizanju statusa globalne sile (očuvanje mira i teri-torijalnog integriteta u regionu), koja prati ekspanzionističku vanj-sku politiku, ali i koja se bazira na islamističkoj ideologiji. Kako bi ostvarila zacrtano, neophodno je da kreira Lebensraum (hayat ala-ni — životni prostor). S tim u vezi, Davutoglu je pod uticajem te-orija zapadnih stratega23 nastojao uobličiti ekspanzionizam, koji se

19 Ahmet Davutoglu, „Stratejik Derinlik”, Ankara, 2001, p: 51–52.20 Behlül Ozkan, „Turkey, Davutoglu and the Idea of Pan-Islamism”, Marmara

University, 10 November 2014, p: 119–120.21 Ova vizija zasniva se na pet principa: sloboda (poštovanje osnovnih ljudskih

prava); politika ‘nula’ problema sa susjedima; raznovrsnost turske vanjske po-litike; novi diplomatski stil (pozicija ‘centra’ za komšijski region); dinamična diplomatija (posjeta mnogim državama, kao i primanje posjeta). U skladu sa ovim projektom, Turska će do 2023. godine (na stogodišnjici od osnivanja Re-publike) postati jedna od deset najjačih ekonomskih sila na svijetu, kao i čla-nica EU.

22 J. A. Walker, „Learning strategic depth: implications of Turkey’s new foreign policy doctrine”, Insight Turkey, 9(3): 32, 2007, p: 47.

23 Mahan, Makkinder, Haushofer i Spajkman.

88

bazira na imperijalističkim i geopolitičkim teorijama sa pan-islami-stičkim vizijama Turske.

Vodeći se politikom kajzera Vilhelma II, Davutoglu definiše Tur-sku kao ključnu zemlju u regionu, čije granice ne mogu biti „kon-stantne”, po uzoru na Njemačku koja nije imala prirodne granice na Istoku, između dva rata. Zatim, ističe da će Davutogluova ek-spanzionistička vanjska politika transformisati tursku ključnu geo-grafsku poziciju (koja je ranjiva), do nove pozicije na međunarodnoj sceni. U cilju realizacije ove, prilično ambiciozne vizije, neophodno je da se Turska „oslobodi” straha od mogućeg kolapsa, da iskoristi ključnu geografsku poziciju u regionu i proširi Lebensraum, koji će se pored korišćenja islama, zasnivati na kulturnim i ekonomskim faktorima.24

Uticaj Turske na međunarodnu zajednicu je determinisan njenom geostrateškom pozicijom i istorijskom dubinom. Na samom početku knjige Davutoglu napominje da postoje dva metoda koja pojašnjava-ju istorijski pristup i geografsku dubinu Turske. Dakle, istorija i geo-grafija čine Tursku jedinstvenom državom, nasljednicom Osmanskog carstva. Ipak, Davutoglu ostaje pri stavu da Turska nije kreator istori-je, kao ni proizvod postojećeg sistema. Kako bi iskoračila iz prošlosti, neophodno je da napusti sfere uticaja nekadašnjeg Osmanskog car-stva. Takođe, Turska je načinila trasformaciju unutrašnjeg državnog sistema (1923. godine, kao i nakon globalnih događaja — sovjetska agresija i Hladni rat). Ovu situaciju Davutoglu je definisao kao „ot-klon od istorijskog kontinuiteta”25, koja je uzorkovala nestabilnost u unutrašnjoj politici Turske. Međutim, istorijski pristupi Osmanskog carstva još uvijek predstavljaju pravi potencijal za Tursku.26

Turska je srednjo-istočna, balkanska, kavkaska, centralno-azijska, kaspijska, mediteranska, golfska i crnomorska država, koja postepeno vrši uticaj na ove regione i time stiče globalnu stratešku ulogu. Pre-ma tome, Davutoglu odbija percepciju Turske kao mosta koji pove-zuje islam sa Zapadom, te predstavlja Tursku kao instrument za pro-mociju strateških interesa drugih država.27 Stoga je geografija Turske drugi vitalni element na kojem počiva nova vanjska politika Turske u dinamičnim međunarodnim odnosima. Turska se nalazi na ras-krsnici veoma geopolitički dinamičnih područja, što seže u istorij-sko nasljeđe. Stoga, Davutoglu povezuje tursku istorijsku zaostavšti-nu sa geografijom.28

Kombinacija istorije i geografije sa sobom nosi dozu odgovorno-sti. Aktivno učešće Turske u rješavanju konflikata i uspostavljanju

24 Ozkan, op. cit., p: 119–126.25 Ahmet Davutoglu, „Stratejik Derinlik”, Ankara, 2001, p: 51–52.26 Ibidem. 27 Ioannis N. Grigoriadis, „The Davutoğlu Doctrine and Turkish Foreign Poli-

cy”, Middle Eastern Studies Programme, Working paper 8/2010, p: 4. 28 Hüseyin Bağci and Nilhan Açikalin, „From chaos to Cosmos: Strategic Depth

and Turkish Foreign Policy in Syria”, Springer International Publishing, Swit-zerland, 2015, DOI 10.1007/978-3-319-09710-7_2.

89

međunarodnog mira i sigurnosti u svim (prethodno navedenim) po-dručjima, proističe iz multidimenzionalne turske istorije. Zato, da bi povratila staru slavu i moć, Turska mora da na pravi način iskoristi potencijal „meke moći”. Osnova istorijske dubine nalazi se u kultur-noj povezanosti sa regionima, demokratskim institucijama i korišće-njem ekonomije. Dakle, Turska treba da postane prepoznatljiva ze-mlja medijator u regionu, koja će reagovati kao posrednik u kriznim situacijama, nalik drugim velikim silama.29

Političke implikacije strateške dubine su brojne. Prije svega, riječ je o ponovnom okretanju Turske ka istorijskim saveznicima (tradi-cionalne veze sa Amerikom i Evropom su važne, ali ne smijemo za-boraviti ni susjede kao što su Rusija i Iran. Takođe, tu su sile u uspo-nu, kao Indija i Kina koje će ostvariti „balans” turske zavisnosti u odnosu na Zapad). Zatim, Turska treba da ostvari veću povezanost sa teritorijom bivšeg Osmanskog carstva (obnavljanje interesa u biv-šim muslimanskim kolonijama, gdje je moguće povratiti uticaj Tur-ske — Bliski istok, sa posebnim akcentom na Siriju i Irak; preduze-ti veću odgovornost za regionalnu stabilnost na Balkanu i rješavanje istorijskih razlika sa Jermenijom, što otvara vrata za bolju saradnju sa kavkaskim regionom, ali i „centralnom ulogom” Turske). Takođe, ostvariti povezanost izvan nekadašnje teritorije Carstva (osnaživati ulogu Turske u muslimanskom svijetu, kao i istorijske veze sa Avga-nistanom i Pakistanom, dok istovremeno gradi jače veze sa dalekim zemljama, kao što su Indonezija i Malazija).30

Unutrašnja politika Turske

Prema riječima Davutoglua, Turska da bi ostvarila uspjeh i strate-šku ambiciju te postala „globalni igrač”, neophodno je da ispuni dva uslova. Prvi uslov je usmjeren na rješavanje unutrašnjih problema (u „svom dvorištu”) koji unazađuju Tursku, dok se drugi bazira na od-nose Turske sa susjedima.

Dva posebno alarmantna unutrašnja problema Turske, koji sežu u daleku prošlost, jesu kiparsko i kurdsko pitanje (koja će u kratkim crtama biti u nastavku predočena i pojašnjena).

Kiparsko pitanje

Republika Kipar je ostrvska zemlja u Sredozemnom moru, koja de jure ima suverenitet nad cijelim ostrvom Kipar, iako je stvarnost

29 Grigoriadis, op. cit., p: 4–6, in Mira Šorović, „Importance and Role of Turkey in the Western Balkans”, Založba Vega, 10/2, May 2018, p: 87–92.

30 Joshua W. Walker, „Understanding Turkey’s Foreign Policy Through Strate-gic Depth”, Transatlantic Academy, URL: www.transatlanticacademy.org, in Mira Šorović, „Importance and Role of Turkey in the Western Balkans”, Za-ložba Vega, 10/2, May 2018, p: 87–94.

90

drugačija. Ostrvo je podijeljeno na dva dijela: južni i sjeverni — ve-ći dio ostrva je pod efektivnom kontrolom Republike Kipar, dok je sjeverni dio ostrva pod kontrolom Turaka (Turska Republika Sjever-ni Kipar). Populacija ovog ostrva prilično je izmiješana, oko 77% ki-parskog stanovništva je grčkog porijekla, dok oko 13% stanovništva ima turske korijene.

Na osnovu donesenog Ustava, nedugo nakon proglašenja nezavi-snosti ostrva, kreirane su brojne vizije Kipra. Tako se grčki dio sta-novništva zalagao za ujedinjenje sa Grčkom, dok je turski dio sta-novništva težio ujedinjenju sa Turskom. To je bio glavni povod za otpočinjanje nasilja u Nikoziji. Shodno tome, Turci se povlače iz mno-gih državnih institucija, vodeći sopstvenu politiku. Međutim, nasi-lje je nastavljeno, a morale su biti aktivno uključene i snage Ujedi-njenih nacija (UN).31

Nakon proglašenja nezavisnosti Kipra, prvi predsjednik Republi-ke je postao Arhiepiskop Makarios III, ostrvski doživotni predsjed-nik. Zbog ove odluke turska manjina se, pored nezadovoljstva Usta-vom, povukla iz Parlamenta. Slijede godine pregovora, sve do 1974. godine, kada su turske vojne snage okupirale teritoriju sjevernog di-jela Kipra i proglasile nezavisnu državu Sjeverni Kipar, priznatu sa-mo od strane Turske.

Postojali su brojni pokušaji posredovanja i pomirenja dva entiteta. Ipak, svi su se završavali neuspješno. Zato se sa razlogom Kipar po-smatra kao jedna od glavnih „kočnica” u procesu evropskih integra-cija Turske, što se odrazilo na usporavanje i povremeno zamrzavanje pristupnih turskih pregovora, odnosno ulaska Turske u EU. Dakle, kiparsko pitanje je jedno od najdužih i najintenzivnijih konflikata u kojima je Turska učestvovala. Međutim, pojava nafte i gasa u ki-parskim vodama možda će biti pozitivna okolnost, koja će primora-ti dva ostrvska naroda da uspostave mir i sruše barijere, kako bi za-jedništvom ostvarili zajednički interes i blagostanje.32

Kurdsko pitanje

Pitanje Kurda seže u daleku prošlost i ne vezuje se samo za pro-stor turske države, već za oblast čitavog Bliskog istoka.

Ugovorom iz Lozane Turska je garantovala prava manjinskom sta-novništvu. Ipak, nije sve bilo tako jednostavno. Prava garantovana ovim Ugovorom odnosila su se isključivo na nemuslimansko stanov-ništvo, ali ne i Kurde. S tim u vezi, Turska je unutar svojih grani-ca imala samo jednu naciju. Uporno je odbijala da prizna bilo koji identitet do turskog.33

31 Šorović, op. cit., str. 29–31.32 Ibidem, str. 31–34.33 Ibidem, str. 39–40.

91

Kurdi su značajna manjina u Turskoj (između 15–25% populaci-je, odnosno 11–15 miliona Kurda), prilično marginalizovana i izo-lovana od strane turskog društva. To je jedan od ključnih razloga zašto je Ankara ovoj manjini, koja je u brojnim situacijama bila si-nonim za terorističku grupu odgovornu za smrt na desetine hiljada ljudi, odbijala da ispuni najjednostavniji zahtjev — mogućnost obra-zovanja na kurdskom jeziku u turskim školama, od osnovnog do vi-sokog obrazovanja.34

Kako vrijeme prolazi, stvari se po ovom pitanju poboljšavaju. Ipak, činjenica je da dugi niz godina Kurdi nijesu bili u mogućnosti da ostvaruju osnovna ljudska prava — korišćenje maternjeg jezika, koji je sve do 1991. godine bio zabranjen. Takođe, sa osnivanjem Gene-ralnog sekretarijata za EU (2000. godine) dolazi do određenog po-boljšanja. Reforme su imale značajan uticaj na kurdsko stanovništvo (izdavačke kuće su počele sa štampanjem novina, knjiga, članaka na kurdskom jeziku, kao i osnivanjem — na državnoj televiziji — ka-nala na kurdskom jeziku — TRT Şeş).35

Uvedene reforme, prema riječima turskog predsjednika Erdogana, nijesu uvođene zbog vanjskih pritisaka već zbog ličnog uvjerenja pred-sjednika „da su svi ljudi u ovoj zemlji njeni prvorazredni građani”.36

Međutim, u julu 2015. godine izbilo je nekoliko terorističkih na-pada Daeša i Islamske države, što je uticalo na nastavak antiterori-stičke i bezbjednosne kampanje protiv Radničke partije Kurdistana (PKK)37. Takođe, postojali su ozbiljni navodi o nesrazmjernoj upo-trebi sile od strane državnih bezbjednosnih struktura i kršenja osnov-nih ljudskih prava i sloboda. Ipak, mjere protiv terorizma trebaju biti srazmjerne, uz obavezno poštovanje ljudskih prava i sloboda. Jer, rje-šenje kurdskog pitanja kroz politički proces jedini je pravi put, put kojim Turska treba ići.38

34 Antonello Biagini, „Povjest moderne Turske”, Srednja Europa, Zagreb, 2012, str. 176, preuzeto iz: Šorović, op. cit., str. 40.

35 Grigoriadis, op. cit., p: 8.36 Aljazeera Balkans, „Erdogan: Nemoguće graditi mir u sjenkama oružja”, URL:

http://balkans.aljazeera.net/vijesti/erdogan-nemoguce-graditi-mir-u-sjenkama--oruzja, pristup: 23. 11. 2016, preuzeto iz: Šorović, op. cit., str. 41.

37 Teroristička organizacija PKK je prilično aktivna. Njeni članovi su pretežno Kurdi. Oni su se pobunili protiv turske vlade. Ubrzo nakon osnivanja, postaje najjača pobunjenička grupa u Turskoj. Ova partija je prolazila kroz mnoge faze. Ipak, kao glavni politički cilj bilo je stvaranje nezavisne „pan-kurdske” države. Partija je politički program zasnivala na marksističko-lenjinističkoj ideologiji, jer je Tursku posmatrala kao kapitalističku državu koja tlači sopstveni narod. Međutim, danas PKK tvrdi da je napustila ovu ideologiju, mada su preostali pojedini elementi marksističko-lenjinističke ideologije, sa elementima „demo-kratske centralizacije”. (Mathias Koue Hansen, Nadia Nebbelunde, Julian Lo Curlo and Christensen Sovig Bergmann, „Turkish nationalism and the Kur-dish question”, p: 21, URL: https://core.ac.uk/download/pdf/43030022.pdf, pristup: 12. 12. 2016, preuzeto iz: Šorović, op. cit., str. 40.)

38 European Commission, Commission Stuff Working Document, Turkey 2016 Report, p: 5–6.

92

Međunarodna zajednica

Vanjska politika Turske za cilj ima rješavanje sporova nastalih u prošlosti, na mjestima gdje je diplomatija zatajila. Zato Turska, nje-gujući bliske odnose sa državama u usponu (Indija, Kina, Rusija i Brazil) može ostvariti određene benefite. Sa druge strane, Turska težeći vodećoj ulozi u intercivilizacijskom i interreligijskom dijalo-gu na međunarodnom nivou, podliježe istorijskom i kulturnom na-sljeđu.39 Upravo zbog toga su odnosi Turske sa susjedima definisa-ni korišćenjem koncepata kao što su: „nula problema sa susjedima”, „meka moć” i „regionalna integracija”. Jer, ukoliko Turska želi da po-stane lider u regionu i igra stratešku ulogu na globalnom nivou, ne-ophodno je da prebrodi svoje strahove i uspostavi čvrste veze sa su-sjednim zemljama.

Bliski Istok je jako trusno područje, region gdje se konstantno rađaju novi sukobi. Ipak, ovo političko područje je posebno važno za Tursku. Čak i kada se po strani ostavi religija i kultura, Bliski istok je izvorište energije i predstavlja veliki potencijal za ulaganja. Zato Turska, pozicionirajući svoju snagu i moć, nastoji da ima me-dijatorsku ulogu u regionalnim konfliktima (kao što je izraelsko--palestinski, izraelsko-sirijski, Liban i Irak)40 i bude primjer razvo-ja blisko-istočnih država41. Slična stvar je i sa sjeverno-afričkim područjem, gdje je Turska uticala na porast trgovine i investicija, na nastanak novih kulturnih veza, te vršila uticaj na međunarod-nu zajednicu.42

Iran ima težnju da bude lider u muslimanskom svijetu, nošen sla-vom nekadašnjeg Persijskog carstva. Stoga se Iran dosta često pokuša-vao predstaviti kao promoter mira i pravde, sa ciljem ujedinjenja mu-slimana. Pojedini politički analitičari zloupotrebu i korišćenje istorije u političke svrhe nazivaju „diplomatijom lažnog odsjaja”. S tim u ve-zi, Iran je nastojao da se ogradi od međunarodnih konflikata i di-rektnog uplitanja u iste, dok je, sa druge strane, svoj politički uticaj širio posredstvom grupa koje su se nalazile pod direktnom upravom zvaničnog Teherana. Zato Tursku i Saudijsku Arabiju posmatra kao glavne suparnice.43

39 Grigoriadis, op. cit., p: 5–6.40 Kristina Kausch, „Geopolitics and Democracy in the Middle East”, FRIDE,

Spain, 2015, p: 91.41 Turska je sa dolaskom AKP-a na vlast ostvarila bliske ekonomske veze sa auto-

kratskim blisko-istočnim režimima. Međutim, kako je „vjetar počeo da duva u suprotnom smjeru”, tako se i Turska usmjerila u drugom pravcu.

42 Özdem Sanberk, „Transformation of Turkish Foreign Policy”, Wise Men Cen-ter Strategic Studies, Speech at London School of Economics Conference on De-cember 4, 2009, p: 7.

43 Dino Bašović i Ikbal Saračević, „Turska, Bliski istok i oživljavanje ‘Istočnog pi-tanja‘”, Centar za međunarodnu saradnju i održivi razvoj, 2017, URL: https://www.cirsd.org/sr-latn/mladi-eksperti/turska-bliski-istok-ozivljavanje-istocnog--pitanja, pristup: 14. 11. 2018.

93

Na međunarodnom planu Irak nanovo definiše svoje odnose sa su-sjedima, na način koji implicira kreiranje sopstvenog arapskog iden-titeta i preuređenje upravne strukture, sa ciljem smanjenja iranskog uticaja. S tim u vezi, neophodno je ojačati bilateralne odnose izme-đu Turske i Iraka44 (razjedinjena država usljed sunitskih i šiitskih zahtjeva u regionu) što će se odraziti na mir i stabilnost u regionu. Podsjećanja radi, Turska je pokrenula operaciju „Štit Eufrata” za-jedno sa međunarodnom koalicijom, u cilju eliminisanja elemenata Islamske države na teritoriji Iraka, sa posebnim akcentom na grad Mosul i Erbil.45

Prekretnica za Bliski istok bila je 2011. godina. To je period ka-da su započeta nova politička dešavanja i previranja u arapskom svi-jetu, uključujući i Egipat. Sa Arapskim proljećem došlo je do svrga-vanja sa vlasti dugogodišnjeg predsjednika Hosnija Mubaraka, kako bi vlast preuzela vojna hunta. Nakon toga, na slobodnim predsjed-ničkim izborima pobijedio je Muhamed Morsi. Međutim, nije se du-go zadržao na vlasti, jer je 2013. godine svrgnut državnim udarom, na čelu sa generalom Abdelom Fatah al-Sisijem (koji je imao značaj-nu podršku zapadnog svijeta). Za uzvrat, dozvolio je Rusiji da otvo-ri vojnu bazu u Kairu, ušao je u savez sa Iranom i vodio neprijatelj-sku politiku usmjerenu protiv Turske. Stoga se sva ova dešavanja na duži rok mogu negativno odraziti na Egipat i ukupnu međunarod-nu zajednicu.46

Promjene u spoljnoj politici Saudijske Arabije vidljive su nakon po-sjete američkog predsjednika Donalda Trampa ovoj zemlji, što je uti-calo na porast diplomatskih tenzija sa Katarom. Shodno tome, Sau-dijska Arabija mijenja poziciju iz defanzivnog u ofanzivni realizam.47 Danas su diplomatski odnosi između Saudijske Arabije i Turske kraj-nje zategnuti, zbog ubistva novinara Džamala Kašogija48.

Potpisivanjem Madridske mirovne konferencije 1991. godine, inici-rano je uspostavljanje dobrih odnosa između Turske i Izraela. Tako da smjernice ovog odnosa nijesu nikada, bar ne direktno, implicirale

44 Politički analitičari projekat Bliskog istoka, odnosno podjelu unutar Iraka na kurdski i arapski dio posmatraju kao neodrživ. Takođe, Kurdistanska regional-na vlada kontroliše strateški važna predgrađa, uključujući i grad Mosul koji po-sjeduje ogromne naftne rezerve.

45 Dino Bašović i Ikbal Saračević, „Turska, Bliski istok i oživljavanje ‘Istočnog pi-tanja‘”, Centar za međunarodnu saradnju i održivi razvoj, 2017, URL: https://www.cirsd.org/sr-latn/mladi-eksperti/turska-bliski-istok-ozivljavanje-istocnog--pitanja, pristup: 14. 11. 2018.

46 Ibidem. 47 Dino Bašović i Ikbal Saračević, „Turska, Bliski istok i oživljavanje ‘Istočnog pi-

tanja’”, Centar za međunarodnu saradnju i održivi razvoj, 2017, URL: https://www.cirsd.org/sr-latn/mladi-eksperti/turska-bliski-istok-ozivljavanje-isto-cnog-pitanja, pristup: 14. 11. 2018.

48 Kašogi je „bio na meti” Saudijskoj Arabiji, ne samo zato što je kritikovao njen režim, već zato što je imao tajne podatke vezane za Al Kaidu. (Guardian, I. Z. K., E. G., „Saudijci potvrdili smrt novinara ‘Kašogi ubijen u tuči u konzulatu’, 2018, URL: www.blic.rs, pristup: 14. 11. 2018.)

94

neprijateljstvo sa susjednim Iranom, čak ni nakon 2015. godine, od-nosno zaključivanja nuklearnog sporazuma. Dakle, nakon neuspje-šnih pregovora između Izraela i Palestine došlo je do zatezanja odnosa, što je kulminiralo 2010. godine, napadom na brod Mavi Marmara. Tom prilikom pripadnici izraelskih odbrambenih snaga ubili su de-set aktivista turske Fondacije za ljudska prava, slobode i humanitar-nu pomoć. Stoga se smirivanje situacije na ovoj relaciji vezuje za sta-vove javnog mnjenja koje su političari zloupotrebljavali i koristili u cilju smirivanja tenzija na Bliskom istoku.49

Doktrina „Vodeći sa začelja”, nastala je perom Baraka Obame. On je kao glavnu misao istakao ideju da Amerika ne može imati ključ-nu poziciju na međunarodnoj političkoj sceni, odnosno da ona ne može imati ulogu svjetskog policajca. Zato, suverene države sa teri-torije nekadašnjeg Osmanskog carstva, pa i šire, moraju samostalno riješiti svoja državna pitanja i unutrašnje probleme. Shodno tome, velikim silama ne bi trebalo dozvoliti blisku umiješanost i sponzor-stvo ratova, što je bio slučaj sa iračkom, sirijskom, jemenskom i li-banskom Vladom.50

Kada je riječ o starom kontinentu, francuski predsjednik Ema-nuel Makron izrazio je bojazan da dok EU pokušava da poveća svoj uticaj na prostoru Zapadnog Balkana, ne samo da „mora da se suo-či sa sve agresivnijom Rusijom, već i rastućim ambicijama Turske”.51 Ponovni interes Turske za Zapadni Balkan izazvan je strahovima od ruske uloge u regionu (davanje borbenih aviona Srbiji, do navodne uloge u pokušaju puča u Crnoj Gori). Takođe, evropski zvaničnici su zabrinuti i zbog rastućeg uticaja Turske na Zapadni Balkan, na-ročito nakon Erdoganovog zaokreta ka autoritarnom režimu. Stoga je Makron pred Evropski parlament stavio Ankaru i Moskvu u isti koš, istakavši da evropska zajednica ne želi da se Balkan „okrene pre-ma Turskoj ili Rusiji”.52 Podsjećanja radi, Erdogan je tokom rusko--gruzijske krize, 2008. godine, istakao važnost odnosa sa Rusijom: „Amerika je naš saveznik, dok je Ruska Federacija naš važan susjed. Rusija je naš tržišni partner. Mi se snabdijevamo sa 2/3 energije koja dolazi iz Rusije. Mi djelujemo u skladu sa našim nacionalnim intere-sima (…) Mi ne možemo da ignorišemo Rusiju.”53

Uprkos obaranju ruskog Su-24, Turska je Rusiji pružila iznenadno izvinjenje, te je ovaj konflikt ubrzo zaboravljen. Pored toga, Turska

49 Dino Bašović i Ikbal Saračević, „Turska, Bliski istok i oživljavanje ‘Istočnog pi-tanja‘”, Centar za međunarodnu saradnju i održivi razvoj, 2017, URL: https://www.cirsd.org/sr-latn/mladi-eksperti/turska-bliski-istok-ozivljavanje-istocnog--pitanja, pristup: 14. 11. 2018.

50 Ibidem.51 Alternativna TV, „Da li će Turska udaljiti zapadni Balkan od EU?”, (16. 05.

2018.), URL: https://www.atvbl.com/da-li-ce-turska-udaljiti-zapadni-balkan--od-eu, pristup: 14. 11. 2018.

52 Ibidem.53 Bulent Aras, „Davutoğlu Era in Turkish Foreign Policy”, SETA, Foundation

for Political Economic and Social Research, Ankara, 2009, p: 12.

95

je zajedno sa Rusijom aktivno učestvovala u okončanju rata u Siriji i rješavanju problema migrantske krize i migranata. Dakle, iako su Turska i Rusija podržavale suprotne strane u sirijskom sukobu, zajed-ničkim snagama su postigle dogovor o isključenju SAD iz određenih sporazuma. Stoga dolazimo do zaključka da princip „balansa moći” skreće sa evropskog i američkog kontinenta na evroazijsku oblast.54

U posljednjem periodu Rusija je prilično „marginalizovana”. Mno-ge države su joj uvele političke sankcije, ali to nije bio slučaj sa Tur-skom. Ona je Rusiji otvorila vrata za dublju saradnju. Ovi projekti su se vezivali za unapređenje saradnje i ekonomske perspektive dvije države. Riječ je o izgradnji Transanadolijskog plinovoda (TANAP) koji će doprinijeti energetskoj stabilnosti ne samo Turske, već čita-vog regiona. Jer, „ovi energetski resursi koji su toliko veliki da ko god da ih bude kontrolisao posedovaće ključni adut u strateškom balan-su XX veka”55, što nije zanemarljiv podatak.

Istorijska i kulturna povezanost Turske i Zapadnog Balkana

„Balkansko poluostrvo odlikuje se kako geografskim jedinstvom ta-ko i jedinstvom nametnutim istorijom. Reč ‘ balkanizacija’ često se upo-trebljava da označi rasparčavanje i nemire, ali su istoričari ovog po-luostrva ukazivali da njegova istorija nije ništa nemirnija nego povest bilo kog dela Evrope pre Prvog svetskog rata. Rasparčavanje i nemiri su, u svakom slučaju, posledica njegovog sastava, mesta na geografskoj karti i borbe za vlast nad njim.”56

Balkan ima važan geostrateški značaj i zato predstavlja „most” iz-među Evrope i Azije, Zapada i Istoka, Hrišćanstva i Islama. Upravo zbog toga su regionalne i globalne sile, naročito SAD i Rusija, oduvi-jek nastojale da imaju kontrolu nad ovim područjem, sa ciljem reali-zacije sopstvenih interesa i povećanja zone uticaja u ovom regionu.57

Odnosi između Turske i Zapadnog Balkana započeti su još prije sedam vjekova. Većina balkanskih država bila je pod Osmanskim car-stvom (od XIV do početka XX vijeka). Stoga su hiljade Turaka nase-lili male gradove na Balkanu, radeći kao državni službenici i vojnici,

54 Dino Bašović i Ikbal Saračević, „Turska, Bliski istok i oživljavanje ‘Istočnog pi-tanja‘”, Centar za međunarodnu saradnju i održivi razvoj, 2017, URL: https://www.cirsd.org/sr-latn/mladi-eksperti/turska-bliski-istok-ozivljavanje-istocnog--pitanja, pristup: 14. 11. 2018.

55 Filip Ejdus, „Trojanski konj na pragu Evrope? Tursko članstvo u EU i evropska bezbednost”, Beogradski centar za bezbednosnu politiku, Beograd, 2006, str. 2, preuzeto iz: Šorović, op. cit., str. 90.

56 Stevan K. Pavlović, „Istorija Baklana 1804–1945”, Clio, Beograd, 2004, str. 5. 57 Nikola Zeljkovic, „Clash of interests on Balkans between USA, Russia, Turkey

and the EU”, Paper prepared for the Moscow Conference on Geopolitics Conne-cting Geography to Politics: 21st Century Issues and Agendas, IAPSS–Internati-onal Association for Political Science Students, 2010, p: 2.

96

ali i kao prodavci i zanatlije. Nakon Balkanskih ratova samo mala grupa njih je ostala u Jugoslaviji, pretežno na Kosovu i Makedoniji.58

Tokom političke nestabilnosti i ratnih dešavanja 90-ih godina pro-šlog vijeka Turska je igrala značajnu ulogu na Balkanu, što joj je osta-vilo prostora da povrati svoju nekadašnju poziciju koju je imala to-kom postojanja Osmanskog carstva. Dakle, Turska je igrala aktivnu ulogu u zajedničkim multilateralnim snagama tokom rata u Bosni i Hercegovini (1992–1995), rata na Kosovu (1999) i tokom sporova između BJR Makedonije i Grčke zbog naziva „Makedonija”. Tako-đe, Turska je imala medijatorsku ulogu u regionu, u cilju obezbjeđe-nja većeg političkog uticaja na Balkanu.59

Prema Davutogluovoj pan-islamskoj viziji, BiH i Albanija se tre-baju posmatrati kao prirodni saveznici Turske, ali treba i poštova-ti činjenicu da je muslimanska populacija na Balkanu najvažniji ele-ment turske politike na Balkanu. Dakle, BiH je okarakterisana kao političko, ekonomsko i kulturno stjecište Turske u Centralnoj Evro-pi. Stoga, BiH i Albanija predstavljaju zaostavštinu Osmanskog car-stva, čije sudbine se vežu za tursku regionalnu snagu i hegemoniju.60

Turska nastoji da njeguje bliske veze sa Zapadnim Balkanom u oblastima naseljenim muslimanima, ali i da koristi efikasnu mrežu institucija širom regiona, baziranu na širenju turske kulture, vjere i istorije. Koristeći „meku moć”61 kao dio vanjske politike, Turska je za kratak vremenski period inicirala značajne strateške i diplomatske poteze na Zapadnom Balkanu. To je glavni razlog zbog kojeg nova vanjska politika Turske na Balkanu bilježi porast dinamike i ekonom-skih investicija. Dodatno, „Turska je oduvijek posmatrala Balkan kao njenog najbližeg saveznika zahvaljujući dubini i dinamičnim istorij-skim i socio-kulturnim vezama sa državama regiona.”62 Stoga, Tur-ska pored regionalne, posjeduje aktivnu ulogu na globalnom nivou.

Na ovu priču se nastavlja čuveni Davutogluov govor, održan u Sa-rajevu 2009. godine, kada je predočena turska kontroverzna percep-cija Balkana. „Naša istorija je ista, naša vjera je ista i naša budućnost je ista. Kako se Osmansko carstvo pozicioniralo u centar svjetske poli-tike tokom XVI vijeka, tako ćemo i mi načiniti Balkan, Kavkaz i Bli-ski istok, zajedno sa Turskom, centrom svjetske politike (…) mi ćemo

58 Marija Mitrović Bošković, Dušan Reljić and Alida Vračić „Elsewhere in the Neighborhood: Reaching Out to the Western Balkans” in Turkey’s Public Di-plomacy ed. B. Senem Çevik and Philip Seib, Palgrave Macmillan, New York, 2015, p: 99–120.

59 Alida Vračić, „Turkey’s Role in the Western Balkans”, SWP Research Paper, Stiftung Wissenschaft und Politik, German Institute for International and Se-curity Affairs, Berlin, 2016, RP 11, December, p: 6–30.

60 Ozkan, op. cit., p: 127.61 Širenje turskog jezika, kulture i običaja na Balkanu putem turske Agencije za

međunarodnu saradnju i koordinaciju, Turski kulturni centar Yunus Emre i Gülen pokret.

62 Bedrudin Brljavac, „Turkey Entering the European Union through the Balkan Doors: In the Style of a great power”, Zbornik radova Pravnog fakulteta, Split, 2011, god. 48, 3/2011, p: 525.

97

integrisati region Balkana, Bliskog istoka i Kavkaza, ne zbog nas sa-mih, već zarad čitavog čovječanstva.”63

Sa druge strane, Erdogan je svojim aktivnim djelovanjem i ambi-cijama usmjerenim ka Zapadnom Balkanu primorao međunarod-nu zajednicu, na čelu sa EU, da više pažnje obrati na balkanski po-litički proces i djelovanje (uprkos njenoj aktuelnoj paroli „zamor od proširenja”), kako bi uvećala sopstveni uticaj i političku dominaci-ju u ovom regionu.64

Iako je prošlo nešto više od jednog vijeka od kada je Osmansko carstvo zvanično izgubilo Balkan kao svoju sferu uticaja, dodatno je podstaklo Tursku kao pravnu nasljednicu da ponovo pokuša da svojim uticajem prodre u region. Dakle, Turska posmatra Balkan kao dio svoje prirodne sfere uticaja, te je s razlogom ulagala značaj-ne napore i novac u cilju sticanja većeg kulturnog, političkog i eko-nomskog uporišta na Zapadnom Balkanu. Takođe, ona je pružala razvojnu pomoć tokom vođenja velikih infrastrukturnih projekata, otvaranja univerziteta i obnavljanja brojnih džamija, ali i ohrabriva-la turske biznismene da investiraju u region. Sa druge strane, Anka-ra ima i svoju mračnu stranu. Erdoganova Vlada vršila je i još uvijek vrši pritisak na susjedne zemlje kako bi preduzele mjere protiv sljed-benika imama Fetulaha Gulena65. Takođe, neophodno je istaći jača-nje ekonomskih odnosa između Turske i Zapadnog Balkana. S tim u vezi, za nešto više od jedne decenije, zabilježen je porast trgovinske razmjene, od 364 miliona eura u 2002. godini na 2,5 milijardi eu-ra u 2016. godini. Takođe, u posljednje vrijeme je zabilježen porast trgovačkih i političkih odnosa između Turske i Srbije66, koja je do skoro bila antiturski raspoložena. Shodno tome, istaknute su bliske kulturne, vjerske i političke veze sa Turskom kao prirodnim partne-rom Albanije, Kosova i BiH, državama koje imaju značajnu musli-mansku populaciju.67

Turska je iskoračila u izgradnji moderne države, međutim, nakon pokušaja državnog puča 2016. godine vanjska politka Turske se mi-jenja. Erdogan pravi otklon od međunarodne zajednice, pa i Balka-na, te se fokusira na unutrašnja državna dešavanja. U tom periodu, Turska je bila samodovoljna. Ipak, današnje stanje je krajnje ohrabru-juće. Turski uticaj, ekonomska ulaganja i investicije na Zapadnom

63 Birgül Demirtaş, „Turkish foreign policy towards the Balkans: A Europeani-sed foreign policy in a de-europeanised national context?”, TOBB University and Tehnology, Ankara, 2015, p: 7–8, in Mira Šorović, „Importance and Role of Turkey in the Western Balkans”, Založba Vega, 10/2, May 2018, p: 92–93.

64 Šorović, op. cit., p: 87. 65 Fetulaha Gulena je turska Vlada smatrala odgovornim za pokušaj državnog pu-

ča 2016. godine.66 Srbija je tokom prošle godine sa Turskom dostigla promet od blizu milijardu

eura, dok je dvije godine ranije iznosio 745 miliona eura.67 Alternativna TV, „Da li će Turska udaljiti Zapadni Balkan od EU?”, (16. 05.

2018.), URL: https://www.atvbl.com/da-li-ce-turska-udaljiti-zapadni-balkan--od-eu, pristup: 14. 11. 2018.

98

Balkanu su više nego očigledne, a brojke pohvalne. Ipak, nakon za-vršetka migrantske krize, ostaje nam da vidimo da li će se Turska i dalje posmatrati kao „privilegovan partner”, umjesto punopravnog članstva u EU. Podsjećanja radi, ukoliko Turska ne postane puno-pravna članica EU, Erdogan ima rezervni plan. Upravo tu misao je poslao međunarodnoj javnosti: „ako nas EU ne želi, mi ćemo imati dobre odnose sa Kinom, Rusijom, Iranom i zonu uticaja u našom su-sedstvu…”68 Ipak, činjenica je da Turska u sadašnjem trenutku nije u mogućnosti da u potpunosti transformiše vanjsku politiku Turske u anti-zapadnu, prije svega zbog ekonomskih i vojnih veza sa Zapadom. Shodno tome, u posljednje vrijeme se Turska osjeća odbačenom i na-puštenom od strane EU, što može uzrokovati nepredvidljivo i ishi-treno ponašanje Turske na međunarodnoj sceni.69

Zaključak

Turska je najveća i najuticajnija zemlja na Zapadnom Balkanu, ko-ja je povratila svoju nekadašnju poziciju u ovom regionu igrajući ak-tivnu medijatorsku ulogu tokom političkih previranja i nestabilnosti (90-tih godina prošlog vijeka). Dakle, Turska ima značajnu geo-stra-tešku poziciju, koja kao NATO članica i zemlja kandidat za puno-pravno članstvo u EU, predstavlja nezaobilaznog promotera mira i stabilnosti u regionu.

Turska je sve do dolaska na vlast AKP sprovodila defanzivnu spolj-nu politiku, da bi nakon 2002. godine načinila zaokret — posta-je znatno odlučnija u svojoj spoljnoj politici. Sa druge strane, reli-gijski instrumentalizam blisko-istočnih zemalja, uz hladnoratovsku retoriku između Amerike i Rusije, može samo uzrokovati tenzije sa obostranim gubitkom, ali i prostor za aktivno djelovanje Turske u rješavanju otvorenih sukoba. Stoga, Turska ne smije da bude ekspan-zionistički nastrojena država sa ambicioznim težnjama i dominaci-jom u regionu, kao ni država koja nameće sopstvenu volju manje razvijenim susjednim državama. Upravo suprotno. Turska treba da njeguje dobrosusjedske odnose i nastavi sa procesom demokratizaci-je unutar države, sa posebnim akcentom na poštovanje ljudskih pra-va i osnovnih sloboda.

Iako je Osmansko carstvo nakon više od jednog vijeka i zvanično izgubilo Zapadni Balkan kao sopstvenu sferu uticaja, to nije obes-hrabrilo Tursku, njenu pravnu nasljednicu, da ponovo pokuša da svo-jim uticajem i korišćenjem „meke moći” povrati nekadašnju slavu i uticaj u regionu.

68 Adam Balcer, „Turska i Zapadni Balkan. Pogled iz Poljske”, Centar za međuna-rodne bezbedosne poslove, rezime predavanja održanog 23. juna 2011. godine na Institutu za evropske studije u Beogradu, str. 3, URL https://www. isac-fund. org/wp-content/uploads/2017/01/Turkey-and-the-Western-Balkans-srp.pdf, pristup: 14. 11. 2018.

69 Ibidem.

99

Shodno istorijskim, geografskim, religijskim i kulturnim vezama, Turska posmatra Balkan kao dio svoje prirodne sfere uticaja. Ona je sa razlogom ulagala značajne napore i novac u cilju sticanja većeg kul-turnog, političkog i ekonomskog uporišta na Zapadnom Balkanu.

Podsjećanja radi, kroz istoriju Zapadni Balkan je igrao značajnu geo-stratešku ulogu na raskršću Istoka i Zapada, te oduvijek bio pri-mamljiva teritorija za osvajače. Stoga, Turska želi da zadrži svoju sta-bilizacionu ulogu na Zapadnom Balkanu, koja može biti transformi-sana u „trojanskog konja”, jer regionalni konflikti mogu biti prenijeti na EU zajednicu.

Takođe, Turska treba da nastavi da se „bori” za svoj položaj na Zapadnom Balkanu, iako pojedini analitičari strahuju da Erdoganov agresivni pristup povećava tenzije između etničkih grupa u regionu. Dakle, unutar Turske se budi fundamentalizam i ekstremizam koji u kombinaciji sa okretanjem države ka predsjedničkom sistemu mo-že biti poguban za tursko društvo i međunarodnu zajednicu. Među-tim, i pored zapadanja Turske u autoritarni sistem, neosporno je da je Erdogan harizmatični lider koga turska javnost posmatra kao na-cionalnog spasioca, otjelotvorenje turske veličanstvene prošlosti i još sjajnije budućnosti. Stoga se njegove političke odluke ne smiju dovo-diti u pitanje. Ipak, kojim putem će Erdogan izabrati da vodi Tur-sku, ostaje nam da vidimo.

Bibliografija

Aras, Bulent, „Davutoğlu Era in Turkish Foreign Policy”, SETA, Foundation for Political Economic and Social Research, Ankara, 2009;

Bağci, Hüseyin and Açikalin, Nilhan, „From chaos to Cosmos: Strategic Depth and Turkish Foreign Policy in Syria”, Springer International Publishing, Switzerland, 2015, DOI 10.1007/978–3-319–09710–7_2;

Biagini, Antonello, „Povjest moderne Turske”, Srednja Europa, Zagreb, 2012; Bošković Mitrović, Marija; Reljić, Dušan; Vračić, Alida, „Elsewhere

in the Neighborhood: Reaching Out to the Western Balkans” in Turkey’s Public Diplomacy ed. B. Senem Çevik and and Philip Seib, Palgrave Macmillan, New York, 2015;

Brljavac, Bedrudin, „Turkey Entering the European Union through the Balkan Doors: In the Style of a great power”, Zbornik radova Pravnog fakulteta, Split, 2011, god. 48, 3/2011;

Davutoglu, Ahmet, „Stratejik Derinlik”, Ankara, 2001; Dašić, Đ. David, „Istorija diplomatije”, Institut za

međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2015; Demirtaş, Birgül, „Turkish foreign policy towards the Balkans:

A Europeanised foreign policy in a de-europeanised national context?”, TOBB University and Tehnology, Ankara, 2015;

Ejdus, Filip, „Trojanski konj na pragu Evrope? Tursko članstvo u EU i evropska bezbednost”, Beogradski centar za bezbednosnu politiku, Beograd, 2006;

European Commission, Commission Stuff Working Document, Turkey 2016 Report;

100

Goldschmidt, Jr Arthur and Davidson, Lawrence, „A Concise History of the Middle East”, Westview Press, Philadelphia, 2010;

Grigoriadis, N. Ioannis, „The Davutoğlu Doctrine and Turkish Foreign Policy”, Middle Eastern Studies Programme, Working paper 8/2010;

Hansen, Mathias Koue, Nebbelunde, Nadia, Lo Curlo Julian and Bergmann, Christensen Sovig, „Turkish nationalism and the Kurdish question”, URL: https: //core. ac. uk/download/pdf/43030022. pdf, pristup: 12. 12. 2016;

Kausch, Kristina, „Geopolitics and Democracy in the Middle East”, FRIDE, Spain, 2015;

Ozkan, Behlül, „Turkey, Davutoglu and the Idea of Pan-Islamism, Marmara University, 10 November 2014;

Pavlović, K. Stevan, „Istorija Balkana, 1804–1945”, Clio, Beograd, 2004; Sanberk, Özdem, „Transformation of Turkish Foreign Policy”,

Wise Men Center Strategic Studies, Speech at London School of Economics Conference on December 4, 2009;

Šorović, Mira, „Importance and Role of Turkey in the Western Balkans”, Založba Vega, 10/2, May 2018;

Šorović, Mira, „Odnosi Turske i EU u svijetlu migrantske krize”, Fakultet političkih nauka, Podgorica, maj 2017;

Tahirović, Mehmedin, „Relations between Turkey and the Balkan Countries as in a Function of Improving the Regional Peace and Stability”, Adam Akademi, Cilt 4/2, 2014;

Vračić, Alida, „Turkey’s Role in the Western Balkans”, SWP Research Paper, Stiftung Wissenschaft und Politik, German Institute for International and Security Affairs, Berlin, 2016, RP 11, December;

Walker, J. A, „Learning strategic depth: implications of Turkey’s new foreign policy doctrine”, Insight Turkey, 9(3): 32, 2007;

Walker, W. Joshua, „Understanding Turkey’s Foreign Policy Through Strategic Depth”, Transatlantic Academy, URL: www. transatlanticacademy. org;

Zeljkovic, Nikola, „Clash of interests on Balkans between USA, Russia, Turkey and the EU”, Paper prepared for the Moscow Conference on Geopolitics Connecting Geography to Politics: 21st Century Issues and Agendas, IAPSS–International Association for Political Science Students, 2010;

Linkovi

http://balkans.aljazeera.net/vijesti/erdogan-nemoguce-graditi-mir-u-sjenkama-oruzja;

https://www.atvbl.com/da-li-ce-turska-udaljiti-zapadni-balkan-od-eu;https://www.cirsd.org/sr-latn/mladi-eksperti/

turska-bliski-istok-ozivljavanje-istocnog-pitanja;https://www.isac-fund.org/wp-content/uploads/2017/01/

Turkey-and-the-Western-Balkans-srp.pdf.

101

Mira Šorović

The Influence of the Erdogan Regime on the International Community, with Special

Accent on the Western Balkans

This article gives a short overview on the internal and external policies of Turkey during the reign of former Prime Minister and current President, Rejep Tayip Erdoğan, as well as, the explanation of his sudden political turnaround from a democratic to an extreme-ly repressive regime.

In the beginning, Erdoğan’s rule had a strong foothold in the New Foreign Policy of Turkey, created by Ahmet Davutoğlu. The traditional vision of Turkey was rejected by the strategic depth, while a new way of acting on the international political scene was defined with a clearly-grounded principle of „zero problems with neighbors”. Therefore, the Western Balkans is again found in the center of ac-tion. The longstanding political ambitions of Turkey towards this region have been awakened, whose roots reach the cultural, religious and historical ties to the former Ottoman Empire.

Key words: Ahmet Davutoğlu, Turkey, the Western Balkans, Re-jep Tayip Erdoğan, the Strategic depth, International Community

DIO II

STUDIJE

105

Radule Knežević

O pojmu i historiji anarhizma*

U spisateljskom i polemičkom žaru, Pierre-Joseph Proudhon je sebe u teorijskom i političkom pogledu različito određivao — od toga da je samo i jedino revolucionar, ali nije prevratnik, preko onoga da je napose mislilac slobode i pravde, do izričaja koji ga ipak naj-više određuje i po kojem je stekao slavu i postao otac osnivač ve-like duhovne i političke orijentacije: ja sam anarhist!1

Istraživači se i danas spore o tome kako etimološki tumačiti rije-či anarhija i anarhizam. Dva su različita etimološka tumačenja toga pojma i oba pripadaju znalcima i autoritetima u tumačenju i izlaga-nju anarhizma: jedno daje P. Kropotkin, a drugo D. Guèrin. Pojam anarhizma Kropotkin izvodi iz grčke riječi anarkhós koju, prenijev-ši je na područje političke teorije, prevodi kao pojmovnu opreku au-toritetu, nešto suprotno autoritetu. To proizilazi iz značenja riječi arkhós, koja znači nešto iznad, nešto neodređeno, vršno ili vrhov-no. Stoga za Kropotkina anarhizam označava načelo ili socijalnu te-oriju u čijem je sklopu društvo mišljeno bez vlade kao vršnog načela

* Zbir dva poglavlja iz knjige „Anarhizam” (Zagreb: Politička kultura, 2012), pro-fesora Fakulteta političkih znanosti (Sveučilište u Zagrebu) i Humanističkih studija (Univerzitet Donja Gorica) u Podgorici, Radula Kneževića (1941–2018).

1 Evo tog znanog dijaloškog iskaza i objašnjenja: „Za kakav ćemo se odlučiti oblik vlasti? — Ah! Možete li to i pitati, nedvojbeno odgovara netko od mojih naj-mlađih čitalaca: vi ste republikanac. — Da, republikanac; ali ta riječ ne preci-zira ništa. Res publica je javna stvar; dakle, tko god želi javnu stvar u bilo kojem obliku vlasti, može za sebe reći da je republikanac. I kraljevi su republikanci. — Vi ste dakle demokrat? — Ne. — Što! Vi ste monarhist? — Ne. — Prista-ša ustavne monarhije? — Bože sačuvaj! — Vi ste dakle plemić? — Ni najma-nje. — Želite li mješovitu vladu? — Još manje. — Dakle, što ste vi? — Ja sam anarhist. — Shvaćam vas: pišete satiru na adresu vlade. — Nikako ne: upra-vo ste čuli moje ozbiljno i dobro promišljeno uvjerenje. Premda sam veliki pri-jatelj reda, ja sam anarhist u punom smislu te riječi.” (Proudhon, 1982, 192). Konkretno strukturiranje Proudhonove teorije slijedi razvoj njegova sistema od „anarhije” do „federacije”. Riječ je o tome da Proudhon na početku svoga opusa izgovara maksimu „Ja sam anarhist”. Ta lozinka, izgovorena prije svega protiv konzervativaca, označava „odsutnost gospodara, vladara, formu vlada-vine kojoj se približavamo”. Njegovo ponavljanje te maksime 1848. u osnovi je u funkciji razlikovanja od tradicionalnih demokarata i tradicionalne demokra-cije. Anarhija je „kao najviši stupanj slobode i poretka” zbiljska forma republi-ke. U svojim zrelim radovima u ideji federalizma vidi zbiljsku demokraciju — „konkternu anarhiju”, tako se deklarira i s tom idejom ili principom završava svoje djelo.

UD

K 3

29.2

85

106

društvene konstitucije. Riječ je, dakle, o negaciji ili izostanku auto-riteta ili, u političkom smislu, vlasti ili vlade. Na tom je tragu nasta-lo danas popularno razumijevanje anarhizma kao društva ili naro-da bez vladanja, vlasti.

Nasuprot tome D. Guèrin anarhizam izvodi iz grčke riječi anar-khè. Pojam arkhè može se prevesti kao prapočelo, temelj spoznaje, pra-oblik, prosto, drevno, dakle ima sasvim drugo značenje od arkhós.2 Međutim, u daljnjem izvođenju Guèrin ne slijedi početnu poziciju, već pojam anarhizma obrazlaže slijedeći Kropotkina i njegovu ar-gumentaciju da je riječ o društvu bez vlade, vlasti u političkom smi-slu, odnosno bez autoriteta u općem značenju. Nasuprot tom obra-zloženju, mi se nadovezujemo na početno stajalište D. Guèrina, a ne na Kropotkina, i pojam anarhizma vezujemo uz koncept koji smjera nečemu što je bez oslonca ili nečemu neuvriježenom, ali je pak pra-počelo, što upućuje na potrebu raskida sa prošlim razdobljem, te na zasebnu izvornost, različitost i nespojivost s prethodnim i bivšim. Uo-stalom, to je vidljivo iz Proudhonova razumijevanja revolucije kao i iz njegova odgovora na pitanje tko je on, u kojem negira da je republi-kanac, demokrat, plemić, pristaša mješovite vlade itd. Nema sumnje da pojam revolucije u anarhističkom konceptu ima središnje mjesto. Slijedeći Kropotkinovo tumačenje, revolucija se razumijeva kao ru-šenje neprihvatljive vlasti kao političkog izraza načela nadređenosti, pri čemu sve ono što je izvan ili nakon revolucije, ostaje neodređeno i „kaotično”. Nasuprot tome, slijedeći Guèrinov pristup, revolucija se nadaje kao epohalni preobražaj postojećeg stanja radi uspostave no-vog poretka. Dakle, riječ je o uvriježenom razumijevanju anarhizma kao kaosa, nereda, rasula, meteža i bezvlađa, i, s druge strane, razu-mijevanju anarhizma kao „redenog poretka” revolucije „u idejama i srcima” (Prudhon) koja je oslonjena na prapočelo i jedina je revolu-cija čovječanstva; kao mirne, legalne i legitimne preobrazbe postoje-ćeg društva u cjelini: njegovih temelja, njegovih subjekata i njegovih institucija i vrijednosti. U tom se smislu anarhizam kao misao i pri-stup pokazuje kao nastojanje na raskidanju sa starim poretkom, ali i kao nastojanje da se uspostavi novi poredak ljudske slobode i čovje-kovih prava. Taj poredak ima svoje arkhè, iz kojega crpi svoje nadah-nuće i kojemu smjera. Tako se sastaju i imaju isti cilj anarhizam i re-volucija, i u tome smislu Proudhon kaže da je anarhist.

Proudhonova je politička teorija oslonjena na paradigmu prosvje-titeljskog humanizma s njezinim esencijalističkim pojmom raciona-log ljudskog subjekta i pozitivističkom vjerom u znanost i historijske zakone napretka. Opus Pierre-Josepha Proudhona valja čitati kao ra-zličito i grčevito, ali ustrajno i sistematsko zagovaranje i obrazlaga-nje političkog poretka zasnovanog na načelima slobode i pravde, od-nosno ljudske sreće same. Pri tome jedan put vodi kroz obrazovanje do znanosti, odnosno do pojma znanosti i zajednice, a drugi kroz povijest i napredak traga za uspostavom društva zasnovanog na tim

2 D. Škiljan (ur.), Leksikon antičkih termina, Antibarbarus, Zagreb, 2003, 28.

107

načelima. Kada se stigne do „vrhunca toga napredovanja” ili do sje-dinjenja znanosti i povijesti, tj. predmeta promatranja i načela pro-matranja, shvaća se da je istina ili politička znanost dokazana istina čovjeka i njegove zajednice. „Jer ako je čovjek rođen kao društven, autoritet njegova oca prestaje nad njim onoga dana kada se formira njegov razum i završi njegov odgoj, a on postane član društva, i tada je dokazana istina njegov poglavar i njegov kralj, a ne nikakve vlade, ministri itd. Time politika postaje znanost, a ne smicalica i time se dužnost zakonodavca svodi na metodičko traganje za istinom” (Pro-udhon, 1982, 198). Zato je vlast čovjeka nad čovjekom obrnuto sra-zmjerna intelektualnom razvoju do kojeg je društvo stiglo. I jednako kao što pravo sile i pravo lukavstva, zbog sve širih dimenzija pravde, sužavaju svoje polje i moraju na kraju nestati u jednakosti, suvereni-tet volje i autoritet uzmiču pred suverenitetom razuma, da bi se, na kraju, poništili u obliku društva koje Proudhon imenuje „znanstve-nim”. Pokazujući kako se vlasništvo i kraljevstvo (vladavina) razara-ju od početka ljudske historije, jer čovjek teži pravdi i jednakosti, a društvo redu u anarhiji, Proudhon će izvesti svoj „treći oblik dru-štva” koji čini sintezu zajednice i vlasništva, a konstituiraju ga četiri principa (jednakost, zakon, nezavisnost pojedinca, razmjernost), i on ga naziva jednostavnom riječju SLOBODA. U svom bitnom određe-nju libertè (sloboda) jest razmjernost između prava i dužnosti: „Uči-niti nekoga čovjeka slobodnim znači uravnotežiti ga s drugim, tj. po-staviti na njegovu razinu” (Proudhon, 1982, 202). Iza Proudhonove najave „trećeg oblika vlasti” krije se zapravo njegova nakana da urav-noteži princip vlasništva i načelo zajednice, odnosno: nezavisnost i razmjernost (vlasništvo) te jednakost i zakone (zajednica).

S toga stanovišta Proudhon će reći da je politika znanost, znanost o slobodi; da je vlast čovjeka nad čovjekom ugnjetavanje, bez razlike pod kakvim se imenom ona skrivala. Otuda je i najviša točka dru-štvenog napretka jedinstvo reda i anarhije. S toga vidika Proudhon će političku znanost jednačiti sa spoznajom istine i ozbiljenjem slo-bode za sve. Time Proudhon nije samo uzdigao ideju političke teori-je na pijedestal uma i spoznaje već je bitno vezao njeno poslanstvo za humanističku perspektivu traganja za ljudskom srećom u suvreme-nosti. Otuda će Proudhon i svoju ideju anarhije vidjeti kao nukleus onoga što je on, prvi u povijesti, nazvao „znanstvenim socijalizmom”. Proudhon, taj veliki novator, nije samo položio moderne ideje odno-sa društva i države, asociranja i autonomije, civilnog društva i plura-lizma, već je s tog stanovišta izložio oštroj kritici svaki oblik autori-tarne i opresivne vladavine, nedemokratskih i totalitarnih poredaka, i time odredio historijsko značenje i epohalnu dimenziju anarhizma.

S „jakobinizacijom” i, kasnije, „boljševizacijom” europske političke teorije i „premještanjem” Francuske revolucije na Oktobarsku revolu-ciju,3 Proudhon je, taj „otac anarhizma” i veliki kritičar jakobinizma, blankizma i marksizma itd., „gurnut u stranu”, a za „oca osnivača”

3 Vidi, F. Furet, Penser la Rèvolution française, Gallimard, Pariz, 1978.

108

proglašen je M. Bakunjin. To je anarhizam „degradiralo” na razinu puke ideologije i/ili utopije i otvorilo vrata „propagandi djela” — toj velikoj pošasti koja i danas pritišće anarhizam. Intelektualno i teo-rijsko obrazloženje toga stanovišta ne nalazi se u anarhizmu. Otuda će S. Sullivan reći da „treba uzeti štap iz ruku onima koji tako žesto-ko napadaju anarhizam”. A to uzimanje štapa iz ruku znači: anarhi-zam nije nered, već uređeni red; on nije nasilje, nego zbiljska slobo-da pojedinca. Anarhist nije terorist, već slobodar koji se gnuša svake sile i opresije. Anarhizam je intelektualno i teorijsko stanovište, po-gled, stav; intelektualna pozicija i obrazac političke kulture koja ba-štini ideju europskoga humanizma: razum, slobodu, napredak, sa-moodređenje pojedinca i kritički dekonstruira autoritet, moć, vlast smatrajući da se pomoću načela slobode i pravde može uspostaviti „novi poredak”.

U razumijevanju anarhizma nužno je razlikovati pojam anarhi-zma i pojam anarhije. Anarhija je, uobičajeno je reći, stanje društva bez vladavine, odnosno vlasti. Međutim, ona je povezana i s onim društvima koja se, između ostalih pomodnih pridjeva, nazivaju „ar-haičnim” ili „primitivnim”4 s jedne strane ili pak s različitim zami-slima normativnog ideala ili zajednice kod pojedinih autora ili po-kreta. Anarhizam je pak politička teorija razvijena u Europi, napose u 19. stoljeću, koja utjelovljuje ideju anarhije, ali kao dio i rezultat ši-re samorazvijene teorije koja načela ljudske slobode i individualnosti postavlja na najviše mjesto. Zato je prva pretpostavka anarhističke te-orije ono što je J. Warren nazvao suverenošću pojedinca, a iz čega sli-jedi da su vlada i država opresivni tlačitelji slobodnog pojedinca, pa ih treba ukinuti. Ali anarhizam stremi ukidanju i drugih institucija utemeljenih u autoritetu i opresiji: crkve, patrijarhalne obitelji i sva-kog sistema koji je zasnovan na opresiji, tlačenju i neslobodi, moći i dominaciji. Nema sumnje da je anarhizam antihijerarhijski, ali i ega-litaran i decentralizirajući, i posebice antidiskriminacijski.

Društvo koje su anarhisti mislili ili zamišljali, osim nekoliko ka-rakterističnih i izdvojenih pokušaja, nije nikada postojalo. Usprkos tome imamo mnoge primjere anarhije — društva bez vlade ili vla-sti. Ali svođenja anarhizma na „arhaične zajednice” isto je, kako to pokazuje H. Barclay, što i svođenje ideje komunizma na „primitiv-ni komunizam”. Točnije, autor, pozivajući se na nekoliko posljednjih naraštaja antropologa koji su dokumentirali postojanje društava bez vlasti ili vlade, i to diljem svijeta i u različitim vremenima, pokazuje da je anarhija sasvim uobičajen oblik organizacije zajednice, a mo-žda i najstariji oblik socijalne i političke zajednice. Međutim, te ar-haične zajednice ipak su stvar prošlosti i otuda će Barclay zaključiti

4 P. Clasters upućuje da društva nije moguće razvrstati u dvije skupine: društva s vlašću i društva bez vlasti. Jer politička je vlast imanentna društvenom i ona se ostvaruje na dva osnovna načina: kao prinudna vlast ili kao vlast bez prinu-de. „Primitivna društva” uspjela su pronaći načine da izbjegnu „dobrovoljno sužanjstvo”, odnosno ona su društvo s vlašću bez prisile (Clasters, 2010, 16).

109

da je anarhistička priča „vječna priča”. Ovo vječna priča valja razu-mjeti tako da se težnja ka normativnom idealu anarhizma u suvre-menosti sudara sa Scilama interesa ljudi i kultura i Haridbama au-toriteta i epohalne svevlasti.

Međutim, odnos prema moći, vlasti i politici veliko je polje nespo-razuma u anarhističkoj političkoj teoriji. A konflikt između anarhi-zma i marksizma oko moći, funkcije i relativne autonomije države i njezine uloge u društvenoj revoluciji bio je središnja tema socijalne teorije u 19. stoljeću, a i kasnije. Anarhistička teorija ne negira moć, dapače, to je za nju središnje pitanje svih ljudskih društava, a ogra-ničavanje moći njezina je „zvijezda vodilja”. Uostalom, to je i veliki smisao cijelog Proudhonovog djela. Njegov je normativni ideal za-jednica najveće moguće raspršenosti moći. Tu je moć jednakomjer-no raspodijeljena, za razliku od drugih političkih teorija u kojima se moć prenosi s jedne grupe, klase, elite na drugu. Anarhizam strikt-no vezuje politiku uz moć i otuda on ne niječe politiku, već je želi dekonstruirati kao i moć, pretvarajući je u jednakomjernu raspodije-ljenu moć. Proudhonov izraz za ovo dekonstruiranje jest „poopćava-nje„: učiniti moć, odnosno politiku jednakomjerno raspoređenom u zajednici. Uostalom, tu istu ideju Proudhon primjenjuje i na vlasni-štvo. Nije Proudhon želio ukinuti vlasništvo ili ga pak podržavati ili monopolizirati. On je želio ukinuti vlasništvo kao moć i monopol pojedinaca, grupe, klase i poopćiti ga jednakomjerno ga raspodjelju-jući. A kako bi osigurao konstituciju političke zajednice, on je tra-gao za oblikom društva koje će iz ideje slobode kao pravde ili pravde kao slobode ili jednakomjernosti u ekonomiji (mutualizam) izvesti i jednakomjernost u politici (federalizam) i zasnovati novi poredak.

Tu bitnu i samosvojnu poziciju anarhizma pokazuje i njegov od-nos s dvije moćne ideologije i teorije koje su ga držale za velikog kri-tičara, čak neprijatelja — s liberalizmom i socijalizmom. Otuda će R. Rocker anarhizam odrediti kao „sutočje” dvaju velikih tokova — liberalizma i socijalizma. Jer njegova su dva bitna načela sloboda (li-beralizam) i jednakost (socijalizam). Ali bitno je načelo anarhizma da ta dva principa učini komplementarnima, a ne da među njima, kao u modernom dobu, vrijedi načelo supstitutivnosti: jednakost na račun slobode (socijalizam) i sloboda na uštrb jednakosti (liberalizam). I ne samo to. U njegovoj ideji leži nakana da afirmira ideju bratstva kao polje suglasnosti slobode i jednakosti. Anarhističko odbijanje da se odvoje sloboda i jednakost, odbijanje stanovišta koje kaže da jedno nameće ograničenja drugom, danas možemo razumjeti u pojmu Ѐ. Balibara: „jednakoslobodnosti”. S idejom slobode, jednakosti i brat-stva anarhizam je povezan i na jedan drugi način koji je određujući za moderno i postmoderno doba. Riječ je o ideji ljudskih i građan-skih prava. Ideja anarhizma slijedi stupnjeve borbe: jednakosti — eko-nomska prava; slobode — politička prava; bratstva — socijalna prava.

Time dolazimo do ključne točke u političkoj teoriji anarhizma. Kao što je poznato, klasična je politička teorija pojam moći prvo ve-zivala za lik suverena, a kasnije za centralizirane oblike državne vlasti

110

ili političke institucije. I dok liberalizam mjesto moći legitimira pre-ko društvenog ugovora, anarhizam ga vidi kao represivno i nelegitim-no uređeno. Općenito promatrano, bitno je stanovište anarhizma da država kao zbilja centralizirane političke moći, suprotno stanovištu marksista, neće ni „odumrijeti” niti nestati sama po sebi, a posebice neće biti dovedena u pitanje u ideji „diktature proletarijata”. Umjesto svega toga, država treba biti ukinuta, i to „u prvom činu revolucije”, smatra anarhizam. Jer država je autonomna institucija izvan kontro-le klase i ima vlastitu logiku — ona samo perpetuira stanje autoriteta i opresije.5 Odlučujući je dakle strukturalni princip ili mjesto držav-ne moći. Jer država je opresivna, u bilo kojem obliku se konstituirala.

Dominacija i opresija ne prebivaju toliko u oblicima države ko-liko u načelima samo države i principima političke moći. Otuda će Bakunjin upozoriti da tzv. Radnička država neće rezultirati ukida-njem klasa, već stvaranjem novih klasnih podjela i nastajanjem „nove klase”. Država dakle kao struktura dominacije, diskriminacije i mo-ći nije svodiva na klasne ili ekonomske odnose, ali je njezina kritika i ukidanje pretpostavka rekonstrukcije cijeloga društva.

Veliko je teorijsko dostignuće anarhizma raskrivanje autonomnih dimenzija političke dominacije i moći i opasnosti njezine reafirma-cije u različitim idejama „novog poretka”. Anarhizam je moć shva-tio u pojmovima apstraktne pozicije ili mjesta u društvu, te u nje-govim strukturalnim elementima dominacije. Ili, drugačije kazano, moć je ipak autonoman fenomen, a anarhizam je otvorio vidike re-fleksije političke moći kao autonomne sfere. Otuda je politička filo-zofija anarhizma usidrena u pojmovima „prirodnog” i „vještačkog” autoriteta, s jasnom nakanom da na „ovoj zemlji” uspostavi „prirod-ni autoritet”, odnosno autoritet slobodnog čovjeka.

Kao socijalni i politički pokret, anarhizam ima dugu historiju. To je povijest pokušaja oblikovanja zajednice mimo uvriježenih i opsto-jećih oblika. Najveći je značaj tih pokušaja „to što su postojali” (G. Debord).

Međutim, kao izvor kritičkih ideja, anarhizam je bio veoma uspje-šan. U velikoj socijalističkoj alternativi anarhizam je bio protuteža centralističkim i prodržavnim orijentacijama i prvi i najveći kriti-čar tih tipova poredaka. Istodobno, anarhizam je potaknuo liberale da prevladaju svoje nedosljednosti i licemjerje u pogledu pitanja kao što su sloboda govora ili deklariranje prava. Pridonio je usponu fe-minizma jer je anarhistički ideal ljudskih odnosa, koji će biti oslo-bođen prisile i izrabljivanja, proširio na odnose među spolovima. U

5 Ideja da se država može koristiti za revolucionarne ciljeve rezultat je marksi-stičke analize koja vidi državu kao proizvod društvenih sila, posebice ekonom-ske moći buržoaske klase. Anarhistička analiza ide u drugom smjeru: od drža-ve ka društvu. Anarhizam državu i centraliziranu političku moć vidi kao ono što determinira društvo i konstituira temeljno polje ugnjetavanja, eksploataci-je i opresije. To se jasno vidi iz Proudhonove nakane jer njegova misao započi-nje kritikom Francuske revolucije koja se „zasvodila” u politici i otuda uteme-ljila eksploataciju u ekonomiji itd.

111

anarhizmu je nastao pravac mišljenja i djelovanja koji se principijel-no protivi svakom nasilju (L. Tolstoj) i bio je podloga razvoju pacifi-zma (M. Gandhi). Radikalno krilo pokreta za zaštitu okoliša usvojilo je anarhističku ideju, a anarhisti su istaknuli i ideju prava životinja.

Ove prividno nespojive utjecaje spajaju dvije glavne ideje. To su borba protiv svih odnosa moći, odnosa dominacije, ma kako oni pri-kriveni bili, i vjera u neposrednu akciju umjesto konvencionalnih po-litičkih metoda kao sredstva u toj borbi. Te ideje, kao djelatan tip društvene rekonstrukcije, jesu prinos anarhističkoj i političkoj mi-sli uopće.

Anarhizam nije moguće shvatiti kao monolitan, jednoznačan sklop ideja koji vodi do potpune jednoobraznosti i jednoznačnosti rješenja, čija valjanost mora biti univerzalna. Anarhizam nije samo-dostatna točka, on je prije mozaik sastavljen od mnoštva točki čiji je zajednički imenitelj spremnost za demokratičan, pluralistički dijalog s drugima s ciljem dolaženja do harmonije među njima — harmo-nije čovjeka u društvu i s njim. Ako tome dodamo još iznimno epi-stemološku i ontološku kompleksnost pogleda na čovjeka, društvo, državu, politiku itd., onda se opaska Georga Woodcocka koja kaže da je svaki pokušaj opisa anarhističke misli ravan boju s mitološkim Proteusom, grčkim bogom mora koji lako mijenja svoj oblik, nada-je sasvim opravdanom.

Danas je prisutan nov pristup istraživanju anarhizma kao politič-ke teorije i pokreta koji postaje sve popularniji i produktivniji. Riječ je o političko-kulturnom pristupu ili perspektivi političke kulture kao sastavnici suvremene orijentacije u društvenim znanostima da-nas. Istraživanje anarhizma iz te perspektive usmjereno je na razu-mijevanje anarhizma kao političkog obrasca koji ne podrazumijeva teorijsko jedinstvo, ideološki konformizam ili strukturu linearnog pokreta. Slijedeći Gertza, mogli bismo reći da „gusti opis” političke kulture omogućava da elemente političke kulture: politički diskurs, političke događaje, ponašanje institucije i procese anarhizma može-mo možda ponajbolje razumjeti. Jer riječ je o usmjerenosti na razu-mijevanje anarhizma s obzirom na politički diskurs, kulturni izvor, sadržaj djelovanja i model organizacije. Takva istraživanja i uvidi pret-postavka su i za konceptualizaciju političke teorije anarhizma danas. Zagovor je to one teorijske proizvodnje koja pokušava misliti kroz, istraživati i eksperimentirati s različitim političkim praksama i pre-dodžbama, isto kao i s različitim analizama sistema i pojedinih mje-sta i „događaja” u kojima se odvija anarhističko djelovanje. Time u političkoj kulturi anarhizma otkrivamo one točke koje znače njegova „načela jedinstva” ili „potvrde” što ih potpisuju pojedinci ili grupe.

Ideja političke kulture vraća nas fenomenologiji političkog svijeta. Politička teorija anarhizma politiku razumije kao „slobodno djelo-vanje”, a politički život utemeljuje u „asociranju jednakoslobodnih”, čuvajući time svoju historiju i svoju bit, čime pokazuje da je danas okrenuta postmodernim vidicima slobode — ukidanju izrabljivanja i dominacije — i slobodi za sve ljude.

112

U europskoj je političkoj teoriji uobičajeno da se začetke anarhi-stičke misli vidi u 18. stoljeću, dakle u vremenu kada se jasno iskazu-ju oštri obrisi hijerarhije i izrabljivanja u društvu, odnosno veže se uz nastanak moderne države i kapitalizma. Takav pristup je moguć, ali nije sasma opravdan. Valja ipak ukazati na predhistoriju anarhistič-ke političke ideje. Anarhizam je stalni pratilac ljudskog mišljenja, ali i političkog života u različitim vidovima ljudskog stvaralaštva. Stoga se može reći, kako to čine P. Kropotkin ili P. Marshall, da su ideje anarhizma stare koliko i historija političkog mišljenja. Kada istražu-jemo porijeklo anarhizma, mi se, zapravo, uvijek susrećemo s njego-va dva glavna izvora: kritikom državnih, hijerarhijskih organizacija i predstava o vladavini uopće, s jedne strane, i analizom kulturnih i političkih tokova koji su se stalno ispoljavali u kretanju čovječanstva, a svjedoče o prisutnosti ideja i načela anarhizma, s druge strane. Tu ideju Kropotkin će na primjeru europske političke historije iskaza-ti kao sukob između rimskog i ljudskog, imperijalnog i federalistič-kog, autoritarnog i liberterskog. Anarhističke inspiracije i aspiracije možemo pratiti još kod daoista i (Zen) budista u 6. odnosno 5. sto-ljeću p. n. e. Temelj daoizma jest koncept wu-wei, što se obično pre-vodi kao nedjelovanje. Filozofske analize kao da sugeriraju značenj-sku povezanost između anarhije i wu-weija. Ako avapxia označava odsutnost apxija (vladara/vladanja) wu-wei označava odsutnost wei-ja, pri čemu se wei vidi kao „umjetna aktivnost koja je u suprotnosti s prirodnim i spontanim razvojem”. U politikološkom smislu wei je moguće razumijevati također kao nametnuti (proizvedeni) autoritet. Djelovanje u skladu s wu-weijem se posljedično razumije kao prirod-no i čovjeku primjereno, budući da vodi do neprisilnoga i spontano-ga reda (Vidi: Marshall, 2003, 55).

Liberterski duh daoizma i budizma otklanja uspostavljenu hijerar-hiju i dominaciju. Uspostavlja moć samodiscipliniranja, oslobađanja i omogućava pojedincu da dostigne „rasvjetljenje”. Svaki pripadnik se vidi ne kao dio društva, već kao dio organske prirode, što je zna-čajka i brojnih suvremenih anarhističkih struja. Suglasnost s priro-dom, predanost življenju i ljepoti, što daoizam i budizam posebice naglašavaju, moralne su osnove slobodnijega društva. Njihova vizija društvene slobode je i danas jedan od zamjetljivih izvora anarhistič-ke senzibilnosti i, posljedično, ideja koja se stalno obnavlja.

Antičku misao ne vidimo samo kao kolijevku riječi anarhizam, već također i vrijeme prvoga jasnog teorijskog i praktičnog razmišlja-nja o anarhiji i anarhizmu, kako u smislu prihvaćanja ili odbacivanja. Antička je politička filozofija državu razumijevala kao jedini mogu-ći prostor prirode, slobode i civilizacijskoga življenja. Ne treba zabo-raviti da su Grci demokraciju smatrali nepravednim i neprikladnim uređenjem koje je uvjek „anarhično” (Platon) ili da su ljudi bez dr-žave divlje i opasne zvijeri (Aristotel). Ali, antička se misao i kultura ne mogu svesti na okvire polisa. Tako u Sofoklovoj Antigoni susre-ćemo lucidnu kritiku ljudskih zakona i opis razlike između ljudskih i božjih, odnosno prirodnih zakona. Heraklit je pak vidio kretanje,

113

odnosno promjenu, kao temeljni pokretač prirode i čovječanstva. Pri onome „sve teče”, a vječne su „gore i stijene”, jedina je konstanta mi-jenjanje. Sokrat je, nema dvojbe, prvi i najznamenitiji borac za slo-bodu mišljenja i govora. Njegova bezgranična vjera u moć čovjeko-va razuma odvela ga je u smrt. Ta neograničena vjera u razum čest je motiv i sudionik anarhizma. Uostalom, on se u velikom historij-skom smislu rađa na plećima prosvjetiteljstva.

Kasnije će epikurejci i stoici zagovarati takav vid individualizma u kome za državu nije bilo mjesta. Ali, te su orijentacije najavile i pre-vladavanje stanovišta o tome da samo dio ljudi u polisu uživa slobodu i vidi pred sobom napredak, jer su bile okrenute svim ljudima, „bra-ći i sestrama”, „državljanima svijeta”. Mišljenje slobode mimo grani-ca polisa i njegova političkog načela otvorilo je horizont političkog, ali i socijalnog mišljenja, mimo i preko okvira polisa i njegovih gra-nica. Misao slobode prvi put je sinula u Grčkoj. Stari Grci su, ne tre-ba zaboraviti, slobodu shvaćali kao političko pravo građana polisa da odlučuju o javnim poslovima. Pridjev slobodan u grčkom je stariji od imenice sloboda. Slobodan je onaj muškarac koji djeluje u svome polisu i bitno se razlikuje od neslobodnih ljudi — meteka, robova i barbara. Drugi naziv za slobodnog čovjeka u grčkom je ekon, koji polazi od razlikovanja slobode i ropstva i obilježava osobnu slobodu kojom se iskazuje herojska moć pojedinca da dobrovoljno, bez osob-nog hira prkosi sudbini jer sudbinu svoga polisa smatra vlastitom i sebe zalaže za zajednicu.

Mnogi istraživači prethistoriju anarhizma vide i u srednjovjekov-nim kršćanskim pokretima taborita i anabaptista, a napose (kasnije) kod T. Müntzera koji je svoju religijsku revoluciju proširio na dru-štvenu revoluciju. Riječ je o traženju sloboština i prava u mjestima „gdje zrak oslobađa ljude” ili u nadi ostvarenja božjega kraljevstva na zemlji kao oblika uništenja postojećega poretka.

Kao prvo proanarhističko gledište istraživači obično navode ono koje je u 13. stoljeću nastalo među pariškim intelektualcima oku-pljenim oko Williama Auritexa, čija je lozinka bila „Kruha, za bož-ju volju”. Ti „krivovjerci”, kako su ih počesto nazivali, svoju su mr-žnju spram svevlasti Gospodina i hipokrizije crkve prenosili i širili diljem Europe (Španjolska, Njemačka, Italija) zahtijevajući raj na Ze-mlji, ovdje i sad. Mada je crkva tvrdila da je „herezu” zatrla — „slobo-dari” su pod geslom da „slobodan pojedinac pripada slobodnoj pri-rodi i zato ima pravo zadovoljavati sve potrebe svoje prirode”, te da otuda ni „spolnost kao nebeska radost ne može biti grešna” — ona je sve više postojala velika orijentacija „slobodnoga duha”. Te su ide-je u 14. stoljeću bile napose popularne kod studenata s Oxforda (Ve-lika Britanija) koji su zajedno s radikalnim redovnicima širili svoj utjecaj, što je i rezultiralo poznatom seljačkom pobunom, a seljač-ka je vojska 12. lipnja došla do obronaka Londona. No ta je pobu-na, koja je tražila „jednak položaj za sve ljude”, na prevaru ugušena. No, te su ideje četiri desetljeća kasnije u Češkoj i Slovačkoj obnovi-li „taboriti”. Proglašavajući vladare, plemiće i vitezove razbojnicima,

114

„božja djeca” su na „oslobođenim” područjima proglasila kraj feu-dalnih odnosa, poreza, renti i privatnog vlasništva i uspostavila ega-litarne zajednice.6 Anarhizam „slobodnoga duha” svoj puni izraz — teorijski i praktični — imao je u Engleskoj u 17. stoljeću. Riječ je o ideji koju je začeo G. Winstanley i pokretu poznatom pod imenom „digeri” koji zapravo predstavlja početak eksperimentiranja s alter-nativnim društvenim oblicima. Te ideje, koje istraživači svrstavaju u anarho-komunizam izložio je G. Winstanley u spisu Zakon slobode. Ove historijske najave kraja feudalizma nošene su nastajanjem poj-ma individualnosti (renesansa) i ideje napretka (prosvjetiteljstvo). Iz te dvije historijske ideje nikao je moderni anarhizam kao reakcija na centralizaciju i unitarizaciju nacionalne države na jednoj i eksploata-cije i izrabljivanja — industrijalizacija i kapitalizam na drugoj strani. Tada se već javljaju ideje koje anarhističku slobodu vide kao emanci-paciju od svakog autoriteta i nadređenosti, onih što ih proizvodi ne-slobodno ljudsko mišljenje (religija, ideoloija), ekonomska i društve-na zbilja (vlast, vlasništvo) ili sam kolektivni život (zakoni). Kasnije će tu osnovu anarhizma Sèbastien Faure u Anarhističkoj enciklope-diji iskazati ovako: „Anarhistički nauk sažima se u samo jednoj ri-ječi: sloboda”. Iz toga osnovnoga anarhističkog načela i vrijednosti i načina njegova ostvarivanja nastaju suvremeni prijepori anarhistič-ke političke teorije.

Prije Francuske revolucije anarhističke su ideje u Francuskoj, a i u Europi uopće, iskazivane u lokalnim i regionalnim okvirima. U go-dinama revolucije i poslije nje upotreba riječi „anarhija” služila je pr-vo žirondistima, pa jakobincima i direktoriju za napade na radikalne struje „sankilote” i „bijesne”, koji su zagovarali federalizam i ukida-nje vlade. Ili, drugačije rečeno, sve one koji su kritizirali novu vlast i poredak u ime ideala pravde i slobode vlastodršci su krstili anarhi-stima „željnim nereda”. Od tih dana do danas vlastodršci, diktato-ri i tirani uvijek su zagovornike slobode i pravde prozivali kao zago-vornike nereda, kaosa i anarhije. Tu je orijentaciju i praksu još 1792. vidio redovnik Jasques Roux upozoravajući na „despotizam senato-ra” koji je grozan kao i kraljevska vlast. Otuda je govorio da je jedino rješenje ukidanje svake vlasti. Njegov prijatelj Jean Varlet je u anar-hističkom manifestu L’Explosion zapisao: „Kakva društvena pošast, kakva majstorija makijavelizma je ta revolucionarna vlada. Vlada i revolucija ne mogu biti komplementarne… Carske palače nisu jedi-ni domovi despota”.

Međutim, u svom modernom vidu anarhizam, odnosno njegova politička teorija, potekao je iz one intelektualne klime stvorene slo-bodarskim duhom prosvjetiteljstva te napose iz zbiljskih socijalnih, političkih i kulturnih prilika uvjetovanih Francuskom revolucijom. Ta je revolucija afirmirala pravo na pobunu koje više nitko nije mogao

6 „Svi ljudi neka žive kao braća; nitko ne treba biti podređen drugome. Kraljev-stvo će biti predano ljudima koji ne poznaju moje ili tvoje”, bio je njihov pro-gram i načelo.

115

„zatvoriti” u okvire vladanja. Na teorijskom planu anarhistički credo prvi je put izložen u djelu W. Godwina Rasprava o načelu političke pravednosti. Godwinovo djelo ima posebno mjesto zbog njegove kri-tike kapitalizma i surovoga stroja (nad)vlade. Stoljeće kasnije Pierre--Joseph Proudhon će za sebe reći da je „anarhist”, a da „anarhija jest red i sloboda”. Ta Proudhonova maksima čula se svijetom, a odzva-nja i danas. Kod obespravljenih i siromašnih kao nada u bolji svijet, a kod vladajućih i bogatih kao strah ili „besmislica”. Ali tek je s Pro-udhonom anarhizam postao politička filozofija i socijalna doktrina i vinuo se u sfere moderne misli i teorije sukonstituirajući modernu misao i suvremene poretke.

Ubrzo se pojavljuju nove i osobene studije u anarhističkoj soci-jalnoj teoriji. Različitost pristupa, orijentacija i istraživanja ubrzo su zasnovale anarhističku političku teoriju kao cjelovitu, različitu i su-vremenu misao. Jedinstvo na širem teorijskom planu anarhizam ni-je težio niti ga je oblikovao. Nakon Stirnerovih „asocijacija egoista”, Proudhonova „mutualizma” i „federalizma”, Bakunjinova „roman-tičnog buntovništva”, Kropotkinova „znanstvenog anarhizma” itd. u 20. je stoljeću došlo do bitnih i novih doprinosa anarhističkoj te-oriji. S Emmom Goldman anarhizam je dobio feminističke teori-je; Murray Bookchin uspostavio je logičnu vezu između anarhizma i socijalne ekologije i dr. U političkoj historiji pak, od Pariške ko-mune preko Španjolskog građanskog rata do Oktobarske revolucije itd., postojale su „oaze slobode” koje su pokazivale životnost i ljud-ski smisao anarhističkih ideja. Ali, odsjaj anarhističke luče vidio se i u umjetnosti. Dadaisti, koji su cilj umjetnosti vidjeli u revoluciji i obratno — željeli su umjesto „malograđanske” umjetnosti usposta-viti novu koja će revolucionirati postojeći svijet. Kako je to naglaša-vao Hans Richter, umjetnost mora stremiti novim funkcijama koje će u postojeći poredak unositi zbrku i slabiti tiraniju buržoaskog re-da i poretka. Berlinski ustanak 1918. omogućio je nastanak Dada-ističkog revolucionarnog centralnog savjeta koji je zahtijevao uspo-stavljanje „međunarodnog revolucionarnog saveza svih kreativnih i umnih muškaraca i žena”, „socijalizaciju vlasništva i hranu za sve”, „uspostavljanje mjesta svjetlosti koje će pomagati čovječanstvu da se kreće ka slobodi”.

Desetljeća kasnije, 1927, dadaizam će, osnažen idejom radničkih savjeta, nadrealistima itd., ponovo manifestirati svoje ideje usposta-vom Situacione internacionale koja svojim idejama i metodama pred-stavlja izvorište kasnijih studentskih pobuna i pokreta. Situacionisti su u početku iskazivali težnju za ukidanjem podjele između umjet-nosti i života: „Moderni umjetnik ne slika, on stvara (sazdaje); život i umjetnost su jedno” (T. Tzara). Ideje situacionista došle su do izra-žaja i u manifestu Bijeda studentskog življenja (u Strasbourgu). Ogor-čene univerzitetske vlasti dovele su petoricu autora pred sud. Poslije Drugog svjetskog rata marksisti su pričali da „kapitalizam propa-da”, a da je anarhizam pisac njegove velike povijesti. George Wood-cock je 1960. pisao da je anarhizam „kao pokret mrtav”. Nekoliko

116

godina kasnije ta je teza doživjela negaciju. Anarhizam je artikulirao svoju ekološku, feminističku, kulturnu, pacifičku itd. misao, a stu-dentski pokret ili revolucija ‘68. odbacili su praktične konzekvence Woodcockove teze.

Nema sumnje da su studenti u Parizu i diljem svijeta u svom bun-tu afirmirali neke ideje koje se uvijek vide kao bliske anarhizmu. Ri-ječ je o idejama spontanosti (novo društvo će se najbolje oblikovati samo od sebe); odbacivanju koncepta „realnog socijalizma” itd. U kr-vi ugušen studentski pokret preoblikovao se u „autonomne pokrete” (u Italiji, Njemačkoj, Nizozemskoj itd.) Pobuna zapatista u meksič-koj pokrajini Chiapas u siječnju 1994. značajna je za kasniji „encu-entro” za borbu protiv neoliberalizma što se poslije širi diljem svijeta.

Anarhizam je „sotočje” dvaju velikih tokova — liberalizma i so-cijalizma. Njegova su dva bitna načela sloboda (liberalizam) i jedna-kost (socijalizam). Pri tome treba imati u vidu da je ambicija anarhi-zma da ta dva načela učini komplementarnima, a ne da među njima, kao u modernom dobu, vrijedi načelo supstitutivnosti, tj. jednakost na račun slobode kod ideje socijalizma i sloboda na račun jednako-sti kod liberalizma. I ne samo to, u ideji anarhizma leži i nakana da afirmira „pastorka” Francuske revolucije — ideju bratstva videći i nju u suglasju s idejom slobode i jednakosti. Idući time korak dalje od R. Rockera, mogli bismo reći da ideja anarhizma stoji na stanovištu modernosti i njezinih načela.

S idejom slobode, jednakosti i bratstva anarhizam je povezan i na jedan drugi način ili na jednom drugom polju određujućem za moderno i postmoderno doba. Riječ je o ideji ljudksih prava. Ide-ja anarhizma slijedi stupnjeve borbe za ljudska prava: jednakosti — ekonomsko-socijalnih prava; slobode — političkih prava; bratstva — socijalnih prava. Ta dva plana, kao i drugi kroz koje se anarhizam može promatrati, jasno pokazuju da su se liberalizam i njegovi ideali „razbili” u sudaru sa zbiljom kapitalizma, te da je stvarnost socijali-zma „razbila” svoje ideale svodeći ih na suštu suprotnost — totalita-rizam. Uostalom, još je Bakunjin pisao da je sloboda bez socijalizma nepravedna (privilegij i krivica), a socijalizam bez slobode sužanjstvo i brutalnost. U tom smislu može se reći da anarhizam brani ideje so-cijalizma i njegovih načela u sudaru s autoritarno-totalitarnom ugro-zom. Otuda se može reći, kao A. Fischer, da su „svi anarhisti soci-jalisti, ali svi socijalisti nisu anarhisti”. Nema sumnje da od Marxa do danas anarhisti odbacuju tri noseće ideje socijalizma: prvo, ide-ju ukidanja privatnoga vlasništva i zastupaju stanovište njegova po-općenja; drugo, ideju političke revolucije, ideju diktature proleteri-jata i države, suprotstavljajući im mirnu revoluciju, ideju asociranja i političke organizacije koja polazi od očuvanja individualne slobode i maksimalne participacije; treće, negiraju potrebu političke stranke kao avangarde, tj. posrednika između teorije i prakse, tvrdeći da se umjesto te „arijergarde” treba osloniti na stvaralaštvo i kreativnost ljudi, a ideji realnog socijalizma suprotstavljaju ideju socijalizma kao slobode koja čuva različite pritoke i utječe u veliku ideju oslobađanja

117

i dezalijenacije ljudi. Nema sumnje da su anarhisti bili prvi i veliki kritičari marksizma i socijalizma. Oni su bili bliski stanovištu da je ideja društva budućnosti velika rijeka s brojnim virovima; rijeka ko-joj nove pritoke donose nove poglede i snagu i ideje, te da ta velika rijeka i njezina matica teku prema velikom „oceanu slobode” (Vidi, Marshall). U diskusiji s marksistima anarhisti su, nema sumnje, uka-zali na onu opću tendenciju koju će kasnije pokazati Max Weber (bi-rokratizacija) te kritička teorija društva frankfurtske škole (autorita-rizam i totalitarizam).

Međutim, diskusija anarhista s liberalima bila je veoma oštra i kon-zekvencije su bile dublje. Anarhisti su odbacivali laisse-faire sistem u ekonomiji i njemu suprotstavljali ideju mutualizma ekonomije i tr-žišta. Oni su predstavničku demokraciju i političke institucije kapi-talizma smatrali iluzijama politike i političkim ovjekovječenjem iz-rabljivanja, neslobode i terora nad ljudima, suprotstavljajući im ideju autonomije (sfera i teritorijalnih jedinica), koncept asociranja i parti-cipacije te ideju politike kao slobode djelovanja, odnosno slobodnog čovjeka. I ne na zadnjem mjestu, anarhisti su odbacili proglašavanje liberalne demokracije kao najzad pronađenog oblika „dobrog dru-štva” u okviru teorije nacije-države i globalnog poretka, zalažući se za nova politička načela suvremenog svijeta koja čuvaju slobodu po-jedinca, kulturni identitet i metanacionalne okvire političke organi-zacije i integracije u svijetu, a protiv „blokova”, „imperija”, „carstava” itd., a napose protiv institucija eksploatacije, potiskivanja i uništava-nja ljudi i naroda. Stoga se može zaključiti da se anarhizam od libe-ralizma i socijalizma bitno razlikuje u: razumijevanju društva i ideje dobroga društva; shvaćanju prirode i institucija novoga poretka; vi-đenju zadaće i funkcije teorije i znanosti.

U cijeloj historiji anarhizma postojale su dvije velike orijentacije ili struje: ona koju označavamo kao individualni i ona koju imenu-jemo socijalnim anarhizmom. U interpretaciji i aktualizaciji anarhi-stičke ideje socijalni je anarhizam bio u žiži interesa. To je vodilo i svrstavanju anarhizma u kolektivističke duhovne orijentacije. A on je ipak individualna orijentacija ili stanovište. Međutim, po idejama koje zastupa može se govoriti o onoj orijentaciji koja se naziva religi-oznim anarhizmom. Ako pak uzmemo za kriterij proučavanje stra-tegija djelovanja koje stoje u njegovoj pozadini, možemo govoriti i o pacifičkom anarhizmu itd. Međutim, zbog temeljne i polazne ideje, povezanost i prožimanja „granica” među pojedinim strujama u an-arhizmu veoma su slabe, a razlike višekontekstualne, tako da pita-nje jedan ili više anarhizama više služi kao kriterij sistematizacije, a manje kao ukazivanje na neka temeljna razlikovanja.

119

Nikoleta Đukanović*

Federalni ili konfederalni koncept razvoja EZ**

Od početka procesa evropske integracije i samih začetaka nadnaci-onalnosti, postojale su dvije suprotstavljene vizije razvoja Evrop-ske zajednice. Jedna je bila vizija unije, uobličena u shvatanju onih koji se zalažu za Sjedinjene Države Evrope, dok je druga vizija bi-la mnogo blaža, i predstavljala je viziju zajednice.1 Ono što je bi-lo zajedničko tim vizijama jeste da su dijelile iste ideje o potrebi osnivanja Evropske zajednice nakon Drugog svjetskog rata, budu-ći da je saradnja među državama trebalo da stane na kraj nacio-nalizmu i aktivnostima država koje su poticale iz nacionalističkih pretenzija. Ono što je vizije vrlo brzo jasno počelo da razlikuje je-ste ono u čemu su vidjeli krajnji cilj integracije. Prema prvoj viziji, proces saradnje između država je trebalo da se progresivno razvija ka stvaranju zajedničkog tržišta i ujednačavanju ekonomskih po-litika, kako je i definisano članom 2. Ugovora o EEZ, da bi preko stvaranja ekonomske i monetarne unije, saradnja rezultirala stva-ranjem federalne zajednice Ujedinjenih Evropskih Država.2 Druga vizija Zajednicu sagledava kao „zajednicu država i naroda koji dije-le vrijednosti i ciljeve”, u kojoj će se države članice rukovoditi sop-stvenim nacionalnim interesima i ciljevima, pri čemu su zagovor-nici podijeljenosti suvereniteta u oblastima, čiji broj stalno raste.3

Te dvije vizije, koje su se prožimale tokom cijelog perioda evrop-ske integracije, rezultirale su stvaranjem tvorevine oko čijeg defini-sanja ne postoji saglasnost među pravnicima i politikolozima, budući da ima karakteristike različitih oblika i uređenja vlasti. Naime, ra-sprave o prirodi Evropske unije, o njenim karakteristika kao države, savezne, federalne ili konfederalne, odnosno sui generis međunarod-ne organizacije traju više od pola vijeka. Neki autori Evropsku uniju definišu kao federalnu,4 drugi kao konfederalnu ili kvazifederalnu

* Nikoleta Đukanović, asistent na Humanističkim studijama Univerziteta Do-nja Gorica, E-mail: nikoleta.tomovic@udg.edu.me

** Ovaj rad predstavlja dio doktorske disertacije „Kontinuitet i promjene u spolj-noj politici Evropske unije” koju je Nikoleta Đukanović odbranila na Fakulte-tu političkih nauka Univerziteta u Beogradu tokom 2018. godine.

1 Weiler J. H. H., The Constitution of Europe, „Do the new clothes have an em-peror?” and other essays on European integration, 2002, p. 279.

2 Ibidem, p. 113.3 Ibidem, p. 114.4 Federalizam je sistem u kojem postoje makar dva nivoa vlasti, nacionalna i lo-

kalna vlast, pri čemu one posjeduju posebna i zajednička ovlašćenja, pri čemu

UD

K 3

27:0

61.1

EU

120

tvorevinu, dok je mnogi karakterišu kao međunarodnu organizaci-ju, savez ili zajednicu država i sl.

Autori koji zastupaju stav da Evropska unija ima federalni karak-ter su brojni.5 Među njima, najistaknutiji su bili Robert Šitce (Robert Schutze), Dejvid MekKej (David McKay), Endju Moravčik (Andrew Moravcsik), Majkl Burdž (Michael Burges) i mnogi drugi. Ti autori smatraju da je Evropska unija organizovana po „federalnom načelu” koje podrazumijeva „ustavno zagarantovanu podjelu suverenosti iz-među dva nivoa vlasti.”6 Mišljenja o federalnom karakteru Evropske unije su aktuelna i posljednjih godina. Posebno je Lisabonski ugo-vor, tj. definisanje međunarodnopravnog subjektiviteta Unije, dopri-nio jačanju političke dimenzije Unije, te je dao značajan podsticaj za aktuelizaciju mišljenja o federalnom karakteru Unije.

Jedan od najpoznatijih zastupnika ideje o Evropskoj uniji kao „fe-deraciji država” bio je Robert Šitce, koji taj stav obrazlaže analizom „utemeljivačke, institucionalne i funkcionalne dimenzije Evropske unije”. U dokazivanju federalnog karaktera Unije, Šitce navodi dok-trinu neposrednog pravnog dejstva, suprematije i preemcije prava EU u odnosu na nacionalne pravne poretke, zatim postojanje izvršne vla-sti Unije, iako je neposredno izvršenje evropskog zakonodavstva od strane izvršne vlasti izuzetak, a ne pravilo, te ustavni karakter evrop-skih osnivačkih ugovora.7 Naime, Šitce smatra da su se evropski kon-stitutivni ugovori uzdigli do ustavnog statusa. Evropski sud pravde je utvrdio, kao važno načelo, načelo suprematije evropskog prava nad nacionalnim pravom, uključujući i ustavno pravo, što podrazumijeva da to pravo ima prvenstvo u odnosu na pravo država članica Zajed-nice (apsolutna suprematija prava EU nad nacionalnim pravnim si-stemima). Međutim, mnoge države članice u svojim ustavnim pore-cima nijesu priznale apsolutnost prednosti prava Zajednice u odnosu na prava država članica, što kritičari tvrdnji o federalnom karakte-ru EU smatraju za odlučujuću karakteristiku u definisanju Unije, jer „tek kada pravo EU bude prihvaćeno bez ikakvih rezervi u ustavnom pravu država članica, Evropska unija će se preobraziti od zajednič-kog krova evropskih zajednica u federalnu državu”.8 Međutim, Šitce smatra da to što sve države članice ne priznaju apsolutnu suprematiju

svaka od njih ima samostalne funkcije, ali nijedna nema vrhovnu vlast nad onom drugom. Vidjeti više u: McCormick John, Understanding the European Union, Palgrave Macmillan, London, 2014, p. 15.

5 Rasprave o tipu federalizma koji postoji u Evropskoj uniji, vidjeti više u: K. Le-naerts, „Federalism: Essential Concepts in Evolution — The Case of The Eu-ropean Union”, Fordham International Law Journal, 21 March 1998.

6 V. Bogdanor, „Federalism and the Nature of the European Union”, u K. Nico-laidis, S. Weatherill (ed.), Whose Europe? National models and the Constitu-tion of the European Union, Papers of a Multi-Disciplinary Conference held in Oxford in April 2003, p. 49.

7 Budimir Košutić, Osnovi prava Evropske unije, CID, Podgorica, 2014, str. 94–96.

8 Ibidem, str. 92.

121

prava EU ne isključuje „federalni karakter” Evropske unije. Sa druge strane, samim tim što je evropski pravni poredak uspostavio odgo-varajuću vezu sa individualnim licima, očigledno je da postoji odre-đena forma evropskog građanstva. Zato Šitce brani stav da je svaki Evropljanin građanin evropskog i sopstvenog nacionalnog poretka. Evropski osnivački ugovori, a ne međunarodno pravo, predstavljaju ključnu normativnu snagu evropskog pravnog poretka, čime Šitce brani stav da ugovori predstavljaju ustavnu povelju Unije. To što Li-sabonski ugovor dopušta državi članici da napusti Uniju, što jeste u suprotnosti sa stavom da države članice nemaju nadležnost da uni-lateralno odrede granice sopstvene nadležnosti (načelo suprematije i preemcije prava Evropske unije), ne predstavlja argument protiv fe-deralne prirode Evropske unije, kako smatra Šitce, već protiv Unije kao federalne države.

U prilog svojim tvrdnjama Šitce takođe ističe institucionalnu strukturu Evropske unije, naglašavajući sastav i način funkcionisa-nja dva organa: Savjeta i Parlamenta. U Evropskom parlamentu gra-đani su predstavljeni neposredno. Način donošenja odluka u Savjetu, iako sastavljen od ministara koji djeluju u ime svojih vlada, definisan članom 16 Ugovora o Evropskoj uniji (Lisabonski ugovor), takođe, upućuje na federalne karakteristike uređenja Unije. Naime, Lisabon-ski ugovor je omogućio da Savjet donosi odluke kvalifikovanom veći-nom, osim ukoliko Ugovorom nije drugačije predviđeno. Kada odlu-čuje kvalifikovanom većinom, potrebno je ostvariti podršku većine država članica, zatim većine glasova naroda u državama članicama, odnosno većinu „evropskog naroda”.9 Tako Šitce kategoriše odluči-vanje u Savjetu kao kombinaciju međunarodnog i nacionalnog, pa zato kaže da se ono nalazi na federal middle ground.10 Budući da re-dovan zakonodavni postupak u EU, kada Parlament i Savjet zajed-no učestvuju u donošenju zakonodavnih akata, podsjeća na način odlučivanja u federalnim državama, Šitce time potvrđuje federalni karakter Evropske unije.

Jedna od ključnih teza zagovornika federalne prirode EU jeste da njeni osnivački ugovori imaju karakter ustavne povelje. I Evropski sud je istakao da „Ugovor o EZ, izmijenjen Jedinstvenim evropskim ak-tom, faktički predstavlja osnovnu ustavnu povelju Zajednice”.11 U tom smislu, Herdegen je tvrdio da se struktura UEU i osnivačkih ugo-vora može razumjeti kao neka vrsta ustavnog sistema, ukoliko ima-mo u vidu razlike tog pojma u odnosu na ustav nacionalne države.12 I Vajler je branio tezu da se osnivački ugovori EZ mogu sagledavati kao određena vrsta ustava, smatrajući da operativni sistem Zajednice

9 Lisabonski ugovor, OJEU L 60/131, 1. decembar 2009, član 16.10 Robert Schutze, European Contitutional Law, pp. 47–62.11 Slučaj 294/83, Parti Ecologiste „Les Verts” v. European Parliament, 1986, ECR

1.339, 1.365. 12 Matthias Herdegen, Europarecht, Grundrisse des Rechts, C. H. Beck, 2014, p.

320.

122

ne funkcioniše prema opštim principima međunarodnog prava, već kao specifična međudržavna vladina struktura, koja je zasnovana na ustavnoj povelji i ustavnim principima.13 Međutim, Vajler upućuje na dihotomiju između prava i politike, budući da je proces stvaranja Evropskih zajednica, iz ugla pravnika, karakterisan kao proces stva-ranja „sve više federalne države”, dok su politikolozi ukazivali na ne-postojanje paralela između Zajednica i federalno uređenih država. Tako se iz pravnonormativnog ugla razvoj Zajednice opisivao kao nezaustavljiva dinamika ojačanog supranacionalizma,14 dok su poli-tičkoproceduralna mišljenja u razvoju Zajednice prepoznavali gotovo isključivo oblike međuvladine saradnje koja je Zajednice čak i uda-ljavala od evropske integracije.15 Tako su procese razvoja Zajednice pravnici označavali kao „ustavni okvir za strukturu federalnog tipa”, dok su politikolozi dovodili u pitanje opstanak supranacionalizma.

Autori koji su bili skloni karakterisanju osobina EU kao federal-nih, definisali su Uniju kao „vrstu federalne države” (MekKej), „iz-uzetno slabu federaciju” (Moravčik), ili „novu vrstu federalnog mo-dela kakav ranije nije postojao” (Moravčik). Svakako da Evropska unija ima odgovarajuće elemente federalnog uređenja. Njih je naj-bolje popisao MekKormik:

1. EU ima složen sistem ugovora i pravnih akata koji se odnose na sve države članice i njihove građane, koje tumači i štiti Evropski sud pravde;

2. U određenim područjima javnih politika (trgovina, zaštita ži-votne sredine, poljoprivredna politika, socijalna politika) države su prenijele svoja ovlašćenja na institucije Unije, tako da pravo Unije ima prednost nad nacionalnim zakonima;

3. EU ima neposredno izabrane predstavnike u Evropskom parla-mentu, koji dobija sve veća ovlašćenja u donošenju odluka, nauštrb ovlašćenja nacionalnih zakonodavnih tijela;

4. Institucije EU raspolažu finansijskom nezavisnošću; 5. Evropska komisija ima ovlašćenje pregovaranja sa trećim stra-

nama u ime država članica u oblastima u kojima su joj članice pre-nijele ovlašćenja;

6. Devetnaest država članica ima valutu euro, tako da ovlašćenja u oblasti monetarne politike ima Evropska centralna banka, a ne nji-hove nacionalne centralne banke.16

13 J. H. H. Weiler, The Constitution of Europe, „Do the new clothes have an empe-ror?” and other essays on European integration, op. cit, p. 31.

14 O tome svjedoči činjenica da je Evropski sud u periodu od 1963. godine do 70-ih godina XX vijeka usvojio niz važnih odluka kojima je ustanovio četiri ključna principa odnosa EZ i prava država članica, pri čemu se priroda tih od-nosa ne razlikuje od sličnih pravnih odnosa u ustavnim federalnim državama. Vidjeti više u: J. H. H. Weiler, The Constitution of Europe, „Do the new clothes have an emperor?” and other essays on European integration, opt. cit, p. 39.

15 Ibidem, p. 37.16 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 17.

123

U literaturi su relativno rijetka poređenja elemenata pojma kon-federalizma17 i Evropske unije. Neki autori18 to objašnjavaju činjeni-com da je federalizam imao primat u svim raspravama evroskeptika, pri čemu nam praksa pokazuje da su konfederacije gotovo uvijek iz-rasle u federalna uređenja. Bez obzira na to, ima autora koji smatra-ju da Evropska unija jeste „ekonomska konfederacija”19, pa tako, na primjer, Lister zastupa tezu da je EU „divovska konfederacija u ko-joj vlade država članica dominiraju nad institucijama EU”.20 Mek-Kormik je uporedio Evropsku uniju sa odlikama konfederalnog ure-đenja, pri čemu je zaključio da Unija dijeli nekoliko karakteristika konfederalnog uređenja:21

1. Ne postoji direktna veza između građana i evropskih institu-cija (izuzev u slučaju Evropskog parlamenta). Ovlašćenja koja posje-duju: Evropska komisija, Savjet ministara, Evropski savjet i Evropski sud pravde ne potiču od građana, već od vlada država članica i nji-hovih vladajućih struktura;

2. Države članice imaju sopstvene pravne sisteme, nacionalne iden-titete, mogućnost da sklapaju bilateralne sporazume sa drugim drža-vama, shodno svojim interesima i jednostrano djeluju u oblasti spolj-ne politike;

3. Ne postoji jedinstvena, pa čak ni zajednička spoljna politika, kao ni evropski sistem odbrane i evropska vojska;

4. Ne postoji evropski poreski sistem; 5. Države članice pokazuju veću privrženost prema nacionalnim,

nego prema evropskim simbolima (zastavi, himni i drugim simbo-lima), tako da nije postignut značajan uspjeh u izgradnji evropskog identiteta.

Svakako da se Unija ne može odrediti kao federalno ili konfede-ralno uređen savez u kojem nacionalne države imaju ovlašćenja poput drugih takvih uređenja (primjer Sjedinjenih Američkih Država). Da bi mogli govoriti uopšte o tome Unija treba da posjeduje svoju vla-du, odnosno monopol vlasti, ustav, državotvoran narod, zajedničku fiskalnu politiku i zajednički poreski sistem, jedinstvenu valutu, je-dinstvenu spoljnu politiku i zajedničku vojsku.

Evropska unija nije ni klasična država. Međutim, iako su ključ-na obilježja države, kao pravnog entiteta, postojanje granicama jasno

17 Konfederacija je labavi sistem administracije u kojem dvije ili više organizacij-skih jedinica zadržavaju vlastiti identitet, pri čemu delegiraju specifična ovla-šćenja centralnoj vlasti, iz razloga praktičnosti, osiguranja bezbjednosti ili učin-kovitosti. Vidjeti više u: Frederick K. Lister, The European Union, the United Nations, and the Revival of Confederal Governance, Westport, Greenwood, 1996, p. 22.

18 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 121.19 Murray Forsyth, Unions and States: The Theory and Practice of Confederation,

Leicester University Press, Leicester, 1981, p. 183.20 Frederick K. Lister, The European Union, the United Nations, and the Revival

of Confederal Governance, Westport, Greenwood, 1996, Chapter II.21 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 21.

124

definisane teritorije, punog suvereniteta nad datom teritorijom, prav-ne i političke samostalnosti, kao i legitimiteta, odnosno priznanja od drugih država i samih građana, EU ima i određenih karakteristika državnog uređenja.22 Ipak, Uniji nedostaju ključni elementi državno-sti. Primarno, ona ne posjeduje sopstvenu teritoriju i neograničenu vlast nad svojom teritorijom, već možemo govoriti isključivo o teri-toriji država članica. Zatim, Unija ne posjeduje sopstveni narod, ia-ko determiniše pravo građanstva. Evropska unija povezuje različite narode Evrope, ali ne obuhvata građane članica kao svoj narod, dok su građani samo djelimično obuhvaćeni vlašću zajedničkih institu-cija. Evropska unija ne posjeduje sopstveni suverenitet, već su države članice „gospodari evropskih ugovora”.23 Evropske institucije raspo-lažu samo onim ovlašćenjima koja su im prenijeta osnivačkim ugo-vorima (princip individualnog ograničenog ovlašćenja), i te nadle-žnosti se ne mogu samostalno proširivati. U tom smislu, da bi se o Uniji govorilo kao entitetu sa državotvornim obilježjima, Uniji ne-dostaje „nadležnost nadležnosti”, jer Unija ne raspolaže „posebnom prinudnom, vojnom, policijskom ili upravno-sudskom izvršnom vla-šću”.24 I na kraju, Evropska unija nema ustav, što je jasno razdvaja od karakteristika državnog ustrojstva. Iako postoje mišljenja koja osni-vačke ugovore EU sagledavaju kao neku vrstu ustava, jasno prepozna-jući proces razvoja evropskog prava i konstitucionalizaciju evropskog pravnog poretka,25 osnivački ugovori se ne mogu sagledavati kao ne-ka vrsta ustava. To nijesu ugovori sklopljeni između naroda i vlasti već ugovori između nacionalnih vlada država članica. Oni predsta-vljaju vrlo duge, složene i često nejasne pravne dokumente kojima se detaljno objašnjavaju nadležnosti evropskih institucija, pri čemu se ne mijenjaju amandmanima, već se revidiraju isključivo usvajanjem novih ugovora. Malo je vjerovatno da Evropska unija ima kapacite-te da dogovori fiksni i trajni ustav, imajući u vidu nepostojanje poli-tičkog konsenzusa oko toga šta bi EU trebalo da bude, ali i imajući u vidu duboke krize koje su je posljednjih godina zadesile. Mnogo izvjesnije je da će ona i dalje raditi na razvijanju „pokretljivog usta-va definisanog u ugovorima”.26

22 Smatra se da navedene kategorije državnosti nijesu apsolutne kategorije, što je prouzrokovalo rasprave o tome da li je Evropska unija država. Vidjeti više u: John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 2

23 Jasminka Hasanbegović, Suverenitet država članica EZ, Elementi evropskog pra-va, Sarajevo, 1994, str. 5–13.

24 Budimir Košutić, Osnovi prava Evropske unije, op. cit, str. 92–101.25 O sagledavanju evropskih osnivačkih ugovora koji funkcionišu kao neka vr-

sta Ustava Evrope pisali su: David Phinnemore, Clive H. Church, Understan-ding the European Union s Constitution, Routledge, London, 2005; Jean-Cla-ude Piris, The Constitution for Europe: A Legal Analysis, Cambridge University Press, Cambridge, 2006; Federico G. Mancici, „The Making of a Constitution for Europe” in Robert O. Koehane, Stanley Hoffman (eds), The New European Community: Decisionmaking and Institutional Change, Westview Press, Boul-der, 1991.

26 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 72.

125

Zato je Hiks pisao da Evropska unija nije država u tradicional-nom „veberijanskom” smislu, jer ne posjeduje „monopol nad zako-nitom upotrebom prinude”. Ovlašćenje za upotrebu prinude, preko policije i snaga bezbjednosti je u rukama nacionalnih vlasti država članica EU.27 Međutim, Hiks smatra da, za razliku od teoretičara koji su zastupali stav da politički sistem ne može da postoji bez dr-žave, Evropska unija, iako nije država, posjeduje sopstveni „politički sistem posebne vrste”. Politički sistem EU je „veoma decentralizovan i usitnjen, zasnovan na dobrovoljnom obavezivanju država članica i njihovih građana i oslonjen na niže organizacione jedinice (nacio-nalne države članice) za administriranje prinude i drugih oblika dr-žavnih ovlašćenja.28

Iz svih navedenih poređenja Evropske unije sa obilježjima fede-ralnih i konfederalnih uređenja, i obilježjima klasične države, proi-zilazi i objašnjenje karakteristika Unije kao međunarodne organiza-cije. Naime, EU predstavlja dobrovoljnu asocijaciju država u kojoj se mnoge odluke donose kao rezultat pregovora između lidera tih dr-žava. EU ima ograničenu moć oporezivanja i male prihode. Unija ne posjeduje značajna ovlašćenja po pitanju sprovođenja odluka, te nje-ne institucije nemaju visok stepen nezavisnosti. Sa druge strane, au-tonomnost institucionalnog sistema Evropske unije, kojim se Unija razlikuje od ostalih međunarodnih organizacija ogleda se u njenim sljedećim obilježjima: pravnom i poslovnom sposobnošću na nacio-nalnom i međunarodnom nivou, sostvenim institucijama, sopstve-nim zakonodavnim, upravnim i sudskim postupcima, sopstvenim na-dležnostima i vlastitim organizacionim principima.29 Ono što Uniju posebno razlikuje od tipičnih međunarodnih organizacija jeste či-njenica da evropske institucije posjeduju zakonodavna ovlašćenja i nadležnosti kreiranja politika koje su obavezujuće za države članice u mnogim oblastima, poput trgovine, poljoprivrede, zaštite životne sredine.30 Upravo su to karakteristike koje Uniju razlikuju od tipič-nih međunarodnih organizacija, odnosno koje je definišu kao supra-nacionalnu međunarodnu organizaciju. Pritom, nadnacionalni ele-menti EU su:31

— Širina područja djelovanja Unije — Evropska unija je nadle-žna u mnogobrojnim oblastima, kao što su: ugalj, gvožđe, atomska energija, trgovinska (carinska) politika, ekonomska i monetarna po-litika, industrija i transport, regionalna politika, poljoprivreda, slo-bodan protok lica, robe, usluga i kapitala, politika konkurencije, za-pošljavanje, socijalna politika, istraživanje i tehnologija, obrazovanje i kultura, zaštita životne sredine, ljudska prava i osnovne slobode i

27 Sajmon Hiks, Politički sistem Evropske unije, Službeni glasnik, Beograd, 2007, str. 26.

28 Ibidem, p. 26.29 Budimir Košutić, Osnovi prava Evropske unije, op. cit, str. 65.30 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 4.31 Budimir Košutić, Osnovi prava Evropske unije, op. cit, str. 98–99.

126

druge politike. Dodatno, Unija je razvila različite oblike saradnje u raznim oblastima, kao što su: zajednička spoljna i bezbjednosna po-litika, unutrašnji poslovi i sl.;

— Obavezanost Unije zajedničkim osnovnim vrijednostima — EU definiše odgovarajuće političke vrijednosti i ciljeve koji predstavljaju ustavnu tekovinu država članica (ljudsko dostojanstvo, sloboda, de-mokratija, jednakost, pravna država, ljudska prava i osnovne slobo-de, solidarnost, supsidijarnost, mir, bezbjednost, nediskriminacija i ostale vrijednosti);

— Autonomna i intenzivna vlast stvaranja prava od strane insti-tucija EU — institucije EU stvaraju pravo koje je neposredno oba-vezujuće za organe država članica. Upravo suprematija prava Unije omogućuje samostalnost vlasti institucija Unije, u odnosu na vlasti država članica;

— Samostalnost nekih institucija EU, kao što su Evropski parla-ment, Evropska komisija, Sud pravde Evropske unije i Evropska cen-tralna banka;

— Finansijska samostalnost Unije — EU se ne finansira samo od država članica, već i iz sopstvenih sredstava kao što su sredstva od carina, poljoprivrede, razni porezi i sl.;

— Obimna pravna zaštita — Unija raspolaže sa širokom i efek-tivnom pravnom zaštitom koju obezbjeđuju Sud pravde, Opšti sud i specijalizovani sudovi kao i sudovi država članica, budući da se pra-vo EU direktno primjenjuje u državama članicama;

— Nedovršenost i trajnost Unije — Uniju karakteriše otvoren pro-ces razvoja koji se može pratiti od početka procesa evropske integracije.

Supranacionalnost je ključna karakteristika Evropske unije koja je čini jedinstvenom, sui generis tvorevinom. Evropska unija nije je-dina međunarodna organizacija koju karakterišu nadnacionalnost, već nadnacionalna obilježja imaju i drugi oblici savremenih trajnih okupljanja država. Tako na primjer, široku oblast djelovanja imaju i Ujedinjene nacije; neposrednu primjenu prava ima Dunavska komi-sija od kraja Prvog svjetskog rata, nadnacionalnu zaštitu obezbjeđu-je i Evropski sud za ljudska prava na osnovu Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda, dok samostalno finansi-ranje postoji i kod Međunarodnog monetarnog fonda.32 Međutim, ukupnost svih nadnacionalnih obilježja je ono što karakteriše isklju-čivo Evropsku uniju u istoriji savremenog trajnog okupljanja država.

Evropska unija je karakterisana kao supranacionalna organiza-cija upravo zbog prenosa suverenih prava država članica, odnosno

32 Naddržavnost je „pojam koji obuhvata zbir određenih karakteristika Evrop-skih zajednica koje se, svaka pojedinačno, javljaju i kod tipičnih međunarodnih organizacija, ali se sve zajedno pojavljuju samo kod njih”. O karakteristikama i elementima nadnacionalnosti, vidjeti više u: Vesna Knežević-Predić, Ogled o suverenosti: Suverenost i Evropska unija, Institut za političke studije, Beograd, 2001, str. 84.

127

„supstitucije državne suverene vlasti kroz vlasti Unije”33 i visokog ste-pena samostalnosti u oblikovanju volje. Dakle, države članice prenose svoja suverena prava na Uniju, pa tako njene institucije donose propise koji neposredno stvaraju prava i obaveze za pojedince. Upravo se u to-me nalazi razlika između ovlašćenja EU institucija za donošenje propisa i odluka drugih međunarodnih organizacija. Integracija koja je karakte-ristična za Evropsku uniju je jedinstvena u istoriji međunarodnog orga-nizovanja. Da opišu Uniju kao supranacionalnu organizaciju pokušavali su još 60-ih godina prošlog vijeka evropski federalisti (Mone, Halštajn) koji su željeli da tadašnju Zajednicu razvijaju kao federalnu državu.34

Pitanje supsidijarnosti u EU je prvi put postavljeno 1975. godi-ne, kada je Evropska komisija utvrdila da Evropska zajednica treba da ima odgovornost samo za ona pitanja koje države članice nijesu više u stanju da rješavaju na adekvatan način, odgovarajući na Tin-demansov izvještaj. Tek će se 80-ih godina intenzivirati rasprave o supsidijarnosti u Evropskoj uniji, kada su se države koje su se pro-tivile rastućem uticaju Komisije počele pozivati na načelo supsidi-jarnosti. Mastrihtski ugovor je članom 3 b definisao da će: „u po-dručjima koja ne spadaju u njenu isključivu nadležnost, Zajednica preduzeti određenu aktivnost, u skladu sa načelom supsidijarnosti, samo ukoliko se ciljevi predložene aktivnosti ne mogu u dovoljnoj mjeri realizovati djelovanjem država članica, pa se stoga, iz razloga opsega ili učinaka predložene aktivnosti, mogu bolje realizovati dje-lovanjem Zajednice”. Međutim, evropske države ne bilježe iste uspje-he u svakoj oblasti integrisanja. Naime, razliku u prenosu suverenih prava država članica uočavamo između nekadašnjih stubova, odno-sno kod oblasti za koje je karakteristična međuvladina saradnja. Ta-ko, na primjer, odluke koje se usvajaju u okviru zajedničke spoljne i bezbjednosne politike moraju prvo biti implementirane u nacional-no pravo određene države, da bi imale pravno dejstvo na građane.35

33 „Za razliku od uobičajenih međunarodnih ugovora, Ugovor o Evropskoj eko-nomskoj zajednici je stvorio sopstveni pravni poredak, koga su prihvatile u vla-stiti pravni poredak države članice i primjenjuje se od strane njihovih sudova. Zajednica ima međunarodnu sposobnost djelovanja, kao i autentična suverena prava, koja su zasnovana na ograničenjima nadležnosti država članica ili na pre-nosu suverenih prava. Tako su članice ograničile svoja suverena prava i stvori-le pravnu zajednicu koja obavezuje njih i njihove pripadnike” — Evropski sud, Predmet 6/64, Zbirka 1964, 1254, 1269, Costa preuzeto iz: Matthias Herde-gen, Europarecht, Grundrisse des Rechts, op. cit, pp. 50–51.

34 Termin „supranacionalna” ili „naddržavna” prvi je upotrijebio francuski mini-star spoljnih poslova Rober Šuman u planu o osnivanju Evropske političke za-jednice. Izraz je korišćen u ugovorima o osnivanju Evropske odbrambene za-jednice i Evropske političke zajednice (član 1. Ugovora o osnivanju Evropske odbrambene zajednice i član 1. Statuta Evropske političke zajednice). Među-tim, do osnivanja tih organizacija nije došlo. I prvobitna verzija ugovora o osni-vanju Evropske zajednice za ugalj i čelik upotrebljava taj termin pri definisanju EZ (i Visoke vlasti kao organa).

35 Za razliku od oblasti zajedničke spoljne i bezbjednosne politike, odredbe ko-je imaju neposredan učinak uzrokuju pravne učinke za pojedince (prava i du-žnosti) i državna tijela (upravna i pravosudna) bez posebnog zakonskog čina

128

Herdegen tu razliku objašnjava poređenjem sa donošenjem Embar-go uredbe Evropske zajednice (čl. 301. UEZ) koja ima neposredno pravno dejstvo i direktno zabranjuje preduzećima da učestvuju u tr-govačkim poslovima koji potpadaju pod embargo.36 Tako su osnivač-ki ugovori EU istovremeno definisali dva načela: načelo poštovanja nacionalnog identiteta država članica i načelo supsidijarnosti. Upra-vo to ukazuje na „hibridni karakter”37 prava EU, budući da posjedu-je, kako elemente koji pokazuju obilježja međunarodnog poretka, ta-ko i nacionalnog uređenja.

Ipak, mnogi autori smatraju neprihvatljivim svođenje Evropske unije samo na supranacionalnu organizaciju, budući da je njena pri-roda mnogo složenija. Proučavanje EU isključivo kao međunarodne organizacije je u značajnoj mjeri rezultat oslanjanja akademskih ra-sprava na načela teorije međunarodnih odnosa. Međutim, primjena analitičkih metoda komparativne politike i javnih politika38 omogu-ćava proučavanje institucija i procesa donošenja odluka, kao i sprovo-đenje politika na evropskom nivou. Objašnjavajući razvoj Evropske unije ka političkoj uniji, prof. Budimir Košutić se poziva na član 10. UEU koji glasi: „Funkcionisanje Evropske unije je zasnovano na pred-stavničkoj demokratiji. Demokratsko predstavništvo je neposredno i posredno. Evropski građani su neposredno predstavljeni na nivou Unije u Evropskom parlamentu, dok su posredno predstavljeni preko njihovih država članica u Evropskom savjetu i Savjetu.” Prof. Košu-tić takve odredbe tumači na način da dvojna demokratska legitima-cija upućuje na zaključak o njenoj mogućoj federalnoj prirodi, zbog čega je ne definiše samo kao supranacionalnu organizaciju, već i kao specifičnu zajednicu država.39 U prilog toj argumentaciji govori ka-ko njen institucionalni okvir, tako i njene vrijednosti, ciljevi i nače-la, dok je Lisabonski ugovor bio „dramatičan korak naprijed” kada je dvojna demokratska legitimacija u pitanju.40

Ustavni sud Savezne Republike Njemačke je u nekoliko presuda definisao prirodu Evropske unije. Naime, u presudi „Mastriht”41 iz 1993. godine, njemački Ustavni sud je porekao svojstvo državnosti Evropskoj uniji i Evropskim zajednicama. „Evropska unija nije ni fe-deracija, ni konfederacija, već predstavlja prelazni oblik između kla-sične međunarodne organizacije i savezne države.” Zato je Ustavni sud Uniju nazvao Staatenverbund, odnosno zajednica država. Ugo-vor utemeljuje jedan evropski savez država, koga nose države članice i koji će voditi računa o njihovom nacionalnom identitetu; odnosi se na

preuzimanja. Vidjeti više u: Matthias Herdegen, Europarecht, Grundrisse des Rechts, op. cit, p. 113.

36 Ibidem, p. 52.37 Obrad Račić, „Pravni sistem Evropske unije”, Pravo Evropske unije — zbornik,

Beograd, 1996, str. 105.38 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 13.39 Budimir Košutić, Osnovi prava Evropske unije, op. cit, str. 66.40 Ibidem, str. 66.41 BverfGE 89, 155, 192 ff.

129

članstvo Njemačke u supranacionalnim organizacijama ne i na pri-padnost jednoj evropskoj državi.42 Ustavni sud Njemačke je u toj pre-sudi naveo i da Evropa nema ni narod, ni ustav, ni konstitucionali-zam. Iako su taj stav mnogi autori osporavali, Lisabonski ugovor, na primjer, nije odobren na referendumima od strane naroda, već od strane nacionalnih parlamenata.43 Tako je Paul Kirhof, bivši sudija njemačkog Saveznog suda, neuspjele referendume o ratifikaciji evrop-skih ugovora objašnjavao stavom da svaka dalja evropska integracija mora biti obilježena zahtjevom za više demokratije i odricanjem od evropskog ustavotvorstva. To odbacivanje evropskog ustavotvorstva svakako je odbacivanje ideje o Sjedinjenim Državama Evrope, u ko-jima više ne bi postojao nacionalni suverenitet i identitet država čla-nica. Zato je Kirhof definisao Evropsku uniju na sljedeći način: „EU je više od konfederacije i manje od federalne države”.44

Njemački Ustavni sud izuzev presude „Mastriht”, donio je i pre-sudu „Lisabon” 2009. godine, u kojoj je iznio stav da je Njemačka članica Evropske unije kao supranacionalne organizacije, a ne fede-ralne evropske države. Presuda u Lisabonu je prirodu Evropske uni-je definisala terminom Verbund, što znači Unija, umjesto dotada-šnjeg termina Staatenverbund, odnosno zajednica država, pomenute u prethodnoj presudi.

Sagledavajući karakterističnu strukturu pravnih i proceduralnih okolnosti koje se javljaju kod Evropske unije, posebno kada imamo u vidu učesnike procesa pregovaranja i odlučivanja, načine odluči-vanja, pravni karakter odluka koje su usvojene, adresate kojima su odluke upućene i kontrolu sprovođenja tih odluka, EU je tvorevina „hibridnog” karaktera, tvorevina „između međunarodne organiza-cije i složene države, i međunarodnog i unutrašnjeg prava”.45 Ukoli-ko analiziramo Ugovor o Evropskoj uniji, Ugovor o funkcionisanju Evropske unije i Povelju Evropske unije o osnovnim pravima, da se primijetiti da EU ima određena obilježja i međunarodne organiza-cije, ali i federalna obilježja. Tako su, na primjer, federalni elementi više izraženi u pravnom poretku utemeljenom na Ugovoru o funk-cionisanju Evropske unije, nego u Ugovoru o Evropskoj uniji.46 Za-

42 Savezni ustavni sud 89, 181.43 Jedino je Irska, zbog svojih ustavnih ograničenja i stava svog Vrhovnog suda o

tom pitanju, sprovela referendum u cilju ratifikacije Lisabonskog ugovora. Pr-vi referendum u Irskoj, 12. juna 2008. godine bio je neuspješan. Drugi referen-dum je održan oktobra 2009. godine, pri čemu je Irska prethodno dobila ga-rancije da joj neće biti ograničena njena ovlašćenja u poreskoj politici, vojnoj neutralnosti i u etičkim pitanjima (kao što je, na primjer, bilo pitanje abortu-sa). Tako je na sastanku Evropskog savjeta u junu 2009. godine odlučeno da se zaključi poseban Protokol sa Irskom o garancijama koje su joj priznate na sjed-nici Evropskog savjeta u decembru 2008. godine.

44 Budimir Košutić, Osnovi prava Evropske unije, op. cit, str. 96.45 Obrad Račić, O nadzoru nad primjenom prava Evropske unije, Pravni život,

Beograd, broj 12, godina XLV, knjiga 429, 837–849.46 T. C. Hartley, The Foundation of European Community Law, 6th edition, Ox-

ford, p. 9.

130

to je, objašnjavajući Evropsku političku zajednicu i definišući Evrop-sku uniju, Vajler definisao tri ključna pristupa za njeno objašnjenje: međuvladin, nadnacionalni i infranacionalni.47 Pritom, međuvladin pristup definiše kao „centralno obilježje cjelokupnog sistema”,48 čime je ona za definisanje bliža supranacionalnoj međunarodnoj organiza-ciji. Herdegen će definisati Evropsku uniju na sljedeći način: „Naj-jasnije se Evropska unija može shvatiti putem prikaza koji obuhvata ukupnost triju zajednica, kao i institucionalno učvršćenje zajednič-kog djelovanja država članica u novopridošlim političkim područjima (zajednička spoljna i bezbjednosna politika, policijska i pravosudna saradnja)”.49 On dodaje da Evropska unija predstavlja međuvladinu saradnju, koja se uklapa u klasične oblike međudržavne saradnje na ugovornoj osnovi.50

MekKormik smatra da se Evropska unija nalazi negdje između međunarodne organizacije i države. Sa jedne strane, Evropska unija ima niz obilježja koja su karakteristična za međunarodne organizaci-je (članstvo u EU je dobrovoljnog karaktera, najveći dio suvereniteta se nalazi u rukama država članica, odlučivanje konsultativnog tipa, pro-cedure koje se primjenjuju u upravljanju poslovima EU se temelje na do-govoru, a ne na prisili), dok sa druge strane EU posjeduje i obilježja koja su tipična za države (EU ima međunarodno priznate granice, po-stoji evropski sistem prava koji se primjenjuje na sve države članice, po-sjeduje ovlašćenja koja u značajnoj mjeri utiču na živote Evropljana, u mnogim javnim politikama ovlašćenja su prenesena na evropske institu-cije, dok u nekim oblastima, kao što je trgovina, EU funkcioniše potpuno suvereno).51 Ono što jasno razlikuje Uniju od države jeste nepostoja-nje evropske vlade. Iako evropske institucije posjeduju nezanemarljiva ovlašćenja, ona se ne mogu porediti sa sistemom vlasti koji postoji na nacionalnom nivou. Sistem vlasti na nivou EU MekKormik zato opi-suje kao upravljanje (governance), koje se odnosi na „sprovođenje vla-sti putem interakcija, u kojima učestvuje složeni skup različitih akte-ra (vlade država članica, institucije Evropske unije, interesne grupe)”.52

Očigledno je da je u nekim oblastima Unija nadnacionalna tvo-revina, ali sa druge strane, u nekim oblastima Unija primjenjuje is-ključivo međuvladin karakter. Tako je Uniju najzgodnije definisati kao međunarodnu organizaciju koja kombinuje nadnacionalne ele-mente i elemente međuvladine saradnje. S tim u vezi, neke od insti-tucija Unije, kao na primjer Evropski savjet i Savjet ministara, imaju izraženiji međuvladin karakter, budući da se u njima odlučuje u naj-većoj mjeri na osnovu nacionanih interesa država članica. Evropska

47 J. H. H. Weiler, The Constitution of Europe, „Do the new clothes have an empe-ror?” and other essays on European integration, op. cit, p. 307.

48 Ibidem, p. 312.49 Matthias Herdegen, Europarecht, Grundrisse des Rechts, C. H. Beck, 2014, p. 43.50 Ibidem, p. 58.51 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 13.52 Ibidem, p. 14.

131

komisija i Evropski sud pravde imaju izraženiji nadnacionalni karak-ter budući da donosioci odluka, koji nijesu predstavnici nacionalnih vlada, primat daju opštim interesima Evropske unije, a ne pojedinač-nim interesima država članica.

Jasno je da Evropska unija ima određene karakteristike i federali-zma i konfederalizma, dijeli određena obilježja klasične države, ali i međunarodne organizacije supranacionalnog karaktera. Zavisno od toga koja obilježja su uzeli kao dominantna, mnogi autori su Uniju definisali na vrlo raznovrsne načine. Tako će, na primjer, MekKor-mik reći da je EU više od tipične međunarodne organizacije ali da nije „evropska superdržava”.53 Turen je definiše kao „nedovršenu dr-žavu”, i to „labavu državu, više u domenu upravljačkog, nego politič-kog”.54 Neki autori je nazivaju i „jedinstvenim prostorom diferencira-ne integracije koji se sve više približava oznaci fuzionisana federalna država”.55 To stanovište polazi od pretpostavke da moderne države visokog standarda, pod uslovima rastuće nezavisnosti, teže ka tome da sažimaju svoje instrumente djelovanja u okviru EU, kako bi se, na taj način, suprotstavile nedoumici u pogledu različitih nivoa i na-čina donošenja odluka. U tim procesima, nacionalne države nijesu više u mogućnosti da same ispunjavaju zadatke koji se javljaju, zbog čega se uklapaju u šire okvire, stvaranjem nadnacionalnih instituci-ja, dok gubitak suvereniteta nadomještaju učestvovanjem u različi-tim oblicima odlučivanja.56

U anglo-američkoj literaturi Unija je definisana kao embryonic federation ili cooptive federalism57 ali uz naglašavanje da Unija ima odgovarajuće crte federalnog sistema, iako države EU mogu činiti sve ono što države koje se nalaze u sastavu SAD-a ne mogu. Sa dru-ge strane, proces prelivanja i načelo suspidijarnosti u velikoj mjeri su oslabili nadležnosti država članica, budući da se njihova nadležnost ograničava na one politike u kojima je Unija manje aktivna. Taj pro-ces MekKormik naziva puzajući federalizam.58 Vajler je Evropsku uni-ju definisao kao specifičnu neunitarnu političku zajednicu.59 Ona sva-kako nije međunarodna organizacija u klasičnom smislu, ali nije ni država, već predstavlja „avangardu međunarodnih organizacija, koja uvodi novi model transnacionalnog diskursa”.60

Priroda Evropske unije jeste specifična, pa iz te činjenice proi-zilaze specifični odnosi između institucija Unije, institucija Unije i

53 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 2.54 Alen Turen, Nova paradigma, Službeni glasnik, Beograd, 2011.55 Frank R. Pfetsch, Die Europaische Union: Geschichte, Institutionen Processe, op.

cit, p. 78.56 Radivoj Stepanov, Ljubiša Despotović, Evropska unija, nastanak, institucije,

pravo, NATO, Stylos, Novi Sad, 2002, str. 78–79.57 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit.58 John McCormick, Understanding the European Union, op. cit, p. 97.59 J. H. H. Weiler, „The Constitution of Europe, Do the new clothes have an empe-

ror?” and other essays on European integration, op. cit, p. 35.60 Ibidem, p. 31.

132

organa vlasti država članica, pri čemu postoje različiti oblici i načini usvajanja i sprovođenja politika Unije. Tako evropska pravna i poli-tička misao razlikuje pet različitih modela definisanja i sprovođenja politika: klasičan komunitarni metod, regulativni metod, distribu-tivni metod, metod političke konkurencije i intenzivnu međuvladi-nu saradnju (intensive transgovernmentalism).61 U svakom od nave-denih metoda učestvuju u određenoj mjeri institucije Unije. Tako, na primjer, Evropska komisija je ključna institucija kada je u pitanju primjena komunitarnog i regulatornog modela, dok je njena uloga u modelu međuvladine saradnje marginalna. U tom modelu, neznat-no je učešće i Evropskog parlamenta i Suda pravde Evropske unije, dok Evropski savjet i posebno nacionalne vlasti država članica ima-ju ključnu poziciju u donošenju i sprovođenju politika. Kao jedan od pet oblika „policy” procesa u Evropskoj uniji, u okviru kojeg je iz-ražena saradnja vlada država članica sa veoma malim uključivanjem institucija Unije, je transgovernmentalizam. Iako nacionalni akteri imaju značajnu ulogu na svim nivoima odlučivanja u Uniji, transgo-vernmetalizam, kao oblik „policy” procesa je posebno izražen u do-menu zajedničke spoljne i bezbjednosne politike. U tim procesima Savjet EU (okuplja ministre koji zastupaju nacionalne politike i in-terese) ima najveća ovlašćenja, dok Evropski parlament i Komisija imaju zanemarljivu ulogu.62

Na sličan način, sagledavajući proces donošenja politika u okvi-ru Evropske unije, Smit (Michael Smith) razlikuju tri ključna obli-ka: kreiranje politika na nivou Zajednice sa jasno izraženom ulogom Evropske komisije, kakav je primjer trgovinska politika, zatim, na ni-vou Unije, kakav primjer vidimo kod stvaranja zajedničke spoljne i bezbjednosne politike, i posljednji oblik kreiranja politika koji pod-razumijeva vođenje pregovora na više nivoa, kakav je primjer djelo-vanje u okviru Svjetske trgovinske organizacije čiji je Unija član.63

Iako sadrži odgovarajuće karakteristike, svojstvene saveznim dr-žavama, odnosno federacijama, Evropska unija ne predstavlja držav-nu tvorevinu sa federativnom strukturom. EU nije ni konfederaci-ja u klasičnom značenju tog pojma. Nije ni klasična država. EU se ne može poistovjetiti ni sa klasičnom međunarodnom organizaci-jom. Zato se EU definiše pojmom specifična međunarodna organi-zacija. Primjer integrisanja država kakvo je ostvareno kod ujedinje-nja evropskih država je gotovo jedinstven u istoriji međunarodnih odnosa. Objedinjuje i karakteristike međunarodne organizacije, ali i nadnacionalne zajednice država. Sa jedne strane, jedinstveno tržište

61 Helen Wallace, „An Institutional Anatomy and Five Policy Modes”, in Wal-lace, Pollack and Young, Policy-Making in the European Union, Oxford Uni-versity Press, 2010, p. 69.

62 Helen Wallace, William Wallace, Mark Polack, Policy Making in the Europe-an Union, Oxford University Press, 2010, pp. 87–88.

63 Michael Smith, „The EU as an international actor”, u Jeremy Richardson, European Union: Power and policy-making, Routledge, London, 2006, pp. 302–304.

133

utiče gotovo na svaki aspekt ekonomske politike država članica, dok je razvoj evropske monetarne politike učinio da Unija utiče gotovo na sve elemente monetarne politike država članica. Sa druge strane, ono što Uniji nedostaje jesu nadležnosti u mnogobrojnim oblastima, da bi se moglo govoriti o Uniji kao nečem većem od sui generis me-đunarodne organizacije. Države članice imaju gotovo punu slobodu i u definisanju svojih odnosa sa drugim državama i međunarodnim organizacijama, što je slučaj kada je u pitanju i kreiranje i sprovođe-nje spoljne i bezbjednosne politike i politike odbrane. Upravo ure-đenje te oblasti i njen uticaj na određenje Evropske unije, predstavlja jedan od ciljeva ovog rada.

Možemo zaključiti da Evropska unija predstavlja specifičnu me-đunarodnu organizaciju, jedinstvenu (sui generis) tvorevinu, po-seban oblik povezanosti država članica, koju karakterišu elementi supranacionalnosti.

Literatura

Bogdanor V., “Federalism and the Nature of the European Union”, u K. Nicolaidis, S. Weatherill (ed.), Whose Europe? National models and the Constitution of the European Union, Papers of a Multi-Disciplinary Conference held in Oxford in April 2003.

Forsyth Murray, Unions and States: The Theory and Practice of Confederation, Leicester University Press, Leicester, 1981.

Hartley T. C., The Foundation of European Community Law, 6th edition, Oxford,

Hasanbegović Jasminka, Suverenitet država članica EZ, Elementi evropskog prava, Sarajevo, 1994.

Herdegen Matthias, Europarecht, Grundrisse des Rechts, C. H. Beck, 2014.Hiks Sajmon, Politički sistem Evropske unije,

Službeni glasnik, Beograd, 2007.Knežević-Predić Vesna, Ogled o suverenosti: Suverenost i Evropska

unija, Institut za političke studije, Beograd, 2001.Košutić Budimir, Osnovi prava Evropske unije, CID, Podgorica, 2014.Lenaerts K., “Federalism: Essential Concepts in Evolution

— The Case of The European Union”, Fordham International Law Journal, 21 March 1998.

Lister, Frederick K. The European Union, the United Nations, and the Revival of Confederal Governance, Westport, Greenwood, 1996.

Mancici Federico G., “The Making of a Constitution for Europe” in Robert O. Koehane, Stanley Hoffman (eds), The New European Community: Decisionmaking and Institutional Change, Westview Press, Boulder, 1991.

McCormick John, Understanding the European Union, Palgrave Macmillan, London, 2014.

Pfetsch Frank R, Die Europaische Union: Geschichte, Institutionen Processe.Phinnemore David. Church Clive H, Understanding the European

Union s Constitution, Routledge, London, 2005.Piris Jean-Claude, The Constitution for Europe: A Legal Analysis,

Cambridge University Press, Cambridge, 2006.

134

Račić Obrad, O nadzoru nad primjenom prava Evropske unije, Pravni život, Beograd, broj 12, godina XLV, knjiga 429.

Račić Obrad, „Pravni sistem Evropske unije”, Pravo Evropske unije — zbornik, Beograd, 1996.

Schutze Robert, European Contitutional Law.Smith Michael, “The EU as an international actor”, u Jeremy Richardson,

European Union: Power and policy-making, Routledge, London, 2006Stepanov Radivoj, Despotović Ljubiša, Evropska unija, nastanak,

institucije, pravo, NATO, Stylos, Novi Sad, 2002. Turen Alen, Nova paradigma, Službeni glasnik, Beograd, 2011.Wallace Helen, “An Institutional Anatomy and Five Policy

Modes”, in Wallace, Pollack and Young, Policy-Making in the European Union, Oxford University Press, 2010.

Wallace Helen, Wallace William, Mark Polack, Policy Making in the European Union, Oxford University Press, 2010.

Weiler J. H. H., The Constitution of Europe, “Do the new clothes have an emperor?” and other essays on European integration, 2002.

135

DIO III

RECENZIJE

137

Branko Bošković, Politička sociologija Entonija Gidensa,

Univerzitet u Beogradu, Fakultet političkih nauka /

Čigoja, Beograd, 2018. (Bojan Božović)

Sedamdesete i osamdesete godine prošlog vijeka su bile period in-tenzivnog proučavanja zapadnog svijeta, a naročito društveno-eko-nomske implikacije kapitalizma i uticaja kapitalizma na društvene promjene. Posebno upečatljiv, snažan i originalan pristup takvim istraživanjima i opažanjima dao je jedan od najpoznatijih sociolo-ga današnjice, Entoni Gidens, u svojim radovima iz tog ali i kasni-jih perioda. Gidens je gotovo četrdeset godina jedan od najznačajnijih auto-

ra iz domena sociologije i političke sociologije. Racionalističkim pri-stupom svemu u stvarnosti, Gidens je oduvijek uspijevao da kritički i objektivno pristupi većini aktuelnih tema. Iako je doprinos u stva-ranju savremene sociološke misli od strane Gidensa na ovim prosto-rima odveć poznat, većina sociologa je pažnju posvećivala prije sve-ga njegovim radovima iz perioda sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog vijeka. Autor se, sa druge strane, bavio svim periodima na-učnog (sociološkog) stvaralaštva Entonija Gidensa, s posebnim osvr-tom na one izvore koji su imali temelj u političkoj sociologiji. Rezul-tat takvog istraživačkog pristupa predstavlja ovo vrijedno djelo koje je 2018. godine objavljeno od strane jedne od najznačajnijih akademskih institucija ovog područja, Fakulteta političkih nauka u Beogradu.

Ova knjiga predstavlja impresivan proizvod autorovog gotovo de-cenijskog istraživanja rada Entonija Gidensa, kroz pisanje doktorske disertacije. Osim što je posvetio ogromnu pažnju izučavanju svih ra-dova Entonija Gidensa, autor je u građu za izradu ovog djela uklju-čio i saznanja do kojih je došao i kroz intervju sa Gidensom, vođe-nim u aprilu 2018. godine u Domu lordova britanskog parlamenta.

Gidens je put od dječaka iz skromne radničke porodice do Doma lordova popločao veoma obimnim opusom, koji je bez sumnje pred-stavljao izazov koji je dao samo dodatni zamah autoru da svim Gi-densovim djelima pristupa jednako uspješno primjenjujući tri faze: analiza Gidensovih radova, analiza kritike i sekundarne literature i lični osvrt i tumačenje.

Autor je ovaj rad raščlanio na ukupno jedanaest djelova. U sva-kom od njih opisani su najvažniji segmenti tog dijela i u njima čitaoci

138

mogu lako pronaći odgovore na većinu tema koje je Gidens obrađi-vao, uz neizbježni autorov osvrt na te teme. Tako je, nakon uvoda, drugi dio rada posvećen nastanku Gidensove sociologije, treći se ba-vi Gidensovom teorijom strukturacije, četvrti je posvećen Gidenso-voj interpretativnoj sociologiji, peti Gidensovoj teoriji države, šesti opisuje Gidensovu analizu modernosti, sedmi je posvećen Gidenso-vom poimanju globalizacije, dok je osmi posvećen teoriji trećeg puta, a deveti društvenoj, političkoj i ekonomskoj realnosti Evropske uni-je, deseti je sumarni prikaz političke sociologije i na kraju zaključci autora kao vrijedna sinteza svega navedenog.

Svaki od navedenih djelova bi mogli biti zasebna tema proučavanja dovoljnog obima i značaja za izradu jedne ozbiljne studije ili doktor-ske disertacije. Zato je značaj ovog djela još veći a konciznost auto-ra nesagledivo značajnija. Autor je svoj pečat ovom djelu dao upra-vo kroz jasan sumarni kritički prikaz svih Gidensovih razmišljanja. Ovo djelo, osim toga, predstavlja i vrijedno podsjećanje na neke kla-sične autore (Marks, Veber, Dirkem) i njihova učenja o najvažnijim pitanjima (političke) sociologije. Ali veličina Gidensa je što se pored bavljenja „vječnim” sociološkim temama jednako kvalitetno bavio i savremenim konceptom svijeta, uvodeći i analizirajući nova mogu-ća rješenja. Zato Gidensu nije stran ni izlet u probleme globalizacije ili današnje Evropske unije. Naprotiv. Gidens globalizaciju proma-tra kroz više prizmi ali uz često uočavanje surovosti brzine koja je zahvatila savremeni svijet, u kojem je mjerljivo postalo dominantno u odnosu na apstraktno. Doprinos takvom stanju, po njemu, poseb-no je dala savremena tehnologija. Gidens nam zato u svojim radovi-ma nudi sociologiju globalizacije i zagovara pristup utopijskog reali-zma, koji će biti svojevrsna kritička teorija, sa ciljem stvaranja teorije koja ima visoke ciljeve, ali koja je zasnovana na realnim mogućnosti-ma. Kada je riječ o Evropskoj uniji, Gidens predlaže saradnju i pove-zanost između država na osnavama koje neće ili ne moraju voditi ka federalističkom uređenju ove nadnacionalne organizacije. Zanimlji-vo je da on Evropu posmatra prije svega kroz Evropsku uniju i kroz integracionistički proces koji vlada kod većine drugih evropskih dr-žava. Gidens takođe uočava nespornu stagnaciju Evropske unije, ko-ja je uslovljena prije svega ekonomskom krizom koja ju je zahvatila. S druge strane, uz sve to i autor daje jasan osvrt na ta Gidensova sta-novišta izražavajući svoju saglasnost ili oprečna mišljenja.

Gidens je, kao što je poznato, poseban doprinos dao kroz teorije strukturacije. Naime, društveni sistem je međusobno povezan i pro-mjena u jednom segmentu ili dijelu će nužno inicirati promjene i kod drugih djelova. Takođe je važno istaći da Gidens koristi pojam dje-latnik a ne akter, čime želi da posebno označi razliku između svje-snog subjekta koji posjeduje određena znanja (akter) i nekog ko ima određena znanja i sposobnosti (djelatnik), čime unosi jasnu razliku u pojmovima ali i suštini. Ovim pojmovima Gidens želi da istakne i ulogu pojedinca u društvenom procesu i njegovu ulogu u zajedni-ci kojoj pripada.

139

Posebno značajnim ipak smatramo i Gidensovu teoriju trećeg pu-ta. Kako autor prepoznaje, politike trećeg puta o kojima piše Gidens zasnivaju se na globalizaciji, promjenama u ličnom životu i u odno-su prema prirodi. Kao alternativa neoliberalizmu i socijalizmu, tre-ći put nudi rješenja za sve nedostatke koje su ovi procesi nedvosmi-sleno prikazali. Ostaje da vrijeme ali i čitaoci smisleno daju ocjenu tim prijedlozima, ali imajući u vidu da je Gidens većinu ovih proce-sa i sam osjećao direktno kroz svoj razvoj i rast. Njegovo porijeklo, mjesto gdje je odrastao, bez sumnje su ostavljali trag na njegove bu-duće radove i razmišljanja. Svoja znanja je, kako sam navodi, sticao „slučajno”, ali je marljivim pristupom i velikim talentom dosegao do plemićke titule i predstavnika Laburističke partije u Domu lordova i jednog od najznačajnijih intelekualaca druge polovine dvadesetog i prve polovine dvadeset prvog vijeka.

Autor knjige je, kao što smo naveli, na jedan jezgrovit, studiozan, detaljan ali vrlo pristupačan način približio rad i djelovanje Entoni-ja Gidensa. Bogatstvo koje je nauci ostavio Entoni Gidens sigurno će biti predmet brojnih istraživanja u budućnosti ali isto tako, vjeru-jemo najmanje jednako, obaveznu literaturu, makar na ovim prosto-rima, predstavljaće i ova knjiga uz koju će se sva stremljenja i zapa-žanja Entonija Gidensa mnogo lakše shvatiti. Svaka epoha ili svaka decenija nosi svoje izazove. Gidens je kroz svoj rad čini se jednako važan pečat davao svakoj od posljednjih nekoliko. Zato u svakom ra-du možemo vidjeti neizostavnu crtu uticaja društva na pojedinca u kontekstu klasnih (ekonomskih) ali i drugih razlika. S toga ne treba da čudi njegova težnja ka izučavanju socijalizma ali i kritički osvrt na sve dobro ili loše što je on mogao da donese zapadnom svijetu.

Takođe tvrdimo da ovo djelo predstavlja i značajan izvor za šire-nje znanja ali i otvaranja nekih budućih tema iz polja savremene po-litičke sociologije, ali i ekonomskih nauka, međunarodnih odnosa, geopolitike. Zato će ova knjiga biti jednako atraktivna cjelokupnoj akademskoj zajednici, bez obzira na nivo znanja i starosnu dob čita-laca. Time je, vjerujemo, autor uspio u onome što je i Gidensu „po-lazilo za rukom” kroz cijelu svoju akademsku karijeru — da bude ra-do čitan od mnogih, da ga većina razumije ali i da kod svih probudi neka dodatna interesovanja za produbljivanjem pojedinih tema i pi-tanja. A za svakog naučnog radnika je to, bez sumnje, najveći izazov i najdragocjeniji uspjeh.

141

Predrag Zenović, Saglasja, JU Narodna biblioteka Budve,

Budva, 2018. (Petar Marković)

Zaglušujuća kakofonija vijesti i informacija iz dnevnopolitičke zbilje, koja putem interneta, novina i televizijskih ekrana prodire u našu svakodnevicu i nameće vrtoglavi ritam pulsiranja političke zajed-nice, čini da se kao njeni članovi nerijetko osjećamo nesposobnim da smisleno razlučimo politički bitno od nebitnog, društveno kori-sno od jalovog, moralno prihvatljivo od korumpirajućeg. Preovla-davajuća uloga medijskog komentara sa sve užim vidokrugom ili tipičnog politikološkog, „naučnog” osvrta na društvenu stvarnost kao suvoparne primjene neke neupućenom čitaocu sasvim strane teorije ne mogu u dovoljnoj mjeri poslužiti kao alatka za razumi-jevanje suštinskih pravaca razvoja crnogorskog društva i ključnih prepreka na tom putu. Putokaz za tumačenje osnovnih pitanja po-litike u Crnoj Gori može biti sazdan samo od onih djela koja na nju svjetlost bacaju sa kritičke udaljenosti dovoljne da se njihovi malobrojni autori mogu autonomno i gorepomenutom bukom ne-ometeno baviti politikom na našim prostorima.Knjiga-prvijenac dr Predraga Zenovića „Saglasja — političko-fi-

lozofski ogledi”, u izdanju Narodne biblioteke Budve, svojevrsna je odbrana ovakve filozofske zagledanosti na našu političku stvarnost. Ona nedvosmisleno predstavlja značajan doprinos političkoj teoriji Crne Gore, ali istovremeno prekoračuje ovu disciplinu, nudeći čitao-cima širu društvenu kritiku putem eseja sabranih i u nekoliko cjelina razvrstanih, kako autor u uvodu napominje, prema nosećim pojmo-vima političke teorije: identitet, poredak, konstitucionalizam, politič-ka kultura (politika i kultura) i demokratija. Čitajući knjigu, čitaoci će se uvjeriti da su to ujedno i pitanja oko kojih se u Crnoj Gori vo-de najznačajnije borbe u političkoj praksi. Već je u naslovu ove zbir-ke naučnih radova i eseja potcrtano šta prema mišljenju autora pred-stavlja osnovnu ulogu političke misli i djelovanja, a to je potraga za poretkom, skladom i saglasnošću u uslovima podijeljenosti crnogor-skog društva i nedovršenosti njegove države.

Knjiga počinje esejom koji se bavi problematikom identiteta. Au-tor najprije razmatra povlašćeno mjesto koje samopoimanje ima u evropskoj kulturi da bi locirao mjesto nacionalnog identiteta u njoj. Formulišući problem crnogorskog identiteta dijalektički, u kontek-stu izazova koje pred njegovo sazrijevanje stavlja šire evropsko isku-stvo sa nošenjem sa kontradikcijama identiteta — je li ekskluzivan ili

142

višeslojan, proizvodi li „Druge” ili ne — autor rješenje za razjedinju-juće posljedice identitetske politike vidi u usvajanju habermasovske koncepcije ustavnog patriotizma kao političke koncepcije identiteta zasnovane na privrženosti vrijednostima koje politička zajednica ba-štini u najvišem pravnom aktu. Bez obzira na punu saglasnost sa au-torovim izborom normativnog okvira za razmatranje održivih kon-cepcija crnogorskog samorazumijevanja, meni se čini da bi, umjesto razmatranja „crnogorskog identiteta pred evropskim izazovima”, za crnogorsko društvo bilo ljekovitije raspravljati obratno, o mogućno-stima uspostavljanja ustavnog patriotizma kao o evropskoj dimenziji postnacionalnog identiteta pred crnogorskim izazovima isključivosti, dualnosti, instrumentalne zloupotrebe i manipulacije.

Drugi dio knjige bavi se političkim poretkom i treba da bude nei-zostavno štivo za razumijevanje temelja političkog sistema Crne Gore. Prvi tekst, pisan u koautorstvu sa prof. Milanom Podunavcem, bavi se nasljeđem, institucionalnim izazovima i normativnim pretpostav-kama stabilnosti političkog sistema. Institucionalna analiza je kori-sna jer politički sistem stavlja u kontekst tranzicije i izgradnje vladavi-ne prava. Međutim, normativna analiza koja slijedi je najznačajnija u tekstu jer predlaže sklapanje novog društvenog ugovora koji bi odgo-vorio na dezintegrišuće sile ideološke polarizovanosti, kao i nacional-ne i klasne podijeljenosti crnogorskog društva. Radi se, bez sumnje, o veoma nadahnutoj odbrani građanske koncepcije društva i države.

Konstitucionalizam je tema trećeg dijela knjige. Međutim, uže od teorije i prakse ograničenja vlasti, ovaj dio bavi se zapravo ustavnim identitetom Crne Gore i prvi je cjelovit osvrt na tu temu kod nas. Tu se iz perspektive sveukupnih ustavnih težnji jednog društva, anali-tički izloženih u prvom tekstu, kritikuje savremena istorija ustavno-sti Crne Gore nakon referenduma o nezavisnosti jer se u prethodnoj deceniji nijesu razriješile temeljne dileme u vezi sa ustavnim identi-tetom. Drugim riječima, treba li Crna Gora baštiniti nacionalizam, multikulturalizam, republikanizam ili ustavni patriotizam kao mo-del? Kao i u prvom dijelu, autor u tekstu „U njega smo svi zakleti: dileme ustavnog patriotizma” jasno, teorijski fundirano i na Ustav Crne Gore veoma pažljivo primijenjeno predlaže posljednji model.

Naredni dio knjige bavi se širokim poljem političke kulture iz kojeg se crpe pretpostavke za stabilnost političkih procesa u zemlji. Umjesto da se na klasičan način bavi ovom problematikom, tako što bi, na primjer, analizirao preovlađujuće stavove u građanskom tijelu prema političkom sistemu, njihov stepen odanosti ili participacije, Zenović se hvata u koštac sa konkretnim problemima od čijeg opti-malnog razrješenja, stiče se utisak, ima da zavisi anatomija političke kulture u zemlji. Prvi tekst filozofski razmatra pretpostavke kvalitet-ne reforme obrazovnog sistema. Drugi — poželjnim odnosom religi-je i politike i pozicijom vjerskih ustanova u sekularnom društvu. In-teraktivna nastava bazirana na igri, raspravi i Ransijerovom „učitelju neznalici” s jedne, i post-sekularno društvo sa druge strane, mogli bi doprinjeti razvoju demokratske političke kulture kod nas.

143

Knjiga se završava parom eseja o demokratiji i ljudskim pravima. Vraćajući nas mitskim korijenima demokratije, autor bira da o njoj govori evocirajući gotovo sasvim izvjesnu ali za studente veoma vri-jednu Herodotovu priču o persijskom vođi Otanu i njegovom shva-tanju demokratije kao poželjnog oblika vladavine. Posljednji tekst na sedamdesetogodišnjicu Deklaracije o ljudskim pravima UN-a pod-sjeća na njen dalekosežni značaj.

„Saglasja” bih preporučio kao štivo koje prvenstveno mladi u Cr-noj Gori treba da čitaju da bi se na pitak, zanimljiv i provokativan način upoznali sa političkom teorijom i naučili kako ta često ap-straktna pitanja treba primijeniti na analizu političkih dešavanja. Na kraju, a to je neophodno istaći da bi se Zenovićev pristup do kraja ra-zumio, posredno je nadahnuta po-etikom Danila Kiša, postmoder-ne gromade jugoslovenske i svjetske književnosti čije ime nosi jedna od obrazovnih ustanova koja je oblikovala njegov pogled na svijet. Ovaj prećutni uticaj da se pročitati iz podnaslova Predragovog eseja u knjizi posvećenog obrazovanju u XXI vijeku (str. 121–141) — Tre-ba li Crnoj Gori harfa? Ovdje autor suptilno aludira na dio Kišovih „Ranih jada”, onaj o Eolskoj harfi, u kojem književnik Kiš, prisjeća-jući se svog djetinjstva, transformiše sumornu zbilju praveći razigra-nom mišlju od prozaičnog prizora električnih bandera i žica na uli-ci mitsku harfu, koja sjedinjava vrline lijepog i svrsishodnog i tako omogućuje da se u istorijskom toku vremena identifikuju harmoni-je koje bi nam bez imaginacije izmakle. Teoretičar politike Zenović u svojim esejima uspijeva da sjedini iste ove kvalitete. Enciklopedij-ska širina teorijskih uvida koji u svakom od sabranih eseja utemelju-ju raspravu o savremenoj Crnoj Gori ne čini se napornom za čitao-ce jer je prati zavodljiva ljepota autorovog izraza.

145

Dilan Dog — dnevnik, Veseli četvrtak, Beograd, 2018.

(Luka Rakojević)

Strip kao medij ima zanimljivu predistoriju, a njegova moderna hro-nologija kreće od 1895. godine kad jedna epizoda serijala Žuti dje-čak daje legitimitet novoj formi izraza. Interesantno je da se to deša-va iste godine kada braća Limijer u podrumu jednog kafea u Parizu prikazuju prvi film. Od tih dana do danas, strip se razvijao i po-stao je važan faktor modernog života. Fidel Kastro, Gabrijel Gar-sija Markes, Leonard Koen, Nik Hornbi i Mišel Uelbek samo su neke od značajnih ličnosti koje se pozivaju na strip na različite na-čine. Art Špigelman je za strip Maus, koji predstavlja svjedočanstvo njegovog oca o logorima smrti, dobio Pulicerovu nagradu za doku-mentarnu prozu. Savremeni francuski književnik Frederik Begbe-de je napisao scenario za strip Ostati normalan. Umberto Eko, po-znat i kao pasionirani ljubitelj stripa, jednom prilikom je izjavio da se samo Biblija, Homer i Dilan Dog mogu čitati iznova.Dilan Dog dnevnik je monografska publikacija objavljena u čast tri

decenije stvaranja serijala koji je promijenio istoriju evropskog stripa. U klasičnoj podjeli globusa na tri škole, kojoj su često skloni tuma-či, dominantne su američka, francusko-belgijska i japanska produk-cija. Dakle, svijet superheroja i mange oličene istorijskim ili popu-larnim temama stilski predstavljaju dvije krajnosti — zapad i istok. Problematično je što u sferi vezanoj za evropski strip nedostaje ita-lijanski momenat. Taj prostor je izuzetno plodan i pun autora sklo-nih različitim žanrovima od Alana Forda, preko Korta Maltezea i Zagora, do Dilana Doga. O svima njima postoje i značajne studije. O Grupi TNT Lazar Džamić je napisao knjigu Cvjećarnica u Kući cveća koja se bavi fenomenom Alana Forda na tlu bivše Jugoslavije. Život sa Zagorom Galijena Ferija i Tisuću Zagorovih svjetova Graci-jana Fredijanija govore o ovom serijalu. Hugo Prat je priču o sebi i svom omiljenom liku prenio kroz intervju-biografiju pod naslovom Želja da se bude beskoristan, a urađen je i alternativni vodič kroz ve-necijanski prostor nazvan Tajna Venecija Korta Maltezea — magič-ne i skrivene rute. Dilan Dog je u čast navršavanja trideset ljeta dobio zbirku zapisa koji prate proces nastanka i oblikovanja ovog serijala.

Prva epizoda serijala čiji je glavni lik istraživač noćnih mora pojavi-la se 26. septembra 1986. godine. Kosmos Dilana Doga stvorio je Ti-cijano Sklavi. Trideset godina kasnije izdavačka kuća Boneli odlučila je da sakupi tekstove koji prate hronologiju ovog serijala u posljednje tri decenije, nastajale od Milana, Rima i Torina, preko Londona, do

146

Jukatana. U monografsko izdanje inkorporirane su i prepiske — pi-sma i instrukcije koje su razmjenjivali članovi autorskog tima. Obo-gaćeno je ogromnim fondom vizuelnog materijala — crtežima, ski-cama, vinjetama, fotografijama i kratkim stripovima koji funkcionišu kao svjedočanstvo o jednom značajnom fenomenu.

Marko Nuči u nadahnutom predgovoru upoređuje ovaj zbir tek-stova sa stepenicama od trideset stopa, gdje svaka naredna predsta-vlja novo proljeće. Antologijski izbor zapisa naziva brodskim dnevni-kom cijele posade. Alfredo Kasteli bilježi da je Dilan Dog nametnuo nove norme u tematskom i stilskom smislu. Korado Roi scenografiju ovog djela posmatra kao ambijent sa De Kirikove slike, a on po de-finiciji podrazumijeva da grad bude poput sablasnog lavirinta. Lon-don, kao mjesto odvijanja radnje, potpuno je dekonstruisan i postoji u simboličnim naznakama i tragovima. Anđelo Stano otvoreno iz-ražava divljenje prema Egonu Šileu i crtačkim stilom referiše na nje-gova djela. Điđi Simeoni piše o jednoj prizmi koju je kupio u Nju-jorku i o nastanku epizode Anarhija u Ujedinjenom Kraljevstvu koja nesumnjivo aludira na pojavu panka. Klaudio Kjaveroti smatra da je serijal Dilan Dog izmijenio pristup pisanju stripova, a najzaslu-žniji za to Ticijano Sklavi, inače autor desetak romana, sjeća se po-svećeničkog rada pri uspostavljanju ovog verbo-vizuelnog produkta punog referenci (na Poa, Bodlera, Magrita, horor filmove) koji tra-je već trećinu vijeka. Odlomak iz knjige Mikelea Mazijera, iz dijela priloga ove publikacije, govori o čovjeku koji je usamljen u borbi za odbranu sopstvenog identiteta.

Dilan Dog je za ovo vrijeme postao jedan od simbola italijanskog stripa i Bonelijeve izdavačke kuće. Glavni akter je detektiv, lovac na čudovišta i istraživač noćnih mora. Ako percipijent otpakuje tu am-balažu i zamisli se može vidjeti ranjivost, krhkost, dezorijentisanost i krizu savremenog čovjeka, kao i sveprisutne klopke koje život ispred njega postavlja. Zbog tog akcenta ovaj serijal postaje veoma intere-santan različitim profilima čitalaca. Dakle, ima jednu vrstu univer-zalnosti koja se tiče života danas. Bitnu ulogu igra i lik pomoćnika baziran na Gruču Marksu. Ta nesumnjiva aluzija je primjetna na pr-vi pogled. On unosi dozu humora u cijelu storiju i čini da ovo djelo dobije dimenziju više.

U ovom strip serijalu sažeti su snovi, ideje, sumnje, brige, sjeća-nja, strahovi, nade, užasi i očajanja. Dočaravaju se na različite načine — kroz prikaze napada panike, halucinacija ili iluzija. Takav pristup otkriva ogromno prostranstvo imaginacije njegovih autora. Maštar-ski potencijal stvaralaca je fascinantan. Referisanje i intertekstual-nost izvedeni su suptilno i dosljedno, te se mogu prepoznati motivi vezani za kulturu i stvaralaštvo najčešće 20. vijeka.

Dilan Dog dnevnik bi trebalo da bude neizbježna literatura u bi-blioteci svakog ljubitelja stripa, ali istovremeno i vrlo poželjna uver-tira za nekog ko želi da spozna univerzum DD. U ovoj knjizi mogu se pronaći neke od tajni zanata strip autorstva, brojna iskustva scena-rista i crtača i vjerovatno najdragocjenije od svega — njihov pogled

147

na djelo stvarano sloj po sloj po deceniju i po s ove i one strane gra-nice milenijuma. Kao istorijski pregled Dnevnik predstavlja izuzetno značajnu arhivu koja nudi spektar razmišljanja, tumačenja i stavova koje su tvorci gajili prema svom djelu. Posebno je zanimljiv uvid u sam stvaralački postupak, kao i kroki o međusobnim odnosima čla-nova autorskog tima. Obogaćena anegdotama i luksuzno opremlje-na ova knjiga zaista zaslužuje pažnju.

Ako se svaki od tekstova posmatra kao komad nekog materijala, čitalac bi kada dođe do posljednje stranice mogao sklopiti mozaik u kom bi uvidio cijelu hrnologiju razvoja i evolucije jednog od najzna-čajnijih proizvoda evropske stripovske produkcije pola vijeka unazad. Naslov, koji je sročio jedan pjesnik i muzičar (p)o čijem liku i djelu je Rejnhard Klejst stvorio strip, Voz dugotrajna patnja može poslužiti kao odlična metafora za opisivanje ove kompozicije od trideset vago-na gdje je svaki po jedna godina objavljivanja, a u njoj puno avantu-ra, sudbina, žrtava i sporednih likova poput marioneta koji su ispre-dali priču o Dilanu Dogu — liku zarobljenom u istoimenom serijalu koji razumije svijet, život i čovjek(a).

149

DIO IV

IN MEMORIAM

151

In memoriam

Prof. dr. sc. Radule Knežević (1941–2018)

Prvoga dana mjeseca oktobra ove godine, nakon kratke i teške bole-sti napustio nas je profesor i nakladnik dr. Radule Knežević. Pro-fesor Knežević rođen je 13. prosinca 1941. godine u Rudancima (općina Žabljak), u Crnoj Gori. Završio je realnu gimnaziju u Sko-pju. Potom dolazi u Zagreb koji će od tada postati središte njego-voga intelektualnog rada i života. Godine 1966. diplomirao je na zagrebačkom Fakultetu političkih znanosti, a 1992. je doktorirao na ljubljanskom Fakultetu za sociologiju, politologiju i novinarstvo. Usavršavao se na pariškom Institutu za političku znanost. Preda-vao je kolegije iz područja političke teorije te političke kulture na Fakultetu političkih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, na Sveučilištu u Ljubljani te na Univerzitetu Donja Gorica u Podgorici. Osim kao predavač i autor, istaknuo se u nakladničkoj djelatno-

sti. Kao osnivač, te glavni i odgovorni urednik nakladničko-izdavač-ke kuće Politička kultura, Knežević je hrvatsku politologiju zadužio brojnim prijevodima klasika političke misli, ali i prijevodima broj-nih suvremenih međunarodnih autora te publiciranjem monografi-ja domaćih društvenih znanstvenika. Slovio je kao jedan od ključnih predstavnika francuske politološke i filozofske tradicije u Hrvatskoj te je upravo njegovom zaslugom frankofona politička misao doprla do domaćeg čitateljstva, čime je osnažena umreženost domaće zna-nosti i znanstvene javnosti s europskim i svjetskim tokovima.

Cijeloga života bio je doista plodonosan autor. Objavio je broj-ne knjige i više od stotinu članaka, rasprava i studija u znanstvenim i stručnim periodikama u zemlji i inozemstvu. Iz njegova bogatog opusa ističu se naslovi poput Načelo slobode i politički poredak (Za-greb, 2007), Anarhizam (Zagreb, 2012), Politička kultura (Podgori-ca, 2012), Postmoderna politička teorija (Zagreb, 2017), Suvremena politička teorija (Podgorica, 2017) te Prijepori u suvremenoj politič-koj teoriji (Zagreb, 2017). Koautor je zbornika Hrvatska politologija 1962–2002 (Zagreb, 2002), izuzetnog djela koje daje presjek razvo-ja političke znanosti u Hrvatskoj. Posebni je interes cijeloga života pokazivao za političku teoriju anarhizma, koja kao kritičko propiti-vanje krajnjih granica ljudske slobode predstavlja svakoj konvencio-nalnoj misli i vladajućoj doktrini izazov. Time je na određeni način prešao u trajnu opoziciju, s one strane akademske granice, naoružan kritičkom misli u borbi političkih ideja. Doktorirao je na političkoj misli Joseph Pierra Proudhona, a s knjgom Anarhizam, krunom svog

152

neumornog izučavanja ove doktrine, ostavio je u nasljeđe domaćoj akademskoj zajednici jedan osobit humanistički pogled i razumije-vanje pojmova kao što su sloboda, jednakost i demokracija.

Druga velika tema kojom je Knežević bio zaokupljen jest politič-ka kultura. Pisao je o političkoj kulturi općenito i o crnogorskoj po-sebno (Istorija političke kulture u Crnoj Gori, Podgorica 2007). U svojim djelima pokazao je zavidnu razinu poznavanja problematike, koju je krasila njegova pedantna analiza, elegantni stil i inovativna interpretacija. Budući da je ovo područje teorije nedovoljno istraže-no na međunarodnoj razini, Hrvatska i Crna Gora mogu se podiči-ti s djelima koja Kneževića stavljaju u ravnopravni položaj s inostra-nim istraživačima političke kulture.

Njegov izniman rad dodatno je ovjenčan kada je 2013. postao do-bitnik „Trinaestojulske nagrade”, najviše državne nagrade u Crnoj Gori, za značajan doprinos razvoju politologije. Svojim predanim i neumornim radom dao je veliki doprinos kulturnoj i znanstvenoj razmjeni i povezivanju Hrvatske i Crne Gore u poslijeratnom raz-doblju. Naš neprežaljeni Radule bio je živi svjedok burnih političkih i društvenih događaja i procesa što su tijekom dvadesetoga stoljeća prohujali njegovom rodnom Crnom Gorom i njegovom drugom do-movinom, Hrvatskom, no usprkos svim izazovnim i na mahove te-škim vremenima, nikada ga nisu napuštali smisao za britak humor, ljubav prema razgovoru, knjizi, planinarenju i šahu.

Odlaskom profesora Kneževića hrvatska i crnogorska politologija, ali i šira znanstvena i stručna javnost izgubila je velikog čovjeka koji je ostavio dubok trag u znanosti i društvu. Ostat će zauvijek u sjeća-nju brojnih ljudi koji su ga imali čast poznavati i s njime surađivati. Njegova neumorna stvaralačka snaga, koja ga nije napuštala niti pred kraj njegovoga životnog hoda, nastavit će biti poticaj i inspiracija nje-govim mlađim kolegicama i kolegama te prijateljicama i prijateljima.

Petar Popović

CIP — Каталогизација у публикацијиНационална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISSN 2337-0718 = Humanističke studijeCOBISS.CG-ID 28706576