T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI

İş Teftiş Kurulu Başkanlığı

ELEKTROMANYETİK ALANLARIN ÇALIŞANLARIN SAĞLIK VE GÜVENLİĞİNE ETKİSİ VE ALINACAK

TEDBİRLER

İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü

Recep GÜNER İş Müfettişi Yardımcısı

İstanbul-2014

i

İÇİNDEKİLER TABLOSU

İÇİNDEKİLER TABLOSU .......................................................................................... i

TABLO LİSTESİ ....................................................................................................... iii

ŞEKİL LİSTESİ ......................................................................................................... iii

KISALTMALAR ....................................................................................................... iv

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1

1. GENEL KAVRAMLAR ......................................................................................... 2

1.2. Elektrik ve Manyetik Alanlar ............................................................................ 2

1.3. Elektromanyetik Alanlar ................................................................................... 4

1.3.1. Elektromanyetik Alanlarda Frekans Ve Dalga Boyu Kavramı ........... 5

1.3.2. Elektromanyetik Spektrum ................................................................... 5

1.3.3.İyonlaştırıcı Elektromanyetik Alanlar (Radyasyon) .......................... 6

1.3.4.İyonlaştırıcı Özellikte Olmayan Elektromanyetik Alanlar .................. 7

1.4. Elektromanyetik Radyasyon ile Elektromanyetik Alan Arasındaki Fark ........ 7

1.5. Elektromanyetik Güç Soğrulması ..................................................................... 8

1.5.1. Canlılar Tarafından Elektromanyetik Güç Sorulması ........................... 8

1.5.2. Özgül Güç Soğrulma Hızı (SAR) ........................................................ 10

2. ELEKTROMANYETİK ALANLARIN ETKİLERİ ............................................ 11

2.1. İyonlaştırıcı Elektromanyetik Alanların Etkileri (Ionizing -Radyasyon) ........ 11

2.2. Elektromanyetik Alanların Isıl etkileri (Nonionizing) .................................... 13

2.3. Elektromanyetik Alanların Isıl Olmayan Etkileri ......................................... 14

2.4. Elektromanyetik Alanların İnsanlar Üzerindeki Isıl Olmayan Etkileri ........... 15

2.4.1. Sinir Sistemi Üzerindeki Etkileri ....................................................... 16

2.4.2. Kardiyovasküler Sistem Üzerindeki Etkileri ........................................ 19

2.4.3. Endokrin Sistemi Üzerindeki Etkileri ................................................. 21

2.4.2. Elektromanyetik Alan ve Kanser İlişkisi ............................................ 22

ii

2.4.5. Elektromanyetik Aşırı Duyarlılık – EHS ............................................ 23

2.4.6. Kalıtım Üzerinde Etkileri .................................................................... 24

3. ELEKTROMANYETİK ALANLARDAN KORUNMAK İÇİN ALINACAK TEDBİRLER ............................................................................................................. 25

3.1. İhtiyatlılık İlkesine Göre Hareket Etmek ...................................................... 25

3.2. İşyeri ve Çevresinde Maruziyet kaynağı Olabilecek Muhtemel EM Alanların Tespiti .................................................................................................................... 26

3.3. İzin Verilen EM Alan Sınır Değerlerine Dikkat Edilmesi ............................ 26

3.3.1. Uluslararası Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri ................................. 27

3.3.2. Ulusal Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri .......................................... 30

3.4. EM Alan Maruziyetinin Sınırlandırılması .................................................... 34

3.4.1. Teknik ve Mühendislik Önlemler .................................................... 34

3.4.2. Kalkanlama vb. Teknik Önlemler ....................................................... 35

3.4.3. Ekipman ve Cihazlara Yönelik Önlemler ........................................... 36

3.4.4. Organizasyonel Önlemler .................................................................. 37

3.4.5. Çalışma Şekli ve Yöntemine Yönelik Önlemler ................................. 38

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ............................................................................ 40

KAYNAKÇA ............................................................................................................ 41

iii

ŞEKİL LİSTESİ

Şekil 1. Elektrik ve Manyetik Alan Varlığı ................................................................. 3

Şekil 2μElektrik ve Manyetik Alan Yönleri ................................................................. 3

Şekil 3:Dalga Boyu ve Frekans .................................................................................... 5

Şekil 4:Elektromanyetik Spektrum ............................................................................. 6

Şekil 5: Bir insan modelinin 1 たT manyetik akı yoğunluğu ile önden arkaya doğru ışınlanması dolayısıyla vücut içinde indüklenen elektrik alanı ve elektrik akım yoğunluğu dağılımı ..................................................................................................... 9

Şekil 6: Sinir Hücresinin Elektrik Devresine Benzetimi ........................................... 16

Şekil 7: Kalbin Çalışma Yapısı .................................................................................. 19

Şekil 8: Kalkanlama boyası ve Gebe çalışanlar için hamiye kıyafeti ....................... 36

Şekil λ μ İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon ve Radyoaktif madde İşareti ................ 39

TABLO LİSTESİ

Tablo 1μ İyonlaştırıcı Radyasyonların İnsan Vücudu Üzerindeki Etkileri ................. 12

Tablo 2: Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Sınır Değerleri ................................... 28

Tablo 3: Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Referans Değerleri............................. 29

Tablo 4μ Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri............................... 30

Tablo 5μ Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri............................... 31

Tablo 6: Elektronik Haberleşme Cihazları için 10 kHz-60 TGHz frekans Bantlarındaki Elektrik ve Manyetik Alanlar için Limit Değerleri ............................. 32

Tablo 7: 0-Hz-300 GHz Frekans Bantlarındaki Elektrik, Manyetik ve Elektromanyetik Alanlar için Limit Değerleri ........................................................... 33

Tablo 8:SBT Cihazları İçin Tahsis Edilen Frekanslar ............................................... 34

iv

KISALTMALAR

A:Amper

AB: Avrupa Birliği

ABDμ Amerika Birleşik Devletleri

ANSIμ Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü

B: Manyetik Akı Yoğunluğu

c: Işık Hızı

E: Elektrik Alan

EM: Elektromanyetik

eV: Elektrovolt

G: Gauss

f: Frekans

H:Manyetik Alan

Hz: Hertz

m:Metre

mG: mili Gauss

mT: Mili Tesla

µTμ Mikro Tesla

V:Volt

NIEHS: Amerika Milli Çevre Sağlığı Bilimleri Enstitüsü

W:Watt

WHOμ Dünya Sağlık Örgütü

ICNIRPμ Uluslararası İyonlaşmamış Radyasyondan Korunma Komisyonu

IARC: Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı

SBT: Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi

SAR: Özgül Güç Soğrulma Hızı

TSEμ Türkiye Standartları Enstitüsü

1

GİRİŞ

Teknolojinin gelişmesi ve nüfusun yoğunlaşmasıyla beraber ihtiyaçların

çoğalması üretimin arttırılmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Üretimin artması bütün

sektörlerin çok hızlı bir şekilde gelişmesine, üretim kapasitesinin genişlemesine ve

teknolojinin çalışma hayatının bütün kademelerine girmesine neden olmuştur.

Elektrik enerjisi üretilirken, taşınırken ve kullanılırken sağladığı

kolaylıklardan ötürü teknolojinin gelişmesiyle beraber çalışma hayatının en değerli

vazgeçilmezi konumuna gelmiştir. Elektriğin modern yaşamın önemli bir parçası

olmuşken akla gelen sorulardan birisi elektrik enerjisinin zararı olup olmadığıdır.

Elektriğin akla gelen ilk zararları görülebilir olanlardır; direk veya dolaylı temastan

dolayı elektrik çarpması, aşırı yüklenme veyahut aşırı ısınmadan kaynaklanan yangın

ve patlama, kaçak akımlardan dolayı yaralanma veya ölümler şeklinde sıralanabilir.

Elektriğin görülebilir zararlarının yanında elektromanyetik alandan kaynaklanan

görülemeyen zararları da mevcuttur. Yüksek frekanslarda kısa vadede bazı zararları

deneysel olarak ispat edilmesine rağmen hala düşük frekanslarda uzun vadeli

zararları hakkında çalışmalar devam etmektedir. Özellikle elektriğin çalışma

hayatının vazgeçilmez bir parçası olduğu düşünülürse çalışanların sürekli olarak

elektromanyetik alan maruziyetinden kaynaklanan riskler ile iç içe olduğu

görülebilecektir. Aydınlatma amacıyla kullanılan floresan lambadan bilgisayarlara,

wireless sistemlerden cep telefonlarına ve baz istasyonlarına, iş ekipmanlarından

güçlü tomografi cihazlarına kadar bir çok araç ve gereç tarafından çevrilen çalışanlar

farkında olmasalar bile elektromanyetik alan maruziyetinde kalmaktadırlar.

Elektromanyetik alanlara karşı alınabilecek önlemleri daha iyi kavrayabilmek

için sırasıyla bu alanlarla ilgili tanımlara, elektromanyetik alanın canlılar üzerindeki

etkilerine ve devam eden kısmında çalışanları elektromanyetik alanın zararlı

etkilerinden koruyabilmek için alınması gerekli tedbirlere değineceğiz.

2

1. GENEL KAVRAMLAR

1.1. Elektrik ve Manyetik Alanlar

Sürekli olarak doğal ya da yapay kaynaklı elektrik ve manyetik alanların

etkisinde bulunmaktayız. Gökyüzünde oluşan şimşek ve yıldırımlar doğal elektrik

alanları sayesinde olmakta, çalışma ortamlarının aydınlatılması için kullanılan

florasan lambaları yapay elektrik alanları sayesinde çalışmaktadır. Dünyanın doğal

manyetik alanı pusulanın Kuzey istikametini göstermesini sağlamakta, ses

sitemlerinde kullanılan yapay manyetik alan hoparlör çanağını titreştirerek ses

oluşmasını sağlamaktadır.1 Elektrik akımı, elektrik alan ve manyetik alan birbirleri

ile iç içe olan kavramlardır. EM alanlar elektrik alan ve manyetik alanın bir arada

bulunduğu durumu ifade etmektedir.

Elektrik yüklerinin oluşturduğu itme ve çekme kuvvetine elektrik alanı

denilmektedir. Elektrik yükünün varlığı elektrik alanın oluşması için yeterlidir.

Bundan dolayı çalışmayan fakat şebekeye bağlı bir şekilde elektrik akımı çekmeden

duran elektrikli ekipmanlar elektrik alanı üretebilmektedir. Elektrik alan vektörel bir

büyüklük olup, “E” harfi ile gösterilmekte ve birim olarak metre başına Volt olarak

(V/m) ölçülmektedir. Elektrik alan kaynağından uzaklaştıkça hızla azalmakta ve

basit yalıtkan cisimlerle engellenebilmektedir.

İletken bir cismin üzerinden akım geçirilmesi o iletkende mevcut olan

elektrik yüklerinin yer değiştirmese sebep olur, bu durumda iletkenin çevresinde

manyetik alan ortaya çıkar. Eğer üzerinden akım geçirilen iletkenin yakınında başka

bir iletken (insan, hayvan veya cansız iletkenler) varsa meydana gelen manyetik

alandaki değişiklik bu ikinci iletkenin üzerinde akım indüklenmesine sebep olur.

Manyetik alanın oluşması için elektrik alanın tersine elektrik yükünün varlığı yeterli

değildir, elektrik yüklerinin bir iletkenin üzerinde yer değiştirmesi gerekmektedir.

Bundan dolayı çalışmayan fakat şebekeye bağlı bir şekilde elektrik akımı çekmeden

duran elektrikli ekipmanlar manyetik alan üretmezler. Özetlemek gerekirse çalışma 1 Avrupa Komisyonu, Topluluk Araştırması: Sağlık ve Elektromanyetik Alanlar, s.3,(çevrimiçi), www.tgm.gov.tr/tuketici/emd/avkomsaveEMFbro.doc, 15 Ocak 2014

3

mahallinde prize takılı bir şekilde bulunan elektrikli ekipman (pres, matkap,

bilgisayar, elektrik kablosu v.b.) çalıştırılmadığı sürece sadece elektrik alan,

çalıştırılmaya başladığında hem elektrik alan hem de manyetik alan üretir.

Şekil- 1 Elektrik ve Manyetik Alan Varlığı

Çevremizde doğal kaynaklı manyetik alanlar yapay kaynaklı manyetik

alanlara oranla daha güçlüdür. Örnek vermek gerekirse yapay kaynaklı manyetik alan

üreten televizyon 1-5mG civarında manyetik akı üretirken Dünyamız doğal kaynaklı

manyetik alan olarak 500mG civarında manyetik akı üretmektedir2. Doğal kaynaklı

manyetik alanlar DC manyetik alan ürettiğinden dolayı canlı vücudunda akım

indüklenmesine sebep olmaz. Bu sebepten ötürü doğal kaynaklı manyetik alanların

zararsız oldukları düşünülür.

Şekil -2

Elektrik ve Manyetik Alan Yönleri Yukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi akımın yönüne bağlı olarak manyetik

alanın yönü değişmektedir. Manyetik alan “H” harfi ile gösterilir ve metre başına

düşen amper (A/m) olarak ölçülür. Manyetik alanda, manyetik akı yoğunluğu “B”

2 Levent Sevgi, “Çevremizdeki Elektrik Ve Manyetik Alanlar” Endüstriyel & Otomasyon, Şubat 2005, s.2

4

ile ifade edilir ve birim olarak Tesla (T) veya Gauss (G) kullanılır. 1 Tesla

Gauss’sa eşittir ve genellikle Manyetik akı yoğunluğu birimi olarak mikrotesla ( µT)

kullanılır3. Manyetik alan ve manyetik akı yoğunluğu arasında ortamın manyetik

geçirgenliği ile ilişkili B=たH bağıntısı vardır. Boş uzayda, havada ve canlı dokularda

た=4π×10-7 (Henry/m) olarak alınır4. Birimden anlaşılacağı gibi iletkenden geçen

akımın yükselmesi manyetik alanı arttırır. Elektrik alanda olduğu gibi kaynaktan

uzaklaştıkça manyetik alan azalır. Yalnız manyetik alan elektrik alanda olduğu gibi

basit yalıtkan cisimlerle engellenemez. Bundan dolayı manyetik alandan korunma

elektrik alana oranla çok daha zordur. Yapılan araştırmaların büyük çoğunluğunun

manyetik alan üzerinde yoğunlaşması bu sebepten ötürüdür.

1.2. Elektromanyetik Alanlar

Kaynakta bulunan yüklerin zaman içinde değişmesi (ekipmanın şebekeye

bağlanıp çalıştırılması vb. durumlar) bu yükler tarafında üretilen elektrik ve manyetik

alanları dalga halinde bir enerji yaymasına sebep olacaktır. Kaynağın boyutları

yüklerin hareketinin dalga boyu ile aynı mertebede olduğunda yayılan dalga enerji

büyüklüğü artacaktır. Bu şekilde elektriksel enerji yayılımına EM dalga yayılması

denir. EM dalga havada elektrik alan ve manyetik alan bileşenleri sıfır olacak şekilde

dalga halinde yayılır. Yayılma doğrultusuna elektrik ve manyetik alan bileşenleri

birbirine diktir. Elektrik alan ve manyetik alnın oranı sabittir ve dalga empedansı

olarak bilinir. Serbest uzay için E/H (Elektrik alan/Manyetik alan) =377 W’dur. E ve

H, r uzaklığı ile ters orantılı (1/r) olarak değişir5.Burada, elektrik dalgası ve manyetik

dalga ışık hızında birlikte yer değiştirirler. Elektromanyetik alanların belirgin özelliği

frekansları ve dalga uzunluklarıdır6.

3 Http://Tr.Wikipedia.Org/Wiki/Manyetik_Alan,(Çevrimiçi), 10.Ocak.2014 4 Levent Sevgi, s.2 5 Hasan Dinçer, “Elektriksel Alanlar Ve Canlılara Etkiler” Elektrik Mühendisliği Dergisi, 435. Sayı, Ocak 2009 s.45 6Tmmo Elektrik Mühendisleri Odası, Elektromanyetik Alanların Etkileri, İzmir s.2

5

1.2.1. Elektromanyetik Alanlarda Frekans Ve Dalga Boyu Kavramı

Aşağıdaki şekil 3’te gördüğümüz gibi kırmızı ile gösterilen elektrik alanın

zaman içinde sürekli değişmesi mavi renkle gösterilen manyetik alanın oluşmasına

sebep olmaktadır.

Şekil -3

Dalga Boyu ve Frekans İki dalga tepesi arasında kalan uzaklık dalga boyu olarak adlandırılır ve “そ”

işaretiyle gösterilir. Saniyedeki titreşim sayısı ise frekans olarak isimlendirilir ve “f”

harfi ile ifade edilir. Bir dalga için, dalga boyu ve frekans arasındaki bağıntıμ

V(dalganın hızı) = そ.f şeklinde gösterilir. Formülde görüldüğü gibi frekans ve dalga

boyu arasında ters orantı mevcuttur; EM dalganın frekansının artması dalga boyunu

azaltırken, azalması arttırmaktadır. Burada EM alan ışık hızı ile hareket ettiğinden

dolayı “V” ışık hızı anlamına gelen “c” ye eşit olur. EM dalganın yaydığı enerji

(foton enerjisi) ise frekans ile Planck sabitinin “ⱨ” çarpılmasına eşittir “E= h.f”.

Bağıntıyı düzenlediğimizde “ ” bağıntısını elde ederiz. EM alanın

dalgalar halinde yayılan enerjisi frekansla doğru orantılı, dalga boyu ile ters orantılı

değişmektedir.

1.2.2. Elektromanyetik Spektrum

EM spektrum EM dalgaların dalga boyları temel alınarak doğru akım

kaynaklarında Gama ışıklarına kadar kategori edilerek sıralanmasıdır. EM dalgalar

kendi içlerinde sınıflara ayrılmaktadır. Sınıflar arasında kesin bir ayrım yoktur,

belirli bir kategoride yer alan bir ışınım, bir başka kategorinin dalga boyu aralığında

bulunabilir. Spektrum elektromanyetik alanların atomun yapısına zarar verebilme

6

özelliğine göre iki ana gruptan oluşur; iyonlaştırıcı olanlar ve iyonlaştırıcı

olmayanlar. EM alanların çok büyük bir kısmı gözle görülemez.

Şekil- 4

Elektromanyetik Spektrum

1.2.3. İyonlaştırıcı (Ionizing) EM Alanlar (Radyasyon)

İyonlaştırıcı EM alanlar etki ettikleri atomun protonunun (pozitif Yük) ve

elektronunun (Negatif Yük) bir arada durmasını sağlayan yüksüz haldeki nötronunu

etkileyerek atomun yapısını bozabilecek güce sahip yüksek frekanslı alanlardır.

İyonlaştırıcı EM alanların frekansı 1024 Hz’den yüksektir ve en az 12eV’den

başlayan enerji değerlerine sahiptir7. İyonlaştırıcı EM alanlar kısa sürelerde ve uygun

dozlarda kullanıldığında X ışınlarının Rontgen işleminde kullanıldığı gibi önemli ve

yararlı amaçlara hizmet edebildiği gibi yüksek dozlarda maruziyet durumunda canlı

organizmada hücrelerin hasara uğrası ve genetik materyalin bozulması gibi

durumlara sebep olabilmektedir. Çalışma hayatında iyonlaştırıcı EM alanlar dar bir

alanda kullanılmaktadır. Genellikle sağlık sektöründe tedavi ve görüntüleme

amacıyla iyonlaştırıcı EM alanlara başvurulmaktadır.

7 İnan Güler, Tamer Çetin, A.Rıza Özdemir, Nedim Uçar, Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu, Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma Ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Aralık, 2010, s.5

7

1.2.4. İyonlaştırıcı Özellikte Olmayan (Nonionizing) EM Alanlar

İyonlaştırıcı özellikte olmayan EM alanlar basit bir anlatımla atomik bağları

kırmak için yeterli enerjiye sahip olmayan dalgaları ifade etmektedir. Spektrumda

yer olarak 1 Hz’den başlayıp yaklaşık olarak 1000 Hz’e kadar uzanan ve kızılötesi,

Radyo frekansları, mikrodalgaları ve düşük düzeyde frekansların yer aldığı

kategorileri içeren bölümdür. Bu bölümde bulunan alanlar atomun yapını

parçalayacak güce sahip değillerdir ama maruziyet kaynağına yakınlık, kaynağın

gücü, maruz kalınan süresi vb. faktörlere bağlı olarak EM alanda kalan canlıda belirli

bir akımın indüklenmesine sebep olup ısıl etkiler ortaya çıkarabilmektedir. EM

alanlara kısa sürelerle ve yüksek dozlarda maruz kalındığında bazı olumsuz etkileri

olduğu ispatlanmıştır yalnız düşük dozlarda ve uzun süreli maruziyetlerde herhangi

bir etkisi olduğuna dair yapılan çalışmalar sonucunda çok net bir sonuç elde

edilmemiştir. Canlıların EM dalgalara düşük dozlarda olsa bile uzun sürelerde maruz

kalındığında, kanser veya Alzheimer gibi ciddi hastalıklara yakalanma ihtimallerinin

arttığına dair ciddi kuşkular bulunmaktadır.

1.3. Elektromanyetik Radyasyon ile Elektromanyetik Alan Arasındaki

Fark

Genelde, EM kaynaklar, radyant enerji (radyasyon) ile radyant olmayan

alanları birlikte oluşturur. Radyasyon kaynaktan uzağa gidebilir ve kaynak kapatılsa

bile varlığını korur. Buna karşın bazı elektrik ve manyetik alanlar EM kaynağın

yakınında oluşur ve kaynak kapatıldığında bu alanlarda sona erer. Aslında EM etki

alanları 50-60 Hz frekansındaki dalga boyundan daha kısa mesafedeki bölgelerde

oluşur. Bu önemli bir noktadır. Çünkü bazı durumlarda (alan yakınında), elektrik ve

manyetik alanlar birbirinden bağımsız hareket eder. Bu yönüyle EM alan, elektrik ve

manyetik alanları birlikte hareket eden EM radyasyondan ayrılır8.

8 Demet Elhasoğlu, “Elektromanyetik Ki rlil iğin Zararlı Etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2008, Adana, s.45

8

1.4. Elektromanyetik Güç Soğrulması

Elektromanyetik alanlar maruziyet mahallinin içinde bulunan canlı veya

cansız varlıklarda akım indüklenmesine sebep olur. Ortaya çıkan enerji alanın

gücüne, geçiş mekanizmasının ve alanın frekansına bağlı olarak maruziyet sınırının

içerisinde bulunanlar tarafından emilir9.

1.4.1. Canlılar Tarafından Elektromanyetik Güç Sorulması

İnsan vücudunun farklı bölgelerinin farklı düzeylerde güç soğurmasının

sebebi vücuttaki dokuların EM özelliklerinin birbiriyle özdeş olmamasıdır. Dokular

tarafından emilen gücün miktarı dokunun dielektrik sabiti ve iletkenliğine göre

değişmektedir.

Kompleks elektrik sabit olarak tanımlanan dokuların EM özelliği dielektrik

sabit formülü olarak “εr = εrガ− jεrガガ ” şeklinde ifade edilir. Formülde bulunan “εrガ “

dokunun maruz kaldığı EM alan sonucunda enerji depolama özelliği dielektrik

sabitini, “εrギ “ ise dokuda her hertz’e karşılık olarak ne kadar enerji kaybı olduğunu

temsil eden kayıp faktörünü ifade etmektedir. Kayıp faktörü “εr ガガ= σ /ωε0 “ olarak

ifade edilir. Formülde ε0 (F/m) boşluğun dielektrik sabitini ifade ederken “σ” (S/m)

dokunun iletkenlik sabitini ifade etmektedir. İnsan dokularının farklı

konsantrasyonda su içermesi ve birbirinden değişik kimyasal yapılarda olması kayıp

faktörünün “εrガガ “ ve dielektrik sabitinin “σ” değerlerinin farklılık göstermesine

sebep olmaktadır. Aşağıdaki grafiklerde dielektrik sabitinin ve iletkenlik sabitinin

frekansa göre değişimi görülmektedir. Dokunun iletkenlik sabiti “σ” küçük olması

elektromanyetik dalganın dokunun derinliğine işlemesini daha kolay hale getirir10.

Dokularda enerji soğrulması “εr “ dokunun su oranına bağlı olarak kaybın

değişmesiyle farklılık gösterir. Örnek olarak su oranı daha düşük olan kemik, yağ,

9 Hasan Dinçer, s.45 10Şükrü Özen, Halis Köylü, “ Hücresel Telefon Frekanslı Elektromanyetik Radyasyon Soğurulması Araştırmaları İçin İnsan Beyin Dokusu Fantom Modeli” ,Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Sayıμ18, Çiltμ2 2005, s.194

9

kas vb. dokular su oranı yüksek olan kan, idrar vb. dokulara oranla daha yüksek

düzeyde enerji soğurması yaparlar.

Şekil -5

Bir insan modelinin 1 μT manyetik akı yoğunluğu ile önden arkaya doğru ışınlanması dolayısıyla vücut içinde indüklenen elektrik alanı ve elektrik akım yoğunluğu dağılımı11.

Düşük frekanslı EM alanların neden olduğu dokularda güç soğurulması,

genelde, ihmal edilebilecek denli azdır. Bu nedenle vücut sıcaklığında kayda değer

bir artış yaratmaz. Ancak, 100 kHz’ nin üstündeki frekanslarda durum değişir ve güç

soğurulması kayda değer boyutlara ulaşmaya başlar. Genelde, düzlem EM alanlar

altında bulunan vücuttaki güç soğurulması dokudan dokuya çok farklılıklar gösterir.

Bu anlamda dört farklı frekans bölgesi ve etkileşimden söz edilebilirμ

100 kHz ile 20 MHz arasında güç soğurulması daha çok boyun ve ayaklarda

görülür.

20 MHz ile 300 MHz arasında hem vücudun tümünde hem de kısmi

bölgelerde, rezonans etkisi nedeniyle, anlamlı güç soğurulması olabilir.

300 MHz ile birkaç GHz arasında yerel ve farklı güç soğurulması ile

karşılaşılabilir12.

11 Osman Çerezci, Kayıhan Pala, Alpaslan Türkkan, Elektromanyetik Alan Ve Sağlık Etkileri, Bursa Nilüfer Belediyesi, Bursa, Mayıs 2012, s.34 12ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998, s.497

10

1.4.2. Özgül Güç Soğrulma Hızı (SAR)

Özgül Soğurma Hızı SAR (Specific Absorption Rate), EM enerjinin vücut

dokuları tarafından soğurulma hızıdır. Birimi W/kg'dır. Bugüne dek yapılan

araştırmalar insan vücudunun bir derecelik sıcaklık artışını düzenleyemediğini ve

sorunlar yarattığını göstermektedir. İnsan vücudunda bir derece sıcaklık artışı için bir

kilogram doku başına 4W güç soğurulması gerekmektedir. İnsanların genel yaşam

alanlarında bu değerin 50'de biri olan 0,08 W/kg SAR sınır değeri olarak kabul

edilmiştir. Özgül soğurma hızının doğrudan ölçülmesi hemen hemen olanaksızdır.

Bundan dolayı, sınır değerlerin belirlenmesinde kolay ölçülebilen ve/veya

gözlemlenebilen parametreler kullanılmaktadır. Bu parametreler, elektrik alan

şiddeti, manyetik alan şiddeti ve güç yoğunluğudur13.

SAR’ın formüler ifadeleri;

SAR

Eμ vücuttaki elektrik alan şiddetini [V/m] s: vücut iletkenliği [S/m] cμ vücudun özgül ısı kapasitesi [J/kg.K] μ vücut sıcaklığının zamana göre değişim hızı [K/s] Jμ vücutta ışınım sonucu oluşan akım yoğunluğu [A/m2]

13 Tübitak-Biltem, Elektromanyetik Dalgalar Ve İnsan Sağlığı Sıkça Sorulan Sorular Ve Yanıtları, 2001, s.15-16

11

2. ELEKTROMANYETİK ALANLARIN ETKİLERİ

EM alanların etkileri özellikle cep telefonlarının ve wireless teknolojisinin

gelişmesi ve yaygınlaşmasıyla dikkat çekmeye başlamıştır. EM sadece baz

istasyonlarından kaynaklanmamaktadır. Daha önce bahsettiğimiz gibi doğal kaynaklı

EM alanların yanında enerji nakit hatları, bilgisayarlar, telsizler ve hatta fişi prize

takılı şekilde bulunan gece lambaları bile EM alanlara sebep olmaktadır.

Çevremizdeki yapay kaynaklı EM alanların bu derece hızlı artması ve EM alanların

kanser, kısırlık, düşük yapma vb. rahatsızlıklara sebep olduğu düşüncesi bu konunun

güncel kalmasını sağlamaktadır.

EM alanların çalışanların sağlık ve güvenliğine etkisini anlayabilmek için bu

alanların canlı metabolizma üzerinde ısıl ve ısıl olmayan etkilerinin sonuçlarını

incelememiz gerekmektedir.

2.1. İyonlaştırıcı EM Alanların Etkileri (Ionizing -Radyasyon)

İyonlaştırıcı EM alanın absorbe olan dozu, radyasyon etkisi altında kalan

materyalin birim kütlesi başına düşen enerjidir. Absorbe olan doz birimi kilogram

başına bir Joule dür. Bunun için Gy (gray) terimi kullanılmaktadır. Günümüzde en

sık kullanılan eşdeğer doz birimi sieverttir. (Sv). İyonlaştırıcı EM alanın öldürdüğü

hücrede en önemli hedef yapı DNA’dır14. İyonlaştırıcı EM alanlar doğrudan DNA ve

proteinler gibi biyolojik olarak önemli moleküller ile etkileşime girer. İyonlaştırıcı

EM alan sonucunda ortaya çıkan radyasyon vücudumuzdaki bazı kimyasallarla da

dolaylı olarak etkileşime girerek serbest radikaller oluşturmak suretiyle önemli

biyolojik moleküllere zarar verebilir. DNA üzerinde etkisi kanser riskini artırır. Eğer

kromozomlarda hasar meydana gelecek olursa ortaya çıkan mutasyonun gelecek

nesillere aktarılma riski ortaya çıkar. Radyasyon gövdede geçtikleri yerlerde hücre

yapısını değiştirerek hasar oluşturur. DNA'larda oluşan hasar genlerde kırılmalara,

çaprazlaşmalara, kopmalara dolayısıyla mutasyonlara yol açar. Bu durumda gelişme

14 Çağatay Güler, Zakir Çobanoğlu, Elektromanyetik Radyasyon, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi Noμ32, I. Baskı,1λλ4, Ankara,s.17, Http://Ekutuphane.Sagem.Gov.Tr / Kitaplar/Elektromanyetik _Radyasyon.Pdf (Çevrimiçi) 02 Şubat 2013

12

bozuklukları ve kanserleşme görülebilir. Bu etkiler sonucunda saç dökülmesi,

solunum sistemi hastalıkları, mide ve bağırsak sistemi kanamaları, kemik iliği

supresyonuna bağlı kanamalar ve kansızlık görülebilir15. Aşağıdaki tabloda canlıların

belirli dozlarda radyasyona maruz kalındığında meydana gelebilecek etkiler

örneklenmiştir. Tablo- 1

İyonlaştırıcı Radyasyonların İnsan Vücudu Üzerindeki Etkileri

DOZ (rem)

AKUT-BÜTÜN VÜCUT IŞINLAMA

LOKAL IŞINLAMA KRONİK

0-25

Gözlenilebilir etkiler yok.

Belkemiğinde geçici

kemik iliği depresyonu

Normal yaşam süresinde Kısalma (eşiksiz doz)

25-100

Kan tablosunda ufak değişiklikler dışında gözlenebilir etkiler yok

Bel kemiğinde kemik

ili ği hasarı. Deride gözlenilebilir etki yok.

(Etki olasılığı siga- ra zararından ve trafik kazalarından daha az)

100-200

Yorgunluk ve iştahsızlıkla birlikte üç saat içinde%5 ile 50 oranında kusmalar, kan tablosunda orta

derecede değişmeler, kan yapan organlar dışında, tüm vakalar birkaç

hafta içinde iyileşecektir.

Göze kısa sürede

verilirse, Katarakt.

200-600

300 rem ya da daha fazla doz alan herkeste iki saat ya da daha kısa bir süre içinde kusmalar görülecektir.

İç kanama ve infeksiyon ile birlikte kan tablosunda büyük değişiklikler meydana gelecektir. 300 rem' den daha fazla doz alanların 2 hafta

sonra saçları dökülmeye başlayacaktır. Bir ay ile bir yıl arasında %20'den %100'e kadar

iyileşme görülecektir.

300 r.de deride geçici şişme, kızarma ve eritem (erkem dozu). 500 r. Ve Fazlası doz alan kritik organ ve dokularda (Kemik iliği, dalak, göz mercekleri, deri ve sindirim kanalı epiteli ve gonadlar) büyük olasılıkla ölüm ve sürekli kısırlık (sterilite).

250 r.de gözlenebilir etkiler

yok. 300 r. De lösemi, anemi (eşik

dozu). 400 r. ve fazla doz eller ve gözlerde birikirse;

cilt kanseri ve katarakt olasılığı yüksek. Kanser

500-1200

(GİS)

S. S. Mukozası haraplanır, açık yaralar oluşur. Su ve elektrolit kaybı, infeksiyon ve hemoraji (5-10 günde). Bulantı, kusma, diyare. 500 rem üstünde ölüm.

Abdomenin

ışınlanmasıyla GİS.

600 r. den fazla doz kritik organ ve

dokuların ölümüne neden olabilir.

600-1000

Bir saat içinde kusma, kan tablosunda ciddi değişiklikler, iç

kanama, enfeksiyon ve saç dökülmesi. Radyasyona maruz

kalanların % 80 ila 100'ü ölecektir. Sağ kalanların iyileşmesi uzun

zaman alacaktır.

Kaynak: ÖNEN S., Radyasyon Biyofiziği, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayını, 1λλ3. (Aktaranμ Ercan ÖNAL “Elektromanyetik Alanların Canlı Organizmalara Etkilerinin İncelenmesi”, T.C. İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri enstitüsü

15 Arif Bozbıyık, Çağlar Özdemir, I. Hamit Hancı, “Radyasyon Yaralanmaları Ve Korunma Yöntemleri”, Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, Ciltμ 11, Sayıμ 7,Ankara, 2002, s.272

13

2.2. Elektromanyetik Alanların Isıl etkileri (Nonionizing)

Canlı varlık olarak insan veya hayvan bir EM alana maruz kaldığında vücudu

ortamda yayılan EM dalgalarının bir kısmını çevreye yansıtırken bir kısmını da emer.

EM alana maruz kalan canlının vücudunda dokuların güç soğrulması oranına bağlı

olarak bir sıcaklık artışı yaşanır. Daha önceki bölümde ifade ettiğimiz gibi güç

soğrulması veya dokularda sıcaklık artışı gelen dalganın frekansına, geliş açısına,

canlı dokunun su içeriğine ve biyolojik malzemenin elektriksel özelliklerine

(iletkenlik, dielektrik sabitleri) bağlı olarak değişir. EM alan içinde iyon, moleküler

dipol veya kolloid parçacıkları gibi yükler sürekli hareket halindedir. Isıl etki

dokulardaki moleküllerin hareketi ve sürtünmeden dolayı görülür16.

Canlı dokularında EM alana maruz kalındığında güç soğrulması ile enerji

ısıya dönüşür ve dokularda sıcaklık artışına sebep olur. Bu sıcaklık artışı, vücutta

kan dolaşımının hızlanması ile dengelenir. Ortalama boy ve kiloda olan bir insan için

en büyük enerji soğurulması 60-80 MHz de oluşurken, bu durum deney

hayvanlarında 600 MHz civarında gerçekleşmektedir17. Ortalama 0,25 W güç yayan

anten (genellikle kullanılan cep telefonları için maksimum değer) kullanılarak

yapılan bir deneyde beyin hücrelerinin 0,11 ºC arttığı hesaplanmıştır. Güç yayılımı

(10 g üzerinde 1,6 W/kg SAR değeri olarak güç yayılımı olduğu varsayılmıştır) izin

verilen güvenlik standartlarının üzerinde olmasına rağmen mutlak sıcaklık insan

sağlığı için tehlikeli olacak sıcaklık değerinin çok altında olan 37 ºC’ı aşmamıştır18.

Tavşanlar üzerinde yapılan bir deneyde 150 W/kg güç yoğunluğuna sahip 2450Mhz

frekansında elektromanyetik alan uygulanmıştır. 30 dakika süren deneyde tavşanların

gözlerinde katarak oluştuğu ve lens içindeki sıcaklığın 41 ºC ulaştığı gözlenmiştir.

Aynı deney maymunlar üzerinde yapıldığında maymunlarda böyle bir sonuç ortaya

16 Mustafa Saygın, Sadettin Çalışkan, Nurhan Gümral, A. Çağrı Bocutoğlu, Mehmet Has, “2450 Mhz Elektromanyetik Alan Ve Karaciğer Üzerine Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Sayıμ1, Ciltμ1,Isparta 2010, s.16 17 Şükrü Özen, Pınar Deniz Tosun, Selçuk Helhel, “Acil Çağrı Merkezlerinde Elektromanyetik Alan Seviyeleri Ve Mesleki Maruz Kalmanın Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011, s.221 18 G M J Van Leeuwen, J J W Lagendijk, B J A M Van Leersum “Calculation Of Change In Brain Temperatures Due To Exposureto A Mobile Phone” Journal Of Microwaves And Optoelectronics, Vol: 6, No:1, Haziran 2007, S.320-321, http://Www.Cpdee.Ufmg.Br/~Jramirez/Publicacoes/P2007-3.Pdf (Çevrimiçi),12 Şubat 2014

14

çıkmamıştır19. Yüksek düzeyde EM alan maruziyeti ile hayvanlar üzerinde yapılan

bir başka deneyde denek hayvanlarında huzursuzluk ve stres meydana geldiği tespit

edilmiş ancak bu durumun hayvanların vücut sıcaklığının armasından da

kaynaklanabileceği ifade edilmiştir. EM alanların insanlar üzerinde strese dair bir

etki yaptığını kanıtlar bir bulgu elde edilememiştir.

Yukarıdaki çalışmada görülebildiği gibi EM alanların olumsuz ısıl etkileri

belirli doku gruplarında yüksek güçte ortaya çıkmaktadır. Yüksek frekansta EM alan

maruziyeti söz konusu olduğunda maruz kalanlarda baş dönmesi, mide bulanması,

dalgınlık, uykusuzluk, yorgunluk, dikkat dağınıklığı ve unutkanlık gibi olumsuz

durumlar kısa sürede kendisini göstermektedir. Düşük düzeyde EM alanlara maruz

kalanlar kanser, kısırlık, Alzheimer gibi çok daha ciddi sorunları uzun vadelerde

yaşamaktadır. Bu durum EM alanların olumsuz etkilerinin içinde ısıl olmayanlarının

daha çok ön plana çıkmasına sebep olmuştur.

2.3. Elektromanyetik Alanların Isıl Olmayan Etkileri

EM alanların ısıl etkileri söz konusu olduğunda alana maruz kalan cisimlerin

elektriksel özelliği ön plana çıkmaktadır. İnsan vücuduna bu pencereden

baktığımızda gördüğümüz sadece su oranları ve iletkenlikleri birbirinden farklı olan

kemikler, deri, sinirler, yağ dokuları, organlar ve vücut sıvılarıdır. Tasarım ve işleyiş

açısından insan anatomisi sadece bu saydığımız deri ve kemikten çok daha öte iç içe

geçmiş sistemler, birbiri ile uyumlu organlar ve müthiş bir sinir ağından

oluşmaktadır. İnsan anatomisinde bulunan bu müthiş ahenk sinir sisteminin

elektriksel ve kimyasal iletiminin yanında endokrin sisteminin hormon

salgılamasıyla kontrol edilmektedir. İnsan vücudunda dokuların, organların ve

sistemlerin işleyişinde çok düşük düzeyde elektriksel iletim olmaktadır. EM alanların

zamanla insan vücudundaki bu işleyişe zarar vereceği endişesi, çevrelerinde düşük

düzeyde elektromanyetik alan bulunan çalışanların ve diğer insanların uzun

19Mehmet Yükseksöylemez “Radyofrekanslı Elektromanyetik Alanların İnsan Dokularına Etkileri Üzerine Bir İnceleme” Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, Temmuz 2005, s.50

15

vadelerde ciddi sağlık sorunları yaşayacağına dair ciddi endişeler uyanmasına sebep

olmaktadır.

2.4. Elektromanyetik Alanların İnsanlar Üzerindeki Isıl Olmayan

Etkileri

EM alanların ısıl olmayan etkileri ısıl etkilerine oranla çalışanların sağlığı

üzerinde çok daha ciddi sorunlar doğurabileceğinden şüphelenilmektedir. EM

alanları ortaya çıkarabileceği veya mevcut durumu kötüleştirebileceğinden şüphe

edilen bazı sağlık sorunları aşağıda sıralanmıştır.

- Kan Beyin Bariyeri(BBB, Blood Brain Barrier) sızıntısı (Alzheimer’s, Parkinson

hastalığı, ALS; ADD /ADHD ve diğer sinirsel hastalıklar)

- Nöronların ölümü ve beyin hücrelerinin zarar görmesi

- Kalsiyum akışı

- Kalp ritim bozukluğu ve kalp durması

- Habis ve kotu huylu beyin tümörleri

- Sperm hücrelerinin zarar görmesi ve olumu

- Büyümeyi etkilemek ve olum

- Kusurlu doğum ve kısırlık

- Akustik neuroma

- Alzheimer’s (şayet Alzheimer beyinde yassı şekil gösteren küçük tanecik (plaque)

artışıyla ve nörolojik (sinirsel) verici problemlerinden ise, BBB’nin sızıntısı hastalığa

yol açmıştır.

- Bunama

- Leukemia ve Lymphoma20.

EM alanların günümüzün vebası olarak değerlendirilen kanser dahil bir çok

sağlık sorununu ortaya çıkardığından ve mevcut sorunların ilerlemesine sebep

olduğundan şüphe edilmektedir. EM alanların çalışanlar üzerindeki etkisini

incelerken öncelikle EM alanların insan vücudu ile etkileşimi ve öne çıkan sağlık

sorunları üzerinde durmak konuyu kavramak açısında daha isabetli olacaktır.

20 Çerezci, Pala, Türkkan, s.24

16

2.4.1. Sinir Sistemi Üzerindeki Etkileri

Sinir sistemi genel itibariyle canlıların içsel ve dışsal çevresini algılamasına

yol açan, bilgi elde eden ve elde edilen bilgiyi işleyen, vücut içerisinde hücreler ağı

sayesinde sinyallerin farklı bölgelere iletimini sağlayan, organların, kasların

aktivitelerini düzenleyen bir organ sistemidir. Sinir sisteminin temel taşı sinir hücresi

diğer adıyla nörondur21. Nöronlar iletimlerini 0,5 ms ile 0,5 s arasında sürelerde

20mV ile 50mV arasında değişsen aksiyon potansiyellinde pasif iletimle

yapmaktadır. Nöronlar birbirlerine bağlantılı bir şekilde sıralanır ve hücre

çekirdeğini içeren bir gövde, dendrit adı verilen çok sayıdaki uzantılar, akson olarak

adlandırılan uzun ve silindirik bir uzantı ve çoğunlukla elektriksel olarak yalıtkan bir

tabaka olan miyelin kılıf ile çevrili bir yapıdan oluşur. Aşağıdaki benzetinde de

görüleceği gibi sinir sistemi bir elektrik devresi gibi çalışmaktadır. Özellikle EM

alanlardan sinir sistemini oluşturan elektrik devresi benzer yapının nasıl etkileneceği

üzerine birçok çalışma yapılmıştır.

Şekil -6

Sinir Hücresinin Elektrik Devresine Benzetimi

Genel itibariyle EM alanların canlılar üzerindeki etkilerine dair deneyler

hayvanlar üzerinde yoğunlaşmıştır. Düşük frekanstaki EM alana maruz kalan

hayvanlarda vücut ısıları değişmeksizin farklı sonuçlar elde edilmiştir. Yapılan

çalışmalarda düşük düzeyde EM alana maruz kalan farelerin beyinlerinde

hipotalamus ve ön korteksin aktivitelerinin azaldığı gözlenmiştir. Sıçanlar üzerinde

21 http://tr.wikipedia.org/wiki/Sinir_sistemi, (Çevrimiçi), 12 Şubat 2014

17

EM alanların kan-beyin bariyerinin üzerindeki etkilerini incelemek için yapılan

çalışmada 60 dakika boyunca televizyon vericisi ile aynı frekansta olan (15mW/cm2

şiddetinde 2800MHz) EM alan uygulanmıştır. Çalışmanın sonunda beyne ağır

metallerin geçişini engelleyen ve beyni koruyan kan-beyin bariyerlerinin

geçirgenliğinin azaldığı gözlenmiştir.

Mesleki olarak düşük frekansta EM alanlar sinir gelişimi hastalıklarında

önemli bir faktör gibi görünmezken araştırmalar Alzheimer ve beyin tümörü gibi

sinir sistemi bozukluklarını oluşturduğunu göstermiştir. İsviçre’de yapılan bir kohort

çalışmasında EM alana maruz kalan demiryolu çalışanlarında löseminin 2,4 kat,

beyin tümörlerinin 5,1 kat daha fazla görüldüğü belirlenmiş, ancak beyin kanserinde

doz-yanıt ilişkisi gösterilmemiştir. Kanada’da çok merkezli yapılan bir olgu-kontrol

çalışmasında EM alana maruz kalan çalışanlarda bir beyin kanseri tipi olan

glioblastome multiforme riskinde 5,3 kat artış olduğu, ancak diğer beyin kanserleri

için bir risk artışı söz konusu olmadığı belirlenmiştir22. EM alanların etkilerinin filtre

uygulamaları ile azaltıldığı bir ortamda diabet hastalığı olanlarda şeker oranının

düştüğü, MS hastalığı nedeniyle sendeleyerek yürüyen hastanın iki hafta içinde

normal yürüyüşüne kavuştuğu gözlemlenmiştir23.

1λλ5 yılında yayınlanan bir çalışmada, 3 ayrı klinik araştırmadan elde edilen

veriler ışığında 300 Hz’den düşük EM alan maruziyetinde çalışanların Alzheimer

hastalığa yakalanma riskinin arttığı doğrultusundadır.

Kontrol grupları arsında bulunan hastaların meslekleri tasarımcı, terzi, tekstil

işçisi vb. olarak farklı EM alan seviyesinde çalışan meslek gruplarından seçilmiştir.

Orta seviyede maruz kalanlar 2-10 mG arasında ve 10mG’dan yüksek, yüksek sevide

maruz kalanlar ise 10mG ve 100mG’dan yüksek seviyede EM alana maruz kaldıkları

tespit edilmiştir. EM alan maruziyeti daha yüksek olan hastalarda Alzheimer

hastalığının 3-4 kat daha fazla görüldüğü ve sebebinin kalsiyum homeostazının

22Uğur Baysal, “Elektromanyetik Alanların Sağlık Etkilerinin Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011,s. 262 23Cahit Canbay, “Multiple Sclerosis (Ms) Hastalığının Asıl Nedeni, Yeni Kanıtlar”, Tıp Tekno 2011-Tıp Teknolojileri Ulusal Kongresi Bildirisi, Antalya 2011, s. 241

18

bozulmasına bağlı bağışıklık sistemi hücrelerinin yetersiz kalmasının nöronal

dejenerasyonu başlattığı ileri sürülmüştür24.

Türkiye’de Alzheimer hastalığının risk faktörlerini belirlemek için yapılan

toplum temelli vaka kontrol çalışmasında, 70 yaşın üzerindeki insanlar kognitif

bozukluk için incelenmiştir. Çalışmanın ikinci aşamasında kognitif bozukluk

bulunanlar ve bulunmayanların oranı nörolojik incelemeye tabi tutulmuştur. 57 adet

muhtemel Alzheimer hastası ve 127 adet kognitif bozukluğu olmayan birey nörolojik

incelemeler sonunda tespit edilmiştir. Yapılan analizler sonunda üniversite veya

kolej mezunu olan bireylerde Alzheimer hastalığının daha az görüldüğü saptanmıştır.

(oran 0.10) EM alana maruz kalanlarda (oran 4.02) ve ısınmak için elektrikli ısıtıcı

kullananlarda (oran 2.77) yüksek risk olduğu ortaya çıkmıştır. Yapılan çalışmada

sonuç olarak insanların yüksek eğitim almalarının Alzheimer riskini azalttığı, EM

alanlara işte veya evde maruz kalmalarının Alzheimer riskini ciddi derecede arttırdığı

yönündedir25.

Amerika’da 1λ50-1λ86 yılları arasında en az 6 ay elektrik enerji şirketlerinde

çalışmış 138,λ05 işçinin ölüm oranları üzerinden yapılan bir çalışmada EM alan ile

beyin kanserinin ilişkisi tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışanların manyetik alan

maruziyeti belirlenmesi bireysel çalışma geçmişleriyle vardiyalarda yapılan 2,842

EM alan ölçümlerinin ilişkilendirilmesiyle yapılmıştır. 2.656.436 işçi-yıllar

maruziyet taban alınarak 20,733 vaka tespit edilmiştir. Yapılan incelemede beyin

tümörü ile EM alan maruziyeti arsında çok açık olmasada illiyet bulunduğu tespit

edilmiştir. EM alan maruziyetinde çalışmalarda maruz kalınan microtesla alan başına

beyin kanseri olma ihtimalinin 1,λ4 oranında arttığı hesaplanmıştır.26

Yukarıda sıralanan araştırmalarda EM alan maruziyetinde çalışmanın sinir

sisteminde ve beyinde çok ciddi hasarların oluşması ihtimalini arttırdığı açık bir

şekilde görülebilmektedir. Düşük düzeyde EM alanların doku ve organların 24Sobel E, Davanipour Z, Sulkava R, Erkinjuntti T, Wikstrom J, “Occupations With Exposure To Electromagnetic Fields: A Possible Risk Factor For Alzheimer's Disease”, Httpμ//Www.Emfs.İnfo/The+Science/Abstracts/Alzheimer/, (Çevrimiçi), 01 Şubat 2014 25 Harmanci H, Emre M, Gurvit H, Bilgic B, Hanagasi H, Gurol E, Sahin H, Tinaz S. Department Of Public Health, Marmara University Medical Faculty, Istanbul University, Istanbul Medical Faculty, Istanbul, Turkey. Alzheimer Dis Assoc Disord. 2003 Jul-Sep;17(3):139-45. Risk Factors For Alzheimer Disease: A Population-Based Case-Control Study İn Istanbul, Turkey. Httpμ//Www.Emfs.İnfo/The+Science/Abstracts/Alzheimer 26 David A. Savitz, Dana P. Loomis, “Magnetic Field Exposure In Relation To Leukemia And Brain Cancer Mortality Among Electric Utility Workers”, Httpμ//Aje.Oxfordjournals.Org/Content/141/2/123.Short (Çevrimiçi), 3 Şubat 2014

19

yapısında değişiklik yaptığına dair bulgu bulunmamaktadır. Yüksek düzeyde EM

alanlara maruziyet durumunda diğer organ ve dokularda olduğu gibi sinir siteminde

de yapısal bozulmalar gözlenmektedir. Yüksek SAR değerlerinde maruziyetler söz

konusu olduğunda sinirsel aktiviteleri sağlayan nöronların faaliyetlerinde

yavaşlamalar olduğu yapılan çalışmalarda saptanmıştır.

2.4.2. Kardiyovasküler Sistem Üzerindeki Etkileri

Kalbin yapısı vücudumuzda bulunan istem dâhilindeki hareketleri yapmamızı

sağlayan çizgili kaslardan ve istem dışı hareketleri yerine getiren düz kaslardan

oluşur. Kalp kasları kendilerine mahsus özellikleriyle belli bir ritimde kasılıp

gevşeme hareketi yapmaktadır. Kalp kasları 0.2 sn ve 0.3 sn’de kasılma ve gevşeme

hareketleri arasında -λ0 mV’dan 100mV’a kadar potansiyellere çıkmaktadır. Kalbin

kasılma ve gevşeme hareketleri sırasında oluşan potansiyel farkının EM alanlardan

etkilenebileceği düşüncesi yaygın bir şekilde paylaşılmaktadır. ABD’de erkek

fizyoterapistlerin (Hamburger ve ekibi 1λ8λ) katıldığı bir e-posta anketi; kısa dalga

ve mikrodalga ışımaya oldukça yüksek maruziyetlerde; iş süresi ve tedavi sıklığı

dahil göstergeler dikkate alınmış ve 2-3 tahmini risk oranı ile, kalp hastalığında

önemli ölçüde büyük yaygınlık eğilimi olduğu görülmüştür27.

Şekil -7

Kalbin Çalışma Yapısı

27 Nedim Uçar, Elektromanyetik Alanlara Mesleki Maruziyetle İlgili Rapor, Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma Ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı, s.23

20

Kalbin hem sinirsel hem de kas yapısı olarak EM alanlara duyarlı olduğu

düşüncesinden yola çıkılarak EM alanların kalbin yapısı ve çalışma sistemi

üzerindeki etkilerini incelemek üzere birçok araştırma yapılmıştır. 1λλλ tarihli

Dünya Sağlık Örgütü raporunda elektrikli tren sürücülerinde kalp rahatsızlıkları

yaşama ihtimali daha fazla olduğuna yer verilmiştir. 1λλ3 yılında yayınlanan bir

çalışmada elektrik iletim hatlarında çalışan 27 işçinin ve 26 adet gönüllü erkeğin kalp

grafikleri yarım saat ve birkaç saat arasında değişen sürelerde kayda alınmıştır. EM

alan maruziyetinde bazı deneklerin kalp atışlarında küçük oranda yavaşlama olduğu

gözlenmiştir28. 41 adet gönüllü erkek üzerinde yapılan başka bir deneyde 3.5 kV/m

ve 4.3 kV/m arasında değişsen elektrik alan ve 1.4µT ve 6.6T arasında Manyetik akı

yoğunluğuna tabi tutulmuştur. Deneyde gönüllüler üzerinde farklı düzeylerde ve

değişik kombinasyonlarda elektrik ve manyetik alan uygulanmıştır (Düşük

Düzeyμ6kV/m, 10µT; Orta DüzeyμλkV/m, 20µT; Yüksek düzeyμ12kV/m, 30µT) .

Deney sonucunda kalbin bazı elektrik ve manyetik alan düzey ve kombinasyonlarına

diğerlerine oranla daha hassas olduğu gözlenmiştir29.

Bir başka deneyde Denekler önce 1 saat EM alan maruziyetinde bırakılmış ve

daha sonra 1 saat EM alanın dışına çıkarılmıştır sonra tekrar 1 saat daha EM alana

maruz bırakılmıştır. Sadece deneklerin elektrokardiyogram sonuçları üzerinde

yapılan değerlendirmede EM alanının kalp üzerinde herhangi bir etkisi

görülememiştir30. EM alanın kalp üzerindeki etkisinin incelenmesi üzerine birçok

çalışma olmasına rağmen literatürde maruziyet sonucu nasıl bir etkilenme olduğuna

dair yeterli bilgi yoktur31. EM alanların kalp üzerindeki etkileri üzerinde şüphe ile

yaklaşılan özellikle kalp hastası olanlar veya kalp pili kullanan çalışanlardır. ANSI

(American National Standarts Institute-Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü)

standartlarında kontrolsüz etkilenme için belirlenmiş seviyeler korunduğu sürece

vücut içine konulmuş tıbbi elektronik cihazların mobil telefon ya da baz

28 Korpinen L, Partanen J., “Influance Of 50 Hz Electric And Magnetic Fields On Extrasystoles Of Human Heart. Rev. Environ. Health”, 1994 Apr-Jun:10(2):105-12, Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pubmed/751λ354, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014 29 Graham, C., Cook, M.R., Cohen, H.D. & Gerkovıch, M.M., “Dose Response Study Of Human Exposure To 60 Hz Electric And Magnetic Fields Bioelectromagnetics”, April 1994, S. 447–463. Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pubmed/7802712, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014 30Korpinen, Partanen, A.G.E., s. 503–512. 31Onur Elmas, “50 Hz Elektromanyetik Alan Maruziyetinin Kalp Üzerine Anlık Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2007, s.11

21

istasyonlardaki antenlerinden yayılan EM dalgalardan etkilendiklerini gösteren bir

kanıt bulunmamaktadır. Ancak mobil telefon anteni doğrudan kalp pili üzerine

konulursa etkileşim olasıdır. Bu nedenle mobil telefonların kalp pili kullananlarca

göğüs cebinde taşınmaması önerilmektedir32.

2.4.3. Endokrin Sistemi Üzerindeki Etkileri

Endokrin sistemi ya da iç salgı bezleri; salgılarını, vücudun başka

bölgelerindeki hedef hücrelere ulaştırabilmek için kana veya lenfe veren bezlerin

tümüdür. Endokrin sistemi hormon adı verilen nörokimyasal hücreler sayesinde

vücudun genel faaliyetlerini düzenler. 33 Bazı hormonlar belirli organ ve sistemlerin

fonksiyonlarını düzenlerken bazıları da başka hormonların salgılanmasını

düzenlemektir. EM alanlar hormon seviyesini, hormonların etkilendiği doku ve

hücrelerin hormonal cevabının değiştiği, hormon seviyesini değiştirdiği yönünde bazı

kuşkular bulunmaktadır. Hayvanlar üzerinde yapılan bazı deneyler bu savı destekler

niteliktedir.

Sıçanlar üzerinde yapılan araştırmada EM alanların hormonlar üzerindeki

etkileri incelenmek istenmiştir. Sıçanlardan bir kısmın kontrol grubu olarak seçilmiş

kalan kısmı ise 4 hafta boyunca günde 30 dakika 1.04mW/cm2 gücünde λ00MHz

frekansında EM alana maruz tutulmuşlardır. Deneyden sonra yapılan ölçümlerde

EM alana maruz bırakılan sıçanların TSH ve testosteron hormon seviyeleri düşerken

kortizol seviyesinde önemli bir artış gözlenmiştir. Özellikle cep telefonlarının

yaydığı EM alanlar göz önüne alınarak yapılan bu çalışmada T3 ve T4 hormonlarında

bir değişikliğe rastlanmamıştır, meydana gelen nöroendokrin sistemindeki

değişikliklerin termal ve stres kaynaklı olabileceği eklenmiştir34. 1MHz frekans

üzerinde EM alanlarda çalışanlarda özellikle kadın işçilerde tiroit bezi büyümesi

gözlenmiştir. Tiroit bezi ile ilgili çalışmalarda radyoaktif iyotta artış saptanmıştır35.

32 Tübitak-Biltem, s.5 33 Http://Tr.Wikipedia.Org/Wiki/Endokrin_Sistem, (Çevrimiçi), 14 Şubat 2014 34 Gökhan Cesur, “λ00 Mhz Dalga Frekanslı Elektromanyetik Alanın Ratlarda Oluşturduğu Hormonal Değişiklikler”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2004, s.11 35 Sevinç Düzgün, “Elektromanyetik Alanların İnsan Sağlığı Üzerindeki Zararlı Etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fizik Anabilim Dalı, Yayınlanmış Y.Lisans Tezi, Adana 2009, s.39

22

Değişik frekansta ve güçte EM alanların endokrin sisteminde etkilere sebep

olduğu hayvanlar ve insanlar üzerinde yapılan gözlemlerle tespit edilmiştir. EM

alanların özellikle büyüme çağında olan genç işçiler ve hamile çalışanlar üzerinde

geri dönülemez ciddi rahatsızlıklara sebep olma ihtimali bulunmaktadır. Ancak, bu

konudaki fizyolojik ve morfolojik çalışmaların daha ileri düzeyde yapılması

gerekmektedir.

2.4.4. Elektromanyetik Alan ve Kanser İlişkisi

Yüksek düzeyde EM alana maruz kalanlar üzerinde yapılan epidemiyolojik

çalışmalar; normal halka oranla maruziyet altında çalışanların kansere yakalanma

riskinin daha yüksek olduğunu göstermiştir. ICNIRP halk sağlığı açısından EM

alanın SAR sınır değerini 1G işçiler için ise sınır değerini 2G olarak kabul

etmektedir. Amerika milli çevre sağlığı bilimleri enstitüsü (NIEHS) 0.3-0.4たT

değerinden daha büyük değerli EM alanları, muhtemel kanserojen olarak kabul edip

Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) bir birimi olan uluslararası kanser araştırmaları

ajansı (IARC) tarafından belirlenen 2B-Grubuna dâhil edilmiştir (kahve ve egzoz

gazları da aynı gruba dâhildirler)36. Özellikle yüksek gerilim hatları ve indirme

merkezlerinde çalışan ve oturanlar üzerinde yapılan araştırmalar yüksek düzeyde

maruziyetin büyük bir risk oluşturduğunu ortaya koymaktadır37. Uzun zamanlar

yüksek oranlarda maruziyete çalışan ABD donanma radar teknisyenlerinde sınırlı

olarak lenfosittik olmayan lösemide risk artışı ortaya çıktığı saptanmıştır38. Yine

ABD’de EM alanların meme kanseri üzerindeki etkisinin incelenmesi için ölüm

belgelerinde mesleklere dayanan büyük çaplı bir durum-kontrol çalışması yapılmış

ve mesleki EM alan maruziyet seviyesi veya bu ihtimal ile ilgili hiçbir eğilim

bulunmamıştır. ABD’de meme kanserli erkeklerde yapılan başka bir durum-kontrol

çalışmasında, telsiz ve iletişim alanında çalışan erkeklerde 7 vaka temelinde 2,λ

(0,8–10) kat oran bulunmuştur39.

36 Özen, Tosun, Helhel, s.221 37 Baysal, s. 263 38 Uçar, s.18 39 Uçar, s.19

23

Kuzey Tayvan’da yüksek gerilim hatlarına yakın oturan 870 lösemi, 577

beyin tümörü ve 1λ80 göğüs kanseri hastası üzerinde yapılan bir araştırmada 0,2 µT

manyetik alana maruz kalanların 0,1 µT manyetik alana maruz kalanlara oranla 1,4

kat kanser riskinin fazla olduğu görülmüştür. Aynı çalışmada manyetik alan

kaynağına 50 m’den yakın oturanların kansere yakalanma ihtimalinin 100m’den uzak

oturanlara göre 2 kat arttığı tespit edilmiştir40. Özelikle elektrik hatlarında çalışan

işçilerin beyin kanseri riskine yakalanma ihtimalini normal çalışanlara oranla 7 kat

daha fazla olduğu söylenmektedir.

Yapılan çalışmalar ve araştırmalar özellikle yüksek gerilim hatlarının

yakınında ikamet eden veya yüksek gerilim hatlarında çalışanların üzerinde

yoğunlaşmıştır. Yüksek gerilim hatlarına 100 m’lik mesafe içinde yaşayanlar

arasında löseminin daha fazla görüldüğü41, İsveç’te 16 yaşından küçük, 220 ve 440

kV arasında değişen yüksek gerilim hatlarına 300 metreden daha yakın mesafede

yaşayan çocuklarda merkezi sinir sistemi tümörü, lenfoma ve bütün çocukluk dönemi

kanser türlerinin daha fazla görüldüğü42tespit edilmiştir.

1.596.959 erkek ve 806.278 kadın üzerinde yapılan bir araştırmada tam

olarak maruziyet sonuç bağlantısı kurulamamıştır. Ancak yüksek ve orta düzey

maruziyette bütün kanser türlerinin EM alana maruziyette yaklaşık %10 oranında

arttırdığı ve erkeklerde özellikle genç çalışan erkeklerde testis kanseri ve kadınlarda

rahim ağzı kanserinin elektromanyetik alan ile ilgili olarak daha yüksek risk grubu

içerdiği tespit edilmiştir.

2.4.5. Elektromanyetik Aşırı Duyarlılık – EHS

Bilimsel literatürde “Electromagnetic Hypersensitivity” olarak adlandırılan,

Türkçe karşılığı EM Aşırı Duyarlılık olarak tanımlanan, EM alanlara hassasiyeti olan

insanlarda görülen bir tür rahatsızlık. Bazı kişiler EM alanlara diğerlerinden daha

hassastır. Bu kişilerde bilgisayar monitörlerine ve diğer elektrikle çalışan aletlere 40 Li CY, Thériault G, Lin RS. “Residential Exposure To 60-Hertz Magnetic Fields And Adult Cancers İn Taiwan.” 1997 Jan;8(1), s. 25-30, Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pmc/Articles/PMC3712018/ (Çevrimiçi), 14 Şubat 2014 41 Li CY, Thériault G, Lin RS, s. 25-30 42Feychting M, Ahlbom A., “Magnetic Fields And Cancer İn Children Residing Near Swedish High-Voltage Power Lines”, 1993 Oct 1;138(7) s. 81, Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pubmed/8213751,(Çevrimiçi), 14 Şubat 2014

24

karşı aşırı hassasiyet oluşabilir ve reaksiyonlar açığa çıkabilir. Bu reaksiyonlarμ

Boğazda kuruluk hissi, gözde problemler (ağrı ve görme bozukluğu), baş ağrısı,

alerji, yüzde kızarıklık, uykusuzluk, seslere karşı hassasiyet, işitme zorluğu,

yorgunluk şeklinde ortaya çıkabilmektedir43.

Modern çağın yeni hastalıklarından biri olarak da anılmakla birlikte, üzerinde

tam olarak bilimsel uzlaşı sağlandığı söylenemez. 20 kişi üzerinde yapılan bir

çalışmada deneklere mobil telefon radyasyonuna maruz bırakılacağı söylenmesine

rağmen ilk yarım saat herhangi bir manyetik alana maruz bırakılmamışlardır. Bu

duruma rağmen deneklerin büyük bir kısmı aşırı duyarlılık semptomlarını göstermiş,

ilk yarım saatten sonra deneklerin EM alana maruz bırakılmaları semptomlarda bir

değişikliğe sebep olmamıştır. Çalışmanın sonucunda EM aşırı duyarlılığın daha çok

psikolojik bir etki olduğu savı ortaya konulmuştur.

2.4.6. Kalıtım Üzerinde Etkileri

EM alanlarının DNA’ya hasar verecek kadar enerjisinin olmadığı konusunda

genel bir görüş hâkim olsa da, aksini iddia eden birkaç rapor bulunmaktadır. Bu

raporlar, EM alanların DNA için genotoksik olabileceğini ileri sürmektedir. Ancak,

bu konuda herhangi bir delil yoktur. Buna karşılık, birçok deneysel araştırma, EM

alanların, DNA’ya hasar verme, genetik rahatsızlıklar ve kalıtım etkilerinin

olmadığını ortaya koymaktadır44.

43 Özen, Tosun, Helhel, s.222 44 Yükseksöylemez,, s.56

25

3. ELEKTROMANYETİK ALANLARDAN KORUNMAK

İÇİN ALINACAK TEDBİRLER

Özellikle elektrikçiler, kablo döşeme işçileri, yüksek gerilim hatlarında

çalışan işçiler, öğütme, ezme makinası gibi yüksek güç tüketen makine operatörleri

vb. meslek dallarında çalışan işçilerde EM alan maruziyetinden kaynaklı

rahatsızlıklar daha sık görülmektedir. Çalışmamızın daha önceki bölümünde

değindiğimiz gibi EM alan maruziyetinin hücrenin hayati işlevleri olan membran

fonksiyonlarında, hücresel iletimlerde ve metabolizmada önemli değişikliklere neden

olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, DNA kırıkları ve kromozomlarda görülen

anormalliklere, beyin nöronlarının ölümünü de kapsayan çeşitli hücre ölümlerine,

serbest radikal oluşumunda artışa, hücresel strese ve zamansız yaşlanmaya, hafıza

kaybı, öğrenme güçlüğü gibi beyin fonksiyonlarında değişikliğe, kadınlarda üreme

sağlığı bozukluklarına, halsizlik ve baş ağrısına, uyku bozukluklarına, nörolojik

dejenerasyonlara, melatonin salgılanmasında azalmaya ve kansere neden olduğu

olabileceği saptanmıştır45. Çalışanların EM alanların muhtemel sağlık etkilerinden

korunması için çeşitli önlemler alınmalıdır.

3.1. İhtiyatlılık İlkesine Göre Hareket Etmek

İhtiyatlılık ilkesi EM alanların zararlı etkileri tam olarak bilimsel düzeyde

kesinleşmemesine rağmen bütün önlemleri eksiksiz almak olarak ifade edilebilir. Kesin

olarak zararsız olduğu ispatlanana kadar bu EM alanların zararlı olabileceği kabul

edilerek ona göre gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bir başka ifade ile; “Kanıtın yokluğu

yokluğun kanıtı değildir” ilkesinden hareketle sağlığa zararlı olmadığı kanıtlanana kadar

sağlığa zararlı etkisi varmış gibi yaklaşılması şeklinde de ifade edilmektedir46.

İşyerlerinde EM alanlara karşı alınacak önlemler ihtiyatlılık ilkesi kapsamında

değerlendirilmelidir. Öncelikle EM alanların sağlık üzerinde çok ciddi sorunlar ortaya

çıkarabileceği kabul edilmeli ve bu olumsuz sonuçların bertaraf edilmesi için gerekli

bütün önlemler alınmalıdır. 45 Arzu Fırlarer, “İşyerinde Farkında Olmadığımız Bir Riskμ Elektromanyetik Alan Maruziyeti”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi s.262 46 Baysal, s. 259

26

3.2. İşyeri ve Çevresinde Maruziyet kaynağı Olabilecek Muhtemel EM

Alanların Tespiti

EM alanların görülememesi, kokusunun olmaması duyu organlarıyla

algılanamaması buna karşın son derece yaygın çevresel bir maruziyet kaynağı olması

bu alanlardan ortaya çıkabilecek risklerin tespitini zorlaştırmaktadır. Çalışanları EM

alanlardan korumak için ilk adım mesleki risklerin ve maruziyetin değerlendirilmesi,

maruziyeti tanımlayan ölçüm verilerinin toplanması olmalıdır. Birçok durumda limit

değerlere göre maruziyeti en iyi tanımlamanın yolu uygun cihazları kullanarak ölçüm

yapmaktır. Bazı durumlarda ise doğrudan indüklenen akımı ölçmek yeterli

olabilmektedir. Çalışma ortamındaki en pratik yaklaşım ortamdaki elektrik ve

manyetik alan şiddetini ölçmektir47. İşyerlerinde EM alanların olumsuz etkilerinden

çalışanları korumak için öncelikle işyerlerinin, eklentilerinin ve özellikle çalışma

mahallerinin EM alan maruziyet seviyeleri belirlenmelidir.

EM alan maruziyetine yönelik yapılan ölçümler kapsamında çalışma yerleri

ölçüm değerleri yüksek çıkan noktalardan mümkün olduğu kadar güvenli mesafede

seçilmelidir. EM alan kaynaklarının etrafı ekranlama, kalkanlama vb. yöntemler ile

kısmen de olsa sınırlanabilir ama belirli periyotlar ile ölçümler yapılmalı ve riskli

bölgeler kontrol altında tutulmalıdır. Ekranlama, kalkanlama vb. materyallerin

topraklaması uygun şekilde yapılmalı ve herhangi bir kazaya mahal vermeyecek

şekilde yapılmış olduğundan emin olunmalıdır. Yeni teknoloji, cihaz veya üretim

yöntemi kullanıldığında EM alan maruziyetinin durumu tekrar hesaplanmalı veya

ölçülmelidir.

3.3. İzin Verilen EM Alan Sınır Değerlerine Dikkat Edilmesi

İşyerlerinde yapılan işte, üretim sürecinde veya yönteminde çok farklı

frekanslarda EM alan üreten araç, gereç, ekipman veya sistemlerin bulunduğu göz

önünde bulundurulursa, çalışanların maruz kaldığı tehlike daha rahat idrak edilebilir.

Yapılacak çalışmalarda öncelikle ulusal ve uluslararası sınır değerleri göz önünde

47 Baysal, s. 262

27

bulundurulmalı ve işyerinin EM alan seviyesi bu sınır değerlerinin altına düşürmek

için genel olarak mühendislik ve idari kontroller, eğitim ve bilgi verilmesi, toplu ve

kişisel koruma önlemler, tıbbi gözlemler vb. gerekli önlemler alınmalıdır48.

3.3.1. Uluslararası Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri

Son yıllarda yapılan çalışmalar EM alanların elektriksel olarak uyarılabilen

hücreler üzerinde ve yüksek frekansta termal etkilere tepki veren hücrelerde bazı

olumsuz etkilerinin olduğu konusunda hemfikir olmasına rağmen düşük frekanslarda

uzun vadeli etkileri üzerinde tam bir fikir birliği bulunmamaktadır. Özellikle EM

alanların çeşitli kanser türleri, Alzheimer, kalp rahatsızlıkları gibi çağımızın önemli

sağlık sorunları üzerindeki etkisi halen tartışılmaktadır. Bu durum Ulusal ve

uluslararası standartların genel manasıyla EM alanların ısıl etkileri üzerinde

yoğunlaşmasına sebep olmuştur.

WHO, ICNIRP, IARC vb. bağımsız kuruluşlar EM alanların halk sağlığı ve

çalışanlar üzerindeki etkilerini uzun süredir incelemektedirler. Yapılan çalışmalar

çerçevesinde çeşitli bağımsız kuruluşlarca halk sağlığı ve çalışanlar için bazı sınır

değerleri belirlenmiştir. ICNIRP tarafından 1λλ8 yılında yayınlanan iyonize olmayan

Elektromanyetik Alanların sınırlandırılması ile ilgili tavsiye kararlarında (Guidelines

For Limiting Exposure To Time-Varying Electric, Magnetic, And Electromagnetic

Fields) insan vücudunun sıcaklığını 1 C0 arttırabilecek EM güç soğrulması taban

alınmıştır. Çalışanlar için EM alan sınır değerleri tespit edilirken insan vücudunun

sıcaklığını 1 C0 arttırabilecek alt değer hesaplanmış ve 1/10’nu sınır değer olarak

kabul edilmiştir.

Teorik olarak hesaplamalar 4W/kg SAR değerinin insan vücudunda sıcaklığı

1 C0 arttırabildiğini ortaya koymaktadır. Çalışanlar için 10 kat güvenlik payı

bırakıldığından dolayı “4/10 W/kg=0,4 W/kg” SAR değeri sınır değeri

bulunmaktadır49. İşyerlerinde SAR değerinin ölçülebilmesi olanaksız olduğundan

dolayı sınır değer olarak kullanılan SAR değeri baz alınarak daha kolay ölçülebilir

değerler belirlenmiştir. Aşağıdaki tabloda ICNIRP’nın çalışanlar için kabul ettiği

mesleki maruziyet sınır değerleri görülmektedir. 48 ICNIRP, 514 49 Güler, Çetin, Özdemir, Uçar, s.42

28

Tablo- 2

Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Sınır Değerleri

Mesleki

Maruziyet Frekansı

Baş ve Boyun Akım

yoğunluğu (mA/m²)

Tüm vücut ortalaması

SAR (W/kg)

Sınırlı SAR (Baş ve boyun) SAR

(W/kg)

Sınırlı SAR Kol ve ayak

(W/kg)

1 Hz’e kadar 40 - - -

1-4 Hz 40/f - - -

4 Hz- 1kHz 10 - - -

1-100 kHz f/100 - - -

100 kHz-10MHz

f/100 0,4 10 20

10 MHz- 10 GHz

- 0,4 10 20

Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.509

Yukarıdaki tabloda maruziyet limit değerleri kardiyovasküler ve merkezi sinir

sistemi üzerindeki etkileri önlemek için, 1 Hz’e kadar zaman değişkenli alanlarındaki

akım yoğunluğu için, 1 Hz ve 10 MHz arasında maruziyet limit değerleri, merkezi

sinir sistemi fonksiyonları üzerindeki etkileri önlemek için, 100 kHz ve 10 GHz

arasında SAR’da maruziyet limit değerleri, tüm vücut ısı baskısını ve dokuların lokal

olarak aşırı ısınmasını önlemek için sağlanmıştır. 100 kHz ila 10 MHz aralığında

akım yoğunluğu ve SAR’ın her ikisinde, maruziyet limit değerleri için sağlanmıştır.

10 GHz ve 300 GHz arasında güç yoğunluğunda maruziyet limit değeri, vücut

yüzeyine yakın dokuda aşırı ısınmayı önlemek için sağlanmıştır50.

İşyerlerinde genellikle EM alan kaynağı olarak elektrikle çalışan ekipmanlar

ve iletim hatları görülmektedir. Ülkemizde elektrik iletimi ve dağıtımı 50 Hz

frekansında yapılmaktadır. WHO ve ICNIRP’nin kabul ettiği EM alanların çalışanlar

üzerindeki etkilerinin temel sınırı olarak 10 mA/m² değeri kabul edilmiştir. Sınır

değeri halk sağlığı için daha düşük olarak (2mA/m²; Halk sağlığı için sınır değeri 50

kat güvenlik seviyesi alınarak belirlenir) kabul edilmiştir. Temel sınırlamaların

sağlanıp sağlanmadığı kontrol edilmesi için ölçülebilir bazı referans değerleri

kullanılmaktadır. İşyerinde ölçülen veyahut hesaplanan değerlerin referans 50ICNIRP,s.509

29

değerlerinin altında olması, işyerinin EM alan maruziyeti açısından sınır değerlerinin

altında ve güvenli olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki tabloda kabul edilen referans

değerleri görülmektedir. Tablo -3

Çalışanlar İçin ICNIRP’nin Kabul Ettiği Referans Değerleri

Mesleki Maruziyet Frekans

E-alan şiddeti (V/m)

H-alan şiddeti (A/m)

B-Manyetik akı

(たT)

Eşdeğer düzlem dalga

güç yoğunluğu Seq (W/m2)

0-1 Hz - 1.63x105 2x105 -

1-8 Hz 20,000 1.63x105/f2 2x105/f2 -

8-25 Hz 20,000 2x104/f 2x104/f -

0,025-0,8 kHz 500/f 20/f 25/f -

0,82-65 kHz 610 24.4 30.7 -

0,065-1 MHz 610 1.6/f 2.0/f -

1-10 MHz 610/f 1.6/f 2.0/f -

10-400 MHz 61 0.16 0.2 10

400-2 000 MHz

3f1/2 0.008f1/2 0.01f1/2 f/40

2-300 GHz 137 0.36 0.45 50

Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.511 * Eşdeğer düzlem dalga güç yoğunluğu (Seq): Elektromanyetik dalganın hareket doğrultusuna dik, birim alana düşen ve Watt/m2 olarak ifade edilen güç miktarı * Manyetik alan şiddeti (H): Uzayın herhangi bir noktasında bir manyetik alan içinde bulunan ve manyetik akı yoğunluğu ile tanımlanan, Amper/metre olarak ifade edilen vektörel bir büyüklüğü, * Manyetik akı yoğunluğu (B): Herhangi bir birim alandan geçen ve Tesla olarak ifade edilen manyetik akı miktarı.

İşyerlerinde referans değerleri aşıldığı takdirde gerekli önlemler alınmalı ve

işyerlerinde ölçülen veya hesaplanan EM alan maruziyeti sınır değerleri aşması

engellenmelidir.

Avrupa parlamentosu tarafından 2004 yılında çıkarılan 2004/40/CE nolu

direktif çerçevesinde çeşitli mesleki sınır değerleri belirlenmiştir (On The Minimum

Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks

Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive ). 2004/40/CE nolu

direktif çalışanları EM alanların etkilerinden korumak için gerekli minimum sağlık

ve güvenlik önlemlerini içermekte ve kanun hükmünde olmayıp birlik üyesi ülkeler

30

için tavsiye niteliğindedir. AB üyesi ülkeler içerisinde tam olarak bir uygulama

birliği bulunmamaktadır. Birlik üyesi ülkeler genel itibariyle 2004/40/CE nolu

direktifi yerel mevzuatlarına kısmen veya tamamen uygulamışlardır. 2004/40/CE

nolu direktif sınır değerleri olarak ICNIRP’nin tespit ettiği değerleri benimsemiştir.

2004/40/CE sayılı direktifi tablo 2 de (ICNIRP’nin belirlediği referans değerleri)

belirtilen eylem değerleri aşıldığında teknik veya organizasyonel önlemler alınması

gerektiğini belirtmektedir51.

3.3.2. Ulusal Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri

Ülkemizde yerel mevzuatımızda EM alan sınır değerleri TSE’nin çıkarmış

olduğu TS ENV 50166-1 “İnsanların Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması -

Yüksek Frekanslar (10 kHz-300 GHz)” ve “TS ENV 50166-2 (İnsanların

Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması - Düşük Frekanslar (0Hz-10 kHz)”

standartlarında, Çevre ve Orman Bakanlığının İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun

Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması

Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmeliğinde ve Bilgi Teknolojileri ve İletişim

Kurumunun Elektronik Haberleşme Cihazlarına Güvenlik Sertifikası

Düzenlenmesine İlişkin Yönetmeliğinde yer almaktadır.

TSE’nin standartlarında mesleki maruziyet için ve halk sağlığı için ayrı ayrı

sınır ve referans değerleri, ölçüm metotları, ölçüm yapılırken dikkat edilecek

hususlar, EM alan ölçüm ve hesaplama yöntemleri, temel korunma, maruziyeti

azaltma yöntemleri vb. konulara değinilmiştir. Aşağıda TSE’nın standartlarında

belirtilen sınır değerlere yer verilmiştir.

51 Directive 2004/40/Ec Of The European Parliament And Of The Council Of 29 April 2004, On The Minimum Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive, Article5/2

31

Tablo- 4

Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri

Frekans (f, Hz)

Manyetik Alan

0-0.1 2 T

0.1-0.23 1.4 T

0.23-1 320 / f Mt

1-4 320 / f 2 mT

4-1500 80 / f mT

Standartlar değişmeyen manyetik alan olarak çalışanın tüm vücudunu

etkileyen sınır değeri 2T olarak alınmıştır. Tablo- 5

Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri

Türkiye EM alanlar konusunda 2004/40/CE sayılı AB direktifini

uygulamaktadır. Ülkemizde Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu ICNIRP

limitlerinin en üst seviyesine göre belirlediği limitleri 21.04.2011 Tarih ve 27312

Sayılı Resmi Gazetede “Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan

Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit

Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü ve Denetimi Hakkında Yönetmelik” te

yayınlamıştır. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu yönetmeliğinde ortamın

toplamı için olan sınır değerler ile tek bir cihaz için olan sınır değerler birbirinden

ayrılmıştır ve ortamın toplamı için olan sınır değerin %25’i alınarak tek bir cihaz için

olan sınır değer belirlenmiştir52.

52 Çerezci, Pala, Türkkan, s.17

Frekans (Hz)

Elektrik Alanı

(kV/m)

Zaman (saat)

0-0,1 42 t< 112/E

0,1-50 30 t < 80/E

50-150 1500/f t < 80/E

150-1500 1500/f

1500-10000 1

32

Tablo -6

Elektronik Haberleşme Cihazları için 10 kHz-60 TGHz frekans Bantlarındaki Elektrik

ve Manyetik Alanlar için Limit Değerleri

Frekans Bandı

(MHz)

E-Elektrik alan Şiddeti

(V/m)

H- Manyetik alan Şiddeti (A/m)

(A/m)

B- Manyetik Akı Yoğunluğu (μT)

(µT)

Eşdeğer Düzlem Dalga Güç Yoğunluğu

(W/m2) Tek

cihaz limit değer

Ortam Tek cihaz için limit değer

Ortam limitdeğeri

Tek cihaz için

Ortam limit

değeri

Tek cihaz için limit

değeri

Ortamın toplam limit

değeri

0.01-

0.15

22 87 1.3 5 1.5 6.25 - - W/m2

0.15-1 22 87 0.18/f 0.73/f 0.23/f 0.92/f - -

1-10 22/f1/2 87/f1/2 0.18/f 0.73/f 0.23/f 0.92/f - -

10-400 7 28 0.02 0.073 0.023 0.092 0.125 2

400-

2000

0.341

f1/2

0.375

f1/2

0.000

9 f1/2

0.0037 f1/2 0.001

f1/2

0.0046

f1/2

f/3200 f/200

2000-

60000

15 61 0.04 0.16 0.05 0.2 0.625 10

Kaynak:Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu, Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik, Madde:16

Yönetmeliklerde “Güvenlik Mesafesi" hesaplamaları yapılarak sabit

telekomünikasyon cihaz ve sistemlerinin çevresindeki güvenli alanlar belirlenmiştir.

Bu mesafenin anlamı, güvenlik mesafesinden sonra elektik ve manyetik alan

şiddetlerinin kuramsal olarak hesaplanabileceği anten ve dalga boyu ilişkisine göre

“uzak alan” bölgesini anlatmak içindir. Bir başka deyişle güvenlik mesafesi dışındaki

bölgede elektrik ve manyetik alanlar formüllerle az hata ile hesaplanabilir ancak

güvenlik mesafesi içindeki bölgede (yakın alanda) hesaplama çok kolay değildir ve

elektrik ve manyetik alan şiddetlerinin ne olduğu kolayca belirlenemeyebilir53.

53 Baysal, s. 259

33

Tablo- 7

0-Hz-300 GHz Frekans Bantlarındaki Elektrik, Manyetik ve Elektromanyetik Alanlar için Limit Değerleri

Mesleki Maruziyet Frekans

E-alan şiddeti (V/m)

H-alan şiddeti (A/m)

B-Manyetik akı

(たT)

Eşdeğer düzlem dalga

güç yoğunluğu Seq (W/m2)

0-1 Hz - 3.2x104 4x104 -

1-8 Hz 10,000 3.2x104/f2 4x104/f2 -

8-25 Hz 10,000 4x103/f 5x103/f -

0,025-0,8 kHz 250/f 4/f 5/f -

0,8-3 kHz 250/f 5 6.25 -

3-150 kHz 87 5 6.25 -

0.15-1 MHz 87 0.73/f 0.92/f

1-10 MHz 87/f1/2 0.73/f 0.92/f -

10-400 MHz 28 0.073 0.092 2

400-2 000 MHz

1.375f1/2 0.0037f1/2 0.046f1/2 f/200

2-300 GHz 61 0.16 0.20 10

Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik, Madde:15 Ek-1

Bu sınırlamaların yanında yine BTK’nın çıkarmış olduğu Sınai, Bilimsel Ve

Tıbbi (SBT) Cihazlar Yönetmeliği bulunmaktadır. Yönetmelik, sanayi, bilim ve tıp

alanında kullanılan elektronik cihazların imali, ithali ve yurt içinde kullanılması

hususları yanında, yaydığı EM alanı sınırlayıcı ve kullanıcıların korunması ile ilgili

bazı hükümler içermektedir. Bu kapsamda; sanayi, bilimsel ve tıbbi cihazlar, tıbbi

diyatermi cihazları, sanayi ısıtma cihazları, regüleli RF ark kaynakları, ultrasonik

cihazlar ve mikrodalga fırınları bulunmaktadır. Söz konusu yönetmelikte belirtilen

RF frekansları ve sınırlamalar, halk veya mesleki maruziyet temelinde olmayıp,

komşu sistemlere enterferansı önleyici limitler temelindedir. Ancak bu şekli ile de

haliyle insan sağlığı açısından olası olumsuz etkiler sınırlandırılmış olmaktadır54.

54 Uçar, s.

34

Tablo- 8

SBT Cihazları İçin Tahsis Edilen Frekanslar

Frekans Bandı Merkez Freknası

6765-6795 kHz 6780 kHz

13553-13567 kHz 13560 kHz

26957-27283 kHz 27120 kHz

40.66-40.70 MHz 40.68 MHz

433.05-434.79 MHz 433.92 MHz

2400-2500 MHz 2450 MHz

5725- 5875 MHz 5800 MHz

24-24.25 GHz 24.125 GHz

61-61.50 GHz 61.25 GHz

122-123 GHz 122.5 GHz

244-246 GHz 245 GHz

Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi (Sbt) Cihazlar Yönetmeliği, Madde 6 * SBT (Sınai, bilimsel ve tıbbi) cihazlarıμ Sanayi, bilim ve tıp alanlarında veya enerjinin elektromanyetik yoldan aktarıldığı benzer alanlarda kullanılan ve haberleşme maksadı taşımaksızın radyo frekans enerjisini yerinde üreten ve/veya kullanan cihazları ifade etmektedir.

3.4. EM Alan Maruziyetinin Sınırlandırılması

EM alanların etkilerinden çalışanların korunması için öncelikle işyerinin ve

çalışanların EM alan maruziyetleri ölçülmeli veya hesaplanmalıdır. Elde edilen

veriler ışığında ve sınır değerleri göz önüne bulundurularak gerekli çeşitli önlemler

alınmalıdır. EM alan sınır değerleri geçildiği zaman öncelikle mühendislik

kontrolleri kapsamında müsaade edilen seviyeye çekilebilecek cihazların emisyonları

güvenlik önlemleri, kısıtlamalar ve benzer sağlığı koruyucu mekanizmalar ile

sınırlandırılır55.

Teknik ve mühendislik önlemlerinin yeterli olmadığı veya ek önlem gerektiği

durumlarda organizasyonel, çalışma şekli ve yöntemine yönelik, kişisel koruyucu vb.

önlemler alınmalıdır.

55 ICNIRP, s. 514

35

3.4.1. Teknik ve Mühendislik Önlemler

İşyeri ve çevresinde yapılan EM alan ölçüm ve hesaplamaları sonucunda

çalışanlar için yüksek maruziyet riski oluşturan noktalar belirlenmelidir. Teknik

imkânlar ve teknoloji elverdiği çerçevede maruziyet riskleri ortadan kaldırılmalı,

kullanılan ekipmaların, cihazların, aletlerin veya sistemlerin EM alan emisyonlarının

sınır değerleri aşmayacak şekilde seçilmeli ve belirli aralıklarla ölçümleri

yapılmalıdır.

EM alanların sınırlandırılması için alınacak teknik ve mühendislik önlemlerde

aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;

EM alan maruziyetinin süresi, frekans spektrumu, seviyesi,

Standartlarda ve mevzuatta izin verilen sınır değerleri,

Özellikle belirli risk grubunda bulunan çalışanların sağlık ve güvenlikleri

üzerindeki etkileri,

EM alanların dolaylı etkileri;

-Elektronik medikal ekipmanlar ve teçhizatlar ile etkileşimi (özellikle kalp

pilleri vb.)

-3mT değerinden fazla manyetik akı yoğunluğuna sahip alanlarda

ferromanyetik cisimlerin kontrolsüz hareket riski

-Elektronik patlayıcı ateşleyiciler ile etkileşimi

-İndüksiyon alanları, kontak akımları veya kıvılcım boşalmaları ile yanıcı

malzemenin tutuşması sonucu ortaya çıkan yangın ve patlamalar

EM alan maruziyetini azaltmak için tasarlanan alternatif ekipmanlar,

Yayınlanmış kaynaklardan ve sağlık gözetimlerden elde edilen veriler,

Çoklu maruziyet kaynakları,

Aynı zamanda birden fazla farklı frekansta EM alan maruziyeti56

56 Directive 2004/40, Article 4/5

36

3.4.2. Kalkanlama vb. Teknik Önlemler

İşyerindeki veya işyeri çevresindeki ekipmanlardan, donanımlardan veya

iletim hatlarından kaynaklanan çeşitli önlemler ile azaltılamayan EM alan

maruziyetleri kalkanlama yöntemleri ile sınırlandırılabilir. Öncelikle doğru yapılacak

bir ortam ölçümü ile çalışma mahallerinin EM alan maruziyeti tespit edilmelidir.

Ortam ölçüm raporu doğrultusunda ilk olarak özel risk grupları göz önünde

bulundurularak (gebe bayanlar, kalp hastaları, genç çalışanlar vs.) uygun metot ve

malzeme seçimi yapılır, uygulama tekniği belirlenir ve kalkanlama yönteminin

verimliliği değerlendirilir.

Uygulanacak olan kalkanlama yöntemi koruma gerektiren alana ve etkilediği

çalışanlara göre seçilir. Bazı durumlarda kalkanlama kumaşları ile yapılan bölgesel

korumalar yeterliyken bazı durumlarda kalkanlama boyası kullanılabilir.

Şekil -8

Kalkanlama Boyası Ve Gebe Çalışanlar İçin Hamiye Kıyafeti

Uygulanacak olan kalkanlama yöntemleri elektrik ile temas riski durumuna,

malzemenin esnekliğine (hamile bayanlar için kumaş şeklinde, çam, kapı vb. yerler

için siyah film ve boya gibi), kullanılacak malzemenin çalışanlar üzerinde alerjik

etkilerine, EM alan etkisine (kalkanlama kumaşları EM alanları yansıtırken

kalkanlama yapı malzemeleri EM alanları yutmaktadır), kullanılacağı çalışma

mahalleri ve uygulama şekline göre seçilmelidir.57

57 httpμ//emkoruma.com/ (çevrimiçi), 17 Şubat 2014

37

3.4.3. Ekipman ve Cihazlara Yönelik Önlemler

Çalışanların kullandıkları, etrafında bulundukları ekipman, cihaz veya

sistemlerin EM alan emisyonunu azaltacak önlemler alınmalıdır. EM alan

maruziyetinin ekipman ve cihazlara yönelik önlemler ile sınırlandırılması sırasında

aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;

Kullanılan ekipmanların kesinlikle CE belgesinin olmasına dikkat edilmeli ve

en az EM alan emisyonu yapan ekipmanlar seçilmeli,58

Kullanılmayan ekipmanlar kapalı konumda bulundurulmalı mümkünse

kapalıyken fişleri şebekeden ayrılmalı,

Bilgisayar, televizyon, monitörler gibi ekranlı araçlar çok yakın mesafeden

kullanılmamalı, ekranlı araçların özellikle arka kısımlarından EM alan

emisyonu yüksek olduğu bilinmektedir bundan dolayı ekranlı araçların arka

tarafları ile çalışanlar arasında en az 1.5 m mesafe olmalı veya ekranlı

araçların arka kısımları kullanılmayan bir alana çevrilmeli,

Ekipmanı kullanan veya çevresinde bulunan çalışanlar EM alan

maruziyetinde kalmayacak veya en az düzeyde kalacak şekilde nasıl

çalışabileceği konusunda bilgi ve talimat verilmeli gerekli düzenlemeler

yapılmalı,59

Çalışma merkezindeki görünür ışık dışındaki tüm radyasyonların sağlığa

zarar vermeyecek düzeylerde olması için gerekli önlemler alınmalıdır60.

3.4.4. Organizasyonel Önlemler

İşyerine bağlı çalışılan alanlar, çalışanların girip çıkılabileceği bina, tesis vb.

ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve

mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler çalışanların EM alan

maruziyetinde bırakmayacak veya bu maruziyeti en az düzeyde tutacak şekilde

planlanır. Özellikle işçilerin yoğun olarak veya uzun sürelerde bulunduğu ofis,

atölye, yatakhane, yemekhane vb. yerlerin düzenlemelerinde ve yerleşkelerinde özel 58 Directive 2004/40, Article 5/2-b 59 Centers for Disease Control and Prevention, http://www.cdc.gov/niosh/docs/96-12λ/ (Çevrimiçi), 1 Mart 2014 60Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, EK-I/ Madde 2-e

38

politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanların durumu göz önünde

bulundurularak gerekli organizasyonlar yapılmalıdır61.

İşyerinde yer değiştirmeksizin uzun sürelerle çalışma yapılan bölümler için

özel önlemler alınmalıdır.

Bazı önlemler şöyle sıralanabilir;

Ofis gibi sürekli bir noktada durarak yapılan çalışmalarda kablosuz erişim

noktalarından, antenlerden, yüksek güç çeken iş ekipmanlarından vb. EM

alan kaynaklarından yeteri kadar uzak mesafede çalışılmalı,

Özel politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanlar mümkün

olduğu kadar EM alana uzak yerlerde çalıştırılmalı,

Prizler, uzatma kabloları vb. EM alan kaynakları çalışanlardan uzak

noktalarda tesis edilmeli,

Düşük tavanlı odalarda ve sürekli kullandığınız mekânlarda tasarruflu

ampuller veya düşük gerilimli halojen ampuller kullanılmamalı,

Elektrik tesisatının duvar içinden geçen linyelere veya yeraltından geçen

hatlara dikkat edilerek bir çalışma planı hazırlanmalı62,

İşyerlerinde dielektrik ısıtma, indüksiyon ısıtma, trafolar, iletim hatları,

plazma deşarj vb. unsurlar özellikle hastanelerde Diyatermi ve Hipertermi

gibi EM alanlar kullanılarak yapılan tedaviler, RF Ablasyon ve RF Telemetri

gibi izleme ve uygulama metotları bunların yanında MRG, Röntgen gibi

görüntüleme cihazları gibi EM alan yayan ekipmanlar göz önünde

bulundurularak en az maruziyete sebep olacak şekilde planlamalar

yapılmalıdır.

İşyerleri baz istasyonları, yüksek gerilim hatları vb. EM alan yayan

kaynakların mümkün olduğunca etki mesafesinden uzak yerlere kurulmalıdır.

3.4.5. Çalışma Şekli ve Yöntemine Yönelik Önlemler

Yapılan ölçümler veya hesaplamalar sonunda EM alan maruziyeti sınır

değerlerinin üzerinde ise aşağıda sıralanan önlemler ile EM alan maruziyeti

sınırlandırılır;

61 Directive 2004/40, Article 5/2-c 62 Çerezci, Pala, Türkkan, s.41

39

EM alan emisyonu yüksek olan ekipmanlar, tesis ve yöntemler teknik

imkanlar ve çalışma şekli elverdiği ölçüde ikame yöntemi kullanılarak EM

alan emisyonu daha az olanlar ile değiştirilmeli,

EM alan maruziyeti yüksek olan işler mümkün olan en az sayıda işçi ile

yapılmalı,

İşçilerin EM alan maruziyet süreleri en düşük düzeyde tutulmalı63,

Çalışanlara EM alanların etkileri, sağlık açısından zararları, alması gereken

tedbirleri içeren bilgi ve talimatlar verilmeli,

Yetkisiz personelin EM alan kaynakları çevresinde bulunmaması sağlanmalı,

aralıklı ortam EM alan ölçümü yapılmalı,

Biyolojik izlem güçtür, ancak olası hastalıklar, yakınmalar ile erken tanı

sağlanabilir, ciddi sıkıntıları olduğunu söyleyen EM alan maruziyetin

çalışanlar için detaylı sağlık taraması yapılmalı,64

İdari kontroller, işitilebilen ve görülebilir uyarmalar ve erişimde sınırlamalar

olarak mühendislik kontrolleriyle bağlantılı kullanılmalı,65

Kişisel koruyucu donanım kullanmak gibi koruyucu önlemler bazı

durumlarda kullanışlı olsalar da işçilerin güvenliğini sağlamak için son

başvurulacak yöntem olmalıdır. Öncelik mümkün olduğu kadar mühendislik

ve yönetimsel çözümler içeren toplu koruma önlemlerine verilmeli,66

Yüksek EM alan şiddetinin ölçüldüğü alanlara ve ilgili birimlerin girişlerine

aşağıda gösterilen “iyonlaştırıcı olmayan radyasyon” veya duruma göre

Radyoaktif madde işareti, asılmalıdır.

Şekil -9

İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon ve Radyoaktif madde İşareti67

63 Directive 2004/40, Article5/2 64 Baysal, s. 262 65 ICNIRP, 514 66 ICNIRP, 515 67 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sağlık Ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği, Ek-2/3.2

40

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Günümüz çalışma yaşamından EM alan kaynaklarını tamamen çıkarma

seçeneğimiz yoktur. Elektrik modern yaşamın ve çalışma hayatının vazgeçilmez bir

parçası olmuştur. Eğer EM alanları çalışma hayatının dışarısına çıkaramıyorsak

bununla yaşamayı öğrenmeliyiz. Alınacak önlemlerin seçilmesi ve uygulanması

elektrik enerjisinin faydalarını mümkün olduğu kadar kısıtlamamalıdır. Elektrik

enerjisinin çalışma hayatına sunduğu imkânlar kesinlikle çok fazladır ama EM alan

maruziyet sınırlarına dikkat edilerek bu imkanlar kullanılmalıdır. Unutulmamalıdır

ki; ilaç ile zehiri birbirinden ayıranın kullanılan doz miktarıdır. EM alan emisyonu

yapan ekipmanlar, araçlar ve gereçler maksimum seviyede verimle kullanılmalı ama

çalışanların sağlığını bozacak EM alan seviyesi geçilmemelidir.

Mevcut sınır değerleri EM alanların sadece ısıl etkileri göz önüne alınıp

belirli bir güvenlik payı bırakılarak belirlenmiştir. EM alanın düşük frekanslarda

canlılar üzerindeki ısıl olmayan etkileri her ne kadar kesinleşmiş olmasa da sınır

değerleri belirlenirken dikkate alınmalıdır. EM alanların çalışanlar üzerinde ısıl

olmayan etkileri ile ilgili çok daha ciddi araştırmalar ve incelemeler yapılmalıdır.

Elde edilecek sonuçlar kapsamında bilinçli önlemler alınmalıdır. Mevcut durumda

EM alanların etkilerinden çalışanların korunabilmesi için ihtiyatlılık ilkesi

kapsamında EM alanların zararlı olduğu kabul edilip bütün önlemler alınmalıdır.

İşyerinde öncelikle EM alan ölçümü yapılmalı ve sınır değerleri göz önünde

bulundurularak risk değerlendirmesi hazırlanmalıdır. Çalışanlara işyerinde

karşılaşabileceği EM alan riskleri, koruyucu ve önleyici tedbirler, EM alanın sağlık

üzerindeki etkileri vb. konular hakkında eğitim ve bilgi verilmelidir. EM alanların

özellikle ısıl olmayan etkilerinin çok ciddi sağlık sorunlarına sebep olabileceği

düşünülürse işe giriş ve periyodik muayenelerin yapılması, gereğinde hastalık

dönüşü ve işe başlama muayenelerin yapılması, ortaya çıkabilecek sağlık

sorunlarından korunmada ve erken tanı açısından ne kadar önemli olduğu daha iyi

anlaşılacaktır. Gerekli ölçümler ve hesaplamalar yapıldıktan sonra çalışanların EM

alan maruziyeti sınır değerlerinin üzerinde tespit edilirse teknik, mühendislik

önlemler, kalkanlama, yansıtma vb teknik önlemler, ekipman ve cihazlara yönelik

önlemler, organizasyonale önlemler, çalışma şekli ve yöntemine yönelik önlemler

alınarak EM alan maruziyeti sınırlandırılmalıdır.

41

KAYNAKÇA

Avrupa Komisyonu Topluluk Araştırması: Sağlık ve Elektromanyetik Alanlar, s.3,(çevrimiçi),www.tgm.gov.tr/tuketici/emd/avkomsaveEMFbro.doc, 15 Ocak 2014

BAYSAL, Uğur “Elektromanyetik Alanların Sağlık Etkilerinin

Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011,s. 258-261

BOZBIYIK, Arif; ÖZDEMİR, Çağlar; HANCI, I. Hamit

“Radyasyon Yaralanmaları ve Korunma Yöntemleri”, Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, Ciltμ 11, Sayıμ 7,Ankara, 2002, s.272-274

CANBAY, Cahit “Multiple Sclerosis (MS) hastalığının asıl nedeni, yeni

kanıtlar”, Tıp Tekno 2011-Tıp Teknolojileri Ulusal Kongresi Bildirisi, Antalya 2011

CESUR, Gökhan “λ00 MHz dalga frekanslı elektromanyetik alanın ratlarda

oluşturduğu hormonal değişiklikler”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2004

ÇEREZCİ, Osman; PALA, Kayıhan; TÜRKKAN, Alpaslan

Elektromanyetik Alan Ve Sağlık Etkileri, Bursa Nilüfer Belediyesi, Bursa, Mayıs 2012

David A. Savitz, Dana P. Loomis,

“Magnetic Field Exposure in Relation to Leukemia and Brain Cancer Mortality among Electric Utility Workers”, http://aje.oxfordjournals.org/content/141/2/123.short (çevrimiçi), 3 Şubat 2014

DİNÇER, Hasan “Elektriksel Alanlar ve Canlılara Etkiler” Elektrik

mühendisliği Dergisi, 435. sayı, Ocak 200λ s.45-51 DÜZGÜN, Sevinç “Elektromanyetik alanların insan sağlığı üzerindeki zararlı

etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fizik Anabilim Dalı, Yayınlanmış Y.lisans Tezi, Adana 2009

42

ELHASOĞLU, Demet

“Elektromanyetik Ki rlil iğin Zararlı Etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2008, Adana

ELMAS, Onur “50 Hz Elektromanyetik Alan Maruziyetinin Kalp Üzerine

Anlık Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2007

emkoruma.com httpμ//emkoruma.com/ (çevrimiçi), 17 Şubat 2014

Feychting M, Ahlbom A.,

“Magnetic fields and cancer in children residing near Swedish high-voltage power lines”, 1993 Oct 1;138(7)s. 81, httpμ//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8213751,(Çevrimiçi), 14 Şubat 2014

FIRLARER, Arzu “İşyerinde Farkında Olmadığımız Bir Riskμ Elektromanyetik

Alan Maruziyeti”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi s.262-264

GÜLER, Çağatay; ÇOBANOĞLU, Zakir

Elektromanyetik Radyasyon, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi Noμ32, I. Baskı,1λλ4, Ankara,s.17, http://ekutuphane.sagem.gov.tr / kitaplar/elektromanyetik _radyasyon.pdf (Çevrimiçi) 02 Şubat 2013

GÜLER,İnan; ÇETİN, Tamer; ÖZDEMİR; UÇAR, A.Rıza Nedim

Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Aralık, 2010

G M J Van Leeuwen, J J W Lagendijk, B J A M Van Leersum

“Calculation Of Change In Brain Temperatures Due To Exposureto A Mobile Phone”, journal of Microwaves and Optoelectronics, Vol: 6, No:1, Haziran 2007, s.320-321, http://www.cpdee.ufmg.br/~jramirez/publicacoes/p2007-3.pdf (Çevrimiçi),12 Şubat 2014

Graham, C., Cook, M.R., Cohen, H.D. & Gerkovıch, M.M.,

“Dose Response Study Of Human Exposure To 60 Hz Electric And Magnetic Fields. Bioelectromagnetics”, April 1994, s. 447–463. httpμ//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7802712, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014

Harmanci H, Emre M, Gurvit H, Bilgic B, Hanagasi H,

Department of Public Health, Marmara University Medical Faculty, Istanbul University, Istanbul Medical Faculty, Istanbul, Turkey. Alzheimer Dis Assoc Disord. 2003 Jul-

43

Gurol E, Sahin H, Tinaz S.

Sep;17(3):139-45. Risk factors for Alzheimer disease: a population-based case-control study in Istanbul, Turkey. http://www.emfs.info/The+Science/abstracts/Alzheimer

Korpinen L, Partanen J.,

“Influance of 50 Hz Electric and Magnetic Fields on Extrasystoles of Human Heart. Rev. Environ. Health”, 1λλ4 Apr-Jun:10(2):105-12, httpμ//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/751λ354, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014

Li CY, Thériault G, Lin RS.

“Residential exposure to 60-Hertz magnetic fields and adult cancers in Taiwan.” 1997 Jan;8(1), s. 25-30., http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3712018/ (Çevrimiçi), 14 Şubat 2014

ÖNEN S.

Radyasyon Biyofiziği, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayını, 1993

ÖZEN, Şükrü; KÖYLÜ, Halis

“ Hücresel Telefon Frekanslı Elektromanyetik Radyasyon Soğurulması Araştırmaları İçin İnsan Beyin Dokusu Fantom Modeli” ,Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Sayıμ18, Çiltμ2 2005, s.1λ3-200

ÖZEN, Şükrü; TOSUN, Pınar; HELHEL, Deniz Selçuk

“Acil Çağrı Merkezlerinde Elektromanyetik Alan Seviyeleri ve Mesleki Maruz Kalmanın Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011, s.221-224

SEVGİ, Levent “Çevremizdeki Elektrik ve Manyetik Alanlar” Endüstriyel

& Otomasyon, Şubat 2005 Sobel E, Davanipour Z, Sulkava R, Erkinjuntti T, Wikstrom J,

“Occupations with exposure to electromagnetic fields: a possible risk factor for Alzheimer's disease”, http://www.emfs.info/The+Science/abstracts/Alzheimer/, (Çevrimiçi), 01 Şubat 2014

YÜKSEKSÖYLEMEZ, Mehmet

“Radyofrekanslı Elektromanyetik Alanların İnsan Dokularına Etkileri Üzerine Bir İnceleme” Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, Temmuz 2005,

tr.wikipedia.org http://tr.wikipedia.org/wiki/Sinir_sistemi, (Çevrimiçi), 12

Şubat 2014 UÇAR, Nedim Elektromanyetik Alanlara Mesleki Maruziyetle İlgili

Rapor, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı

44

ICNIRP Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998

Directive 2004/40/Ec Of The European Parliament And Of The Council Of 29 April 2004

On The Minimum Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive

TMMO Elektrik Mühendisleri Odası

Elektromanyetik Alanların Etkileri, İzmir

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Sağlık Ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği

Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu

Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi (Sbt) Cihazlar Yönetmeliği

Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu

Elektronik Haberleşme Cihazlarından KaynaklananElektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik

Çevre ve Orman Bakanlığı

İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik

TSEμ Türkiye Standartları Enstitüsü

TS ENV 50166-1 ve TS ENV 50166-2

Tübitak-Biltem Elektromanyetik Dalgalar Ve İnsan Sağlığı Sıkça Sorulan

Sorular Ve Yanıtları, 2001