Emilija Pui:
Makam
Kao bogata kulturoloka sredina, sa velikim brojem uticaja sa
Istoka i Zapada, muzika tradicija Balkana je moda i nesvesno
poprimila razliite uticaje istone, odnosno azijske sredine. Ovi
uticaji se odnose na razliite vrste tipinih melodijskih ritmikih
obrazaca i naina izvoenja. Moemo tvrditi da je ovo jedan vid
akulturacije koji je znatno uticao i koji jo uvek utie na
oblikovanje melodijskog niza muzike Balkana koju su negovali
muslimani. Ovaj melodijski obrazac naziva se Makam.
Makam je naziv za tonski obrazac, tonsku lestvicu i posebno
oblikovanje, odnosno improvizovanje napeva koje je karakteristino
za istone islamske zajednice. Makam je melodijski model koga
karakteriu specifini tonalni odnosi i motivi koji pripadaju jednoj
tradiciji. Ovaj model je veoma znaajan za oblikovanje muzike
islamskih naroda. U svakom islamskom narodu on ima svoj naziv.
Tako, na primer, kod Arapa i Turaka naziv ovog melodijskog obrasca
je makam, kod musilimana Bosni i Hercegovini je naziv mekam, dok je
u Uzbekistanu i Tadihistanu naziv makom. Uglavnom je koren rei
isti, samo se vre odreene slovne promene u zavisnosti od
zemlje.
Nemaki muzikolog Idelshon je prouavao arapsku muziku i
zahvaljujui njemu probueno je interesovanje za istraivanje makama.
Prilikom sopstvenih istraivanja, Idelshon je ustanovio prvobitno
znaenje rei. Makam je u poetku oznaavao podijum, pozornicu na kojoj
su pesnici, pevai stajali za vreme izlaganja pred kalifom. Onda je
oznaka prela sa mesta na samu stvar koja se iznosi. Stavovi ostalih
naunika su veoma raznovrsni i razliiti. Neki od njih tvrde da makam
oznaava tonsku lestvicu ili posebno oblikovan napev, a neki tvrde
da je makam razvijeno vokalno ili vokalno-instrumentalno delo,
gradske profesionalne umetnosti koje se odlikuje odreenim
improvizacijama. Mada postoje tvrdnje koje povezuju oba stava. Na
primer, godine 1977. Habib Hasan Touma u knjizi Arapska muzika (Ia
musique arabe) tvrdi da je makam muzika ili instrumentalna forma
bazirana na razliitim notnim serijama iji je proces razvijanja
jednistven u muzikoj arapskoj klasinoj umetnosti. U daljem tekstu
navodi da je forma izgraena prema principu improvizacije i da je
zastupljena i u svetovnoj i u religioznoj muzici. Prema internet
stranici Arabic maqam, makam jeste melodijski obrazac zastupljen u
bogatom vokalno, odnosno vokalno-instrumenalnom stvaralatvu arapske
ozbiljne muzike, stoga izloene stavove naunika moemo povezati i
tumaiti paralalno.
Kada analiziramo makam kao tonski obrazac, posebnu lestivicu ili
napev u odreenoj melodiji primetiemo odreene slinosti sa
vizantijskim osmoglasnikom i najpoznatijim indijskim napevom,
ragom. Kao i rage i napevi iz osmoglasnike, makam ima 12 glavnih
napeva, drugaije nazivanih oevi i 13 manje znaajnih pod nazivom
sinovi. Ovakva postavka klasifikacije i hijerarhije makama moe biti
u vezi sa odnosima u porodici. Samim tim, smatra se da se na ovaj
nain iskazuje i odreeno potovanje prema makamu. Kurt Saksa, glavnim
i sporednim makamima daje odreena imena. Prema ovom autoru, makam
rast jeste naziv za glavni napev. On zapoinje na tonikom, odnosno
poetnim tonom lestivice napeva. Melodija napeva je umerena, bez
ukrasa, ali u odreenom tempu i pokretu. Sinove odnosno sporedne
napeve, Saks naziva mahur makam. Ovi napevi zapoinju na petom
stupnju od poetnog tona melodije. Postoje i drugi obrasci u kojima
su potencirani odreeni stupnjevi lestvice. Na primer, kod bajati
makama naglaena je kvarta od poetnog tona, a kod igah makama
naglaena je terca ispod osnovnog tona. Ovde uviamo odreene slinosti
sa hijerarhijom tonova starocrkvenih modusa, ali tonski niz makama
predstavlja osnovu za izradnju melodije. Tonski niz jeste lestvica
od sedam tonova, od ega je osmi ton moe biti ponovljen.
Karakteristika tonskog niza i ono to svaki makam ini posebnim jeste
razmak izmeu tonova. Razmak izmeu tonova se kree od etvrtsepena,
polustepena, celog stepena i od jednog i po stepana i to takoe utie
na emocionalnu funkciju makama. Prema uspostavljenom tonskom nizu,
izveden je nukleus odnosno kratak melodijski motiv kojim poinje
makam i na osnovu njega se gradi melodijski obrazac, koji se nakon
toga improvizuje. Vano je naglasiti da tokom izlaganja melodijske
linije, tonski niz nije striktno utvren, ve su dozvoljene
modulacije. Svi tonski nizovi koji su obrazovali napeve, morali su
da budu veoma karakteristini, poto su ueni i prenoeni po sluhu i da
bi ih na taj nain izvoa mogao lake zapamtiti, odnosno prepoznati.
Ovaj tonalni faktor koji smo predstavili je jedan od vanih
karakteristika za izvoenje makama. Druga vana karakteristika jeste
vreme, odnosno kada se taj makam izvodi.
U islamskom narodu, makam predstavlja bitan kvalitet iskazan
kroz melodiju. Makami su izazivali duevna stanja, poput
zadovoljstva, blagostanja, ljutnje, svireposti, straha, alosti,
saaljenja. Smatralo se da oni takoe pomau u izleenju odreenih
bolesti, dok su odreene makame pevali prilikom religijskih
obreda.
Na balkansko poluostrvo makam se pojavio kod muslimana u Bosni i
Hercegovini posredstvom turaka. Na ovim prostorima nazivan je
mekam. Za razliku od arapskog i turskog makama, melodijska linija
bosanskog mekama je znatno manjeg obima, a kretanje melodije je
postupno.
Razmatrajui osobenosti islamskog makama, moemo uvideti odreene
slinosti sa vizantijskim osmoglasnikom, indijskom ragom i
starocrkvenim modusima. U okviru tonskog niza, makam oblikuje
karakteristine melodijske obrasce koji obrazuju melodiju, a zatim
napev koji ima odreenu svrhu. Takve slinosti imamo i sa ostalim
lestvicama koje obrazuju karakteristine melodije i napeve u
srednjem veku u razliitim kulturnim sredinama. Ali danas, samo kada
sluamo melodijske celine makama, uviamo koliko su one same po sebi
uticale na razvoj melodije na prostoru Balkana i koliko su one same
po sebi znaajne za razvoj muzike tradicije arapskih naroda.1
