EconFromTheseis94-1

ΘΕΣΕΙΣ τεύχος 94 2006 σσ 25-65

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ

των Γιώργου Οικονομάκη Λεωνίδα Μαρούδα και Ολίβιας Κυριακίδου

1 Εισαγωγή

Το δημόσιο Πανεπιστήμιο αντιμετωπίζει την πολιτική εγκατάλειψης και τις με-γάλες θεσμικές παρεμβάσεις με τις οποίες οι πανεπιστημιακές σπουδές εκφυλί-ζονται σε υπηρεσίες κατάρτισης και εμπορευματοποιούνται (απαιτώντας laquoδια-σφάλιση ποιότηταςraquo δηλαδή τυποποίηση πιστοποίηση και σήμα ποιότητας) και οι φοιτητές αντιμετωπίζονται ως laquoπελάτεςraquo σύμφωνα με τη laquoΔιαδικασία της Μπολόνιαraquo

Απόφαση της Εκτελεστικής Γραμματείας της ΠΟΣΔΕΠΣυνεδρίαση 1ης Ιουλίου 2005

Είναι γεγονός ότι από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 η ανώτατη εκπαίδευση αντιμετωπίζει μια περιοριζόμενη κρατική χρηματοδότηση σε όλες τις αναπτυγ-μένες χώρες την ίδια στιγμή που αυξάνεται δραστικά ο φοιτητικός πληθυσμός Για παράδειγμα στη Μ Βρετανία τα τελευταία 40 χρόνια ο φοιτητικός πληθυ-σμός δεκαπλασιάστηκε χωρίς αντίστοιχη αύξηση της χρηματοδότησης (βλ σχετικά μεταξύ άλλων Kogan et al 1994 Ovetz 1996 Harley and Lee 1997 Lee and Harley 1998 Clark 2003 Slaughter and Leslie 1999 Harvie 2000) Πρόκει-ται για μια εξέλιξη που θα πρέπει να ερμηνευθεί ασφαλώς σε συνάρτηση με τις σε παγκόσμιο επίπεδο συντελεσθείσες ή συντελούμενες λειτουργικές-θεσμικές μεταβολές στον πανεπιστημιακό χώρο Είναι επίσης αλήθεια ότι ακολουθώντας αυτήν τη γενική τάση η παιδεία και ειδικότερα η ανώτατη υποχρηματοδοτείται στην Ελλάδα1 ενώ δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να επισημάνουμε πως στην

Σύμφωνα με τον πρόεδρο της ΠΟΣΔΕΠ Λάζαρο Απέκη (internet) laquoτη δεκαετία 1993-2002 οι δαπάνες του τακτικού προϋπολογισμού ανά νεοεισερχόμενο φοιτητή παρουσιάζουν μείωση κατά 25 σε σταθερές τιμέςraquo Οι κρατικές δαπάνες για την παιδεία την παρούσα χρονιά εμφάνισαν μείωση έναντι του προηγούμενου έτους από 361 του ΑΕΠ στο 358 (Ελευθεροτυπία 08022005) ενώ σύμφωνα

26 ΓιωρΓοσ οικονοΜακΗσ λΕωνιδασ Μαρουδασ και ολιΒια κυριακιδου

ελληνική περίπτωση αυτή η υποχρηματοδότηση εδράζεται σε ένα πεδίο προϋ-πάρχουσας συγκριτικής υστέρησης των κρατικών δαπανών για την ανώτατη παιδεία έναντι άλλων αναπτυγμένων χωρών2

Έχουν όμως συνολικά τα πράγματα έτσι όπως τα συνοψίζει η σχετική από-φαση της Εκτελεστικής Γραμματείας της ΠΟΣΔΕΠ Οι πανεπιστημιακές σπου-δές εκφυλίζονται σε υπηρεσίες κατάρτισης στο σύνολό τους και το Πανεπιστή-μιο από δημόσιο μετασχηματίζεται δομικά σε εμπορευματικό-επιχειρηματικό ως αποτέλεσμα των θεσμικών παρεμβάσεων της laquoδιαδικασίας της Μπολόνιαraquo

Αυτά είναι τα κεντρικά ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στην παρού-σα ανάλυση Η κύρια θέση που υποστηρίζουμε είναι ότι εντός της πανεπιστημι-ακής εκπαίδευσης συντελούνται σημαντικές μεταβολές οι οποίες διευρύνουν το ρόλο και τα χαρακτηριστικά της συγκροτώντας έτσι συνολικά μια νέα εκδοχή της στη βάση εντούτοις του σκληρού πυρήνα της αστικής πανεπιστημιακής εκπαιδευτικής και ερευνητικής διαδικασίας ο οποίος και δεν μπορεί να μετα-βληθεί

Η δομή της ανάλυσης είναι η ακόλουθη Στην επόμενη ενότητα θα πραγμα-τευτούμε την εκπαίδευση γενικότερα και το Πανεπιστήμιο ειδικότερα ως θεσμό εντός του καπιταλισμού θέτοντας το πλαίσιο αυτών που θεωρούμε τα κρίσιμα δομικά χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής διαδικασίας στον καπιταλισμό Στη βάση αυτών μπορούν να προσδιοριστούν εκείνες οι πάγιες λειτουργίες επί των οποίων συγκροτείται και αναπαράγεται το Πανεπιστήμιο ως θεσμός αναπόσπα-στος της συνολικής καπιταλιστικής αναπαραγωγής Στην τρίτη ενότητα θα εξε-τάσουμε κριτικά τις κύριες συντελεσθείσες και αναμενόμενες λειτουργικές-θε-σμικές μεταβολές στο σύγχρονο ελληνικό Πανεπιστήμιο προσπαθώντας να εντοπίσουμε το πραγματικό επίδικο ζήτημα δηλαδή το κρίσιμο θεσμικό διακύ-βευμα αυτών των αλλαγών κρίνοντας παράλληλα κάποιες από τις ερμηνείες αυτών των αλλαγών Τέλος στον επίλογο θα κωδικοποιήσουμε τα συμπεράσμα-τα της ανάλυσής μας

με την βουλευτή του ΠΑΣΟΚ Μαρία Δαμανάκη οι δαπάνες για την ανώτατη εκπαίδευση μειώθηκαν κατά 8 στο φετινό προϋπολογισμό (Ελευθεροτυπία 12072005)

2 Επεξεργαζόμενοι στοιχεία της Eurostat 2000 laquoπου συγκρίνουν τις δαπάνες των 15 χωρών της ΕΕraquo οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 91) διαπιστώνουν laquoότι η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση και μάλιστα σε μεγάλη απόσταση από το μέσο όρο ndashκάτω από 50ndash για την τριτοβάθμια εκπαίδευση Συγκεκριμένα η Ελλάδα δαπανά μόλις το 407 του μέσου όρου της ΕΕ ανά φοιτητή ενώ η προτελευ-ταία Ισπανία το 694 Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται η Σουηδία (1673) η Ολλανδία (159) και η Αυστρία (1475)raquo

27το ΕλλΗνικο ΠανΕΠιστΗΜιο στΗν ΕΠοχΗ των νΕοφιλΕλΕυθΕρων ΜΕταρρυθΜισΕων

2 Αστική εκπαίδευση και Πανεπιστήμιο

21 Τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά της αστικής εκπαίδευσης και του Πανεπιστημίου

Η θέση από την οποία εκκινούμε (σχετικά σε Μηλιός 1993 13 κε 30 κε) εί-ναι ότι η εκπαίδευση στον καπιταλισμό επιτελεί ένα διπλό ρόλο παροχή γνώ-σεων και επιβολή της κυρίαρχης ιδεολογίας3 Οι δυο αυτές λειτουργίες αλληλο-διαπλέκονται εφόσον κοινός τόπος της γνωσιακής και ιδεολογικής λειτουργίας είναι η διευρυμένη αναπαραγωγή των ταξικών θέσεων και φορέων που ορίζει ο κυρίαρχος καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής (ΚΤΠ) Έτσι το περιεχόμενο της γνωσιακής ειδίκευσης που προσφέρει η εκπαιδευτική διαδικασία δεν είναι κοι-νωνικά ουδέτερο δεν πηγάζει από τον laquoτεχνικό καταμερισμό της εργασίαςraquo αλλά καθορίζεται από τον κοινωνικό (καπιταλιστικό) καταμερισμό της εργασί-ας που κυριαρχεί επί του τεχνικού δηλαδή από τις ίδιες τις (καπιταλιστικές) σχέσεις παραγωγής (σχετικά σε Πουλαντζάς 1982-α 279 Οικονομάκης 2000 180-182)

Επομένως τόσο η ιδεολογία όσο και το περιεχόμενο και το επίπεδο της γνω-σιακής διαδικασίας καθορίζονται σε κάθε περίπτωση από τις συγκεκριμένες κοινωνικές (πρωτίστως) και (επακόλουθα) τεχνικές απαιτήσεις της εργασιακής (δηλαδή ταξικής) θέσης που θα καταλάβουν οι εκπαιδευόμενοι4

Από την άποψη των προαναφερθέντων αναλυτικών παραδοχών μπορεί με άλλη διατύπωση να υποστηριχτεί και ότι η γνωσιακή διαδικασία εντός του καπιταλισμού όντας προσδιορισμένη από την ιδιαίτερη θέση των ταξικών φο-ρέων στη διαδικασία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής είναι διαδικασία ανα-παραγωγική-κατανεμητική laquoσύμφωνα με τις απαιτήσεις της διευρυμένης ανα-παραγωγής του καπιταλιστικού κοινωνικού καταμερισμού εργασίαςraquo (Μηλιός 1993 192) και ταυτόχρονα ως τέτοια διαδικασία (αναπαραγωγική-κατανεμητι-κή) είναι αναγκαία ιδεολογική

Ποια είναι ωστόσο τα θεμελιώδη ή δομικά χαρακτηριστικά της εκπαιδευτι-κής διαδικασίας στον καπιταλισμό Αποφεύγοντας εθνικές ιδιαιτερότητες θα

Για την εκπαίδευση ως ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους βλ σε Αλτουσέρ 1978 69 κε Σχε-τικά και στη συνέχεια

Ειδικότερα για την ιδεολογία laquoΗ εκπαίδευσηhellip κατατείνει να εγχαράξει στους εκπαιδευόμενους τις αξίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς που πηγάζουν βέβαια πάντα από το χώρο της αστικής ιδεολο-γίας αλλά που διαφοροποιούνται σχετικά κατά περίπτωση ανάλογα με τη μελλοντική κοινωνική θέση του εκπαιδευόμενουraquo (Μηλιός 1993 16)


λέγαμε πως αυτά τα χαρακτηριστικά απορρέουν από ή laquoανάγονται και προσιδι-άζουν στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγήςraquo (Μηλιός 1993 20) Η εκπαί-δευση υπό κεφαλαιοκρατική κυριαρχία πρέπει να συμβάλλει πρωτίστως στην αναπαραγωγή του διαχωρισμού μεταξύ πνευματικής και χειρωνακτικής εργασί-ας ndash ο οποίος αποτελεί τον κατεξοχήν χαρακτηριστικό καπιταλιστικό διαχωρι-σμό (Πουλαντζάς 1982-β 78)5 αλλά και την ταξική συνθήκη της διευρυμένης αναπαραγωγής των διευθυνόντων και των διευθυνομένων του καπιταλιστικού συστήματος laquoδιευρυμένη αναπαραγωγή της εργατικής τάξης σαν τάξης εξου-σιαζόμενης και ldquoαμόρφωτηςrdquoraquo αφrsquo ενός και αφrsquo ετέρου laquoαναπαραγωγή των αστών των ιδεολόγων τους των διευθυντών της παραγωγής της κρατικής γρα-φειοκρατίαςraquo (Μηλιός 1993 15)

Επιχειρώντας έναν πιο συγκεκριμένο προσδιορισμό θεωρούμε κύρια δομι-κά χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής εκπαιδευτικής διαδικασίας τα εξής τέσ-σερα (βλ και Μηλιός 1993 19 κε Μαυρουδέας 2005 41 κε)

- η εκπαίδευση διαχωρίζεται από την παραγωγή και- είναι ιεραρχική και ταυτόχρονα- είναι μαζική ενώ- το κράτος είναι ο φορέας της εκπαιδευτικής διαδικασίας

Ας εξετάσουμε συνοπτικά τα προαναφερθέντα

Α Γενεσιουργές συνθήκες της ανάδυσης του ΚΤΠ είναι ο χωρισμός του άμε-σου παραγωγού από τα μέσα παραγωγής (που είναι εμμέσως και μέσα συντήρη-σης) και η ταυτόχρονη απελευθέρωσή του από τις όποιες σχέσεις υποτέλειας που έχουν ως συνδυασμένο αποτέλεσμα τη μαζική μετατροπή της εργασιακής δύναμης σε εμπόρευμα (Μαρξ 1978-α 738 κε Μαρξ χχέ 109-110)

Στις συνθήκες κατοχής των μέσων παραγωγής από τους άμεσους παραγω-γούς οι αναγκαίες γνώσεις αλλά και η τεχνολογική πρόοδος βρίσκονταν σε άμε-ση σύνδεση με την παραγωγική διαδικασία (βλ και Μαυρουδέας 2005 43-44) Η απώλεια της κατοχής των μέσων παραγωγής από τους άμεσους παραγωγούς συνεπάγεται ότι η ευθύνη της οργάνωσης και του ελέγχου της εργασιακής δια-δικασίας περνάει έξω από τη δική τους πρακτική παραγωγική δραστηριότητα και πείρα Συνακόλουθα περνάει και έξω από την παραγωγική διαδικασία το σύνολο των γνωσιακών δεξιοτήτων που συνέθεταν την ευθύνη οργάνωσης και

5 Η διαίρεση ανάμεσα στη χειρωνακτική και τη διανοητική εργασία συνδέεται με τις γενεσιουργές συνθήκες ανάδυσης του ΚΤΠ δηλαδή τον αποχωρισμό του άμεσου παραγωγού από τα μέσα παραγω-γής και όπως κατέδειξε ο Μαρξ laquoμε τον εργοστασιακό δεσποτισμό και τον ρόλο της επιστήμης στην καπιταλιστική παραγωγική διαδικασίαraquo σύμφωνα με τον Πουλαντζά (1982-β 77-78)


ελέγχου της εργασιακής διαδικασίας από τον άμεσο παραγωγόΣτις συνθήκες απώλειας της κατοχής των μέσων παραγωγής από τον άμεσο

παραγωγό και της συνακόλουθης μαζικής μετατροπής της εργασιακής δύναμης σε εμπόρευμα laquo[τ]α μέσα παραγωγής μετατρέπονται αμέσως σε μέσα για την απορρόφηση ξένης [δηλαδή μισθωτής] εργασίας Δεν χρησιμοποιεί πια ο εργά-της τα μέσα παραγωγής αλλά τα μέσα παραγωγής χρησιμοποιούν τον εργάτη Αντί τα μέσα παραγωγής να καταναλώνονται από τον εργάτη σαν υλικά στοι-χεία της παραγωγικής του δραστηριότητας τα μέσα παραγωγής καταναλώνουν τον εργάτη σαν φύραμα του δικού τους προτσές ζωήςraquo (Μαρξ 1978-α 324-325 σχετικά και 376-377 439) laquoΗ υπαγωγή βέβαια του εργάτη στα μέσα παραγω-γής γίνεται δυνατή χάρη σε μια ανάλογη ειδική (τυπικά καπιταλιστική) ανάπτυ-ξη των τελευταίωνraquo που laquoσυντελείται κάτω από την κυριαρχία των κεφαλαιο-κρατικών παραγωγικών σχέσεων εξουσίαςraquo (Μηλιός 1993 31)

Η κυριαρχία λοιπόν των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας laquoεξασφαλίζει (και προϋποθέτει) μια συγκεκριμένη διαμόρφωση και εφαρμογή των θετικών επιστημών στην παραγωγική διαδικασία Η επιστημονική γνώση της παραγωγι-κής διαδικασίας διαχωρίζεται έτσι από τον άμεσο παραγωγό Η επιστήμη εφαρ-μόζεται στην παραγωγική διαδικασία με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η υπαγωγή του εργάτη στα μέσα παραγωγήςraquo (Μηλιός 1993 31)

Αν όχι μόνο εφαρμόζεται αλλά και διαμορφώνεται η επιστήμη ώστε να εξα-σφαλίζεται η υπαγωγή του εργάτη στα μέσα παραγωγής τότε βεβαίως η laquoμη-ουδετερότητάraquo της και η συγκρουσιακότητα επί του περιεχομένου της δεν αφο-ρούν μόνο τις laquoκοινωνικές επιστήμεςraquo όπως δείχνει να πιστεύει ο Ρήγος (2000 147-148) αλλά εξίσου και στις laquoθετικές επιστήμεςraquo Γράφει χαρακτηριστικά ο Μαρξ (1978-α 452) laquoΘα μπορούσε να γράψει κανείς μια ολόκληρη ιστορία εφευρέσεων από το 1830 και δω που έγιναν απλώς σαν πολεμικά μέσα του κεφαλαίου ενάντια στις ανταρσίες των εργατώνraquo Η laquoουδέτερηraquo επιστήμη είναι λοιπόν υπό την οπτική που αναπτύσσουμε ένας μύθος Όπως εύστοχα επιση-μαίνουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 8-9 σχετικά 30 κε) laquoένα σύνθετο πλέγμα από πολιτικούς ιδεολογικούς και οικονομικούς προσδιορισμούς από σχέσεις εξουσίας και ιδεολογικής συμμόρφωσης εντός της επιστημονικής πα-ραγωγής είχε από την αρχή ως αποτέλεσμα αυτή η επιστημονική γνώση και παραγωγή να μην είναι ουδέτερη αλλά να ενσωματώνει κομβικές προτεραιότη-τες της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσηςraquo

Όπως επισημαίνει ο Πουλαντζάς laquoη επιστήμη είναι σε τελευταία ανάλυση το αποτέλεσμα της συσσωρευμένης πείρας των ίδιων των άμεσων εργαζομένων Ασφαλώς η επιστημονική διαδικασία δεν είναι μόνο αυτό Προϋποθέτει μιαν


ιδιαίτερη εργασία επιστημονικής συστηματοποίησης [hellip] και επιστημονικού πειραματισμού που δεν ανάγεται στην ldquoάμεση εμπειρίαrdquoraquo (Πουλαντζάς 1982-α 293) Δεν αντιστοιχεί η επιστήμη ευθέως στην άμεση εμπειρία αλλά καθώς laquoτο ουσιαστικό της επιστήμης είναι σε τελευταία ανάλυση η ίδια η χειρωνακτική εργασία [] η επιστήμη ανάγεται τελικά στην εμπειρία που συσσωρεύτηκε από τη χειρωνακτική εργασίαraquo (Πουλαντζάς 1982-α 315) δηλαδή laquoβασίζεται τελι-κά στην εργασία και την πείρα πολλών άμεσων εργαζομένωνraquo (Πουλαντζάς 1982-α 275)6

Η μη άμεση αντιστοίχιση της επιστημονικής διαδικασίας στην άμεση εμπει-ρία διαμεσολαβείται ακριβώς από την εκπαιδευτική διαδικασία που στόχο της έχει να laquoεκκαθαρίσειraquo την laquoπείρα του συλλογικού εργάτηraquo laquoαπό στοιχεία που αντίκεινται στη βελτίωση της κερδοφορίας και την αύξηση της εκμετάλλευσης Η εκκαθάριση αυτή και η συνακόλουθη συστηματικοποίηση σε νέες μορφές οργάνωσης της εργασιακής διαδικασίας γίνονται εν πολλοίς εκτός της άμεσης διαδικασίας της παραγωγής και επιπλέον οργανώνονται επιστημονικάraquo (Μαυ-ρουδέας 2005 46 σχετικά επίσης Κάτσικας και Σωτήρης 2003 7) Η διαμεσο-λάβηση-laquoεκκαθάρισηraquo αυτή υποδεικνύει ακριβώς τόσο την ταξικότητα της πεί-ρας όσο και την αντίστοιχη ταξικότητα (δηλαδή μη-ουδετερότητα) της επιστη-μονικής διαμόρφωσης

Ο χωρισμός της εκπαίδευσης από την παραγωγή στις ιστορικές συνθήκες της κεφαλαιοκρατικής κυριαρχίας αφrsquo ενός απορρέει από το χωρισμό του άμεσου παραγωγού από τα μέσα παραγωγής και αφrsquo ετέρου αποτελεί ιδεολογικό όρο αναπαραγωγής αυτού του διαχωρισμού Ειδικότερα laquoσrsquo ότι αφορά [hellip] την ερ-γατική τάξη η καπιταλιστική παραγωγική διαδικασία από μόνη της δεν μπορεί να εξασφαλίσει την εγχάραξη στην εργατική τάξη εκείνων των αξιών του τρό-που ζωής και των κανόνων συμπεριφοράς που προσιδιάζουν στην ιδιαίτερη θέση της στον κοινωνικό (καπιταλιστικό) καταμερισμό εργασίας Δεν μπορεί να εγγυηθεί δηλαδή την ιδεολογική κυριαρχία και ηγεμονία της αστικής τάξης πάνω στην εργατική Οι απλοί χειρισμοί και ο δεσποτισμός του εργοστασίου δεν αρκούν για να ldquoαφυπνιστεί η ηθική εθνική θρησκευτική κλπ συνείδησιςrdquo των νεαρών εργατώνraquo (Μηλιός 1993 35-36 σχετικά και Μαυρουδέας 2005 46-47)

Β Υπό καπιταλιστικές συνθήκες λοιπόν η εκπαίδευση εμφανίζεται αυτόνομη

Για τη σημασία της laquoπρακτικής πείραςraquo laquoτου συνδυασμένου σε μεγάλη κλίμακα συνολικού εργάτηraquo στις laquoτεχνολογικές βελτιώσειςraquo και τη laquoθεωρητική σύλληψηraquo βλ Μαρξ 1978-α 355 357 395 425 και Μαρξ 1978-β 107


και δομικά διαχωρισμένη από την παραγωγική λειτουργία που παρέχεται μαζι-κά και υποχρεωτικά πριν από την ένταξη στην παραγωγική διαδικασία από ει-δικούς-ιδιαίτερους σχολικούς-εκπαιδευτικούς μηχανισμούς (βλ Μηλιός 1993 21-22) με την αντίστοιχη ιεραρχία

Η ιεραρχία του εκπαιδευτικού μηχανισμού βρίσκεται σε άμεση αντιστοιχία με την ιεραρχία που απορρέει από την κυριαρχία του ΚΤΠ σε επίπεδο καπιτα-λιστικής επιχείρησης και συνολικής κοινωνικής δομής laquoΔεν θα μπορούσε να είναι και διαφορετικά εφόσον η εκπαίδευση χάρη στο χωρισμό της από τις άλ-λες κοινωνικές λειτουργίες και πρώτα απrsquo όλα από την παραγωγή αναλαμβά-νει να παίξει ένα αποφασιστικό ρόλο για τη διευρυμένη αναπαραγωγή των κοι-νωνικών φορέων και τον προσανατολισμό τους στις ιεραρχικά δομημένες θέ-σεις που παράγει και αναπαράγει ο κοινωνικός (καπιταλιστικός) καταμερισμός εργασίαςraquo (Μηλιός 1993 56)

Η γενίκευση-μαζικοποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι το αποτέλε-σμα των απαιτήσεων της μαζικής καπιταλιστικής παραγωγής και της πολυπλο-κότητάς της (σύνθετα τεχνικά συστήματα παραγωγής) Σε αυτό το μαζικό εκπαι-δευτικό σύστημα το Πανεπιστήμιο αποτελεί την κορυφή εφόσον παράγει την επιστήμη αλλά και εκπαιδεύει σε αυτήν (βλ και Μαυρουδέας 2005 47-48)

Γ Το Πανεπιστήμιο καταλαμβάνοντας λοιπόν σε αυτό το ιεραρχικό και μαζικό εκπαιδευτικό σύστημα την κορυφή της πυραμίδας7 συμπυκνώνει αναπαράγει εμπεδώνει και επικυρώνει τον ειδικά καπιταλιστικό διαχωρισμό διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας8 Στόχος του η διευρυμένη αναπαραγωγή των λει-τουργιών των ταξικών θέσεων και φορέων καπιταλιστικής εξουσίας (αστική τάξη)9 και διοίκησης - ελέγχου των εργατών σε αντιστοιχία με τις laquoλειτουργίες

Για την ιστορική εξέλιξη του Πανεπιστημίου βλ Ρήγος 2000 σχετικά και Μαυρουδέας 2005 Ειδικότερα ως προς τη διάκριση μεταξύ πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας πρέπει να ει-

πωθεί ότι αυτή δεν είναι παρά σχετική καθόσον αυτοί οι δύο όροι μπορούν να ιδωθούν μόνο μέσω της αμοιβαίας αντίθεσής τους ndashσυγκριτικά και ιστορικά Ως εκ τούτου η έννοια της χειρωνακτικής και η έννοια της πνευματικής εργασίας κατηγοριοποιούν στο εσωτερικό τους ένα ανομοιογενές περιεχόμενο (Για το ζήτημα βλ Γκράμσι 1972 Πουλαντζάς 1982-α Μπαλιμπάρ 1986 Οικονομάκης 2000) Και ακόμα ότι είναι δυνατόν laquoδιανοητικέςraquo δεξιότητες όπως αυτές των μηχανικών και των τεχνικών να επιτελούν ρόλο διευθυντικής και εποπτικής εργασίας σε κάποιες εργασιακές διαδικασίες ή ρόλο άμεσα παραγωγικό σε άλλες (βλ Πουλαντζάς 1982-α 299 σχετικά και σε Οικονομάκης 2005 111-112)

Η άσκηση των λειτουργιών laquoουσιαστικής ιδιοκτησίαςraquo των μέσων παραγωγής από τον κεφα-λαιοκράτη (laquoδιευθυντικές και διοικητικές λειτουργίεςraquo) laquoπροϋποθέτειhellip μια ανάλογη εκπαίδευση Ο καπιταλιστής δεν μπορείhellip στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής να είναι αμόρφωτοςraquo (Μηλιός 1993 44) Το ζήτημα ευθέως συνδέεται και με την αστική ταξική θέση των μάνατζερς (βλ σχετικά Πουλα-ντζάς 1982-β 224 Οικονομάκης 1999 Οικονομάκης 2000 και Οικονομάκης 2005)


του κεφαλαίουraquo (μεσοαστικά μικροαστικά στρώματα ndash Οικονομάκης 1999 Οικονομάκης 2000 Οικονομάκης 2005)10 Και βέβαια η αναπαραγωγή της κρα-τικής και ιδεολογικής ελίτ του αστικού κράτους11 (συμπεριλαμβανόμενων των laquoοργανικών διανοουμένωνraquo της αστικής τάξης ndash Πουλαντζάς 1982-β 86) δη-λαδή εκείνων των φορέων και λειτουργιών που αφορούν την laquoευρύτερη κοινω-νική αναπαραγωγήraquo και που οι γνωσιακές τους δεξιότητες προφανώς laquoούτως ή άλλως συγκροτούνταν έξω από τη σφαίρα της παραγωγήςraquo και πριν από τον καπιταλισμό (Μαυρουδέας 2005 46-47 σχετικά και 30)

Δεν λησμονούμε βέβαια τις ταξικές αντιφάσεις-συγκρούσεις που αναπαρά-γονται υπό κεφαλαιοκρατική ηγεμονία στο εσωτερικό των Πανεπιστημίων ως ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους (ΙΜΚ) οι οποίες άλλωστε προσφέρουν όπως θα επιδιώξουμε να δείξουμε στη συνέχεια σημαντικές όψεις ερμηνείας των σύγχρονων εξελίξεων στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση Όπως σημείωνε ο Αλτουσέρ (1978 86) laquoη κυρίαρχη ιδεολογία ndash μrsquo όλες τις αντιφάσεις της ndash12 πραγματοποιείται διαμορφώνεται και διαδίδεται μέσα από τους ΙΜΚraquo ωστόσο laquoοι ΙΜΚ δεν αποτελούν μόνο το αντικείμενο αλλά και το πεδίο της ταξικής πά-λης και μάλιστα συχνά πολύ σκληρών ταξικών αγώνων Η τάξη που κατέχει την εξουσία [hellip] δεν μπορεί να επιβάλλει τόσο εύκολα τη θέλησή της μέσα στους ΙΜΚ [hellip] επειδή οι εκμεταλλευόμενες τάξεις βρίσκουν εκεί τα μέσα και την ευκαιρία για να εκφραστούν είτε χρησιμοποιώντας τις αντιφάσεις που υπο-βόσκουν στους ΙΜΚ είτε κατακτώντας θέσεις μάχης μέσα σrsquo αυτούςraquo

Δ Φορέας της εξωπαραγωγικής εκπαιδευτικής διαδικασίας δεν μπορεί παρά να

10 Γράφει ο Μαρξ (1978-α 347) laquoο κεφαλαιοκράτης απαλλάσσεται στην αρχή από τη χειρωνα-κτική εργασία μόλις το κεφάλαιό του φτάσει στο ελάχιστο εκείνο μέγεθος με το οποίο και μόνο αρχίζει η κεφαλαιοκρατική παραγωγήraquo Έτσι laquoπαραχωρεί τώρα τη λειτουργία της άμεσης και συνεχούς επί-βλεψης των ξεχωριστών εργατών και εργατικών ομάδων σε μια ειδική κατηγορία μισθωτών εργατών Όπως ένας στρατός χρειάζεται στρατιωτικούς αξιωματικούς και υπαξιωματικούς έτσι και μια μάζα εργατών που συνεργάζονται κάτω από το πρόσταγμα του ίδιου κεφαλαίου χρειάζεται αξιωματικούς (δι-ευθυντές διαχειριστές) και υπαξιωματικούς της βιομηχανίας (επιστάτες foremen overlookers contre-maitres) που στη διάρκεια του προτσές εργασίας διοικούν εξ ονόματος του κεφαλαίουraquo Σημειώνει αναφορικά με τους φορείς αυτών των λειτουργιών ο Πουλαντζάς (1982-α 282) στη βάση της σχετικής μαρξικής ανάλυσης laquoΑσκούν εξουσίες που απορρέουν από τη θέση του κεφαλαίου εξουσίες που δεν ασκούνται κατανάγκην από τους ίδιους τους κεφαλαιούχουςraquo

Το ίδιο το καπιταλιστικό κράτος κατά τον Πουλαντζά laquoυλοποιεί στο σύνολο των μηχανισμών του δηλαδή όχι μόνο στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του αλλά και στους κατασταλτικούς και οικονο-μικούς τη διανοητική εργασία ως χωρισμένη από τη χειρωνακτικήraquo (Πουλαντζάς 1982-β 79 αναλυτικά 76 κε)

12 Σε αυτές τις αντιφάσεις ίσως αντιστοιχούν και τα laquoθραύσματα μη καπιταλιστικού πνεύματοςraquo του Μισεά (2002 51)


είναι το αστικό κράτος ως ο laquoσυλλογικός κεφαλαιοκράτηςraquo ανεξάρτητα από το αν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα είναι δημόσια ή ιδιωτικά κατrsquo αρχήν γιατί μόνο το αστικό κράτος μπορεί να προσδιορίσει συμπυκνωτικά να οργανώσει και να εκφράσει το στρατηγικό συμφέρον της αστικής τάξης ως τάξης laquoδιατήρηση και αναπαραγωγή της ενότητας του κάθε κοινωνικού σχηματισμούraquo (Μηλιός 1993 23) υπό κεφαλαιοκρατική κυριαρχία

Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε τρία ερμηνευτικά επίπεδαΤο πρώτο αφορά την απορρέουσα από την αντίφαση ατομικό και συνολικό-

κοινωνικό κεφάλαιο αντίφαση ειδίκευση - κινητικότητα Στόχος του κάθε ατο-μικού κεφαλαίου είναι ένα εργατικό δυναμικό πλήρως προσαρμοσμένο στις ιδιαίτερες δικές του εργασιακές απαιτήσεις Ένα τέτοιο εργατικό δυναμικό ωστόσο θα οδηγούσε σε αγκύλωση την αγορά της εργασιακής δύναμης και σε μπλοκαρίσματα της συνολικής καπιταλιστικής αναπαραγωγής Συμφέρον συνε-πώς του συνολικού-κοινωνικού κεφαλαίου δηλαδή της αστικής τάξης ως ενιαί-ας κοινωνικής δύναμης13 είναι το εργασιακό δυναμικό να έχει την πλήρη κινη-τικότητα που απαιτεί η απρόσκοπτη διευρυμένη συνολική καπιταλιστική ανα-παραγωγή Αυτή η αντίφαση δεν μπορεί να επιλυθεί χωρίς την παρέμβαση του αστικού κράτους κρατική εγγύηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας (Μηλιός 1993 37-38 Κάτσικας και Σωτήρης 2003 14 Μαυρουδέας 2005 48-50)

Το δεύτερο επίπεδο αφορά την ιδεολογική λειτουργία της εκπαίδευσης Μόνο το αστικό κράτος μπορεί να εγγυηθεί και να επικυρώσει την εγχάραξη της εθνικής-αστικής ιδεολογίας στους εργαζομένους (Μηλιός 1993 38)

Τέλος το τρίτο επίπεδο που αφορά ειδικότερα την πανεπιστημιακή εκπαί-δευση μας υποδεικνύει ότι το κράτος είναι κατά βάση όχι μόνο ο εγγυητής αλλά και ο άμεσος οργανωτής της ανώτατης εκπαιδευτικής διαδικασίας

Όπως σωστά επισημαίνουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 8 σχετικά και 15) laquo[η] ιστορική τάση για την εφαρμογή όλο και περισσότερων επιστημονικών στοιχείων στην παραγωγή [hellip] προϋποθέτει κάποιου τύπου βασική επιστημονι-κή έρευνα Αυτή από τη φύση της έχει σχετικά μεγάλο κόστος και όχι απαραί-τητα άμεσα εφαρμόσιμα προϊόντα ή καινοτομίες [hellip] [Αυτό σημαίνει ότι] παρά τα πιθανά και προοπτικά οφέλη για το σύνολο των επιχειρήσεων δεν μπορεί να την αναλάβει [τη βασική έρευνα] κάθε μεμονωμένος καπιταλιστής Τον κύριο

laquoΟ ανταγωνισμός καθιστά δυνατή τη συγκρότηση και τη λειτουργία των επιμέρους επιχειρή-σεων δηλαδή των ατομικών κεφαλαίων ως συνολικού-κοινωνικού κεφαλαίου Διαμέσου της δομικής τους αλληλεξάρτησης (οργάνωση ως συνολικό-κοινωνικό κεφάλαιο) τα ατομικά κεφάλαια αναγορεύ-ονται σε κοινωνική τάξη Λειτουργούν ως ενιαία κοινωνική δύναμη η οποία αντιπαρατίθεται και κυρι-αρχεί πάνω στην εργασίαraquo (Μηλιός κά 2005 178)


όγκο αυτής της βασικής έρευνας τον αναλάμβαναν τα Πανεπιστήμια συνεπι-κουρούμενα από τα κρατικά ερευνητικά κέντρα και τα κρατικά επιχορηγούμενα ερευνητικά ιδρύματαraquo14

22 Παρέκβαση κρίση υπερσυσσώρευσης και αναδιάρθρωση

Θα επιμείνουμε στην ιστορική τάση για την εφαρμογή όλο και περισσότερων επιστημονικών στοιχείων στην παραγωγή και στη σημασία της κρατικής εγγύ-ησής της Έχουμε τη γνώμη ότι η ενίσχυση της τάσης αυτής στη σημερινή εποχή (βλ σχετικά στα επόμενα) που προωθούν και εγγυώνται μέσα από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση τα κράτη του αναπτυγμένου καπιταλισμού (ανα-δεικνύοντας τον κομβικό τους ρόλο και στη σύγχρονη καπιταλιστική οργάνωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας) έχει δώσει το έναυσμα για πολλές ερμηνείες-παρερμηνείες σχετικά με τη λειτουργία του σύγχρονου πανεπιστημιακού συ-στήματος Η θέση μας είναι ότι η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην κατεύθυνση της ενίσχυσης αυτής της ιστορικής τάσης είναι το αποτέλεσμα της δυναμικής του ξεπεράσματος της κρίσης υπερσυσσώρευσης σε συνθήκες αλλαγής του κοι-νωνικού συσχετισμού δύναμης υπέρ του κεφαλαίου Η αναδιάρθρωση της καπι-ταλιστικής παραγωγικής βάσης η laquoτεχνολογική αναστάτωσηraquo κατά την έκφρα-ση του Ιωακείμογλου (2000 82) θέτει ως προτεραιότητα την κερδοφόρα εφαρ-μογή των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή

Ας ακολουθήσουμε στο σημείο αυτό την ανάλυση του Ιωακείμογλου Από τις αρχές της δεκαετίας του rsquo80 ανοίγει μια νέα φάση για τον καπιταλισμό η φάση της κρίσης υπερσυσσώρευσης με βασικό ποσοτικό δεδομένο την πτώση της κερδοφορίας του κεφαλαίου σε όλες τις ηγεμονικές χώρες της ιμπεριαλιστι-κής αλυσίδας και στην Ελλάδα Το κεφάλαιο εμφανίζεται laquoανίκανο να εκμε-ταλλευτεί την εργασία στο βαθμό εκείνο που απαιτείται για την απρόσκοπτη αναπαραγωγή του συστήματος στο σύνολό τουraquo Η κρίση που είναι το ταξικό αποτέλεσμα ενός συσχετισμού δυνάμεων δυσμενούς για το κεφάλαιο (απειθαρ-χία - αμφισβήτηση της ηγεμονίας του κεφαλαίου από την εργατική τάξη και

Στην ενδιαφέρουσα μελέτη τους για τις αλλαγές στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση με ιδιαίτερο πεδίο διερεύνησης τις σχετικές μεταβολές σε Αυστραλία Καναδά Ηνωμένο Βασίλειο και ΗΠΑ οι Slaughter and Leslie (1999 12) επισημαίνουν ότι και οι τέσσερις χώρες έχουν περιορισμένο ιδιωτικό πανεπιστημιακό τομέα Ειδικότερα οι Ηνωμένες Πολιτείες παρά το γεγονός ότι έχουν το σχετικά πιο εκτεταμένο ιδιωτικό τομέα στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση αυτός δεν καλύπτει παρά το 20 μόνο των φοιτητών ενώ παράλληλα μόνο ένας σχετικά μικρός αριθμός ιδιωτικών Πανεπιστημίων εμπλέκε-ται σε επιχειρηματική έρευνα Σχετική ανάλυση για την κατά βάση διατήρηση του δημόσιου χαρακτή-ρα των πανεπιστημίων και σε Μαυρουδέα 2005 131-132


σχετική ισχυροποίησή της βλ Ιωακείμογλου 1999 89 κε Ιωακείμογλου 1987 10-11) κινητοποιεί τη διαδικασία υποκατάστασης εργασίας από κεφά-λαιο μέσα στο πλαίσιο μιας διαδικασίας εκκαθάρισης laquoτων μη επαρκώς αξιο-ποιούμενων κεφαλαίωνraquo (Ιωακείμογλου 1987 11) Η υποκατάσταση όμως ερ-γασίας με κεφάλαιο για να μην οδηγήσει σε νέα πτώση της καπιταλιστικής κερ-δοφορίας (πτώση του ποσοστού κέρδους λόγω αύξησης της οργανικής σύνθε-σης του κεφαλαίου) απαιτεί μια αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας ταχύτερη από την αύξηση της έντασης (τεχνικής σύνθεσης) του κεφαλαίου (Ιω-ακείμογλου 1999 92) η οποία και προϋποθέτει την εξοικονόμηση όσο το δυνα-τόν περισσότερου πάγιου κεφαλαίου (Ιωακείμογλου 1992 37 σχετικά Μηλιός κά 2005 293 κε) Η αύξηση όμως της παραγωγικότητας της εργασίας και η εξοικονόμηση πάγιου κεφαλαίου δεν είναι τεχνικό αλλά πρωτίστως ταξικό ζή-τημα Ερχόμαστε έτσι στη σημασία των νέων τεχνολογιών και στην εφαρμογή τους ndashστην laquoηλεκτρονικήraquo που laquoμε την εφαρμογή της στην παραγωγή ανοίγει μια νέα εποχή της εκμηχάνισης ndash τον αυτοματισμόraquo laquoΟι νέες τεχνολογίες μπο-ρούν να αποδώσουν στην καπιταλιστική υποκατάσταση εργασίας με λειτουργί-ες των μηχανών τη χαμένη αποτελεσματικότηταraquo υπό την πρωταρχική προϋπό-θεση της διασφάλισης της ηγεμονίας του κεφαλαίου πάνω στην εργασία της επιβολής δηλαδή ενός τέτοιου συσχετισμού δύναμης laquondashπρώτα απrsquo όλα μέσα στο εργοστάσιοndash που να του προσφέρει την άνεση της εφαρμογής των νέων τεχνολογικών γνώσεων με τους δικούς του όρουςraquo (Ιωακείμογου 1987 11) Υπό ή σε συνάρτηση με αυτήν την ταξική προϋπόθεση για την προώθηση-εφαρμογή των νέων τεχνολογικών και των συνακόλουθων οργανωτικών αλ-λαγών στη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής απαιτούνται ή επιτρέπο-νται (Ιωακείμογου 1992 37-39 Ιωακείμογλου 1999 89 κε)

bull laquoευελιξίες στη χρήση του κεφαλαίου και του εργατικού δυναμικούraquo bull καλύτερη χρήση laquoτης συσσωρευμένης πείρας του συλλογικού εργάτηraquo

η οποία σε συνθήκες laquoαυτοματοποίησης της παραγωγήςraquo αξιοποιείται καλύτερα μέσα από σχήματα laquoσυμμετοχικάraquo που προϋποθέτουν την

bull αναβάθμιση του ρόλου των εργατών αναβάθμιση η οποία και με τη σειρά της προϋποθέτει την laquoάνοδο του μορφωτικού επιπέδου των πα-ραγωγώνraquo

bull εκμετάλλευση laquoτης προόδου των φυσικών επιστημών και της εφαρμο-γής τηςraquo μέσα και από

bull laquoπροσαρμογή του εργατικού δυναμικού στις γνωστικές απαιτήσεις των σύγχρονων μεθόδων παραγωγής μέσω της κατάρτισηςraquo

Θα επιχειρήσουμε να δείξουμε στη συνέχεια πώς αυτές οι απαιτούμενες-επι-


τρεπόμενες μεταβολές συναρτώνται ακριβώς με την πανεπιστημιακή μεταρ-ρύθμιση που προωθούν τα καπιταλιστικά κράτη

3 Οι κύριες αλλαγές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και τι σηματοδοτούν

31 Οι κύριες θεσμικές αλλαγές

Για το ζήτημα των αλλαγών που ήδη έχουν συντελεστεί αλλά και που αναμένο-νται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση έχουν γίνει πολλές και αξιόλογες αναλύσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό Η ίδια η ΠΟΣΔΕΠ μάς έχει εφοδιά-σει με ένα σημαντικό όγκο τέτοιων αναλυτικών δεδομένων μέσω του δικτυακού της τόπου Εμείς θα περιοριστούμε απλώς στο να καταγράψουμε κατrsquo αρχάς ότι θεωρείται στη βιβλιογραφία πιο κρίσιμο στο κλίμα που συμβολικά σηματο-δοτεί η laquoδιαδικασία της Μπολόνιαraquo15

Σύμφωνα με την αναλυτική παρουσίαση του Απέκη (200111-14) οι νεοφι-λελεύθερης έμπνευσης πολιτικές παρεμβάσεις στην εκπαίδευση και την επιστη-μονική έρευνα στην Ευρώπη έχουν πάρει τα σχήματα laquoΕυρωπαϊκός χώρος ανώ-τατης εκπαίδευσηςraquo16 και laquoΕυρωπαϊκός χώρος έρευναςraquo

Βασικοί στόχοι του πρώτου χώρου μεταξύ άλλων είναιbull η πιο άμεση laquoσύνδεσηraquo της εκπαιδευτικής διαδικασίας με τις επιχειρή-

σειςbull η laquoαπασχολησιμότηταraquo και laquoκινητικότηταraquo των αποφοίτωνbull η laquoευελιξίαraquo των παρεχόμενων σπουδώνbull η οργάνωση σε laquoδύο κύκλουςraquo των πανεπιστημιακών σπουδών έναν

laquoπροπτυχιακόraquo και ένα laquoμεταπτυχιακόraquo Ο πρώτος κύκλος θα παρέχει τίτλο σπουδών που θα αναγνωρίζεται στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας

15 Της laquoΔιακήρυξης της Μπολόνιαraquo (19061999) προηγήθηκε η laquoΜεγάλη Χάρτα των Ευρω-παϊκών Πανεπιστημίωνraquo (1988) η laquoΔιακήρυξη της Σορβόννηςraquo (25051998) και ακολούθησαν η έκτακτη σύνοδος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στη Λισαβόνα το Μάρτιο του 2000 laquoΤο Μήνυμα της Σαλαμάνκα προς την Πράγαraquo (29-30032001) laquoΤο Ανακοινωθέν της Πράγαςraquo (19052001) η συ-νάντηση και οι σχετικές αποφάσεις-διακηρύξεις των υπουργών παιδείας στο Βερολίνο στις 19 Σε-πτεμβρίου του 2003 και στο Μπέργκεν στις 19-20 Μαΐου του 2005 Για τις σχετικές αποφάσεις και ειδικότερα για τη laquoσπουδαιότηταraquo της laquoΔιακήρυξης της Μπολόνιαraquo βλ Κάτσικας και Σωτήρης 2003 52 κε 134 κε Για το ευρωπαϊκό πλαίσιο μεταρρυθμίσεων στην εκπαίδευση και την έρευνα βλ επίσης Απέκης 2001 11 κε Ειδικότερα για τις συνόδους του Βερολίνου και του Μπέργκεν βλ μεταξύ άλλων και στους δικτυακούς τόπους httppksntuagranakoinwseisBERLIN_METAFRASHhtm και httpwwweksegersigrkeimena3sinodoshtml

Που θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί μέχρι το 2010 (βλ σχετικά σε Κάτσικα και Σωτήρη 2003 55)


ως laquoικανό επαγγελματικό προσόνraquobull η εμπέδωση ενός laquoσυστήματος διδακτικών μονάδωνraquo (ECTS) ώστε να

καταστεί δυνατή η λειτουργία ενός laquoκοινού συστήματος αξιολόγησηςraquo και laquoαναγνωρισιμότηταςraquo ανάμεσα στους τίτλους της τριτοβάθμιας εκ-παίδευσης

Βασικός στόχος του δεύτερου χώρου μεταξύ άλλων είναιbull η χρηματοδότηση laquoδράσεων μεγάλης κλίμακας που laquoθα διεξάγονται

κατά προτίμηση από εταιρικά σχήματα δημόσια ή ιδιωτικάraquoΣτο πλαίσιο αυτό κομβικές αλλαγές που σηματοδότησαν και αναμένεται να

σηματοδοτήσουν μεταβολές ειδικότερα στην ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευ-ση θεωρούνται μεταξύ άλλων (Απέκης 2001 15 κε Κάτσικας και Σωτήρης 2003 52 κε) οι εξής

bull τα laquoΕπιχειρησιακά Προγράμματα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελ-ματικής Κατάρτισηςraquo (ΕΠΕΑΕΚ) Ι (1994-2000) και ΙΙ (2000-2006) με χρηματοδότηση από το Β΄ και το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ) αντίστοιχα17 οι βασικές παρεμβάσεις που χρηματοδοτήθηκαν στο πλαί-σιο των ΕΠΕΑΕΚ είναι η αναμόρφωση των προπτυχιακών προγραμμά-των σπουδών η διαμόρφωση μεταπτυχιακών προγραμμάτων σπου-δών18 η διεύρυνση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης19 η προώθηση της διά βίου εκπαίδευσης η σύνδεση των Πανεπιστημίων με την αγορά εργασίας

bull η νομοθέτηση της οδηγίας ΕΕ 8948 (Προεδρικό Διάταγμα 1652000) laquoγια την αναγνώριση των επαγγελματικών δικαιωμάτων μετά από τρι-ετείς μεταλυκειακές σπουδές στην Ευρωπαϊκή Ένωσηraquo

bull ο νόμος για την laquoανωτατοποίησηraquo των ΤΕΙ του Μαΐου του 200120

bull ο νόμος (πλέον) για τη laquoΔιασφάλιση της ποιότητας στην ανώτατη εκπαίδευση ndash σύστημα μεταφοράς και συσσώρευσης πιστωτικών

Κατά τους Κάτσικα και Σωτήρη (2003 67) θεωρούνται ως ο laquoΔούρειος ίπποςraquo της αναδιάρ-θρωσης

Τα οποία διοικούνται από Γενικές Συνελεύσεις Ειδικής Σύνθεσης που σε αντίθεση με το κα-θεστώς συνδιοίκησης που εισήγαγε ο νόμος πλαίσιο 126882 δεν έχουν φοιτητική συμμετοχή laquoπου σημαίνει ότι οι πιο κρίσιμοι τομείς αποφάσεων (μεταπτυχιακά έρευνα) [είναι] εκτός φοιτητικής συμ-μετοχήςraquo (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 24-25)

Από 311 σε σύνολο τμήματα ΑΕΙ και ΤΕΙ για το 1995 φτάνουμε στα 415 το 2002 (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 65)

20 Νόμος για τη laquoΔιάρθρωση της ανώτατης εκπαίδευσης και ρύθμιση θεμάτων του τεχνολογικού τομέα αυτήςraquo


μονάδων ndash παράρτημα διπλώματοςraquo καιbull το σχέδιο νόμου για τη laquoΣυστηματοποίηση της Δια Βίου Μάθησηςraquo21

32 Μια αρχική αποτίμηση για τις εκπαιδευτικές αλλαγές

Α Στο πλαίσιο των χρηματοδοτήσεων από ΚΠΣΕΠΕΑΕΚ δημιουργούνται πολλά νέα τμήματα Πολλά από αυτά τα νέα τμήματα δεν εμφανίζουν laquoένα σαφώς οριοθετημένο και επιστημολογικά διακριτό επιστημονικό αντικείμενοraquo και μάλλον περισσότερο αντιστοιχούν laquoσε γνωστικά αντικείμενα ενός τομέα ή μαθήματοςraquo με τις αντίστοιχες επιπτώσεις στο επιστημονικό πεδίο και στα laquoερ-γασιακά δικαιώματαraquo22 όπως σημειώνουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 90 σχετικά και 13 31)23 Κατά τους ίδιους το γεγονός της μη σαφούς επιστημονι-κής οριοθέτησης αυτών των νέων τμημάτων σε συνδυασμό με την ανωτατοποί-ηση των ΤΕΙ οδηγούν σε σύγχυση ανάμεσα στην επαγγελματική κατάρτιση και την πανεπιστημιακή εκπαίδευση και σε υποβάθμιση των παρεχόμενων πτυχίων σε μια laquoεξίσωση προς τα κάτωraquo στην κατεύθυνση των οδηγιών της Μπολόνια (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 26 90) Παράλληλα μέσω των ίδιων χρηματοδο-τήσεων για την αναμόρφωση των προπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών κα-ταργούνται ή συμπυκνώνονται βασικά μαθήματα κατακερματίζονται τα τμή-ματα σε πολλές κατευθύνσεις ενώ προστίθενται μαθήματα κυρίως laquoδεξιοτή-τωνraquo τα οποία απαιτούν την αφαίρεση άλλων μαθημάτων (Κάτσικας και Σωτή-ρης 2003 101)

Από την άποψη των προαναφερθεισών μεταβολών θα μπορούσε να συνα-

21 Στις θεσμικές παρεμβάσεις από το 1997 και εντεύθεν αναφέρουμε και τα Προγράμματα Σπου-δών Επιλογής (ΠΣΕ) που παραμένουν ως laquoεφεδρείαraquo την ίδρυση του laquoΑνοικτού Πανεπιστημίουraquo και του laquoΔιεθνούς Πανεπιστημίουraquo την αλλαγή στο θεσμικό πλαίσιο άσκησης των καθηκόντων των μελών ΔΕΠ (ελάχιστες ώρες απασχόλησης - θεσμοθέτηση της άσκησης ελεύθερου επαγγέλματος) (βλ σχετικά σε Απέκης 2001 18-20)

22 Σε ότι μας αφορά ο όρος laquoεργασιακά δικαιώματαraquo που χρησιμοποιείται στην ανάλυσή μας έχει την έννοια της αντιστοιχούσας στον τίτλο και το περιεχόμενο του πτυχίου πρόσβασης στην αγορά εργασίας

23 Παράλληλα κατά τους Κάτσικα και Σωτήρη (2003 31) συγκροτούνται μια σειρά νέα τμήματα χωρίς σαφές επαγγελματικό αντίκρισμα laquoΜια ματιά στους τίτλους των δεκάδων καινούργιων ή πρό-σφατων τμημάτων θα δείξει πολύ καθαρά μορφωτικά θέματα χωρίς επαγγελματικό αντίκρισμαraquo Θα πρέπει ωστόσο εδώ να παρατηρήσουμε ότι στην περίπτωση αυτή δεν μπορούμε να μιλάμε με όρους υποβάθμισης της παρεχόμενης γνώσης τουλάχιστον εξ ορισμού πόσο μάλλον που σε κάποιες περι-πτώσεις μπορεί να έχουμε και πραγματική αναβάθμιση από ακαδημαϊκή άποψη Το ότι με μια έννοια ομαδοποιούν οι συγγραφείς περιπτώσεις μορφωτικής υποβάθμισης με τις συζητούμενες περιπτώσεις έχει κυρίως να κάνει με το ιδεολογικοπολιτικό πλαίσιο και τις πρακτικές απολήξεις της άποψής τους όπως θα έχουμε την ευκαιρία να δείξουμε και να σχολιάσουμε κριτικά πιο κάτω


χθεί ότι τουλάχιστον ένα μέρος των προπτυχιακών σπουδών υποβαθμίζεται σε μια κατεύθυνση πρακτικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης laquoπου ικανοποιεί τις άμεσες απαιτήσεις της αγοράςraquo (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 63) Υποβαθμί-ζεται και από την άποψη των υπαρχουσών υποδομών εφόσον η διεύρυνση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν ακολουθήθηκε από αντίστοιχη αύξηση της κρα-τικής χρηματοδότησης (βλ Απέκης 2001 22)

Οι εξελίξεις αυτές εντάσσονται στη γενικότερη τάση των εθνικών πολιτικών χρηματοδότησης των αναπτυγμένων βιομηχανικών κρατών που δείχνουν να σηματοδοτούν περιορισμό-πίεση προς τα τμήματα βασικής έρευνας (πχ φυσι-κή) και τα τμήματα ανθρωπιστικών-κοινωνικών επιστημών ενώ κάποια άλλα τμήματα χρηματοδοτούνται με πολύ περισσότερους πόρους (πχ κάποιες περι-οχές των φυσικών επιστημών της βιολογίας των επιστημών των μηχανικών της διοίκησης επιχειρήσεων και των νομικών βλ σχετικά Slaughter and Leslie 1999 14)

Στο πλαίσιο αυτό η αναγνώριση επαγγελματικών δικαιωμάτων μετά από τριετείς μεταλυκειακές σπουδές σε συνδυασμό με την ανωτατοποίηση των ΤΕΙ εντείνουν τις πιέσεις για έναν πρώτο κύκλο σπουδών (προπτυχιακό) σε ένα μεγάλο μέρος του σχετικά υποβαθμισμένο που θα χορηγεί πτυχίο τύπου bach-elor και θα αποτελεί προθάλαμο για ένα δεύτερο κύκλο σπουδών (master και διδακτορικά) στην κατεύθυνση των δύο κύκλων σπουδών της laquoΔιακήρυξης της Μπολόνιαraquo (Απέκης 2001 40-42 Κάτσικας και Σωτήρης 2003 76)

Β Μέσω των ΕΠΕΑΕΚ laquoέγινε [hellip] δεκτό ότι τα Μεταπτυχιακά [hellip] δεν είναι στις υποχρεώσεις της πολιτείας να τα στηρίζει οικονομικάraquo (Απέκης 2003 21) Η αρχική λοιπόν χρηματοδότηση των μεταπτυχιακών σπουδών από τα ΚΠΣ οδήγησε σε laquoστήσιμοraquo σχετικών προγραμμάτων πολλά από τα οποία στη συ-νέχεια ελλείψει χρηματοδότησης εκβιαστικά οδηγήθηκαν (για να μην κλείσουν) στην επιβολή διδάκτρων στους φοιτητές ήκαι στην αναζήτηση (εξάρτηση) από εξωτερική χρηματοδότηση (βλ αγορά) Έχουμε έτσι μια εσωτερική διαφορο-ποίηση στο περιεχόμενο του δημόσιου χαρακτήρα του Πανεπιστημίου εφόσον ένα σημαντικό (και αυξανόμενης βαρύτητας) μέρος των σπουδών δεν παρέχε-ται πλέον δωρεάν24 και οι φοιτητές αντιμετωπίζονται ως πελάτες ή καταναλω-

24 Θα πρέπει να επισημανθεί εδώ η εμφάνιση των laquoσπουδαστικών δανείωνraquo αντί laquoυποτροφιώνraquo (βλ σε Slaughter and Leslie 1999 15 Finkelstein Seal and Schuster 1998) που πέραν άλλων αποτελεί laquoμοχλό πειθάρχησηςraquo των φοιτητών και μελλοντικών εργαζομένων (βλ Κάτσικας και Σωτήρης 2003 21 48)


τές25 Εδώ πρέπει βέβαια να εντάξουμε και το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ) και το Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδας (ΔΙΠΑΕ) εφόσον αμφότερα απαι-τούν δίδακτρα

Κρίσιμη σημασία για το χαρακτήρα των μεταπτυχιακών που ιδρύθηκαν στη βάση των χρηματοδοτήσεων των ΚΠΣΕΠΕΑΕΚ (τα λεγόμενα Μεταπτυχιακά Διπλώματα Ειδίκευσης ndash ΜΔΕ) είχαν αυτές οι ίδιες οι χρηματοδοτήσεις laquoΤα μεταπτυχιακά που οδηγούν σε διδακτορικό και τα οποία άλλωστε ήταν τα μόνα που λειτουργούσαν σε κάποια έκταση στο ελληνικό πανεπιστήμιο δεν ήταν επιλέξιμα και όχι μόνον δεν χρηματοδοτήθηκαν αλλά δεν εγκρίθηκε η λειτουρ-γία τους από το ΥΠΕΠΘraquo (Απέκης 2001 21) Κατrsquo αυτόν τον τρόπο προκρίθη-κε η έγκριση μάλλον μεταπτυχιακών προγραμμάτων laquoεπαγγελματικής εξειδί-κευσηςraquo σε συνάρτηση με τις laquoανάγκες της αγοράςraquo και με κύριο χαρακτηρι-στικό laquoτη δυνατότητα άμεσης πρακτικής εφαρμογής και απόδοσηςraquo ενώ παρα-μερίστηκαν γνωστικά αντικείμενα laquoκύρια στις επιστήμες του ανθρώπου με αιτιολογικό ότι δεν ldquoπωλούνrdquoraquo και γενικότερα οι laquoκλασικού τύπου μεταπτυχια-κές σπουδές με έμφαση στη βασική έρευναraquo (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 83-84)26

Οι εξελίξεις αυτές συνδέονται με τη γενικότερη διεθνή τάση εμφάνισης σχο-λών και τμημάτων προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών διαφορετικών θα λέγαμε επιπέδων ή laquoταχυτήτωνraquo ή αντικρίσματος Προκύπτει έτσι μια κατη-γοριοποίηση ή κατακερματισμός σε σχολές τμήματα και μεταπτυχιακά προ-γράμματα αιχμής (θύλακες υψηλής εξειδίκευσης) αλλά και βασικής έρευνας που κατοχυρώνουν αυξημένα εργασιακά δικαιώματα και αποτελούν τους κύρι-ους τόπους αναπαραγωγής των διευθυντικών θέσεων στην παραγωγική βάση και στο εποικοδόμημα (βλ σχετικά και Κάτσικας και Σωτήρης 2003 13-14) και σε τμήματα laquoμελετών επιχειρήσεωνraquo ακόμα και σε τμήματα μόνο διδασκαλίας τα οποία δεν διεξάγουν επί της ουσίας έρευνα (Μαυρουδέας 2005 103 και αναλυτικότερα 127 κε για μια ανάλογη laquoτριπλή διαίρεσηraquo βλ και Slade inter-net)27 Προσθέτουμε Ο διαχωρισμός έρευνας - διδασκαλίας σε επίπεδο σχολών

25 Ιδίως εκεί όπου τα δίδακτρα είναι γενικευμένα ο ανταγωνισμός για αύξηση του αριθμού των φοιτητών είναι βασικότατο τμήμα του εν γένει ανταγωνισμού μεταξύ των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (βλ σχετικά μεταξύ άλλων σε Wilson 1991 Miller 1998 Slaughter and Leslie 1999 για τους φοιτητές ως καταναλωτές των προϊόντων παιδείας)

26 Πέραν τούτων όπως επισημαίνουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 103) το επίπεδο και το περιεχόμενο των μεταπτυχιακών σπουδών μάλλον αντιστοιχεί σε εκείνο των παλαιών προπτυχιακών σε πολλές περιπτώσεις

27 Θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ένας τέτοιος κατακερματισμός μπορεί να εμφανίζεται και στο εσωτερικό των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων με σχολές και τμήματα διαφορετικών επιπέδων


- τμημάτων μεταπτυχιακών προγραμμάτων αντιστοιχεί σε μια δυναμική αντί-στοιχου καταμερισμού της εργασίας μεταξύ των μελών ΔΕΠ (σχετικά και Wil-son 1991 259 Slade internet) ενώ μιλώντας γενικότερα η αύξηση του αριθ-μού των σπουδαστών ανά διδάσκοντα περιορίζει σε κάποιες περιπτώσεις (ιδίως εκεί όπου η διδασκαλία αποτελεί πρωτίστως το πωλούμενο εμπορευματικό προϊόν) τον διαθέσιμο χρόνο για ερευνητική εργασία (βλ Wilson 1991 257 Ogbonna and Harris 2004)

Γ Σύμφωνα με τον Απέκη (2001 20) μέσα από τις δράσεις των ΕΠΕΑΕΚ καλ-λιεργήθηκε laquoστα μέλη ΔΕΠ (και όχι μόνον) ότι είναι θεμιτό να διεκδικούν ιδι-αίτερη χρηματοδότηση ακόμη και για δραστηριότητες που εμπίπτουν στο κα-θαυτό λειτούργημά τους όπως τα προγράμματα σπουδών και τα μεταπτυχιακή ή η πρακτική άσκηση των φοιτητώνraquo

Μέσα σrsquo αυτό το κλίμα κατά τον Απέκη (2001 32) laquo[η] διατύπωση προτά-σεων για τη διεκδίκηση χρηματοδότησης [στο πλαίσιο των ΚΠΣ] και κυρίως η διαχείριση των ldquoέργωνrdquo διαμόρφωσαν σχετικά μικρές ομάδες πανεπιστημιακών ldquoειδικώνrdquo στο αντικείμενο και εισήγαγαν σχέσεις ρόλους και λειτουργίες νέους για το πανεπιστήμιο με συνέπεια όπως συμβαίνει και με τη χρηματοδοτούμενη έρευνα τη σταδιακή μεταλλαγή του ακαδημαϊκού χαρακτήρα του πανεπιστημί-ουraquo

Εδώ βρισκόμαστε σε ένα πολύ κρίσιμο σημείο εκτίμησης του χαρακτήρα των συντελεσθεισών μεταβολών στο Πανεπιστήμιο για το οποίο έχει υπάρξει μεγάλη συζήτηση και διεθνώς και στο οποίο θα επιστρέψουμε και στα επόμε-να Σημειώνουμε προς το παρόν ότι αν και δεν συμμεριζόμαστε τη θέση περί laquoμεταλλαγής του ακαδημαϊκού χαρακτήρα του Πανεπιστημίουraquo πράγματι απο-τελεί γεγονός η ύπαρξη σοβαρών laquoθυλάκων επιχειρηματικότηταςraquo στο εσωτερι-κό του από τη δεκαετία του rsquo90 αλλά και η διαμόρφωση ενός laquoεπιχειρηματικού κλίματοςraquo όψεων ιδεολογίας μιας laquoαγοραίας κουλτούραςraquo ή laquoκουλτούρας της επιχειρηματικότηταςraquo που συνοδεύει τις περιοριστικές κρατικές οικονομικές πολιτικές (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 19-20 29-30 Για μια εκτενέστερη ανάλυση βλ Clark 1998) Όπως σημειώνουν σχετικά οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 19-21 47) παρότι το κράτος και όχι οι επιχειρήσεις είναι ο κύριος φορέ-ας χρηματοδότησης στην Ελλάδα (με ιδιαίτερα σημαντικό το ρόλο των χρημα-τοδοτήσεων της ΕΕ) και παρrsquo όλο που ο κύριος εκτελεστικός φορέας της έρευ-νας είναι τα Πανεπιστήμια28 εντούτοις είναι γεγονός ότι μερίδα των πανεπιστη-

28 Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 46) το κράτος ανέ-


μιακών και των σχολών έχει μπει σε μια διαδικασία εναγώνιας αναζήτησης ερευνητικών προγραμμάτων μέσω των οποίων ένα τμήμα πανεπιστημιακών αυξάνει τα εισοδήματά του Για τους ίδιους η εξέλιξη αυτή laquoδε θα πρέπει να ιδωθεί τόσο ως μοχλός ldquoιδιωτικοποίησηςrdquo ή ldquoεμπορευματοποίησηςrdquo αλλά ως συστηματική ενίσχυση του αναπροσανατολισμού της έρευνας προς κατευθύν-σεις και αποτελέσματα συμβατά με τις προτεραιότητες της καπιταλιστικής ανα-διάρθρωσηςraquo με laquoπραγματική υποβάθμισηraquo προς την κατεύθυνση της laquoελα-στικοποίησηςraquo laquoτων εργασιακών συνθηκών των ερευνητώνraquo29 Έχουμε έτσι μια laquoμετάβαση από την πάγια χρηματοδότηση στη χρηματοδότηση μέσω συ-γκεκριμένων προγραμμάτων και δράσεωνraquo μια εξάρτηση laquoτης χρηματοδότη-σης από κριτήρια απόδοσηςraquo που επάγεται την ανάπτυξη ενός laquoτυπικού ή πραγ-ματικού ανταγωνισμού για την απόσπαση των διαφόρων κονδυλίωνraquo Σύμφωνα με άλλες προβληματικές συνολικά σε επίπεδο αναπτυγμένου καπιταλισμού κυ-ριαρχούν όψεις laquoεμπορευματοποίησηςraquo της ανώτατης εκπαίδευσης (Enders 2000) ή σύμφωνα με τους Slaughter and Leslie (1999 11) επικρατεί ένα γενι-κότερο πλαίσιο laquoαγοραίας συμπεριφοράςraquo laquoΗ αγοραία συμπεριφορά [market-like behavior] αναφέρεται στον ανταγωνισμό των ιδρυμάτων και των πανεπι-στημιακών για χρήματα [hellip] Αυτό που κάνει αυτές τις δραστηριότητες αγοραί-ες είναι ότι εμπλέκονται σε ανταγωνισμό για κονδύλια από εξωτερικούς χρημα-τοδότεςraquo (σχετικά και σε Finkelstein Seal and Schuster 1998 που στις βρετα-νικές συνθήκες συνδέουν αυτόν τον ανταγωνισμό με την αναβάθμιση των polytechnics ndash βλ πιο κάτω)

Δ Η προώθηση ενός συστήματος αξιολόγησης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης για να λειτουργήσει ενοποιητικά στο πλαίσιο του laquoΕυρωπαϊκού χώρου ανώτα-της εκπαίδευσηςraquo προϋποθέτει ως laquoβάση ενιαίο σύστημα πίστωσης και ανταλ-λαγής διδακτικών μονάδωνraquo (Απέκης 2001 27-28) Και αυτό προωθεί ο σχετι-κός νέος νόμος

Το καίριο θα λέγαμε σημείο στον νέο αυτό νόμο δεν είναι ούτε το σύστημα πίστωσης κλπ ούτε επί του παρόντος τα κριτήρια αξιολόγησης που δεν είναι παρά γενικότητες αλλά είναι ο αποφασιστικός ρόλος του εξωτερικού παράγο-

λαβε το 1997 το 535 της ακαθάριστης δαπάνης της έρευνας έναντι 523 το 1995 ενώ τα ποσοστά για τις επιχειρήσεις ήταν 216 και 255 αντίστοιχα Ως προς τον φορέα εκτέλεσης της έρευνας το ποσοστό συμμετοχής της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (κυρίως των Πανεπιστημίων) μεταξύ 1995 με 1997 ανεβαίνει από το 443 στο 505

29 Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφέρουν οι συγγραφείς (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 47) τη σύνθεση του προσωπικού που συμμετείχε σε ερευνητικά προγράμματα στο ΕΜΠ το 1996 Το 78 ήταν ελαστικά εργαζόμενοι (υποψήφιοι διδάκτορες και εξωτερικοί συνεργάτες)


ντα στην laquoαξιολόγησηraquo των ακαδημαϊκών μονάδων (σχολές και τμήματα) Εί-ναι η εξωτερική laquoΑρχή Διασφάλισης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευ-σηraquo (ΑΔΙΠ) η οποία όχι μόνο θέτει τις προδιαγραφές αξιολόγησης αλλά έχει τον αποφασιστικό λόγο στη συγκρότηση της laquoΕπιτροπής Εξωτερικής Αξιολό-γησηςraquo (ΕΕΑ) Και είναι η εξωτερική αξιολόγηση που εν τέλει δημοσιοποιείται και αποτελεί τον τελικό laquoδείκτηraquo αξιολόγησης των ακαδημαϊκών μονάδων (httpwwwedragrindexphp)

Το ερώτημα βεβαίως είναι γιατί προωθείται η εξωτερική αξιολόγηση σε έναν κατά κόρον και σε όλα τα επίπεδα αυτοαξιολογούμενο θεσμό όπως το Πανεπιστήμιο (Απέκης 2001 39)

Κατrsquo αρχήν καμιά αξιολόγηση (και μιλάμε γενικά) δεν είναι δυνατόν να υπάρξει χωρίς κάποια ποινή ή ανταμοιβή Και στην περίπτωση του Πανεπιστη-μίου laquoδιαφαίνεται ως αναπόφευκτη η σύνδεση της αξιολόγησης με τη χρηματο-δότησηraquo (Απέκης 2001 35) Η χρηματοδότηση με τη σειρά της δεν είναι παρά ένα μέσο πειθάρχησης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και έρευνας στις τω-ρινές προτεραιότητες της καπιταλιστικής παραγωγικής δομής αναπροσανατο-λισμός μέρους της εκπαιδευτικής και ερευνητικής διαδικασίας προς τις άμεσες ανάγκες της αγοράς με κριτήρια την άμεση πρακτική εφαρμογή και απόδοση (βλ και Κάτσικας και Σωτήρης 2003 22) Και ταυτόχρονα πρόκειται για μια πίεση πειθάρχησης (ή αυτοπειθάρχησης) των μελών ΔΕΠ στο θεωρητικό επίπε-δο ιδίως όσον αφορά τις κοινωνικές επιστήμες Εδώ η βρετανική εμπειρία είναι πράγματι αποκαλυπτική καθώς συνδέεται με την εργασιακή ανασφάλεια (κα-τάργηση της μονιμότητας το 198830 ndash βλ σχετικά σε Dness and Seaton 1998)31 Στις σχετικές μελέτες τους για τις επιπτώσεις της laquoResearch Assessment Exer-ciseraquo (RAE)32 επί της ερευνητικής δραστηριότητας των οικονομολόγων οι Har-ley and Lee (Harley and Lee 1997 και Lee and Harley 1998) διαπίστωσαν ότι ο φόβος της RAE καθοδηγεί τη στροφή των ερευνητών προς τα ορθόδοξα νεο-κλασικά οικονομικά και επομένως προς τα αντίστοιχα mainstream journals τα

30 Σε μια περίοδο γενικά αύξησης του αριθμού των εργαζομένων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (60 αύξηση μεταξύ 1986 και 1997) με μείωση όμως των αμοιβών τους (IRHEPC 1999)

Για χειρισμό του φόβου της ανεργίας μιλάει η Birecree (1988 55) ενώ για τον Wilson (1991 253) laquoείναι δύσκολο να φανταστούμε έναν πανεπιστημιακό (hellip) εκτός ανώτατης εκπαίδευσηςraquo

32 Η RAE διαδέχεται τη Research Selective Exercise το 1986 Πρόκειται για ένα μηχανισμό ελέγ-χου ανά τετραετία που παίζει αποφασιστικό ρόλο στην κατανομή των χρηματοδοτήσεων μεταξύ των ακαδημαϊκών τμημάτων στη βάση ποσοτικών δεικτών όπως αριθμός δημοσιεύσεων σε laquoαναγνωρι-σμέναraquo περιοδικά (Βλ αναλυτικά μεταξύ άλλων Harley and Lee 1997 1427-1460 Lee and Harley 1998 23-51 Harvie 2000 103-132 σχετικά και Κάτσικας και Σωτήρης 2003 15 43 Μαυρουδέας 2005 130)


οποία (στις συνθήκες της νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας) θεωρούνται ότι laquoαξί-ζουν περισσότεροraquo από τα αντίστοιχα ετερόδοξα Η εργασιακή ανασφάλεια εντείνει την πίεση αυτή Η RAE υποστηρίζουν απειλεί το μέλλον των ετερόδο-ξων οικονομικών τα οποία θα μπορέσουν να επιβιώσουν μόνον εφόσον καταρ-γηθεί Σε μια αντίστοιχη διερεύνηση των επιπτώσεων της RAE ειδικότερα ως προς το μαρξιστικό Capital and Class ο Harvie (2000 114) σημειώνει χαρακτη-ριστικά laquoΕκεί όπου κάποτε το Capital and Class μπορούσε να είναι η πρώτη επιλογή των συγγραφέων τώρα πολλοί συγγραφείς προτιμούν η αρχική υποβο-λή των άρθρων τους να γίνεται προς ldquohigher-ranking journalsrdquo ndash συνήθως επι-στημονικά περιοδικά τα οποία προσεγγίζουν ένα πολύ μικρότερο σοσιαλιστι-κόκομμουνιστικό αναγνωστικό κοινό Βέβαια οι αλλαγές στο ldquotargetrdquo journal ενός συγγραφέα συνεπάγονται επίσης και αλλαγές στο περιεχόμενο των δημο-σιεύσεών του Το αποτέλεσμα είναι ότι η σοσιαλιστικήκομμουνιστική ανάλυ-ση και έρευνα βγαίνει ζημιωμένηraquo Σε ανάλογη κατεύθυνση υποστηρίζεται ότι laquoοι καθηγητές εκθέτουν τις καριέρες τους σε κίνδυνο όταν υποστηρίζουν δημό-σια ριζοσπαστικές ιδέεςraquo (σε Birecree 1988 53)

Σε μια ανάλογη διατύπωση33 οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 96) υποστηρί-ζουν laquoΗ σημαντικότερη όμως μεταβολή που θα επιφέρει η επιχειρηματοποίη-ση των πανεπιστημίων στις κοινωνικές σπουδές θα αφορά τον ιδεολογικό τους προσανατολισμό Με δυο λόγια όχι απλά θα εκλείψει αλλά θα εξαφανιστεί οποιαδήποτε κριτική σκέψη Σε αυτό το σημείο ρόλο πολιορκητικού κριού θα παίξει η αξιολόγησηraquo Και κατά τον Μαυρουδέα (2005 140 144-145) η προώ-θηση της αξιολόγησης συνδέεται άμεσα με την laquoεπιχειρηματοποίησηraquo του Πα-νεπιστημίου που για τον ίδιο σημαίνει laquoμαζική ανάπτυξη σχέσεων καπιταλιστι-κής εκμετάλλευσηςraquo στο εσωτερικό του ως το αποτέλεσμα της έμφασης στον παραγωγικό του ρόλο και laquoάμεση υπαγωγή της επιστήμης (και του πανεπιστη-μίου) στο κεφάλαιοraquo laquoΗ ενίσχυση των διαδικασιών ελέγχου (όπως οι διαβόη-τες αξιολογήσεις) έρχονται να υπαγορεύσουν την υπαγωγή αυτή [της επιστή-μης-Πανεπιστημίου στο κεφάλαιο] και να στηρίξουν την κρίσιμη σχέση κάθε καπιταλιστικής επιχείρησης το διευθυντικό έλεγχο (managerial control)raquo Εδώ εντάσσεται η μεταβολή laquoτου προηγούμενου ατομικού κυρίως τρόπου εργασίας των πανεπιστημιακώνraquo η επιβολή μιας πειθάρχησης laquoπου δεν απέχει πολύ από την εργασιακή πειθαρχία του εργοστασίουraquo και τέλος laquoοι κινήσεις άρσης της μονιμότητας (tenure) και ενίσχυσης του δικαιώματος της απόλυσης ακόμα και

Σημειώνουμε εδώ ότι όπως ήδη είδαμε και θα δούμε και πιο κάτω η θέση περί laquoεπιχειρηματο-ποίησηςraquo των Πανεπιστημίων βρίσκεται σε αντίφαση με άλλες θέσεις των συγγραφέων


για τους πανεπιστημιακούς που έχουν μόνιμη θέση οι οποίες έχουν επιχειρηθεί τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑraquo Στις θέσεις όμως αυτές θα χρειαστεί να επιστρέψουμε κριτικά στη συνέχεια

Ε Μιλήσαμε για την εγγενή καπιταλιστική αντίφαση ειδίκευση - κινητικότητα Στο μέτρο που τουλάχιστον ένα μέρος των προπτυχιακών σπουδών υποβαθμί-ζεται σε μια κατεύθυνση πρακτικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης για την ικα-νοποίηση των αναγκών της αγοράς θα αναπτύσσεται ως αναγκαίο αντιστάθμι-σμα η τάση προς τη διά βίου επαγγελματική επανεκπαίδευση (βλ σχετικά με το νομοσχέδιο wwwntuagrposdepNOMOILifeLong_Okt-2004doc) η οποία επιπροσθέτως απαλλάσσει τις επιχειρήσεις από κόστη μαθητείας μεταφέρο-ντάς τα στις πλάτες των εργαζομένων (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 11 σχετικά και 109-110) Το όλο δημιουργούμενο πλαίσιο εντείνει τις πιέσεις διαπλοκής των επιχειρήσεων στην εκπαιδευτική διαδικασία (Κάτσικας και Σωτήρης 2003 14)34

33 Ένα πλαίσιο συγκλινουσών ερμηνειών επί των εκπαιδευτικών αλλαγών

Με κέντρο αναφοράς μας τις αλλαγές στο ελληνικό Πανεπιστήμιο επιχειρήσα-με στην προηγηθείσα ανάλυση να εντοπίσουμε τις κύριες μεταβολές στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης καταγράφοντας παράλληλα βασικές ερμηνευτι-κές τους προσεγγίσεις

Κρατάμε ως βασικές συμφωνίες τις ακόλουθες θέσεις-αναλυτικά βήματαα) Υπάρχει μια σαφής διεύρυνση-μαζικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευ-

σης γενικά και της πανεπιστημιακής ειδικότεραβ) Η διεύρυνση αυτή συνοδεύεται τουλάχιστον κατά ένα μέρος της από

δημιουργία πανεπιστημιακών τμημάτων θα λέγαμε επαγγελματικού-καταρτισι-ακού χαρακτήρα δηλαδή τμημάτων προσανατολισμένων στις άμεσες ανάγκες

Την εξ αποστάσεως με τη δια βίου εκπαίδευση συνδέει ο Μισεά (2002 40) laquoμε την εξ απο-στάσεως διδασκαλία χάρη στα πολυμέσα η κυρίαρχη τάξη θα μπορούσε να πετύχει μrsquo ένα σμπάρο δυο τρυγόνια Από τη μια μεριά οι μεγάλες εταιρείες (hellip) προσκαλούνται να πωλούν τα προϊόντα τους στην αγορά της δια βίου εκπαίδευσηςhellip Από την άλλη δεκάδες χιλιάδες διδάσκοντεςhellip θα αποβούν απολύτως άχρηστοι και έτσι θα απολυθούν πράγμα που θα επιτρέψει στα κράτη να προσανατολίσουν την εξοικονομούμενη μισθωτή μάζα σε δραστηριότητες περισσότερο επικερδείς για τις μεγάλες πολυ-εθνικές εταιρείεςraquo Αυτό που φαίνεται να λησμονεί ο Μισεά είναι πως όλη αυτή η διαδικασία της laquoεξ αποστάσεωςraquo που πράγματι αναπτύσσεται έχει ως αντικειμενικό όριο την αδυναμία της να προσφέρει laquoτην αναμενόμενη συνολική ιδεολογική λειτουργίαraquo ndashόπως έδειξε και η σχετική προπολεμική αμερι-κανική εμπειρία της laquoδια αλληλογραφίαςraquo φθηνής εκπαίδευσης (βλ Κάτσικας και Σωτήρης 2003 29 50-51)


της αγοράς Εδώ εντάσσεται και η προς τα laquoκάτω εξίσωσηraquo μέσω της ανωτατο-ποίησης των ΤΕΙ που για μας ισοδυναμεί όπως θα δείξουμε πιο συγκεκριμένα στη συνέχεια όχι σε μια σύγχυση ανάμεσα στην επαγγελματική κατάρτιση και την πανεπιστημιακή εκπαίδευση όπως υποστηρίζουν οι Κάτσικας και Σωτή-ρης αλλά σε μια αναβάθμιση ή πανεπιστημιοποίηση της κατάρτισης Θα προ-σθέσουμε ότι φυσικά δεν πρόκειται για ελληνική ειδικά διαδικασία κάτι ανάλο-γο για παράδειγμα αποτελεί η πανεπιστημιοποίηση των βρετανικών polytech-nics (ιδρυμάτων με διδακτικό προσωπικό παραδοσιακά προσανατολισμένο στη διδασκαλία και τη διοικητική δουλειά ndashHarvie 2000 112)

γ) Η μαζικοποίηση-υποβάθμιση συνοδεύεται από διεύρυνση της αναντιστοι-χίας μεταξύ πτυχίου και εργασιακών δικαιωμάτων ιδίως για τα τμήματα κατάρ-τισης

δ) Στην ίδια κατεύθυνση επαγγελματικής εξειδίκευσης κινούνται τα νέα ΜΔΕ

ε) Η μαζικοποίηση-υποβάθμιση σχολών τμημάτων και μεταπτυχιακών προ-γραμμάτων αναδεικνύει την ανάπτυξη μιας διαδικασίας εμφάνισης διαφορετι-κών επιπέδων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και μια δυναμική καταμερισμού της εργασίας μεταξύ των μελών ΔΕΠ (διαχωρισμός έρευνας - διδασκαλίας) σε κάποιες περιπτώσεις σε συνθήκες αυξανόμενων δυσκολιών για ερευνητικό χρό-νο ως αποτέλεσμα της αύξησης του αριθμού των σπουδαστών ανά διδάσκοντα Περιγράφοντας δυο ακραίους πόλους ndash με ασφαλώς πολλές ενδιάμεσες εκδοχές ndash θα λέγαμε ότι αναμένουμε την εμφάνιση Αφrsquo ενός των σχολών - τμημάτων και μεταπτυχιακών προγραμμάτων αιχμής που θα θεραπεύουν και τη βασική έρευνα και την υψηλού επιπέδου εφαρμοσμένη (συμπυκνώνοντας στον υψηλό-τερο βαθμό την καπιταλιστική διαίρεση πνευματικής και χειρωνακτικής εργα-σίας) και θα προετοιμάζουν τους φορείς των θέσεων ελέγχου-εξουσίας στην παραγωγή (τούς κατά Μαρξ αξιωματικούς της παραγωγής) και την κοινωνική αναπαραγωγή (εδώ παραμένει λίγο ως πολύ εν ισχύ η σύνδεση πτυχίου και πρόσβασης στην αγορά εργασίας) Αφrsquo ετέρου των σχολών - τμημάτων και με-ταπτυχιακών προγραμμάτων σε κάποιες περιπτώσεις προσανατολισμένων στη χαμηλότερου επιπέδου εφαρμοσμένη έρευνα σε κάποιες άλλες μόνο στη διδα-σκαλία35 που θα προετοιμάζουν τους φορείς των κατώτερων θέσεων της διανο-ητικής εργασίας στην παραγωγή (συμπεριλαμβανόμενων και των κατά Μαρξ υπαξιωματικών της παραγωγής) και την κοινωνική αναπαραγωγή (εδώ εμφανί-

35 Εδώ ίσως στα πλαίσια του δεύτερου πόλου να συγκροτείται ένα τρίτο χαμηλότερο επίπεδο ή μια τρίτη laquoταχύτηταraquo που αφορά ακριβώς την πλήρη απουσία ερευνητικής πρακτικής


ζεται κυρίως η αποσύνδεση πτυχίου και πρόσβασης στην αγορά εργασίας και η ανάγκη διαρκούς ή δια βίου επανεκπαίδευσης - κατάρτισης) Ως ένα εύλογο ερώτημα προκύπτει στο σημείο αυτό το laquoγιατίraquo της διεύρυνσης της πανεπιστη-μιακής εκπαίδευσης προς τις χαμηλότερες βαθμίδες διανοητικής εργασίας Θα επιχειρήσουμε να το απαντήσουμε στη συνέχεια

στ) Η laquoαξιολόγησηraquo που επιβεβαιώνει την κρατική ηγεμονική παρουσία στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης36 έρχεται να επικυρώσει τη συγκεκρι-μένη διαίρεση να πιέσει προς την πειθάρχηση-αυτοπειθάρχηση τα μέλη ΔΕΠ37 αλλά και εν δυνάμει να προετοιμάσει ιδίως σε συνθήκες κρατικής υποχρημα-τοδότησης την αξιολογούμενη χρηματοδότηση επισφραγίζοντας το προϋπάρ-χον κλίμα εξάρτησης από την αγορά ιδιαίτερα για τα τμήματα του δεύτερου πόλου Ιδίως αναφορικά με τις κοινωνικές επιστήμες η εξωτερική επιβολή θα αφορά τον περιορισμό της κριτικής ιδεολογικοπολιτικής σκέψης η οποία σε πολλές περιπτώσεις βρίσκει έδαφος να αναπτυχθεί στο σχετικά πρόσφορο έδα-φος των ΙΜΚ (βλ Αλτουσέρ πιο πριν) Ο περιορισμός της κριτικής ιδεολογικο-πολιτικής σκέψης άλλωστε αποτελεί sine qua non όρο για τη διασφάλιση της ηγεμονίας του κεφαλαίου επί της εργασίας ηγεμονίας που και αποτελεί όπως έχουμε επισημάνει την απαραίτητη ταξική προϋπόθεση των όποιων αναδιαρ-θρώσεων της καπιταλιστικής παραγωγής στη σημερινή φάση laquoΑξιολόγησηraquo - εξάρτηση από την αγορά και περιορισμός της κριτικής ιδεολογικο-πολιτικής σκέψης αλληλοδιαπλέκονται με την επιβολή του διευθυντικού ελέγχου38 που και σηματοδοτεί την κατάργηση της ακαδημαϊκής αυτοδιοίκησης39

Τον ηγεμονικό ρόλο των κυβερνητικών ελέγχων στον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο ανα-δεικνύει πέραν άλλων στη μελέτη του ο Miller (1998)

Παραθέτουμε πολύ χαρακτηριστικές διατυπώσεις της Birecree (1988 54-55) laquoΕκείνοι [από το σώμα των πανεπιστημιακών] των οποίων τα ερευνητικά ενδιαφέροντα παρουσιάζουν μια εικόνα διαφορετική από την παραδοσιακή στον ακαδημαϊκό χώρο είναι απλώς αντιπαραγωγικοί Η πρόσληψη η παραμονή η μονιμότητα και η προαγωγή γίνονται μηχανισμοί ποιοτικού ελέγχουraquo Για συσχέτιση ερευνητικών αμοιβών ανά πανεπιστημιακό και μέσου αριθμού laquoαναφορώνraquo μιλάει ο Wilson (1991 258)

Είναι χαρακτηριστικές επrsquo αυτών οι δηλώσεις των στελεχών του ΠΑΣΟΚ (ιδίως της Μαρίας Δαμανάκη) που συναρτούν το ερώτημα της χρηματοδότησης των ΑΕΙ με την laquoεισαγωγή μάνατζερ για την καλύτερη διοίκηση των Πανεπιστημίωνraquo (Ελευθεροτυπία 14092005)

Η επιβολή της πειθάρχησης-αυτοπειθάρχησης των πανεπιστημιακών στην κυρίαρχη ιδεολογία και τις επιστημονικές θεωρίες της αντικειμενικά προσκρούει στο αυτοδιοικούμενο εργασιακό περι-βάλλον του πανεπιστημιακού χώρου Στο μέτρο δε που η επιβολή διευθυντικού ελέγχου συνδέεται με την εξάρτηση από την αγορά είναι εύλογο να αναμένουμε νέες αντιφάσεις όταν αυτός θα επιχειρηθεί να επιβληθεί σε τμήματα του πρώτου πόλου Βεβαίως μια απόπειρα συνολικού μετασχηματισμού του εργασιακού καθεστώτος των μελών ΔΕΠ (και) στο ελληνικό Πανεπιστήμιο στην κατεύθυνση για παρά-


ζ) Στο εσωτερικό του Πανεπιστημίου έχουν εμφανιστεί laquoθύλακες επιχειρη-ματικότητας και εμπορευματοποίησηςraquo (περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένοι βλ σχετικά στη συνέχεια) που ανταγωνίζονται για προγράμματα και πρόσθετα εισοδήματα και μια κουλτούρα της αγοράς ενώ χωρίς να καταργείται η βασι-κή έρευνα είναι σαφής ο αναπροσανατολισμός προς την εφαρμοσμένη ndashκαι άμεσης αποδοτικότητας για τις ανάγκες της αγοράςndash έρευνα Και εδώ υπάρχει ένα γιατί που θα πρέπει να απαντήσουμε στη συνέχεια

η) Τα δίδακτρα στις μεταπτυχιακές σπουδές (και όχι μόνο) εντάσσονται όσον αφορά ειδικότερα στην ελληνική περίπτωση σε αυτό το πλαίσιο επιχειρη-ματικότητας και εμπορευματοποίησης και έρχονται να αλλοιώσουν τον δωρεάν χαρακτήρα της δημόσιας τριτοβάθμιας εκπαίδευσης επιφέροντας μια εσωτερι-κή διαφοροποίηση στο περιεχόμενο του δημόσιου χαρακτήρα του Πανεπιστη-μίου στην κατεύθυνση μιας πιο έντονης ταξικότητας στην παρεχομένη τριτο-βάθμια εκπαίδευση

θ) Στο πλαίσιο μιας τέτοιας laquoεπιχειρηματικήςraquo λειτουργίας εντός του Πανε-πιστημίου εγγράφεται για την ελληνική τουλάχιστον περίπτωση η ανάδυση ενός νέου τύπου laquoελαστικώνraquo εργασιακών σχέσεων

34 Μια εναλλακτική προσέγγιση για τις συντελούμενες θεσμικές αλλαγές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση

Στις βασικές μας διαφωνίες πρέπει να επιμείνουμε περισσότεροΘα μπορούσαμε να συμπυκνώσουμε αυτές τις διαφωνίες στην ακόλουθη

πρόταση Εξοβελίζεται η βασική έρευνα και το Πανεπιστήμιο χάνει τον ακαδη-μαϊκό του χαρακτήρα και μετασχηματίζεται σε νέου τύπου laquoεπιχειρηματικόraquo Πανεπιστήμιο που για κάποιους προσιδιάζει προς την καπιταλιστική επιχείρη-

δειγμα που προτείνουν οι laquo165raquo (βλ σχετικά laquoΤΑ ΝΕΑraquo internent) δηλαδή μάνατζερ περιορισμός της ακαδημαϊκής αυτονομίας (βλ laquoγραφείο αξιοκρατίαςraquo για τις εκλογές των πανεπιστημιακών) περιστο-λή του δικαιώματος μονιμοποίησης ποινή αύξησης των ωρών διδασκαλίας αν η έρευνα ενός μέλους ΔΕΠ (ποια έρευνα) δεν θεωρηθεί επαρκής ίσως αποτελεί μια απάντηση στο μέτρο που ο συσχετισμός δύναμης μέσα και έξω από το Πανεπιστήμιο το επιτρέψει Αν δε όλα αυτά συνδυαστούν με την επαπει-λούμενη (βλ σχετικά στην ίδια πρόταση) επαναφορά καθεστώτος στυλ νόμου 81578 για τους φοιτητές (διαγραφές κλπ) η οποία και θα τείνει πρωτίστως να πιέζει διαλυτικά το φοιτητικό κίνημα αριστερής αμφισβήτησης τότε τα περιθώρια κριτικής ριζοσπαστικής σκέψης μέσα στον ελληνικό πανεπιστημια-κό χώρο θα περιοριστούν δραματικά Αφήνουμε αυτούς τους συλλογισμούς ως ανοικτό ερώτημα Έχει ίσως ενδιαφέρον να προσθέσουμε ότι αυτή η περίφημη πρόταση περιλαμβάνει σχεδόν τα πάντα καθώς οι laquo165raquo προτείνουν η αξιολόγηση να συνδέεται με τη χρηματοδότηση κι αυτή με τη σειρά της με τον διαχωρισμό των ΑΕΙ σε ερευνητικά και διδακτικά προτείνουν ακόμη τον περιορισμό της φοιτητικής συμμετοχής στις πρυτανικές εκλογές τον περιορισμό του ασύλου κλπ


σηΠρόκειται για μια προβληματική που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και στο

συνδικαλιστικό πεδίο (βλ ΠΟΣΔΕΠ) αλλά εμφανίζεται να διαπερνά με αντι-φατικούς τρόπους ακόμα και σε μελέτες που κατά βάση διαπνέονται από άλλου τύπου μη καταστροφολογική θα λέγαμε προβληματική

Έτσι αν και θεωρούμε συνεπές όταν κάποιος θεωρεί ότι έχει αναπτυχθεί μια δυναμική σταδιακής μεταλλαγής του ακαδημαϊκού χαρακτήρα του πανεπιστη-μίου να υποστηρίζει και ότι ακυρώνεται πλέον στην πράξη σε μαζική κλίμακα η πανεπιστημιακή εκπαίδευση ήκαι ότι laquo[μ]ε αυτές τις εξελίξεις πλήττεται ου-σιαστικά και ακυρώνεται στην πράξη η ιστορική φυσιογνωμία και ο χαρακτή-ρας των πανεπιστημίωνraquo και ουσιαστικά εξοβελίζεται η βασική επιστημονική έρευνα (Απέκης 2001 43-44) δεν θα λέγαμε το ίδιο όταν διαβάζουμε για πα-ράδειγμα στη μελέτη των Κάτσικα και Σωτήρη (2003 77) ότι laquoΟι προπτυχια-κές σπουδές [συλλήβδην] υποβαθμίζονται σε μια πρακτική και ληξιπρόθεσμη επαγγελματική εκπαίδευση που ικανοποιεί τις άμεσες απαιτήσεις της ldquoαγο-ράςrdquoraquo

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά

341 Βασική έρευνα και πανεπιστημιοποίηση της κατάρτισης

Η θέση περί εξοβελισμού της βασικής έρευνας αν και ανταποκρίνεται στρεβλά σε μια διεθνή τάση σχετικού περιορισμού της βασικής έρευνας προς όφελος της εφαρμοσμένης-επιχειρηματικής (τάση που από πολλούς ερευνητές αποτυπώνε-ται με περισσότερο ή λιγότερο ακραίες διατυπώσεις)40 εντούτοις θεωρητικά βρίσκεται στο κενό Δεν μπορεί να υπάρξει εφαρμοσμένη έρευνα χωρίς προϋπάρ-χουσα βασική όπως ήδη έχουμε σημειώσει αλλά όπως επίσης έχουμε προσπα-θήσει να δείξουμε δεν μπορεί να υπάρξει επιστήμη δηλαδή και βασική έρευνα χωρίς τη συσσωρευμένη πείρα του συλλογικού εργάτη επομένως χωρίς την πρακτική της παραγωγής πρακτική που σημαίνει και μετουσίωση της βασικής έρευνας σε εφαρμοσμένη Το ζήτημα επομένως είναι όχι η εξαφάνιση της βασι-κής έρευνας αλλά ο εντοπισμός τού γιατί στη σχέση βασική - εφαρμοσμένη έρευνα εμφανίζεται αυτή η βαρύνουσα έμφαση προς την εφαρμοσμένη έρευ-να

Σημειώσαμε ήδη ότι πράγματι έχουμε έναν αναπροσανατολισμό της έρευ-

40 Για παράδειγμα οι Slaughter and Leslie (1999 15) υποστηρίζουν ότι laquoτα διάφορα κράτη [της μελέτης τους θυμίζουμε Αυστραλία Καναδά Ηνωμένο Βασίλειο και ΗΠΑ] με την πιθανή εξαίρεση του Καναδά απομακρύνθηκαν από τη βασική έρευνα προς όφελος της επιχειρηματικής έρευναςraquo


νας προς κατευθύνσεις και αποτελέσματα συμβατά με τις προτεραιότητες της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης Πρόκειται όπως υποστηρίζουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 15 17) για laquoμια αλλαγή προσανατολισμού στην κατεύθυν-ση της έρευναςraquo σε μια λογική laquoοικονομικής αποτελεσματικότητας [hellip] με τη γενικότερη σημασία της αναφοράς στις προτεραιότητες της παραγωγής [hellip] και της διατύπωσης μετρήσιμων στόχων Συνολικά τα Πανεπιστήμια καλούνται να συμβάλλουν με κάθε δυνατό τρόπο στην αύξηση της ndashκαπιταλιστικήςndash παρα-γωγικότηταςraquo Έχουμε έτσι μια laquoιδιότυπη επαναξιοποίηση του Πανεπιστημίου ως χώρου παραγωγής καινοτομιών που συμβάλλουν στην ανάκαμψη της κεφα-λαιοκρατικής κερδοσκοπίαςraquo η οποία και επιτείνεται από τη γενική περιοριστι-κή πολιτική στη χρηματοδότηση από το κράτος των Πανεπιστημίων41 Στη βάση της σχετικής θέσης που έχουμε υποστηρίξει πιο πριν θεωρούμε ότι η συμβολή-επαναξιοποίηση αυτή του Πανεπιστημίου στην κατεύθυνση της κερδοφόρας εφαρμογής των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή είναι το αποτέλεσμα της δυ-ναμικής του ξεπεράσματος της κρίσης υπερσυσσώρευσης-αναδιάρθρωσης της καπιταλιστικής παραγωγικής βάσης σε συνθήκες αλλαγής του κοινωνικού συ-σχετισμού δύναμης υπέρ του κεφαλαίου Οι ευελιξίες στη χρήση του κεφαλαίου και του εργατικού δυναμικού η καλύτερη αξιοποίηση της συσσωρευμένης πεί-ρας του συλλογικού εργάτη μέσα από συμμετοχικά σχήματα η προϋποτιθέμε-νη για κάτι τέτοιο αναβάθμιση των εργατών με άνοδο του μορφωτικού τους επιπέδου στην κατεύθυνση της προσαρμογής τους στις γνωστικές απαιτήσεις των σύγχρονων μεθόδων παραγωγής η συνακόλουθη αναβάθμιση του ρόλου της κατάρτισης σε αυτή τη διαδικασία για την κερδοφόρα εκμετάλλευση-εφαρ-μογή της προόδου των θετικών επιστημών που απαιτεί ή επιτρέπει η ιστορική φάση ξεπεράσματος της καπιταλιστικής κρίσης υπερσυσσώρευσης θέτουν το Πανεπιστήμιο μπροστά στην ανάγκη να επιτελέσει έναν κρίσιμο διπλό ρόλο Έναν παλιό αλλά επαναξιοποιούμενο και έναν καινούργιο ως προς την κοινωνι-κή του απεύθυνση και ταξική προοπτική Ο παλιός αλλά επαναξιοποιούμενος αφορά την αυξανόμενη αναγκαιότητα για laquoμετάφρασηraquo από επιστημονική άποψη της τεχνολογικής αλλαγής σε κερδοφόρα εφαρμογή42 Και από δω λοι-πόν απορρέει η αυξανόμενη βαρύτητα της εφαρμοσμένης έρευνας (και εξ αυτής

Ο Wilson (1991 254) υποστηρίζει laquoΗ έρευνα προσαρμόζεται στις ανάγκες των χρηματοδοτών βιομηχανία κυβέρνηση και ερευνητικά συμβούλιαraquo

42 Μια από τις κυριότερες προϋποθέσεις laquoτης υποκατάστασης της εργασίας από λειτουργίες του μηχανικού συστήματοςraquo είναι laquoη παραγωγή επιστημονικών γνώσεων στο Πανεπιστήμιο και τα ερευνητικά εργαστήριαraquo και η γόνιμη συνεργασία του Πανεπιστημίου με τον τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής (Ιωακείμογλου 1985 75)


η ανάδυση της αξιολόγησης και της εξωτερικής χρηματοδότησης ως πίεσης αναπροσανατολισμού μέρους της εκπαιδευτικής και ερευνητικής διαδικασίας προς τις άμεσες ανάγκες της αγοράς και η συνακόλουθη επrsquo αυτής κερδοσκο-πία βλ σχετικά στη συνέχεια)43 Ο νέος αφορά στην εκπαίδευση μιας αυξανό-μενης μάζας εργαζομένων σε συνθήκες αυτοματοποιημένης παραγωγής οι οποίες απαιτούν ένα υψηλότερο ατομικό επίπεδο μόρφωσης

Φτάνουμε έτσι και στο γιατί της πανεπιστημιοποίησης της κατάρτισης και της συνακόλουθης διά βίου εκπαίδευσης

Πέρα λοιπόν από τη μετακύληση του κόστους μαθητείας στο κράτος στην οποία αναφερθήκαμε είναι η μεταβολή στην παραγωγική δομή προς μια κατεύ-θυνση θα λέγαμε διανοητικοποίησης μεγάλων τμημάτων της χειρωνακτικής εργασίας ndashή κατά τη διατύπωση των Κάτσικα και Σωτήρη (2003 12) προς laquoπιο ldquoδιανοητικάrdquo φορτισμένες θέσεις εργασίαςraquo ή κατά τη διατύπωση του Castells (1996) laquoη τάση προς ένα κατrsquo εξοχήν εργατικό δυναμικό ldquoλευκών κο-λάρωνrdquoraquo44 ndash που επιβάλλει (ή προκρίνει ορθότερα) τη διεύρυνση του Πανεπι-στημίου με αντικείμενα τα οποία παραδοσιακά βρίσκονταν εκτός αυτού Η laquoεξίσωση προς τα κάτωraquo στην οποία έχουμε αναφερθεί ή η διεύρυνση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης προς τις χαμηλότερες βαθμίδες διανοητικής ερ-γασίας (η μαζικοποίηση και υποβάθμιση) με άλλη διατύπωση ισοδυναμεί επο-μένως με την πανεπιστημιοποίηση τμημάτων της κατάρτισης με την αναβάπτι-σή τους στις νέες συνθήκες και εδώ εντάσσεται ερμηνευτικά και η ανωτατοποί-ηση των ΤΕΙ η πανεπιστημιοποίηση των polytechnics κλπ

Από την άποψη μιας τέτοιας ερμηνείας της διεύρυνσης προς laquoεπαγγελματι-κάraquo τμήματα laquoμε ελάχιστα ως ανύπαρκτα εργασιακά δικαιώματαraquo φαντάζουν μάλλον ως ουτοπικές επικλήσεις χωρίς αντικειμενική υπόσταση οι πολιτικές στρατηγικές για υπεράσπιση εν γένει των εργασιακών δικαιωμάτων των απο-φοίτων των ΑΕΙ που εισηγούνται οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 30 κε 34

Δύο παραδείγματα είναι ίσως χαρακτηριστικά Όπως αναφέρουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 8-9) σε μια σειρά κλάδους όπως για παράδειγμα στη βιοτεχνολογία laquoτα όρια ανάμεσα στη βασική και την εφαρμοσμένη έρευνα είναι μάλλον δυσδιάκριταraquo Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης ήταν να οργανωθούν οι laquoνέες τεχνολογίες (ηλεκτρονικοί υπολο-γιστές αυτοματοποίηση της παραγωγής τηλεπικοινωνίες κλπ) γύρω από την εργαλειομηχανή Σή-μερα η Ιαπωνία είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός εργαλειομηχανών Οι ΗΠΑ έμειναν πίσω επειδή δεν προχώρησε αρκετά η συνεργασία παραγωγών εργαλειομηχανών και παραγωγών νέων τεχνολογιώνraquo (Ιωακείμογλου 1985 98-99) Η μεσολάβηση της εφαρμοσμένης έρευνας σε αυτήν τη συνεργασία είναι νομίζουμε κομβική (Για τη σημασία της ενσωμάτωσης των τεχνολογιών των πληροφοριών στην υλική παραγωγή στην Ιαπωνία πρωτίστως και τη Γερμανία βλ Castells 1996)

Σύμφωνα με τον Castells (1996) η τάση αυτή προς την υψηλότερη βαθμίδα δίνει τη γενική κα-τεύθυνση με αποκλίσεις προς τα πάνω (ΗΠΑ) ή προς τα κάτω (Ιαπωνία και Γερμανία)


κε)Προσθέτουμε Εφαρμοσμένη έρευνα προσανατολισμένη προς τις ανάγκες

της αγοράς και καταρτιτοποίηση μέρους της πανεπιστημιακής διαδικασίας συ-σχετίζονται ερμηνευτικά με την πίεση προς τις κοινωνικές επιστήμες και την κριτική σκέψη στη σημερινή φάση της ενισχυμένης ηγεμονίας του κεφαλαίου επί της εργασίας και της συνακόλουθης καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης

342 Το ζήτημα του laquoεπιχειρηματικούraquo Πανεπιστημίου

Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στο θέμα του laquoεπιχειρηματικούraquo Πανεπιστημίου ή σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές του laquoακαδημαϊκού καπιταλισμούraquo

Αν και εντός μιας τέτοιας προβληματικής εντάσσονται πολλές και διαφορε-τικές αναλυτικές οπτικές θα επιχειρήσουμε να θέσουμε κάποια βασικά και εν-δεικτικά επιχειρήματα από κάποιες απrsquo αυτές ndash ορισμένα από τα οποία και απο-τελούν λίγο ως πολύ κοινό τόπο ορίζοντας κάποιες βασικές πλευρές αυτής της ερμηνευτικής κατεύθυνσης45

Προηγουμένως χρειάζεται να πούμε ότι η όλη συζήτηση εδράζεται ασφαλώς σε μια βάση πραγματικών μετασχηματισμών (εξωτερική χρηματοδότηση - τμή-ματα κατάρτισης - χαρακτήρας της έρευνας) την εξήγηση των οποίων επιχειρή-σαμε να δώσουμε προηγουμένως

Είδαμε ότι κατά τον Μαυρουδέα το Πανεπιστήμιο εξελίσσεται σε laquoεπιχειρη-ματικόraquo υπό την έννοια της μαζικής ανάπτυξης σχέσεων καπιταλιστικής εκμε-τάλλευσης στο εσωτερικό του (το σημαντικότερο στο επιχειρηματικό Πανεπι-στήμιο laquoείναι η άμεση πλέον έκφραση της σχέσης κεφαλαίου-εργασίας μέσα στο ίδιο το Πανεπιστήμιοraquo ndash Μαυρουδέας 2005 133) της άμεσης υπαγωγής της επιστήμης και του Πανεπιστημίου στο κεφάλαιο και της πειθάρχησης εργο-στασιακού τύπου Σε αυτή τη σχέση τη θέση των υφιστάμενων εκμετλαλλευση (υφιστάμενων δηλαδή απόσπαση υπεραξίας) καταλαμβάνουν αφrsquo ενός laquoένα στρώμα ερευνητών που εργάζονται με σχέσεις μισθωτής εργασίας και που μι-κρή μόνο σχέση έχουν με οποιοδήποτε εκπαιδευτικό έργοraquo διδάσκοντες χωρίς μονιμότητα αλλά και laquoμεγάλες ομάδες προπτυχιακών και κυρίως μεταπτυχια-κών φοιτητών [hellip] οι οποίες πολλές φορές είναι άμισθεςraquo (Μαυρουδέας 2005

45 Όπως ορθά θέτουν το ζήτημα ενός κοινού τόπου των σχετικών προβληματικών οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 22) laquoείναιhellip το φάσμα των νέων πρακτικών αναζήτησης πόρων και χρηματοδότη-σης πέρα από τον παραδοσιακό προϋπολογισμό (ακόμα και αν οι πηγές παραμένουν κυρίως κρατικές) και συνεχούς προσαρμογής στις απαιτήσεις της παραγωγής που θα θεωρηθεί ότι αποτελεί την πεμπτου-σία της ldquoεπιχειρηματικότηταςrdquo των Πανεπιστημίωνraquo


147-148 157) Για τον ίδιο το ζήτημα δεν είναι ο ιδιοκτησιακός μανδύας καθώς laquoο δημόσιος χαρακτήρας δεν αναιρεί αλλά αντίθετα μπορεί να συμβάλει στην επιχειρηματικοποίησηraquo (Μαυρουδέας 2005 132-133) Πρόκειται για μια διαδι-κασία μάλλον laquoέμμεσης ιδιωτικοποίησηςraquo (Μαυρουδέας 2005 130-131) η οποία είναι συμφέρουσα για το κεφάλαιο καθώς στο μέτρο που laquoη ανώτατη εκπαίδευσηhellip επωμίζεται ένα κόστος μη αποδεκτό συνήθως από επιμέρους ατομικά κεφάλαια [hellip] είναι συνήθως συμφέρον για τις επιχειρήσεις επιχειρη-ματικά εκμεταλλεύσιμη έρευνα να γίνεται στο πανεπιστήμιο επειδή έτσι μπορεί να ελαχιστοποιηθεί το κόστος και επειδή εκεί υπάρχει η ερευνητική υποδομήraquo (Μαυρουδέας 2005 131 132-133)

Μια ανάλογη προβληματική στη βάση των μαρξικών εννοιών της laquoτυπικήςraquo και laquoπραγματικής υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιοraquo (Μαρξ χχέ) ανα-πτύσσει ο Slade (internet) με επίκεντρο της ανάλυσής του τους μετασχηματι-σμούς στην τριτοβάθμια εκπαίδευση της Αυστραλίας Σύμφωνα με τον Slade ο laquoκατατεμαχισμός της πανεπιστημιακής εργασίαςraquo (laquoδιδασκαλία έρευνα διοι-κητικά καθήκονταraquo κλπ ndashβλ σχετικά στα προηγούμενα) ndash η οποία είναι laquoεν-δεικτική της εκβιομηχάνισης της ανώτατης εκπαίδευσηςraquondash πήγε μαζί με την laquoαποειδίκευση [deskilling]raquo και την laquoυποτίμησή [devaluation]raquo της ενώ η ανά-πτυξη του laquoδιευθυντισμούraquo laquoισοπεδώνει περαιτέρω τους πανεπιστημιακούς [hellip] αξιολογώντας την ldquoαπόδοσήrdquo τουςraquo Ειδικότερα ο Slade συμπεραίνει ότι laquoΟ χωρισμός της διδασκαλίας και της έρευνας είναι στην πραγματικότητα ένας κεντρικός σύνδεσμος της διαδικασίας υπαγωγής καθόσον η διδακτική πράξη χωρίς έρευνα συνιστά απλώς μια μηχανιστική εκπαίδευση [hellip] με μια μόνο τε-χνική έννοια [hellip] Οι πανεπιστημιακοί τώρα πλέον δεν είναι σκεπτόμενοι τεχνί-τες (artisans) Έχουν καταστεί σκιώδεις εργάτες (shadow workers) σε ένα σύ-στημα κοινωνικού ελέγχου [hellip] Η τυπική υπαγωγή ήταν γεγονός η πραγματική ακολουθεί [hellip] Στην ανώτατη εκπαίδευση οι αλλαγές στις μεθόδους παραγω-γής άλλαξαν αυτό που παραγόταν Δεν είναι πλέον ανώτατη εκπαίδευσηraquo

Οι Slaughter and Leslie (1999 8-9 σχετικά και 209) ορίζουν laquoτην ιδρυματι-κή ή καθηγητική αγορά ή τις αγοραίες προσπάθειες για την εξασφάλιση εξωτε-ρικής χρηματοδότησης ως ακαδημαϊκό καπιταλισμό [academic capitalism]raquo Επέλεξαν έναν τέτοιο όρο αντί laquoακαδημαϊκός επιχειρηματισμός [academic en-trepreneurism] ή επιχειρηματική δραστηριότητα [entrepreneurial activity]raquo για-τί αποδίδει σαφέστερα laquoτη διείσδυση του κινήτρου του κέρδους εντός του ακα-δημαϊκού χώρουraquo Όπως διευκρινίζουν laquoο όρος καπιταλισμός συνεπάγεται ιδι-ωτική ιδιοκτησία των συντελεστών της παραγωγήςraquo ωστόσο laquoκαπιταλισμός επίσης ορίζεται το οικονομικό σύστημα στο οποίο οι αποφάσεις της διανομής


καθοδηγούνται από τις δυνάμεις της αγοράςraquoΣύμφωνα με τον Harvie αυτό που συντελείται στα βρετανικά Πανεπιστήμια

είναι laquoη μετάβαση από τον φεουδαρχισμό στον καπιταλισμόraquo O συγγραφέας παραφράζοντας θα λέγαμε τη γνωστή μαρξική ανάλυση του Πρώτου Τόμου του Κεφαλαίου μιλάει για laquoπρωταρχική συσσώρευση και περίφραξη των ακα-δημαϊκών commons [κοινών αρχικά κοινών γαιών]raquo κλπ (Harvie 2000 104) Ο ίδιος θεωρεί ότι δίνει στον όρο laquoακαδημαϊκός καπιταλισμόςraquo ένα διαφορετι-κό περιεχόμενο από εκείνο των Slaughter and Leslie Πιο συγκεκριμένα laquoαντι-λαμβάνεται τον ldquoακαδημαϊκό καπιταλισμόrdquo να υποδηλώνει την οργάνωση της ερευνητικής δουλειάς εντός του ακαδημαϊκού χώρου μέσα από δυναμικές ldquoερευνητικής αξίαςrdquo [ldquoresearch valuerdquo] λειτουργούσας με παρόμοιο τρόπο με το ldquoνόμο της αξίαςrdquo [ldquolaw of valuerdquo] στην ευρύτερη κοινωνίαraquo (Harvie 2000 106) Για τον Harvie λοιπόν η κατάσταση πριν δυο δεκαετίες στα βρετανικά Πανεπιστήμια εξασφάλιζε laquoσχεδόν πλήρη εργασιακή ασφάλεια [hellip] Αυτή η κα-τάσταση υλικής ασφάλειας επέτρεπε στην ερευνητική δραστηριότητα να οργα-νώνεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο Από κάποιες απόψεις οι πανεπιστημιακοί ήταν παρόμοιοι με τους τεχνίτες [artisans] σε όρους του βαθμού της αυτονομίας που απολάμβαναν Από άλλες απόψεις προσομοίαζαν περισσότερο ίσως προς τους δουλοπάροικους [serfs] εφόσον απαιτείτο να διαθέτουν μέρος του χρόνου τους για καθήκοντα του τμήματοςraquo στη βάση ενός συνδυασμού laquoεθίμων και παρά-δοσηςraquo Σε κάθε περίπτωση χαρακτηριστικό αυτού του συστήματος ήταν ότι laquoοι περισσότεροι πανεπιστημιακοί δούλευαν μόνοι και τα προϊόντα της ερευνη-τικής τους εργασίας σχημάτιζαν ένα σύνολο αξιών χρήσης [hellip] Όλα τα χρεια-ζούμενα για έρευνα [hellip] ήταν ελευθέρως στη διάθεση όλων των πανεπιστημια-κών που ήθελαν να τα χρησιμοποιήσουνraquo και αυτά αποτελούσαν κατά το Har-vie ένα είδος laquointellectual commonsraquo laquoΗ θέση των επικεφαλής των τμημάτων προσομοίαζε περισσότερο προς εκείνη του φεουδαρχικού άρχοντα [feudal lord]raquo ωστόσο laquo[α]νόμοια με τους δουλοπάροικους της φεουδαρχίας οι πανε-πιστημιακοί ήταν σε θέση ασφαλώς να μετακινούνται ελεύθερα από τμήμα σε τμήμα και από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιοraquo (Harvie 2000 107) Στη μετά-RAE εποχή αυτό που συμβαίνει είναι η laquoαποξένωσηraquo Τώρα laquoτόσο η εργασια-κή δύναμη όσο και το προϊόν οποιασδήποτε απορρέουσας εργασίας ανήκει στον εργοδότη Εάν εξισώσουμε την ιδιοκτησία [ownership] με την ονομαζόμενη authorship των ερευνητικών δημοσιεύσεων είναι φανερό ότι κάτι τέτοιο ήδη συνέβη στον ακαδημαϊκό χώροraquo (Harvie 2000 115) Τώρα πλέον laquoδυο νέες τάξεις υφίστανται εντός του ακαδημαϊκού χώρουraquo (Harvie 2000 126) Όσοι έχουν συσσωρεύσει laquoRAE-value δημοσιεύσειςraquo κατέχουν laquoερευνητικά ldquoμέσα


παραγωγήςrdquo [research ldquomeans of productionrdquo]raquo συγκροτώντας τους laquoερευνητές καπιταλιστές [research capitalist]raquo οι οποίοι μπορεί να είναι ή να μην είναι και επικεφαλής των τμημάτων Από την άλλη βρίσκονται laquoοι εργάτες έρευνας [re-search workers]raquo Εργάτης έρευνας είναι όποιος laquoκατά κανόνα ldquoκατέχειrdquo λίγες [hellip] [RAE-value] δημοσιεύσεις και επομένως έχει περιορισμένη επιτυχία [hellip] στα [ερευνητικά] ldquoμέσα παραγωγήςrdquoraquo και ως εκ τούτου και αυτό είναι το κρί-σιμο laquoαναγκάζεται να αναζητά απασχόληση ως βοηθός έρευνας [research as-sistant]raquo σε laquoκάποιου άλλου το ερευνητικό πρόγραμμαraquo (Harvie 2000 115-116) Ταυτόχρονα σε συνθήκες αύξησης του αριθμού των φοιτητών και υπο-χρηματοδότησης τα laquointellectual commons [κοινά πνευματικά αγαθά]raquo περιορί-ζονται laquoακόμη και για τους πανεπιστημιακούς με μονιμότητα [tenure]raquo (Harvie 2000 117) Εν κατακλείδι η εμπέδωση του laquoresearch law of valueraquo αποσκοπεί laquoστο να ελεγχθούν οι ακαδημαϊκοί εργάτες [academic workers] μέσω της επι-βολής ενός ισχυρού δεσμού μεταξύ χρήματος και εργασίαςraquo (Harvie 2000 123) Η εξάρτηση της χρηματοδότησης από τις δημοσιεύσεις οδηγεί σε laquoλιγό-τερο χρόνοraquo για laquoβαθύτερη κατανόησηraquo46 και (ακόμα και αν μια ερευνητική δουλειά δεν γίνεται υπό την διεύθυνση ενός laquoερευνητή καπιταλιστήraquo) σε συ-γκρότηση ερευνητικών ομάδων τέτοιου μεγέθους που οι ατομικοί ερευνητές laquoμπορούν να μην έχουν πλήρη αντίληψη του τελικού αποτελέσματοςraquo Έτσι laquoοι ερευνητές αποξενώνονται από τη γνώση που οι ίδιοι παρήγαγανraquo (Harvie 2000 119-120) Δεν λείπουν οι αντιφάσεις laquoΟι εργάτες ερευνητέςraquo καταφέρουν σε κάποιες περιπτώσεις να ικανοποιήσουν laquoτο ένστικτό τους για craftspersonship [προσωπική (ερευνητική) αρτιότητα]raquo γεγονός που ωστόσο επιβεβαιώνει ότι laquoέρευνα για λογαριασμό της RAE δεν είναι μια πλήρης έκφραση της δημιουρ-γικότητας του ερευνητήraquo (Harvie 2000 114)

Για απομάκρυνση της πανεπιστημιακής δουλειάς από το μοντέλο της αυτό-νομης δεξιοτεχνίας κάτω από εξωτερική πίεση αλλά και για προκύπτουσες

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι laquo[τ]α βιβλία είναι άνευ αξίας σε όρους RAE αλλά ίσως ldquoμετρούνrdquo μόνο όσο ένα άρθροraquo (Harvie 2000 128) Χαρακτηριστικά ίσως παραδείγματα των επιπτώ-σεων της RAE είναι επίσης η αποφυγή της εμπλοκής των ερευνητών σε μακροχρόνια ερευνητικά προ-γράμματα ήκαι οι συμβουλές τύπου Choi προς τους πανεπιστημιακούς [How to Publish in Top Journals Choi 1998] laquoνα μην γράφονται άρθρα με ιδέες υψηλής πρωτοτυπίας [ldquobreakthroughrdquo] στα πρώτα στά-δια της σταδιοδρομίαςraquo ή laquoνα μην μπαίνουν δυο καλές ιδέες στο ίδιο άρθροraquo (Harvie 2000 114-115) Για το γενικότερο κλίμα ή πλαίσιο της ερευνητικής δουλειάς υπό συνθήκες όπου η παραγωγικότητα των πανεπιστημιακών είναι μετρήσιμη σε όρους αριθμού δημοσιεύσεων είναι επίσης χαρακτηριστικές οι επισημάνσεις της Birecree (1988 55) laquoΗ αυξανόμενη δημοσίευση άρθρων [publicationism] απαιτεί από κάθε άποψη μια ldquoεπιτάχυνσηrdquohellip η ποσότητα είναι πιο σημαντική από την ποιότητα Επομένωςhellip [οι πανεπιστημιακοί] αποφεύγουν τις πιο πρωτότυπες δημιουργικές και αμφισβητήσιμες έρευνες που μπορούν να απαιτούν περισσότερο χρόνο και είναι δύσκολο να δημοσιευτούνraquo


αντιφάσεις καθώς οι μάνατζερ δεν είναι σε θέση να ελέγξουν εντέλει το σύνολό της έτσι που τελικά επιβιώνουν στοιχεία δεξιοτεχνίας γράφει και ο Dearlove (1997) Για τον ίδιο ωστόσο ο ακαδημαϊκός χώρος έχει μετασχηματιστεί από μια laquoπροφορντική δεξιοτεχνική (artisan craft) διαδικασία σε μια φορντικού τύ-που οργάνωση μαζικής παραγωγήςraquo (Dearlove 1997 68) ενώ ο Miller (1995) αναφέρεται στην απώλεια του laquoιδεολογικού ελέγχουraquo των πανεπιστημιακών πάνω στη δουλειά τους κάτω από την κυρίαρχη διευθυντική επιρροή Επίσης στην Berecree (1988 55-56) βρίσκουμε προβληματικές περί laquoσυμμόρφωσηςraquo τύπου βιομηχανίας καθώς και για το τέλος της ακαδημαϊκής ελευθερίας ενώ ο Wilson (1991 251) αναπτύσσει την έννοια της laquoπρολεταριοποίησηςraquo των πανε-πιστημιακών στη βάση των αρχικών προβληματισμών του Braverman [Braver-man H (1974) Labor and Monopoly Capital Monthly Review Press]47 Σύμ-φωνα με τους προσδιορισμούς που μας δίνει μπορούμε να διακρίνουμε δυο πε-ριεχόμενα σrsquo αυτήν την έννοια laquoΤο πρώτο περιλαμβάνει αντικειμενικά στοιχεία υποκείμενα σε εμπειρική παρατήρηση όπως χαμηλότερες πληρωμές χειρότε-ρες συνθήκες λιγότερους πόρους ανά εργάτη περιορισμένη κρίση και περισσό-τερη ρουτίνα Το δεύτερο περιεχόμενο αντιστοιχεί σε έναν ευρύτερο προσδιορι-σμό [hellip] που περιλαμβάνει πιο υποκειμενικά στοιχεία όπως αλλαγή στην ταξι-κή ταυτότητα ή διαφορετικές ιδεολογικές απόψεις όπου η εμπειρική παρατή-ρηση είναι περισσότερο προβληματική Και στις δυο εκδοχές η μορφή του ελέγχου [hellip] είναι ο κρίσιμος παράγονταςraquo δεδομένων των laquo[μ]εταβαλλόμενων ορίωνraquo που ιστορικά παίρνει ο έλεγχος (Wilson 1991 253) Και εδώ βρισκόμα-στε στην προβληματική περί εγγενούς αντίθεσης μεταξύ laquoεπιδεξιότητας [crafts-manship] και στόχων της διοίκησηςraquo (Wilson 1991 253) που σύμφωνα με τον Wilson διαπερνά τη σύγκρουση στον πανεπιστημιακό χώρο κάτω από συνθή-κες laquoldquoεμπορευματοποίησης των ακαδημαϊκών σχέσεωνrdquoraquo ndashπου σημαίνει laquoμε-γαλύτερη πίεση στους πανεπιστημιακούς για εξασφάλιση εξωτερικής χρηματο-δότησηςraquo (Wilson 1991 260) και επιβολή laquoιεραρχικών δομών που αντικαθι-στούν τις προϋπάρχουσες ακαδημαϊκές συμβουλευτικές διαδικασίεςraquo (Wilson 1991 256) Έτσι η laquoπρολεταριοποίησηraquo αναπτύσσεται ανάλογα με το βαθμό διάβρωσης των laquoακαδημαϊκών αρχώνraquo από τον laquoδιευθυντισμόraquo που laquoαντικαθι-στά την εσωτερικευμένη συναίνεση με τον επιβαλλόμενο έλεγχοraquo (Wilson 1991 257)48 Ανάλογα αναπτύσσεται και η laquoυποβάθμιση η αποειδίκευση και ο

Ο ίδιος πάντως μας προειδοποιεί ότι laquoη προσέγγιση της προλεταριοποίησης hellip περιορίζεται κυρίως στο να περιγράψει τα αντικειμενικά της στοιχεία παρά να αναπτύξει ένα ευρύτερο ζήτημα αλλαγής της ταξικής θέσηςraquo (Wilson 1991 261)

Χαρακτηριστικό ίσως από την άποψη των παραπάνω είναι και το εξής laquoΗ απώλεια της μονιμό-


καταμερισμός της εργασίαςraquo (Wilson 1991 259)49

343 Κριτική διερεύνηση των μεταβολών του ρόλου και της λειτουργίας των Πανεπιστημίων

Ας επιχειρήσουμε λοιπόν τώρα μια συνολική κριτική αποτίμηση των προανα-φερθέντων ενσωματώνοντας στοιχεία γόνιμα και στη δική μας προβληματική

α) Στη βάση όσων μέχρι τώρα έχουμε αναπτύξει δεν θα αναλύσουμε περαι-τέρω τις προβληματικές τύπου Slade περί συνολικής καταστροφής της ανώτα-της εκπαίδευσης Ωστόσο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η άποψή του (όπως άλλωστε και οι συναφείς προς αυτή πχ Απέκη) υποδηλώνει σημαντικές αντι-φάσεις και αδιέξοδα στα οποία θα αναφερθούμε κατωτέρω

β) Θεωρούμε πολύ γόνιμες όλες τις σχετικές προβληματικές που αναφέρο-νται στις αντιφάσεις που επιφέρει στον τρόπο εργασίας των πανεπιστημιακών η επιβολή του εξωτερικού διευθυντικού ελέγχου καθώς και στα φαινόμενα απο-ειδίκευσης αύξησης του καταμερισμού της εργασίας και υποβάθμισης (που συνδέονται και με τους διαφορετικούς πόλους σχολών τμημάτων μεταπτυχια-κών προγραμμάτων για τις οποίες έχουμε ήδη μιλήσει)50 αλλά και τις εν δυνά-μει αντιστάσεις που αναπτύσσονται θυμίζοντας εδώ την προβληματική Αλτου-σέρ ότι οι ΙΜΚ δεν αποτελούν μόνο το αντικείμενο αλλά και το πεδίο της ταξι-κής πάλης και μάλιστα συχνά πολύ σκληρών ταξικών αγώνων Εδώ έχει μια σημασία να επιμείνουμε λίγο περισσότερο εφόσον από τις προβληματικές αυ-τές (πχ του Harvie ή της Birecree) διαφαίνονται ήδη κάποια όρια στην επέλα-ση του laquoδιευθυντισμούraquo όπως για παράδειγμα η ποιοτική υποβάθμιση της ερευνητικής δραστηριότητας Γράφει χαρακτηριστικά ο Ovetz (1996135) laquoη επιχειρηματοποίηση δεν επέφερε θετικά αποτελέσματα για το κεφάλαιο Έχου-με δει τη διαφθορά την απάτη και τα σκάνδαλα των τελευταίων πέντε χρόνων εκρηγνυόμενα διαστημικά οχήματα τυφλοί δορυφόροιraquo κλπ Ο Hartley (1995 320) αλλά και οι Parker and Jary (1995 21 320) χρησιμοποιούν τον όρο laquoMc-

τητας [tenure] οδήγησε την κυβέρνηση να επιφορτίσει τους [πανεπιστημιακούς] επιτρόπους [Commis-sioners ένα είδος εφετείου για ακαδημαϊκούς] με το έργο της εξεύρεσης δίκαιων πειθαρχικών διαδικα-σιώνraquo (Wilson 1991 260) Για περισσότερα Dness and Seaton 1998

Σε αυτές τις διαπιστώσεις σχετικοποίησης της δυναμικής του ελέγχου-προλεταριοποίησης ίσως βρίσκουμε μια αντιστοιχία με τα συμπεράσματα του Miller (1998 20-21) για laquosoftraquo και laquohard manage-rial practiceraquo ανάλογα όχι μόνο με τις laquoδιαφορές στοhellip στυλ του managementraquo αλλά και τις laquoδιαφο-ρετικές κουλτούρεςraquo των Πανεπιστημίων κλπ

50 Όπως σωστά σημειώνει ο Μαυρουδέας (2005 150) laquoδεν υπάρχει ενιαία τάση αλλά αντίθετα άλλες εργασίες αποειδικεύονται ενώ άλλες ειδικεύονται περισσότεροraquo


Donaldisationraquo υποδηλώνοντας την τυποποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασί-ας σύμφωνα με τις βραχυπρόθεσμες ανάγκες της αγοράς ενώ στη Μ Βρετανία έχουν ήδη αναπτυχθεί προβληματισμοί για το κατά πόσο είναι χρήσιμη για την οικονομία η έρευνα που χρηματοδοτείται στη βάση της RAE (Harvie 2000 111)

γ) Οι αντιφάσεις του συστήματος laquoέμμεσης ιδιωτικοποίησηςraquo όσον αφορά στα δίδακτρα είναι ένα άλλο σοβαρό πεδίο πιθανών ορίων Όπως σωστά επιση-μαίνουν οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 27-28) η επιφόρτιση των οικογενειών των σπουδαστών με αυξημένα έξοδα διδάκτρων σε συνθήκες μάλιστα μαζικο-ποίησης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αντικειμενικά θα έχει ως αποτέλεσμα την πραγματική αύξηση του κόστους αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης γεγονός που θα ασκήσει πιέσεις στην κερδοφορία του κεφαλαίου στο μέτρο (βλ ταξικός συσχετικός δύναμης) της επανενσωμάτωσης ενός τμήματος από αυτό το κόστος στο μισθό

δ) Δεν μπορούμε παρά να θεωρήσουμε ως μόνο ενδεικτική κάτι σαν ας πούμε παρομοίωση και όχι ως σοβαρή ταξική ανάλυση τη θέση Harvie περί φεουδαρχικού τύπου σχέσεων στο laquoπαλιόraquo Πανεπιστήμιο Για παράδειγμα υπό ποια έννοια υφίσταντο οι πανεπιστημιακοί απόσπαση πλεονάσματος από τους τοπικούς laquoφεουδάρχες-επικεφαλής τμημάτωνraquo ή ποια ήταν εδώ η έννοια του εξωοικονομικού καταναγκασμού Και τόσα άλλα

ε) Μπορούμε μάλλον εύκολα να προσπεράσουμε προβληματικές που ορί-ζουν τον καπιταλισμό διά της αγοράς όπως αυτή των Slaughter and Leslie Πρόκειται για μια μεταφορά νεομαρξιστικών δοξασιών που στο όνομα των σχέ-σεων της αγοράς αποφεύγουν ουσιαστικά την ταξική ανάλυση (βλ σχετικά Μηλιός 1997 52 58 Μηλιός 2000 363) λησμονώντας ότι εντός της αγοράς μπορούν άλλωστε να συνυπάρχουν διαρθρωνόμενοι διακριτοί τρόποι παραγω-γής υπό κεφαλαιοκρατική κυριαρχία (βλ Μηλιός 2000 και Οικονομάκης 2000) Από την άποψη αυτή θεωρούμε ως ελλιπείς αν μη τι άλλο τις συλλογιστικές εκείνες που ταυτίζουν τον επιχειρηματισμό-εμπορευματοποίηση του Πανεπι-στημίου με καπιταλιστικού τύπου επιχείρηση (βλ σχετικά και στα επόμενα)

στ) Ανάλογα δεν μπορούμε παρά επίσης να θεωρήσουμε ως απλώς ενδεικτι-κή (το λέει κάπως και ο ίδιος) τη θέση περί προλεταριοποίησης του Wilson στη βάση των κριτηρίων που θέτει ndashτουλάχιστον από την άποψη μιας μαρξιστικής προβληματικής ταξικών σχέσεων Ο προλετάριος (όπως άλλωστε και ο καπιτα-λιστής) είναι φορέας και ενσαρκωτής ή προσωποποίηση κοινωνικής σχέσης (Μαρξ 1978-β 1080) και αυτό δεν έχει να κάνει ούτε με το αν βελτιώνονται ή χειροτερεύουν οι πληρωμές και οι συνθήκες εργασίας ούτε με την ιδέα που


έχουν τα ίδια τα άτομα για τον εαυτό τους (βλ σχετικά και Μηλιός κά 2005)

ζ) Θεωρούμε αντιφατικές όλες εκείνες τις προβληματικές όπως του Μαυ-ρουδέα για παράδειγμα που αδιαφοροποίητα μιλούν για επιχειρηματικό Πανε-πιστήμιο (καπιταλιστική επιχείρηση ndash υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο) στο σύνολό του ενώ την ίδια στιγμή αναγνωρίζουν την ύπαρξη σχολών τμημά-των και μεταπτυχιακών προγραμμάτων αιχμής στη βασική και μη άμεσα εμπο-ρικά αξιοποιήσιμη έρευνα (βλ σχετικά στα προηγούμενα) ndash τουλάχιστον σε κάθε περίπτωση Οι ανθρωπιστικές-κοινωνικές επιστήμες ίσως είναι ένα καλό τέτοιο παράδειγμα Θεωρούμε έτσι χρήσιμες τις προβληματικές εκείνες (πχ του Wiston ή του Miller) που σχετικοποιούν την laquoεπιχειρηματικήraquo επιβολή51

η) Αν και απορρίπτουμε το χαρακτηρισμό συλλήβδην του Πανεπιστημίου ως laquoεπιχειρηματικούraquo (ας μην ξεχνάμε άλλωστε προσθέτουμε εδώ πως προς του παρόν τουλάχιστον οι προπτυχιακές σπουδές στη συντριπτική τους πλειο-ψηφία στην Ελλάδα είναι δωρεάν και το σύνολο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στη Γαλλία ή τη Γερμανία για παράδειγμα είναι σε μεγάλο βαθμό δωρεάν) εντούτοις έχουμε δεχτεί την ύπαρξη περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένων laquoθυ-λάκων επιχειρηματικότητας και εμπορευματοποίησηςraquo οικονομικού ανταγωνι-σμού κλπ Πρέπει να συμπληρώσουμε ότι οι laquoθύλακεςraquo αυτοί αναφύονται σε όποια επιστημονικά πεδία μπορούν εξ αντικειμένου να διαπλακούν με την αγο-ρά Σε κάποιες περιπτώσεις θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι laquoθύλακεςraquo αυτοί καταλαμβάνουν ολόκληρα πανεπιστημιακά ιδρύματα (και αυτή φαίνεται να εί-ναι η περίπτωση κάποιων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων τουλάχιστον της πολυ-συζητημένης εκδοχής της Μ Βρετανίας)

Στην ελληνική περίπτωση τα δίδακτρα στα μεταπτυχιακά το ΕΑΠ και το ΔΙΠΑΕ και η εμπλοκή σε χρηματοδοτούμενα ερευνητικά προγράμματα σημα-τοδοτούν μια τέτοια πραγματικότητα Είναι αυτοί οι laquoθύλακεςraquo καπιταλιστικοί στο εσωτερικό τους δηλαδή λειτουργούν υπό καπιταλιστικές σχέσεις εκμετάλ-

51 Κατά τους Κάτσικα και Σωτήρη (2003 28) η αντίληψη περί Πανεπιστημίου επιχείρησης και υπαγωγής (τυπικής και πραγματικής) στο κεφάλαιο (βλ και Slade) laquoκάνει κρίσιμα θεωρητικά σφάλ-ματαraquo καθώς Πρώτον υποτιμά την κομβική σημασία της κρατικής χρηματοδότησης μέσω της οποίας οι επιχειρήσεις ιδιοποιούνται τα οφέλη αλλά κοινωνικοποιούν το πραγματικό κόστος των ερευνητικών καινοτομιών Δεύτερον παραβλέπει το ότι η προσαρμογή στις απαιτήσεις της αγοράς συντελείται όχι μέσω της αναίρεσης αλλά της αναπαραγωγής του δομικού διαχωρισμού εκπαίδευσης - παραγωγής Και τρίτον δεν αντιλαμβάνεται τις δυσκολίες απαλλοτρίωσης του laquoμυστικού της εκπαιδευτικής γνώσηςraquo Αν και απορρίπτουμε και εμείς το χαρακτηρισμό του Πανεπιστημίου (συλλήβδην) ως επιχειρηματικού ωστόσο δεν συμμεριζόμαστε και τη συλλήβδην απόρριψη της διαδικασίας υπαγωγής στο κεφάλαιο (τουλάχιστον της τυπικής) στο μέτρο της συγκρότησης καπιταλιστικών laquoθυλάκωνraquo στο εσωτερικό του δημόσιου Πανεπιστημίου (βλ στη συνέχεια)


λευσης Εμφανίζονται με άλλα λόγια δυο διακριτές κοινωνικές τάξεις οι laquoερευ-νητές καπιταλιστέςraquo και οι laquoεργάτες ερευνητέςraquo όπως υποστηρίζει ο Harvie ή αυτοπροσώπως η σχέση κεφαλαίου - εργασίας όπως υποστηρίζει ο Μαυρουδέ-ας Η απάντησή μας είναι ότι εξαρτάται Εξαρτάται εφόσον δεν ταυτίζουμε όπως ήδη σημειώσαμε πιο πριν εμπόρευμα και καπιταλιστικό εμπόρευμα και συμπληρώνουμε εισόδημα (και την αύξησή του) με κέρδος ή πλεόνασμα (πάνω από τα κόστη παραγωγής) με εσωτερικές σχέσεις εκμετάλλευσης Εάν και εφό-σον αυτά τα εμπορεύματα περιλαμβάνουν κέρδος (που σημαίνει ταξικές σχέσεις εκμετάλλευσης) τότε οπωσδήποτε μιλάμε για την ύπαρξη εκμεταλλευτικού τρό-που παραγωγής Αλλά ακόμα και τότε ο εκμεταλλευτικός αυτός τρόπος παραγω-γής δεν είναι υποχρεωτικά καπιταλιστικός (βλ στα ακόλουθα) Αυτή η προβλη-ματική (που ασφαλώς χρειάζεται περισσότερη επεξεργασία) αφορά το σύνολο της laquoέμμεσης ιδιωτικοποίησηςraquo και υποδεικνύει την ανάγκη μιας ακριβέστερης ταξικής ανάλυσης πέρα και έξω από τις απλουστευτικές εξισώσεις (κρατικό) εμπορευματικό ίσον (κρατικό) καπιταλιστικό δηλαδή συλλογιστικές που συνά-γουν από την αγορά τον καπιταλισμό Σε ανάλογη κατεύθυνση πρέπει να ιδω-θούν και οι περιπτώσεις για παράδειγμα των καθηγητών που (με το στάτους της κοινωνικής θέσης των δημοσιεύσεων και των επαφών) δρώντας αυτόνομα εντός του πανεπιστημιακού χώρου laquoαξιοποιούνraquo την κρατική πανεπιστημιακή υποδομή Εάν δεν πρόκειται απλώς για αύξηση των εισοδημάτων τους (του μι-σθού τους) αλλά για αποκόμιση κέρδους ndash μέσα από την εκμετάλλευση υπό ελαστικές εργασιακές συνθήκες της εργασίας μεταπτυχιακών διδακτορικών συμβασιούχων μη μόνιμων (χαμηλότερων βαθμίδων) μελών ΔΕΠ ndash ασφαλώς οι καθηγητές αυτοί συγκροτούν πόλο εκμετάλλευσης εντός του δημόσιου Πανεπι-στημίου Το αν είναι καπιταλιστικός (με την ακριβή έννοια του όρου) ή όχι (εκ-μεταλλευτικός άλλου μη καπιταλιστικού τύπου βλ σχετικά Οικονομάκης 2000) εξαρτάται από τις συγκεκριμένες εργασιακές διαδικασίες Σε εκείνες πάντως τις περιπτώσεις που ο επικεφαλής της έρευνας έχει απομακρυνθεί πλήρως από την εργασιακή πρακτική της και εμφανίζεται ως laquoαξιωματούχος επιβλέπωνraquo (Μαρξ χχέ 105) μπορούμε να μιλάμε για laquoερευνητή καπιταλιστήraquo και για καπιταλι-στικές σχέσεις εκμετάλλευσης (σχετικά Οικονομάκης 2000 Οικονομάκης 1999 Οικονομάκης 2005) Νομίζουμε λοιπόν ως προς αυτό ότι η προβληματική Κά-τσικα και Σωτήρη (2003) αν και ορθά οριοθετείται και κρίνει τις απόψεις της εν γένει laquoεπιχειρηματοποίησηςraquo του Πανεπιστημίου υστερεί αισθητά στο να αντι-ληφθεί ότι τίθεται ένα ερώτημα νέων σχέσεων εκμετάλλευσης που συναρθρώ-νονται στη λειτουργία του δημόσιου Πανεπιστημίου


4 Επίλογος

Θυμίζουμε τα ερωτήματα από τα οποία ξεκινήσαμε την ανάλυσή μας Οι πανε-πιστημιακές σπουδές εκφυλίζονται σε υπηρεσίες κατάρτισης στο σύνολό τους και το Πανεπιστήμιο από δημόσιο μετασχηματίζεται δομικά σε εμπορευματικό-επιχειρηματικό ως αποτέλεσμα των θεσμικών παρεμβάσεων που συμβολικά σηματοδοτεί η laquoδιαδικασία της Μπολόνιαraquo Με άλλη διατύπωση Έχουμε με-ταβολή των δομικών χαρακτηριστικών του Πανεπιστημίου όπως τα έχουμε πε-ριγράψει

Στη βάση όσων στην ανάλυση αυτή υποστηρίξαμε το Πανεπιστήμιο εξακο-λουθεί να αποτελεί την κορυφή της πυραμίδας στο μαζικό και ιεραρχικό εκπαι-δευτικό σύστημα συμπυκνώνοντας αναπαράγοντας εμπεδώνοντας και επικυ-ρώνοντας τον ειδικά καπιταλιστικό διαχωρισμό διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας και στο πλαίσιο αυτό εξακολουθεί να επιτελεί τον βασικό του ρόλο αναπαραγωγικό-κατανεμητικό και ιδεολογικό Ειδικότερα η βασική επιστημο-νική έρευνα εξακολουθεί να συγκροτεί τον σκληρό πυρήνα της πανεπιστημια-κής ερευνητικής διαδικασίας χαρακτηρίζοντας ή πιστοποιώντας την ελίτ των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων Το αστικό κράτος όχι μόνο εξακολουθεί να απο-τελεί το φορέα της πανεπιστημιακής εκπαιδευτικής διαδικασίας αλλά ο παρεμ-βατικός του ρόλος ενισχύεται και διευρύνεται (βλ αξιολόγηση) ακόμη και εκεί που οι διαδικασίες laquoεμπορευματοποίησηςraquo της ανώτατης εκπαίδευσης βρίσκο-νται σε πιο προχωρημένο στάδιο Όπως προκύπτει από τις διαπιστώσεις αυτές δεν μπορούμε να αποδεχθούμε τις προβληματικές που μιλούν για καταστροφή του ακαδημαϊκού χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης

Υπάρχουν ωστόσο σημαντικές μεταβολές που αν και αφήνουν ανέπαφο το σκληρό πυρήνα της πανεπιστημιακής εκπαιδευτικής και ερευνητικής διαδικα-σίας εντούτοις διευρύνουν το ρόλο και τα χαρακτηριστικά της συγκροτώντας έτσι συνολικά μια νέα εκδοχή στη βάση των δομικών χαρακτηριστικών της αστικής πανεπιστημιακής διαδικασίας Η ενίσχυση της εφαρμοσμένης έρευνας η εμπορευματοποίηση-εξάρτηση από την αγορά ενός τμήματος της εκπαιδευτι-κής και ερευνητικής διαδικασίας και η συναρτώμενη εξωτερική χρηματοδότη-ση-επιβολή του διευθυντικού ελέγχου η πανεπιστημιοποίηση της κατάρτισης η ανάπτυξη μιας διαδικασίας συγκρότησης σχολών τμημάτων και μεταπτυχια-κών προγραμμάτων διαφορετικών επιπέδων (με τις αντίστοιχες επιπτώσεις επί του έργου και των δεξιοτήτων των πανεπιστημιακών) η ανάδυση ελαστικών εκμεταλλευτικών εργασιακών σχέσεων η πίεση περιορισμού προς τις κοινωνι-κές επιστήμες και την κριτική σκέψη κλπ αποτελούν όψεις αυτής της νέας


εκδοχής ndash τις οποίες επιχειρήσαμε να ερμηνεύσουμε σε αναφορά με την οικο-νομική κρίση υπερσυσσώρευσης και το ξεπέρασμά της σε συνθήκες ευνοϊκού συσχετισμού δύναμης για το κεφάλαιο Όψεις που άλλοτε laquoαυθορμήτωςraquo επέ-βαλε στον α΄ ή τον β΄ βαθμό η laquoαγοράraquo και νομιμοποίησε-επικύρωσε θεσμικά η κρατική παρέμβαση και άλλοτε προώθησε πρωτοβουλιακά το κράτος ως ο εκφραστής των συλλογικών συμφερόντων του κεφαλαίου

Θα παραμείνουμε για κάποια σύντομα σχόλια στο ζήτημα της διαδικασίας συγκρότησης στο εσωτερικό του Πανεπιστημίου σχολών τμημάτων και μετα-πτυχιακών προγραμμάτων διαφορετικών επιπέδων Εδώ έχουμε μια διεύρυνση πλέον των κοινωνικών κατηγοριών που εκπαιδεύει το Πανεπιστήμιο μια διεύ-ρυνση επομένως του κατανεμητικού άρα και ιδεολογικού του ρόλου Αν στα τμήματα του πρώτου πόλου θα εκπαιδεύονται οι laquoκαταλήπτεςraquo (για να χρησι-μοποιήσουμε μια έκφραση του Αλτουσέρ ndashAlthusser 1986 180) των υψηλών θέσεων διοίκησης και ελέγχου στα τμήματα του δεύτερου πόλου θα εκπαιδεύ-εται πανεπιστημιακά τμήμα του φοιτητικού πληθυσμού το οποίο κατά τουλά-χιστον ένα μέρος του θα τείνει προς την ταύτιση με την εργατική τάξη στο πλαίσιο της διαδικασίας που περιγράψαμε ως διανοητικοποίηση μεγάλων τμη-μάτων της χειρωνακτικής εργασίας Άλλωστε εδώ εμφανίζεται κυρίως το πρό-βλημα σύνδεσης πτυχίου και πρόσβασης στην αγορά εργασίας (Και οπωσδή-ποτε είναι οξύμωρο να υποστηρίζονται από αριστερή άποψη και ιδίως από την οπτική της ριζοσπαστικής Αριστεράς τα δικαιώματα αποφοίτων του πρώτου πόλου όπως των αξιωματικών της παραγωγής πχ των μηχανικών που διοι-κούν τους εργάτες στο όνομα του κεφαλαίου)

Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας ότι η όλη με-ταρρυθμιστική διαδικασία διαπερνάται από ένα σύνολο αντιφάσεων τόσο από την άποψη των συμφερόντων του κεφαλαίου όσο και από την άποψη των αντι-στάσεων των ενεργών παραγόντων της εκπαιδευτικής διαδικασίας Η τελική μορφή που σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό θα λάβει το μεταρρυθμιστικό πρό-γραμμα του νεοφιλελευθερισμού αποτελεί διακύβευμα των κοινωνικών συσχε-τισμών δύναμης μέσα και έξω από το Πανεπιστήμιο

Κλείνουμε με δυο τελευταία λόγια στο ζήτημα της πειθάρχησης-αυτοπει-θάρχησης των μελών ΔΕΠ και της πίεσης που ασκείται σε laquoσυνθήκες της Μπο-λόνιαraquo ιδιαίτερα προς τις κοινωνικές επιστήμες Εδώ ίσως μπορούμε να διατυ-πώσουμε μια επισήμανση συνδικαλιστικής πρακτικής Η αντίσταση στην εκ-παιδευτική μεταρρύθμιση του νεοφιλελευθερισμού που εμφανίζεται με όρους


φιλελεύθερου ουμανισμού52 και αριστερού φιλελευθερισμού τύπου ΠΟΣΔΕΠ (που υπερασπίζεται τον ακαδημαϊσμό και τη μόρφωση χωρίς να αμφισβητεί τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά της αστικής εκπαίδευσης) αποτελεί στη σημερι-νή συγκυρία μια αξιοποιήσιμη αντίθεση η οποία μπορεί υπό όρους κινήματος να θέσει αναχώματα στην επιθετικότητα του κεφαλαίου για τη διατήρηση-ανα-παραγωγή ενός στοιχειώδους ζωτικού χώρου στην αριστερή ριζοσπαστική κρι-τική σκέψη και αμφισβήτηση εντός του πανεπιστημίου

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αλτουσέρ Λ (1978) Θέσεις Αθήνα ΘεμέλιοAlthusser L (1986) Pour Marx Paris Editions la DecouverteΑπέκης Λ (2001) Πανεπιστήμιο η Πολιτική της Απορρύθμισης Η απορρύθμιση της

εκπαιδευτικής και ερευνητικής λειτουργίας του πανεπιστημίου και η μεταλλαγή του ακαδημαϊκού και δημόσιου χαρακτήρα του Αθήνα Εταιρεία Πολιτικού Προβλη-ματισμού laquoΝίκος Πουλαντζάςraquo

Απέκης Λ (internet) Για τις θεσμικές παρεμβάσεις που έρχονται Δια βίου εκπαίδευ-ση και αξιολόγηση των πανεπιστημίων httpwwwntuagrdepSYSposistions

Birecree A M (1988) laquoAcademic freedom in the academic factoryraquo Challenge 31 n 4 (JulyAugust) 53-56

Γκράμσι Α (1972) Οι Διανοούμενοι Τόμος Α΄ Αθήνα ΣτοχαστήςCastells M (1996) The rise of the network society Oxford Blackwell Clark B R (1998) Creating Entrepreneurial Universities Organizational Pathways

of Transformation Oxford IAU PressDearlove J (1997) laquoThe academic labour process From collegiality and profession-

alism to managerialism and proletarianisationraquo Higher Employment Review 30 (1) 56-75

Δικτυακοί τόποι httppksntuagranakoinwseisBERLIN_METAFRASHhtm httpwwweksegersigrkeimena3sinodoshtml httpwwwedragrindexphp) wwwntuagrposdep wwwntuagrposdepNOMOILifeLong_Okt-2004doc

Dnes AW and Seaton JS (1998) laquoThe reform of academic tenure in the United Kingdomraquo International Review of Law and Economics 18 491-509

Enders J (2000) Academic staff in Europe Changing employment and working con-ditions In M Tight (Ed) Academic Work and Life London JAI

Ελευθεροτυπία 12072005Ελευθεροτυπία 14092005

52 Αν και συμφωνούμε προφανώς σε πολλά σημεία της σχετικής κριτικής που ασκούν οι Κάτσι-κας και Σωτήρης επί αυτών των laquoυποσυνόλωνraquo (2003 30 κε 34 κε)


Finkelstein M Seal R and Schuster J (1998) The New Academic Generation Bal-timore John Hopkins University Press

Harley S and Lee F S (1997) laquoResearch Selectivity Managerialism and the Aca-demic Labor Process The Future of Nonmainstream Economics in UK Univer-sitiesraquo Human Relations 50 (11) 1427-1460

Hartley D (1995) laquoThe McDonaldisation of Higher Education Food for Thoughtraquo Oxford Review of Education 24 (4) 409-423

Harvie D (2000) laquoAlientation Class and Enclosure in UK Universitiesraquo Capital amp Class 71 103-132

IRHEPC (1999) Independent Review of Higher Education Pay and Conditions Nor-wich Stationary Office

Ιωακείμογλου Η (1987) laquoΠέρα από την οικονομική πολιτικήraquo Θέσεις τ 21 (Οκτώ-βριος ndash Δεκέμβριος) 5-18

Ιωακείμογλου Η (1992) laquoΓια τη στρατηγική του αντικαπιταλιστικού κινήματος (Μέ-ρος Β΄)raquo Θέσεις τ 41 (Οκτώβριος - Δεκέμβριος) 31-40

Ιωακείμογλου Η (1999) laquoΗ συγκυρία και η ριζοσπαστική Αριστεράraquo Θέσεις τ 69 (Οκτώβριος ndash Δεκέμβριος) 85-127

Ιωακείμογλου Η (2000) laquoΤα άμεσα καθήκοντα της ριζοσπαστικής Αριστεράςraquo Θέ-σεις τ 71 (Απρίλιος ndash Ιούνιος) 71-107

Κάτσικας Χ και Σωτήρης Π (2003) Η Αναδιάρθρωση του Ελληνικού Πανεπιστημίου Από την Μπολόνια στην Πράγα και στο Βερολίνο Αθήνα Σαβάλλας

Kogan M El - Khawas E and Moses I (1994) Staffing Higher Education Meeting New Challenges London Jessica Kingsley

Lee F S and Harley S (1998) laquoPeer Review the Research Assessment Exercise and the Demise of Non-Mainstream Economicsraquo Capital amp Class 66 23-51

Μαρξ Κ (1978-α) Το Κεφάλαιο - Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας Τόμος Πρώτος Αθήνα Σύγχρονη Εποχή

Μαρξ Κ (1978-β) Το Κεφάλαιο - Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας Τόμος Τρίτος Αθήνα Σύγχρονη Εποχή

Μαρξ Κ (χωρίς χρονολογία έκδοσης) Αποτελέσματα της Άμεσης Διαδικασίας Παρα-γωγής [VI ανέκδοτο βιβλίο] Αθήνα Ασυνέχεια

Μαυρουδέας Σ Δ (2005) Οι Τρεις Εποχές του Πανεπιστημίου Το πανεπιστήμιο στον καπιταλισμό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Μηλιός Γ (1993) Εκπαίδευση και Εξουσία Αθήνα ΚριτικήΜηλιός Γ (1997) Θεωρίες για τον Παγκόσμιο Καπιταλισμό Αθήνα ΚριτικήΜηλιός Γ (2000) Ο Ελληνικός Κοινωνικός Σχηματισμός ndash Από τον επεκτατισμό στην

καπιταλιστική ανάπτυξη Αθήνα ΚριτικήΜηλιός Γ Δημούλης Δ και Οικονομάκης Γ (2005) Η Θεωρία του Μαρξ για τον

Καπιταλισμό Πλευρές μιας θεωρητικής και πολιτικής ρήξης Αθήνα νήσος


Miller H (1995) States Economies and the Changing Labour Process of Academics Australia Canada and the United Kingdom In J Smith (Ed) Academic Work The Changing Labour Processes in Higher Education SRHEOUP Bucking-ham

Miller H (1998) laquoManaging Academics in Canada and the United Kingdomraquo Inter-national Studies in Sociology of Education 8 (1)3-23

Μισεά Ζ Κ (2002) Η Εκπαίδευση της Αμάθειας και οι σύγχρονες συνθήκες της Αθή-να Βιβλιόραμα

Μπαλιμπάρ Ε (1986) laquoΓια τη μαρξιστική έννοια του lsquoκαταμερισμού της χειρωνακτι-κής και της πνευματικής εργασίαςrsquo και την πάλη των τάξεωνraquo Θέσεις τ 17 (Οκτώβριος - Δεκέμβριος) 99-111

Ogbonna E and L C Harris (2004) ldquoWork Intensification and Emotional Labour Among UK University Lecturers An Exploratory Studyrdquo Organization Studies 25 (7) 1185-1203

Οικονομάκης Γ Η (1999) laquoΚαπιταλιστικός Τρόπος Παραγωγής και Μάνατζερςraquo Ουτοπία τ 37 (Νοέμβριος - Δεκέμβριος) 145-166

Οικονομάκης Γ Η (2000) Ιστορικοί Τρόποι Παραγωγής Καπιταλιστικό Σύστημα και Γεωργία Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Οικονομάκης Γ Η (2005) laquoΣκέψεις πάνω στον θεωρητικό προσδιορισμό της εργατι-κής τάξηςraquo Θέσεις τ 90 (Ιανουάριος - Μάρτιος) 93-126

Ovetz R (1996) laquoTurning Resistance into Rebellion Student Movements and the Entrepreneurialism of the Universitiesraquo Capital amp Class 58 113-152

Πουλαντζάς Ν Α (1982-α) Οι Κοινωνικές Τάξεις στον Σύγχρονο Καπιταλισμό Αθή-να Θεμέλιο

Πουλαντζάς Ν Α (1982-β) Το Κράτος η Εξουσία ο Σοσιαλισμός Αθήνα ΘεμέλιοParker M and Jary D (1995) laquoThe McUniversity ndash Organization Management and

Academic Subjectivityraquo Organization 2 (2) 319-338Ρήγος Α (2000) Πανεπιστήμιο Ιδεολογικός Ρόλος και Λόγος Από το Μεσαίωνα στη

Νεωτερικότητα Αθήνα ΠαπαζήσηSlade P (internet) The New Academic Work httpwwwsocsciaaudkleoierapa-

persWorkshopno4Petersladeno4pdfSlaughter S and Leslie L L (1999) Academic Capitalism Politics Policies and

the Entrepreneurial University Baltimore and London The Johns Hopkins Uni-versity Press

Τα Νέα (internet) laquoΕπιστολή από 165 επιστήμονες Τα Πανεπιστήμια στο μικροσκό-πιοraquo httptaneadolnetgrprint_articlephpe=Aampf=18408ampm=N12ampaa=2

Wilson T (1991) laquoThe Proletarianisation of Academic Labourraquo Industrial Relations Jounal 22(4)250-262


ελληνική περίπτωση αυτή η υποχρηματοδότηση εδράζεται σε ένα πεδίο προϋ-πάρχουσας συγκριτικής υστέρησης των κρατικών δαπανών για την ανώτατη παιδεία έναντι άλλων αναπτυγμένων χωρών2

Έχουν όμως συνολικά τα πράγματα έτσι όπως τα συνοψίζει η σχετική από-φαση της Εκτελεστικής Γραμματείας της ΠΟΣΔΕΠ Οι πανεπιστημιακές σπου-δές εκφυλίζονται σε υπηρεσίες κατάρτισης στο σύνολό τους και το Πανεπιστή-μιο από δημόσιο μετασχηματίζεται δομικά σε εμπορευματικό-επιχειρηματικό ως αποτέλεσμα των θεσμικών παρεμβάσεων της laquoδιαδικασίας της Μπολόνιαraquo

Αυτά είναι τα κεντρικά ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν στην παρού-σα ανάλυση Η κύρια θέση που υποστηρίζουμε είναι ότι εντός της πανεπιστημι-ακής εκπαίδευσης συντελούνται σημαντικές μεταβολές οι οποίες διευρύνουν το ρόλο και τα χαρακτηριστικά της συγκροτώντας έτσι συνολικά μια νέα εκδοχή της στη βάση εντούτοις του σκληρού πυρήνα της αστικής πανεπιστημιακής εκπαιδευτικής και ερευνητικής διαδικασίας ο οποίος και δεν μπορεί να μετα-βληθεί

Η δομή της ανάλυσης είναι η ακόλουθη Στην επόμενη ενότητα θα πραγμα-τευτούμε την εκπαίδευση γενικότερα και το Πανεπιστήμιο ειδικότερα ως θεσμό εντός του καπιταλισμού θέτοντας το πλαίσιο αυτών που θεωρούμε τα κρίσιμα δομικά χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής διαδικασίας στον καπιταλισμό Στη βάση αυτών μπορούν να προσδιοριστούν εκείνες οι πάγιες λειτουργίες επί των οποίων συγκροτείται και αναπαράγεται το Πανεπιστήμιο ως θεσμός αναπόσπα-στος της συνολικής καπιταλιστικής αναπαραγωγής Στην τρίτη ενότητα θα εξε-τάσουμε κριτικά τις κύριες συντελεσθείσες και αναμενόμενες λειτουργικές-θε-σμικές μεταβολές στο σύγχρονο ελληνικό Πανεπιστήμιο προσπαθώντας να εντοπίσουμε το πραγματικό επίδικο ζήτημα δηλαδή το κρίσιμο θεσμικό διακύ-βευμα αυτών των αλλαγών κρίνοντας παράλληλα κάποιες από τις ερμηνείες αυτών των αλλαγών Τέλος στον επίλογο θα κωδικοποιήσουμε τα συμπεράσμα-τα της ανάλυσής μας

με την βουλευτή του ΠΑΣΟΚ Μαρία Δαμανάκη οι δαπάνες για την ανώτατη εκπαίδευση μειώθηκαν κατά 8 στο φετινό προϋπολογισμό (Ελευθεροτυπία 12072005)

2 Επεξεργαζόμενοι στοιχεία της Eurostat 2000 laquoπου συγκρίνουν τις δαπάνες των 15 χωρών της ΕΕraquo οι Κάτσικας και Σωτήρης (2003 91) διαπιστώνουν laquoότι η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση και μάλιστα σε μεγάλη απόσταση από το μέσο όρο ndashκάτω από 50ndash για την τριτοβάθμια εκπαίδευση Συγκεκριμένα η Ελλάδα δαπανά μόλις το 407 του μέσου όρου της ΕΕ ανά φοιτητή ενώ η προτελευ-ταία Ισπανία το 694 Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται η Σουηδία (1673) η Ολλανδία (159) και η Αυστρία (1475)raquo










































































































































































































































4 Επίλογος







































































































































































































































































































4 Επίλογος






























































































































































































































































































4 Επίλογος






















































































































































































































































































4 Επίλογος
















































































































































































































































































4 Επίλογος










































































































































































































































































4 Επίλογος


































































































































































































































































4 Επίλογος



























































































































































































































































4 Επίλογος



















































































































































































































































4 Επίλογος













































































































































































































































4 Επίλογος





































































































































































































































4 Επίλογος


























































































































































































































4 Επίλογος












































































































































































































4 Επίλογος




































































































































































































4 Επίλογος






























































































































































































4 Επίλογος























































































































































































4 Επίλογος

















































































































































































4 Επίλογος











































































































































































4 Επίλογος




































































































































































4 Επίλογος
































































































































































4 Επίλογος























































































































































4 Επίλογος

















































































































































4 Επίλογος










































































































































4 Επίλογος


































































































































4 Επίλογος

























































































































4 Επίλογος





















































































































4 Επίλογος














































































































4 Επίλογος





































































































4 Επίλογος

































































































4 Επίλογος






























































































4 Επίλογος


























































































4 Επίλογος






















































































4 Επίλογος













































































4 Επίλογος







































































4 Επίλογος

































































4 Επίλογος































































4 Επίλογος





































































































































































































































Documents

EconFromTheseis94-1