BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N!! ll Aprel (Nisan) 2009

94 Vüqar QARADAGLI

Vüqar Qaradağii (Baki Döv/et Universiteti)

Tamam Hessanın ereb dili sarnitlerinin tasnifi problemine özel baxışı

erab dilinin fonetik sisteminin saciyyavi xüsusiyyati onun olduqca sart sarnitlar sistemina (konsonantizma) malik olmasıdır. Adati üzra, arab dili sarnitleri altı prinsip asasında tasnif olunur:

1. Ses tellarinin iştirakma göre; 2. emala gelme yerina (faal va qeyri-faal danışıq üzvlarinin vaziy-

yatina) göre; 3. emala gelme üsuluna göre; 4. Küy va tonun iştirakma göre; 5. incalaşma-qalınlaşmaya göre; 6. Yumşaq damağın vaziyyatina göre. Qeyd olunmalıdır ki, Tamam Hassanarab dili sarnitlerini nazardan

keçirarak bir çox arab va Qarb dilçilarindan farqli olaraq arab alifbası (hamza daxil olmaqla) sarnitleri ila kifayatlanmir va arab edebi dilinde, lahcalarda iştirak eden al ava 1 O samiti da tasnifina daxil edir:

1. [z, ğ, z] samitlarindan qabaq gelen sa"itsiz [f] samiti. Bu möv­qeda gelen sarnit [v] olaraq qeyda alınır: misallar [zavzafatun, ruvğun,

lavzun]; 2. burunlaşma ila teleffüz olunan nazal [m]: [m], masalan [hum

fihe xalidüna]; 3. [§., ~. ?.] samitlarindan qabaq gelen saitsiz [n] samiti: [ri],

masalan [mariş_ürun, 'iri~erun, mari?.ümun]; 4. [?.] sarnitinin bazi lahcalarda (xüsusan, misir lahcasinda) ~

sarnitinin emfatik korrelyatı kimi deyil, [z] sarnitinin arab edebi dilinda olmayan, yalnız lahcalarda işlenan emfatik korrelyatı: [z], masalan [zafarun];

5. [t, d, z, s, ş, d., tl samitlarindan qabaq gelen saitsiz [n] samiti: [0], masalan ['an taküna, 'indarasa, 'inzilija'un, 'insenun, 'inşafun,

mand.üdun, mintagatun];

T?mam H assanın Brob dili samit/orinin tosnifi problemina özal baxışı 95

6. [ğ] samitinden qabaq gelen saitsiz (suriya lahcasinde işlenen) [ş] samiti: [j], maselen [mejğülun];

7. [c, ş, y] samitlerinden qabaq gelen saitsiz [n] samiti: [n],

maselen [men cedde, 'inşirat:ıun, 'en yeküne]; 8. [c] samiti müxtelif laheelerde ferqli teleffüz olunur, maselen bir

lehcede (81cezair) [j], digerinde ise [q] kimi teleffüz olunur: [q],

maselen [qemilun]; 9. [k] samitinden qabaq gelen saitsiz [n] samiti: [IJ], maselen

['ir)kerun]; 10. [g] samitinden qabaq gelen saitsiz [n] samiti: [Q], maselen

[meggülun].

Ses tellerinin iştirakma göre Ternam Hessan elave qoşduğu on sarnitinin hamısını cingiltilere

aid ederek onların ümumi sayını qebul olunmuş 15 sarnitden 25-e

çatdırmışdır: [b, c, j, d, ~. r, z, :2:, d .. ?, ', ğ, q, 1, m, m, n, n, ri, n, r), Q, v,

h, Vf, y]. Kar sarnitlerde ferqli baxış yoxdur: [', t, .§., t:ı, x, s, ş, ş, t. f, g, k].

arnele gelme yerine göre 38 ere b sam it seslerini nezerden keçirerek T. Hessan maxreelerine

k:.Jt=.....- articulations) göre onları 10 qrupa ayırır:

1. ':?~ı ~_;:..Jı (bi-labial) - Qoşadodaq samitleri: [b, m, \o/]; 2. ~ü.uı~l ':?~ı ~.;:..Jı (labio-dental) - Dodaq-diş samitleri: [f, v, m];

3. ~ü.uı~ı ~.;:..Jı (dental) - Dişarası samitleri: [§., ~. ?, ri]; 4. t:?Jillı ~ü.uı~ı ~.;:..Jı (denti-alveolar) Dilönü-diş samitleri: [t, d, z, s,

Ş, d" t. :2:, n]; 5. t:?Jillı ~_;:..Jı (alveolar) Dilönü-yuvaq samitleri: [r, 1, n]; 6. ':?.Jwı ~.;:..Jı (..;:yü\ı - palatalization) Dilortası-sert damaq samitle­

ri: [c, ş, y, j, n]; 7. ~ı ~.;:..Jı (~ı- velar articulation; L9\.,ıb')lı- velarization) Dilar-

xası-yumşaq damaq samitleri: [x, ğ, k, q, r)];

8. ':?~ı ~_;:..Jı (uvalar) Dilçek sarnitleri [g, g]; 9. ~ı ~.;:..Jı (~ı- pharyngalization) Boğaz sarnitleri [t:ı, '];

10. ':?~ı ~.;:..Jı (glottal) Udlaq sarnitleri [',h].

96 Vüqar QARADAGLI

Maraqlıdır ki, T.Hessan ibn ei-Cezerinin1 on yeddi mexrec2 ayırd etdiyine göre bu işe bir qeder çaş-başlıq getirdiyinde günahlandırır. Lakin unutmaq lazım deyil ki, ibn ei-Cezeri ziyade detallaşmaya getse de, neticede on yeddi mexrec müqabilinde sesleri doqquz qrupda

cem edir: 1) ağız boşluğu, yaxud hava sesleri; 2) boğaz (udlaq) ses­

leri; 3) iki dilçek sesi; 4) damaq sesleri; 5) süzgün sesler; 6) diş (ön­sert damaq) sesleri; 7) diş sesleri (apikal sesler); 8) dişarası, yaxud

yuvaq sesleri; 9) dodaq sesleri, yaxud labial sesler.

Qeyd olunan 17 mexrec aşağıdakılardır: 1) ağız boşluğu- uzun­luq bildiren 'al-'a/if ı, 'at-waw J ve 'al-ya' 9 -nin mexrecidir; bu harflerle

işare olunan sesiere - [a], [ü], [~ - ağız boşluğu sesleri ('al-l)urüf 'al­caı:vfiyya), yaxud hava [axını] sesleri ('al-l)urüf 'al-hawa'iyya) deyilir; 2)

boğazın en uzaq (aşağı, udlaq) hissesi ('agşa 'a/-l)a/g)- 'al-hamza ~ [1 ve 'al-ha' o [h] seslerinin mexrecidir; 3) boğazın orta hissesi (wasat

'a/-l)a/g)- 'a/-'ayn t [1 ve 'al-l)a' ı: [/J] seslerinin mexrecidir; 4) boğazın ağıza çatan qabaq hissesi ('adna 'al-l)alg 'ila 'a/-famm) - 'al-ğayn t [ğ] ve 'a/-xa' t [x] seslerinin mexrecidir; ('al-hamza [1, 'al-ha' [h], 'a/-'ayn [1, 'al-l)a' [h], 'a/-ğayn [ğ] ve 'a/-xa' [x] seslerine boğaz (udlaq-boğaz) sesleri ('al-l)urüf 'al-l)algiyya) deyilir.) 5) dilin boğaza yaxın arxa hisse­

si va damağın hernin hissenin üstünde olan hissesi ('agşa 'al-/isan

mimma ya/T 'al-l)alg wa ma fawgahu min 'al-l)anak) - 'al-gaf ı..9 [g] sesi­nin maxrecidir; 6) dilin arxa hissesinde 'a/-gaf [g] sesinin mexrecinden

bir az aşağı [saha], dilin kanarı (qırağı, qurtaracağı) ve damağın bir

1 ~__ıi.JI .ı.;.1. .~1 U....J-J U! J<:. U!~ U!~ U! ~_}.!.iJI _ı;l u.-ıJI ~ •ı.,>_;j.;JI Lı!)

(.U"' 27 '1985 ,;; yl.öll .u.ı,ııu.ıı ~->" J

ebu ebdündhman ;ıl-X;ılil ibn ehm;ıd ibn emr ibn T;ımim ;ıl-Farahidinin (;ıl-Fürhudinin) (?-791) başçılıq etdiyi v;ı İbn ;ıl-C;ız:ırinin t;ır;ıfdar olduğu t;ıdqiqatçılar qrupu ;ır;ıb dili s;ısl;ırinin I 7 m;ıx:r;ıcini mü;ıyy;ınl:ışdirir. B ura ( ş;ırti olaraq: İbn ;ıl-C;ız;ırinin qrupuna) öıünd:ın başqa M;ıkki ibn ebu Talib X;ımmuş ;ıl-Qeysi ;ıl-end;ılüsi (966-1045), ebul­Qasim ;ıl-XÜZ;ıli (?-?), 8bul-H;ıs;ın Ş;ırih (?-?) v;ı b. daxildirl;ır.

2 <} y.ı!i .~1 U.....J:! U! J<:. U!~ U!~ U! ~_}.!.iJI _ı;l ı.).!.lll ~ •ı.,>_;j.;JI Lı!)

!201-199 .U"' •1992 <WJ.):!! •uali....a.:JI •ış4 U!) !202-199 - 1 <W\-'/ <oyl.öli •d.?.- ._Fll wl~l_;ll

.349-347 .U"' •1998 •wJ.>.!! •c-1~1 ~ <}C""I~I C"-1'"Cyt ~.ı:ı-Ji

Tamanı H assanın Brab dili sanıit/arinin tasnifi problemina özal baxışı 97

hissesi - 'al-kaf ~ [k] sesinin mexrecidir; ('al-gaf [g] ve 'al-kaf [k] ses­

lerine dilçek sarnitleri ('al-f:ıarfan 'al-lahaıyiwan - iki dilçek sesi (sa­

miti)) deyilir.) 7) dilin orta hissesinden [başlayaraq] onunla damağın orta hissesinedek (min ı.yasat 'al-/isan beynahu ıya beyna ıyasat 'al­

l)anak) - 'a!-cTm IZ [c], 'aş-şTn J:ı [ş] ve (uzunluq bildirmeyen) 'al-ya' ı.; [y] seslerinin mexrecidir; 8) dilin kanarından (ucundan) başlayıb, daha

çox sağ, qismen de sol azı dişierecan [olan saha] (min 'aı.yıyal l)affa

'al-/isan ıya ma ya!Thi min 'al-'acJ.ras min 'a/-canib 'a/-eysar 'ind 'al­

'akş_ar ı.ya min 'a/-'eyman 'ind 'a/-'aga/1) - 'acJ.-cJ.ad u.:::ı [d] sesinin mexrecidir; ('a!-cTm [c], 'aş-şTn [ş], (uzunluq bildirmeyen) 'al-ya' [y] ve

'acJ.-cJ.ad [d.] seslerine damaq sesleri ('al-l)uraf 'aş-şacariwa - damaq (dil), sesleri) deyilir.) 9) dilin ucuna yaxın yerinden (kenarından,

qırağından) qurtaracağınadek olan saha ile damağın onun davamı

olan üst hissesi (min l)affa 'al-/isan min 'adnaha 'ila muntaha taratih ıya ma beynaha ıya beynma ya!Th min 'al-banak 'al-'a'fa)- 'al-lam J [~ sesinin mexrecidir; 10) dilin kanarından (ucundan) başlayıb onunla

üst kesici dişiere yaxın, [~ sesinin maxrednden bir az aşağıda [olan saha] (min taraf 'al-/isan beynahu ıya beynama faı.ygaş_-ş_anaya 'asfa/

'al-lam qalilan) - 'an-nan 0 [n] sesinin mexrecidir; 11) 'an-nan [n] sesinin maxrednden başlayıb, dilin ucu ile üst kesici dişlerden yuxa­

rıda (uzaqda) [olan saha] (min maxrac 'an-nan min taraf 'al-/isan bey­nah ı.ya beynma faıyg 'aş_-ş_anaya 'al-'u/ya)- 'ar-ra' .J [r] sesinin mex­

recidir; ('al-lam[~. 'an-nan [n] ve 'ar-ra' [lj seslerine süzgün sesler ('al­

l)uraf 'a?_-f.a/giwa) deyilir.) 12) dilin ucu ile üst kesici dişierin kökle­

rinden (diblerinden) başlayıb, damağadek [olan saha] (min taraf 'al-li­san ıya 'uşa! 'aş_-ş_anaya 'al- 'u/ya muşa "idan 'ila ci ha 'al-bana k) - 'at­

ta' <.::J [tJ., .'ad-dal ..ı [dJ ve 'at-ta' .6 [ft seslerinin mexrecidir; (Bu sesiere diş (öndamaq) sesleri ('al-l)uraf 'an-nit'iwa) deyilir.) 13) dilin ucu ile alt

kesici dişierin nisbeten (azacıq) yuxarı hissesi arasında [olan saha] (min beyn taraf 'al-/isan fuıyeyg 'aş_-ş_anaya 'as-suf/a)- 'aş-şad 1..1-"' [ş],

'as-s/n U" [s] ve 'az-zay J [z] seslerinin mexrecidir; (Bu sesiere fıt ses­

leri (l)uraf 'aş-şafii), yaxud diş sesleri ('a!-f:ıuruf 'al-'asaliwa - diş ses­leri; kesici diş sesleri, apikal sesler) deyilir.) 14) dilin kanarı (ucu) ile

üst kesici dişierin arası (min beyn taraf 'al-/isan ıya 'atr af 'aş_-ş_anaya 'al-'u/ya) - 'a?-?a' .ı:. [z], 'a?_-f.a/ J [61 ve 'aş_-ş_a' ..:ı [§.] seslerinin mexre-

Tamam H assanın 8rab dili samit/arinin tasniji problemina özal baxzşz 99

axması neticesinde lateral [1], burun boşluğundan süzülmesi ile [m] ve

[n] arnele gelir. Belelikle, ereb dilinde üç süzülen sarnit var: [1], [m] ve

[n]; 3) titrek. Teleffüzü zamanı faal danışıq üzvünün qeyri-feal danışıq

üzvü ile manee bir neçe defaya aradan qaldırılaraq titrek [r] samiti arnele gelir;

4) yarımkiplaşan (kipleşen-novlu, affrikat). iki (biri- kipleşen, dige­

ri- novlu) samitin birleşmesinden alınan ses yarımkiplaşan (kipleşen­novlu, affrikat) adlanır. 8reb dilinde bir yarımkiplaşan var: [c].

Novlu samitlerin teleffüz seciyyesi faal danışıq üzvünün qeyri-feal ile yaxınlaşması neticesinde yaranan novda hava axınının novun ke­

narlarııııa sürtünerek arnele getirdiyi küydür.

Nov sarnitleri novun formasına göre yumru ( dairevi) ve yastı (el­lipsvari) olur. Yumru nov sarnitleri teleffüz edilerken nov köndelen ke­

sikde dairevi forma alır. Bu [s], [z], [ş] ve [W] samitlerin teleffüzüne

aiddir. Diger nov sarnitle-ri yastınavlu hesab olunur: [§], [b]. [x], ~. [ş],

[?], ['], [ğ], [fj, [h], [y].

T.Hessan ise, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ereb dili sarnitlerini

alametleri baxımından nezerden keçirir ve Xelil ibn 8hmd, Sibeveyhi,

es-Süyuti ve ibn Cinniden uzağa getmeyib4 aşağıdakı kimi tasnif edir.

T.Hessan sarnitleri güclülük-zeiflik alametlerine göre dörd qrupa

ayırır:

1. Jl~ ..:..ıı_,....,ı (güclü samitler): [b, t, d, d .. t, çı, q, k, '];

2. r._,:...J ..:..ıı_,....,ı (zeif samitler) : [§.,~.b. x, z, z, s, ş, j, ş,?.', ğ, f, h, v]; 3. ~yı ..:ı_,...., (mürekkeb samit): [c];

4 . .U.....Ji.o ..:..ıı_,....,ı (orta samitler) : [r, 1, m, m, n, n. ri, fı, IJ, Q, w. y]. Bu qrupa daxil olan [r] sarnitine T.Hessan elave olaraq titrek sifetini

(l:?).fo), dilin yanlarından süzülen [1] sarnitine (ı,ş+i4-) lateral sifetini maxsus edib.

4 ~~_,..,.....~i !.l)o"' 256 ·~YI UJyill ... ::.ıl o i _;;ll~~~ OfoJ U:ı:ı:U ı} c.,.w:h.JI •uW.C. c..llll J-!i ·~U!) .lJ-"'46- 1 •2000 <WJJ.l! 'r.LıSll ul_;;ll J.ı:i_ji W ı} ..}1)1 •u\,;WI ~~~ ~1

cidir; (Bu saslara digaras~ saslar, yaxud yuvaq saslari ('al-huriif 'al-li- sawiyya) deyilir.) 15) agagi dodaqla ust kasici diglarin arasl (min bafn - 'a?-gafa 'as-sufl3 wa 'afr 8f 'as-sanSy3 'a/-'ulyZi) - 'a/-fa' [q sasinin maxracidir; 16) dodaqlarln arasl (mimm8 beyn 'ag-gafateyn - iki do- dagin aras~) - (uzunluq bildirmayan) 'a/-w8w 3 [w], 'a/-ba' TI [b] va 'al- mrm [m] saslarinin maxracidir; ('al-fa' [fl, (uzunluq bildirmayan) 'al- w8w [w], 'a/-beJ [&] va 'a/-mrm [m] saslarina dodaq saslari, yaxud la- bial saslar ('al-huriif 'a2-gafawiyya) deyilir.) 17) burun boglugu ('al- xeygom) - 'an-niin ;r [n] va 'a/-mh ,= [m] sonor saslarinin maxracidir.

amala galma iisuluna giira arab dili samitlari talaffuzunda yaranan maneanin xarakterina uy-

gun olaraq iki qrupa bolunur. T.Hassan da samitlari iki qrupa bolur, la- kin bunu maneanin xarakter kimi saciyyalandirmayarak (kiplagan va novlu olaraq adland~rmlr) samitiarin alamatlari (QL - correlations) ki- mi qabul edir.

Talaffuzunda tam manea - kiplagma usulu ila - amala galan samit- lar kiplagan adlanir. Kiplagan samitlar siraslna partlayan ['I, [b], [t], [dl, [dl, [t], [q], [k], suzulan [I], [m], [n], titrak [r] va yarrmkiplagan (kiplagan- novlu, affrikat) [c] aiddir. Belalikla arab dilinda on uq kiplagan samit

var: [I], lb1, it]? i c l 1 Cd1, Lr1, Id], [t], [B]! fkIl [']I Lml1 In]' Talaffuzunda yarimglq manea - novdan k e ~ m a usulu ila - am

galan samitlar novlu adlanlr. grab dilinda on beg novlu samit var:

[hl, PIl llj El, [sl, [$Il [sll [zl, ['I, [91, M I PIl [MI [YI. Kiplagan samitlarin talaffuz saciyyasi faal danlgiq uzvunun qeyri

faal va yaxud bagqa faal danigrq uzvu ila kiplagmasindadir. Samiti talaffuzu maneani tamamila aradan qaldirmadan mumkun deyil. Kip lagmanin aradan qalxmaslna, bagqa sozla rekursiya marhalasina ra arab dili samitlari dord nova ayr~llr:

1) partlayan. Bu halda manea ani olaraq aqlaraq, sanki partla bag verir. arab dilinda sakkiz partlayan samit var: ['I, [b], [t], [dl, [

[tl, Cq1, Ilk]; 2) suzulan. Bu halda hava axrnlnln maneani aradan qaldlr~b a

va burun boglugundan tadricla suzulmasi bag verir. Hava axin1 maneani aradan qaldlnb agiz boglugundan dilin yanlar~ndan suzulu

Kuy va tonun iqtirak~na gora amala galmasinda ton va kuyun igtirakindan as111 olaraq samitlar

kuylu va tonlu olmaqla iki qrupa ayrrllr. Bela ki, tonun ustunluyu (dov- ru raqs) olan samitlar sonor, kuyun ton uzarinda ustiinluyu (qeyri-dov- ru raqs) olan samitlar isa kuylu adlanrr. arab dilinda altr sonor: [I], [m], [n], [r], [w], [y] va iyirmi iki kuylu samit var: ['I, [t], [b], [Sl, [c], [h], [x], [dl, IZI, PI, PI, [$I, [$I, [dl, It], [zl, Sl, [gl, [fl, [ql, [kl, [hl. Bu meyardan qxrg edarak T.Hassan samitlari tasnif etmayib.

incala~ma-qal~nla~maya gora Bazi arab dili samitlari ozlarina maxsus alamatlara malikdir. h a -

lagma, qalrnlagma, veryarlagma alamatlari bazi arab dili samitlarina malik olaraq onlarrn muayyan daracada farqliliyina gatirib qxarlr. in- calagma alamati dilin orta hissasinin sart damaga dogru qalxmasr ila kasb olunur. Bu alamatla [c], [s], [k] va [I] samitlari se~ilir. Dilin orta hissasinin yumgaq damaga dogru qalxmasr 1x1, [g] va [q] samitlarina qalrnlagma, dilin arxa hissasinin yumgaq damaga dogru qalxmas~ [s], [dl, [t], va [z] emfatik samitlarina velyarlagma gatirir. Qalan samitlar orta hesab olunur: ['I, [bl, PI, El, [hl, [dl, El, [rl, [zl, [gl, [I], [fl, [ml, [nl, Chi, [YJI va [YI.

Samitlar emfatik-qeyri-emfatik baximrndan dord cut amala gatirir:

[sl - [sit [dl - [dl, [tl - [tll kl - [zl. T.Hassan arab dili samitlarini bu baxrmdan tasnif edarak onlarr sa-

daca emfatik-qeyri emfatik baxr mrndan yanagmr gdrr. Emfatik samitlari +, qeyri-emfatiklari isa 49 adlandrraraq onlarr iki qrupa ayrrmrgdlr. Qeyd olunmalrdrr ki, orta [r, I, m, n, w, y] va inca [I] samitlarini, habela ijzunun alava etdiyi b, II, ii, n, rj, Q] samitlari isa tamamila he$ bir qrupa aid etmayib:

1. + (qalrn): [z, s, d., t, z] 2. &P (inca): [b, t, S, c, j, h, x, d, z, z, s, 9, g, ', f, 8, q, k, h, v, '1

Yum~aq damag~n vaziyyatina gora Yumgaq damagrn vaziyatina gora samitlar iki qrupa bolunur. Bu-

rada asas masala hava axrnrnrn agrz, yaxud burun bo~lugundan gal-

Tcmıam H<7ssanm Br<7b dili samitl<7rinin t<7snifi problenıin<7 öz<7l ba:aşı 101

mesi ile bağlıdır. Bela ki, yumşaq damaq yuxara qalxmış veziyyetde

burun boşluğuna yolu bağlayır ve hava axını ağız boşluğuna keçerek

ağız sarnitlerini arnele getirir: ['], [b], [t], [§], [c], [b], [x], [d], gj, [r], [z],

[s], [ş], [ş], [d], [t], [?], ['], [ğ], [f], [q], [k], [1], [h], [W] ve [y]. Yumşaq da­

maq aşağa enmiş veziyyetde hava axınının bir hissesini burun boşlu­

ğuna ötürerek burun sarnitlerini arnele getirir. 8reb dilinde iki burun

samiti var: [m, n]. Bu qrupa T.Hessan nun ve mim-in modifıkasiyaları­

nı da elave edib: [m, n. ri, n, 1), Q]

T.Hassana göra arab samidarinin tasnificadvali

Samitliırin sifatlari 1

Orta sarnitlar Müı·aldcab sarnit Zaif sarnitlar Güclü sarnitlar

Cingiltili Kar Cingiltili Kar Cingiltili ~ ı-1

~ ~ ~ ~ ~ Ql "' t"" '< r,.:ı '< r,.:ı '< r,.:ı '< r,.:ı ı:!. ::ı ~ ~ ll> ::ı. 13 ::ı. 13 ::ı. 13 ::ı. 13 ~ 9 ~ :::;- S' ~ ~ ~ ~ ~ ~ tb ~ "' "' ll> '"1 13 - 13 - 13 - 13 -"' - ~ "' ..... ::ı: ..... ::ı: ..... ::ı: ...., ::ı: 13 - "' ~ "' ~ "' ~ "' ~ ~ ~ ~ ~ ~ w m b Qoşadodaq

m f v Dodaq-diş

ii ı! z z Dişarası

n s s z i t t d d Dilönü-diş

n r I Dilönü-yuvaq

Dilortası-sart y ıi c ş j

damaq

Dilaı-xası.-yum şaq 1) X ğ k q

damaq

~ q Dilçak

h ' Boğaz .

h ' Udlaq ı - ---- .ı.__ _ı___ ---- ···---- ------- - - -----------------------

...... o t-...:ı

>: J5: ~

·~ ~

@'

Tanıanı H assanın Brab dili samit/arinin tasnifi problemina özal baxışı 103

Qeyd etmek isterdik ki, Tamam Hessanın ereb dili samitlerine nöqteyi-nezeri canlı ereb dili ile sıx bağlıdır. Bela ki, tedqiqatçının ver­diyi tasnif ile diger dilçilerin ereb dili samitlerine verdikleri bu ve ya di­ger tasnifinden ferqi ondadır ki, o, ereb elifbasının ehate etdiyi (hem­ze daxil olmaqla) samitlerle kifayetlenmir ve ereb edebi dilinde, habe­le laheelerde seslenen sarnitleri de öz tasnifine elave etmişdir. Fikri­mizce, T.Hessanın canlı ereb seslerine "qulaq verib" onları ümumi ereb dili sarnitleri kontekstinde tasnif etmesi olduqca meqsedyönlüdür ve ereb dili sesleri haqqında dolğun tesevvürün formalaşmasına xid­met edir.

Oco6bıVı B3r11~A TaMaM XaccaHa Ha npo6ııeMy KJ1aCCLtt4>1.'1KaL!LttLtt apa6CKLttX COrJlaCHbıX

B CTaTbe paccMaTpLttsaeTc~ oco6eHHOCTb Ltı opLttrLttHaııbHOCTb

nOAXOAa TaMaMa XaccaHa, OTJ1Ltt4aiOL.l.\eroc~ CBOLttM HOBaTOpCKLttM nOAXOAOM KO MHOrLttM np06J1eMaM apa6CKOrO ~3bıKa, Ha npo6ııeMy KJ1aCCLttcpLt!KaL!LttLtt apa6CKLttX COrııaCHbıX. ÜTMe4aeTC~

ı..ıeııecoo6pa3HOCTb Ltı noııe3HOCTb y4LttTbısaHLtt~ 3By4all.\LttX s «6bıTo­soVı» pa3rOBOpHOVi apa6CKOVi pe4Ltt «}J(Lt!BbıX» 3BYKOB npLtt OÔL4eVi Lt!X KJ1aCCLttcpLttKaL!LttLtt.

104 Vüqar QARADAGLI

6debiyyat

,~.lll u....~ c;: ı)c. c;:~ c;:~ ıY. ~~~ _j:~l ü:ı.lll ~ 'ı$.J..?.-ll ıY.l'

.(..)-"> 27 ,1985 ,ôyı.WI ,~1..6.11 ~Y'J üiı.foJI ~ .~.lll u....~ c;: ı)c. c;:~ c;:~ ıY. ~~~ _j:ll ü:ı.lll ~ 'ı$.J..?.-ll ıY.! '\'

.202-199-1 ,ı.::.ı\~ ,ôyı.Wi ,,jl_j;. .~1 ı.::.ılylj9ll ı) _foli 1

.201-199 .(..)-"> ,1992 ,ı.::.ıJ..»! ,(.).dıL..::.:...II y \:;5; CJ~ ~1 Y.j '~ ıY.) i

'~~':il LJj~ ,ı.::.ılylj9ll.ll_,.;, Oj"?-j ~ı) ~1 'LJ~ ~1 Y.i '~ ıY..I o

.(..)-'>256 .349-347 .U"" '1998 ,ı.::.ıJ..»! 'C"I_,JI c.o.;ı. Cy.t ı) Ç:"l~l ~ 'ı):>~i i

.75 .(..)-"> ,1990 ,öyı.WI ,w1 ı)~~ c;:Au.. ,ı:.;~.....:.::.. r-w v ,ı.::.ıJ..»! 'r.tfo.ll ı:.;T_jll ı..}jjjl ~ı) ı)l_,ll 'LJ\.:kJI ~WJI ~1 .l,ıc. ..ı_,....... ..ı..ı.:..i A

.(..)-"> 46 - 1 ,2000