Etnokoreologija 2, zimski semestar 2013/2014, prof. dr Selena Rakočević

Etnokoreološke celine Srbije

• Etnokoreologija je nauka o narodnoj igri. Danica i Ljubica Janković – pioniri

etnokoreologije u Srbiji. Prvu knjigu objavile 1934., a poslednju 1964, ukupno 8 knjiga o

narodnoj igri.

• Etnokoreologija je nauka koja je posvećena proučavanjui tradicionalnih plesova; plesovi

ne moraju da budu narodni, mogu i hip-hop, valcer... Mi ćemo proučavati tradicionalno

plesno nasledje sa područja Srbije.

• Prvu sistematizaciju plesnih područja Srbije je napravio Slobodan Zečević, 1983. godine,

podelivši Srbiju na 5 etnokoreoloških područja:

1. Panonsko područje

2. Središnje etnokoreološko područje (Šumadija)

3. Dinarsko (Z.Srbija)

4. Timočko etnokoreološko područje

5. Područje jugoistočne Srbije

• Drugačiju sistematizaciju je napravila Olivera Vasić, 2002, i proglasila ih etnokoreološkim

celinama Srbije:

1. Centralna Srbija – Šumadija

2. Zapadna Srbija

3. Jugoistočna Srbija

4. Severoistočna Srbija

5. Vojvodina

Granice etnokoreoloških celina

• Vojvodina – granica prema Hrvatskoj, Madjarskoj, Rumuniji; sa juga – Sava i Dunav.

1

• Zapadna Srbija: sever-Sava do ušća Kolubare u Savu (kod Obrenovca), zapadna granica

prema Bosni, Hrvatskoj, i prema Albaniji; istočna granica: Kolubara, preko Rudnika do

Čačka i Kraljeva, uz reku Ibar na jug, pa reka Lab, reka Sitnica i oblast Drenica (Kolubara,

Ibar, Lab, Sitnica, Drenica)

• Centralna Srbija: od Kolubare do Dunava; istočna granica: prostor izmedju Morave i Mlave

(oblast Stig), na JI Aleksinac i Kruševačka župa, na jugu – južna granica Srbije. Zapadna

granica – Kolubara oreko Rudnika do Kraljeva do Ibra.

• Severoistočna Srbija – severna granica: Dunav, istočna: granica prema Rumuniji i

Bugarskoj; zapadna granica: izmedju Morave i Mlave; južna granica: planina Rtanj,

Vratarnička klisura i planina Tupižnica.

• Jugoistočna Srbija – severna granica: Rtanj, Vratarnička klisura i Tupižnica; istočna: prema

Bugarskoj; južna: prema Makedoniji: zapadna granica: Ibar, Lab, Sitnica, Drenica.

Centralna Srbija

• tradicionalni plesovi – seoski plesovi sve do dana današnjeg, zabeleženi krajem 19. i

početkom 20. veka, tada je bio mnogo širi repertoar.

• Oblasti centralne Srbije – podela Olivere Vasić (C. Srbija se naziva Šumadija – Pomoravlje)

1. Beogradska okolina (sela oko Beograda)

2. Kosmaj, Kačar (na Rudniku), Gruža, Gornja i Donja Jasenica, Lepenica, Levač, Temnić,

Belica, Pomoravlje, Resava, Kruševačka župa, Rasina, Takovo, Rudničko Pomoravlje,

Kolubara

• Formiranje srpske države se desilo na tlu centralne Srbije. U gradovima su živeli Turci u

utvrdjenjima – bogati trgovci. Kruševac – prestonica.

• Gradska kultura – Turci sa sloven. trgovcima; okolo su bila sela. U 18. veku nije bilo

gradske kulture, a u 19. veku velika potreba za formiranjem administrativnog centra. Sela

počinju da se razvijaju kao gradovi: Kruševac, Gornji Milanovac, Jagodina, Aleksandrovac.

• Centralna Srbija – rasadnik tradicionalne kulture srpskog naroda – prva se oslobodila od

Turaka i stala na noge – uzor svima. Narodne igre su ponikle na tlu centralne Srbije,

rasadnik igračkog repertoara (kolo u tri).

2

• Posle pada Nemanjića, sve slidbe su išle kroz centralnu Srbiju – slilo se mnoštvo

antropološki različitog stanovništva – uticala na druga područja. Zamišljena linija kojadeli

doseljenike iz Dinarskog predela i područja K i M.

• Prilike za igru (po O.Vasić i S. Zečeviću) – uvek se dele na obredne i zabavne. Obredne se

dele na dve velike celine: povodom godišnjeg i životnog ciklusa.

Obredni repertoar – prilike za ples povodom GODIŠNJEG CIKLUSA:

• za vreme praznika ili magijska funkcija (dodole), bilo je dodolskih plesova, izvodjenih u

letnjem periodu, kad nema kiše; održale se na prostoru JI Srbije. Skupe se deca, a glavna

ličnost je dodola, koja je morala biti najkrupnija ili čista devojčica. Deca su pevala, a zelenilo

šušti na devojčici dok se ona okreće. Obredne igre – kraj 19. i prva polovina 20. veka.

Godišnji ciklus se gleda od Božića do Božića, a životni ciklus obuhvata običaje vezane za

rodjenju, svadbu i smrt.

• Za Božić su išli koledari, nisu bili zapamćeni u C. Srbiji, nema koledarskih plesova. Period

nekrštenih dana, Bogojavaljenje i Mesojeđe, Uskršnji post – 7 nedelja pre Uskrsa. Poslednja

nedelja pred Uskršnji post se naziva Poklade – na taj dan, na planini Kosmaj su se izvodili

tzv. pokladni obredni plesovi, koji se izvode u toku dana – razuzdan dan, dozvoljavalo se

onošto nije smelo za vreme posta; naglašavanje jake seksualne konotacije (Velika Ivanča).

• Kurilovdan – dnevna pokladna igra: prodavanje kobile, imitativni ples. Žene drže štap u

jednoj ruci, a drugom rukom se drže za pojas, jedan od muškaraca kupuje kobilu, a žene ga

mlate štapom – vrlo lascivan i otvoren dijalog.

• Radava – muškarci se drže za pojas, i drže štap, cilj plesa je da prvi umlati poslednjeg. U

novije vreme varijanta da jedan drugog umlate (Kosmaj).

• Takodje su popularni plesovi Sejanje konoplje (Konopljarice), Hornjače (muškarci

pokušavaju da dignu suknju ženama – smeh kao socijalna oduška). Dodolski i Lazarički

obred su preuzele Romkinje.

3

Obredni repertoar – prilike za ples povodom ŽIVOTNOG CIKLUSA (rodjenje, svadba i

smrt)

U Šumadiji su jako popularne igre za svadbu:

1. Devojačko kolo – prilikom odbijanja devojke od roda, kad kreče na venčanje, uvek ga

vodi mlada; najčešće kolo tipa šetnje; sva igra koja se tada izvede je devojačko kolo;

stalno se u kolu ide u napred – ritualna simbolika, obidje se 3 puta ili samo jednom.

Danas se za ovo kolo svira deo Užičkog kola.

2. Šareno oro (kolo) – odvija se u trenutku rasturanja svadbe, kraj veselja najčešće je

kolo. Izvode ga udati i oženjeni koji imaju decu – kako bi i mladenci imali decu.

3. Obred proigravanja devojaka – obred inicijacije (prelska; vrše se da bi ćovek prešao

iz jednog životnog doba u drugo, formacija „kolo na kolo“ je muška inicijacija kod nas

u Dinarskom predelu). Za vreme svih velikih praznika Duhovoi, Božić (u gradu),

Petrovdan, Velika Gospojina, Ivanjdan su se organizovali seoski vašari ili manastirski

sabori. Tamo su se devojke prvi put javno prikazivale igrajući devojačko kolo tipa

šetnje, koje ima funkciju inicijacije. Išle su u pratnji brata ili majke. Poznat je Božićni

bal – proigravanje novosadskih i zrenjaninskih gospodjica.

Zabavni repertoar u Centralnoj Srbiji

• Romi su se bavili muzičkim poslom – prenosili su repertoar. Izrazito muzikalni oni koji su

komponovali melodije. Repertoar im je bio raznovrsan, jer su Romi bili slobodni da idu iz

grada u grad i sviraju. Isključivo su za igru svirali.

• Nekoliko tipova igre (tipovi obrazaca koraka)

1. Šetnja (devojačko kolo, šetnja) – vezano za proigravanje, tako su počinjali svi sabori i

okupljanja.

2. Kolo u tri (narodski izraz) – grupa igara: Moravac, Žikino kolo, Užičko kolo,

Kukunješ, Mercedes kolo, Moravsko kolo, Retko kolo, Sitno kolo, Kolo u 6 koraka,

Kriva kruška... Osnova kola – u tri, lateralno, simetrična 8-taktna struktura.

3. Starniska vlajna (2 takta na desno, 2 na levo): Rudničarka, Gajdica, Sitniš,

Kolubarčica... jednodelne forme: a, a1, a2---

4

4. Osmica – dvodelna forma, 8 trokoraka u mestu

5. Trojanac – 5 taktova, asimetričan, unapred. Mogao je da bude u funkciji devojačkog

kola.

6. Đurđevka – preplitanje nogama, ukrštanje nogu.

7. Pop-Marinkovo kolo – u aksak ritmu, dva dela: jedan u 5/8, drugi u 7/8.

Instrumenti u muzici za igru centralne Srbije:

• Frula, novije izrade (posle II svetskog rata), ranije svirala

• primitivni klarineti – klaneti i trube. Romi su svirali violine, kontrabase i gitaru u funkciji

kontre – u manjijm ansamblima muzike za igru.

Stil igranja centralne Srbije:

• igra se na prednjem delu stopala, meka kolena, mek skočni zglob. Variraju muškarci:

prepleti, varalice, sinkope, preplitanje, zaplitanje, zapleti, treperenje, poskoci (odozdo i

odozgo), neprestano vibrira telo (pocupkivanje, udari, promene ritma usložnjavanje

koraka)

• formacije – sistem organizacije igračkog sastava u prostoru

• 6 osnovnih formacija:

1. Kolo – otvoreno, zatvoreno, vijugavo (više od 4 povezana igrača)

2. Lesa – u liniji, KUDovi

3. Solo igra

4. Parovna igra – dvojka (osobe istog roda)

5. Trojka – Vojvodina

6. Četvorka – JI Srbija u obredu kraljica

• geometrijski oblik, medjusobno povezivanje igrača, grupisanje igrača i broj igrača – 4

parametra za formaciju

• dominira samo kolo u centralnoj Srbiji: samo otvoreno kolo (polukrug – oblik kola)

• u salama i šatorima kolo menja pravac; prvi u kolu je kolovodja, poslednji je kec. Uvek se

na desno ide, kolovodja sa desne strane. Bitnu ulogu ima trećak (drugi muškarac u kolu). Svi

5

se hvataju u kolo posle trećaka. On je imao bitnu socijalnu ulogu: niko nije smeo da se

uhvati izmedju momka, devojke i trećaka.

• povezivanje za ruke spuštene niz telo; drugi način: pod ruku (samo srodnici), ne momak i

devojka.

• potkačinjanje – samo srodnici i devojke (u devojačkom kolu)

6

Kosovo i Metohija

• Kosovo i Metohija konstruisani posle II svetskog rata. Kasnije, rasparčavanjem SFRJ

nastale AP Vojvodina i AP Kosovo i Metohija. Godine 2010. KiM dobilo nezavisnost.

• Avnojska Jugoslavija 1942. – ustanovljene granice KiM.

• Oblast Kosova i Metohije pripada dvema etnokoreološkim celinama:

1. Južna Srbija (Južna Srbija i Kosovo i Metohija) – po Slobodanu Zečeviću

2. Po Oliveri Vasić: Metohija pripada nasleđu Zapadne Srbije (južni deo Zapadne

Srbije); istočni deo pripada JI Srbiji.

• Granica: Sitnica, Drenica i deo Sredačke župe. Centar Sredačke župe je grad Prizren.

• Oblast Metohije: Podgor, Rugovo, Metohija (Peć), Opolje, Gora (oblast Šar planine, žive

Albanci Goranci, Sloveni katoličke vere), Podrima, Prekoruplje, Djakovica.

• Oblast Kosova: Kosovo polje, Izmornik, Sirinaćka župa, Binačka Morava, Uroševac.

• Plesna tradicija je slabo istražena. Sestre Janković su dovodile igrače iz Prizrena i tako

istraživale. Pored njih je istraživala Sonja Šipić.

Prilike za igru

• Kosovski koledari – na Badnje veče.

• Vučari – vučarske povorke; kad je velika zima i vukovi napadaju živinu, obrazuju se hajke

na vukove. Kada se ubije vuk, napuni se slamom i nabije na kolac. Nosi se kroz selo i pevaju

se vučarske pesme. Igra se oko vuka, daruje se vuku za dušu slanina i ostalo. Daruje se i

domaćin. Muškarci igraju oko vuka.

• Đurđevdan – izlazilo se u bilje, pevale su se pesme vezane za taj dan. Veliki vašari su

vezani za Đurđevdan. Devojke su igrale prvi put – devojačka inicijacija – obred prelaza.

Devojske su prvi put išle javno na vašar u pratnji brata ili majke. Prvo kolo – žensko –

KOLANJE (igra uz pratnju pesme).

• Sestre Janković beleže specifičan način plesa “na odmorke” – pevaju, pa zaćute –

smenjivanje nemog igranja i igre sa pesmom.

7

• Svadba – na Kosovu je prisutno “babino oro” – igra svekrve ili tašte, pre nego što krneu po

mladu, igra svekrva. Nazivi: “svekrvino oro” i “babino oro” (igra tašta). Vezano je za

Gnjilane. “Babino oro” – tašta igra noć uoči svadbe – u subotu, pošto su svadbe bile

nedeljom – devojačko veče, tašta povede oro.

1. Prvo : po-oro – igra sama, u desnoj ruci drži isto sa slatkišima, u levoj pogaču.

2. Priključuju se ženski srodnici

3. Priključuju se muškarci

• Bilo je i šarenog ora.

• Ima obrednih igara (Sredačka župa), zabeležene Lazarice u izvodjenju pravoslavnog

stanovništva (za Lazarevu subotu, 8 dana pre Uskrsa) – povorke devojaka od kuće do kuće.

Oblici igre

• Dominantno – otvoreno oro, polukrug sa većom ulogom kolovodje – svrkrva, tašta,

devojka, mladić

• Drže se za ruke u visini ramena

• Kolanje – igra uz pratnju pesme, preovladava obrazac lakog kola, 3 takta, pesme vezane

za devojačke praznike

Muzika za igru

• Svirale, različite vrste. Tipične za Kosovo – zurle i tapan. Kaval – u Štrpcu (pastoralni

instrument, moglo se igrati uz njega). Stanovništvo rubnih oblasti sviralo je kaval.

• Karakteristični mali ansambli – ČALGIJE (orijentalnog tipa, otomansko nasladje, ad hoc

sastav). Učestvovali: klarinet (klanet – primitivni klarinet), tambure, kanon (ili kanun -

instrument sličan citri, instrument Orijenta – okida se metalnim delom delom kao na citri),

mali udarački instrumenti (darabuka i daire), ponekad violina i harmonika u drugoj

polovini XX veka. Ima 4, 5, 6 članova.

• Limeni duvački instrumenti su rasprostranjeni po Kosovu (jer je Guča blizu). Guča, Vranje

i Boljevac – centri trubačke muzike u Srbiji.

8

Repertoar

• Preovladjuje obrazac koji se naziva “lako kolo” (termin D. i Lj. Janković); trotaktni

obrazac, ima ga širom Mediterana. Najčešći u saborskim igrama, kad su devojke proigravale,

igraju uz pratnju pesme. Naziv igre se daje prema prvom stihu pesme.

• Jedna od narodnih igara je “Čačak”. On se u Metohiji ne igra. “Čačak” je opredelio Oliveru

Vasić da Kosovo svrsta u JI Srbiju. Ima 10 taktova melodije. Najpoznatije verzije: “šilovački

čačak”, po selu Šilovu.

• Na Kosovu je zastupljeno i “sitno oro”; dva desno, dva kraće levo; ili dva u mestu, dva

desno, dva u mestu.

• U Sredačkoj župi je karakteristična igra “četiri u krug”, zove se još i “na tanac puštena”

(igraju 4 žene u krugu, pa unakrst igraju).

Metohija

• Čuvena igra – mitologizirana igra “kalač”, izvodi se sa maramama, izvode je žene.

Zavezane maramama idu u krug. Formacije se menjaju, razlikuju se igre muškaraca i žena.

• Igra “pembe” karakteristična za jug Kosova i JI Srbiju. Igra se u Gnjilanu, Vranju,

Makedoniji.

• Igra “šota” – poreklo: igra albanskih devojaka iz svadbenih rituala. 70ih i 80ih se šota

igrala po celoj Srbiji. Ritam šote je “sa-sa” i izvodila se u trotaktnom obrascu. Kod Srba u

Rumuniji se igra i danas. Igra se uzdržano, torzo je miran, naročito kod žena. Žene se drže za

ruke u visini ramena, ili za ruke puštene dole,a muškarci i za ramena. Drže se i ukršteno za

pojas (zato je O.Vasić svrstala Metohiju u etnokoreološku oblast JI Srbije). Igra se celim

stopalom, i celo telo igra. Povezivali igre – da nose kontinuitet srednjeg veka, prepoznaje se

u izvodjackom stilu. Pomeranje ruke tokom igranja je novija pojava (pomeranje u zglobu ili

u laktu).

• U oblasti Binačke Morave – kreće se od noge koja nosi težište,kao da je punktiran ritam,

sinkopiran.

• Na Kosovu je jednoglasna tracija.

9

10