1

2

Ғылыми журнал

Халел Досмұхамедов атындағы

Атырау мемлекеттік университетінің

ХАБАРШЫСЫ - ВЕСТНИК Атырауского государственного университета

имени Халела Досмухамедова

Научный журнал

1996 жылдан бастап шығады Издается с 1996 года

ISSN 2077-0197 Куәлік №3631-Ж

Свидетельство №3631-Ж

№ 2(53), маусым, 2019 № 2 (53), маусым, 2019

ISSN 2077-0197 Жылына 4 рет шығады

Выходит 4 раза в год

3

ISSN 2077-0197

Негізгі тақырыптық бағыты ● Основное тематическое направление ғылыми білім беру материалдар жинағы

Мерзімді ● Периодичность жылына 4 рет шығады

Басылым тілі ● Языки публикации қазақша, орысша, ағылшынша

Тіркеу куәлігі ● Свидетельство о регистрации №3631-Ж 14.02.2003 ж.

Редакциялық-баспа кеңесі ● Редакционно-издательский совет Бас редакторы ● Главный редактор

Талтенов А.А.- химия ғылымдарының докторы, профессор Бас редактор орынбасары ● Заместитель главного редактора

Идрисов С.Н. - педагогика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор

Жауапты хатшы ● Ответственный секретарь

Кайргалиева Г. – тарих ғылымдарының кандидаты

Редакциялық алқа • Редакционная коллегия

Жүсіп Қ.Ө. - филология ғылымдарының докторы, профессор Гюндогду А. – тарих ғылымдарының докторы, профессор (Түркия) Ярослав К.– қолданбалы информатика ғылымдарының докторы, профессор (Словакия) Туралай К. – қаржы ғылымдарының докторы (Англия) Аднан Г.- техника ғылымдарының докторы, профессор (Түркия) Ибрахим Р.Г. - ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор (Иран) Шамбилова Г.К. - химия ғылымдарының докторы, профессор Барсай Б.Т.- педагогика ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор Ахмет А.Қ.- тарих ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор Алиреза П.М. - инженер-химия ғылымдарының докторы, профессор (Иран) Кольцов П.М.- тарих ғылымдарының докторы (Ресей) Каражигитова Т.А. - педагогика ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор СантиЭстефан К.А.– профессор, опера әншісі (Италия) Суюнова Н.Х. - филология ғылымдарының докторы, доцент (Ресей) Мухамбетжанова А.У. - педагогика ғылымдарының докторы, қауым.профессор Орлова Л.В. - социология ғылымдарының докторы (Ресей) Дүтбаева С.С. - филология ғылымдарының кандидаты, қауым.профессор Сапанов С.Ж. - тарих ғылымдарының докторы, профессор Абдинов Р.Ш. - экология ғылымдарының PhD Кенжегулов Б.З. - техника ғылымдарының докторы, профессор Мухамбетжанов С.Т. - физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Ганбаров Х.Г.- биология ғылымдарының докторы (Азербайджан) Насиров Р.Н.- химия ғылымдарының докторы, профессор Сағындықова С.З. - биология ғылымдарының докторы, профессор Дүйсеғалиев М.Ж. - ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы, қауым.профессор м.а. Есенаманова М.С.- техника ғылымдарының кандидаты, қауым.профессор м.а. Баймахан А.Р. - философия ғылымдарының PhD, қауым.профессор м.а.

4

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ

ҒТАМР 67.01.09

М.С.Касенов

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: kasenov.1959@mail.ru

ҚАРАБАУ ҒИБАДАТХАНАЛАРЫ

Аңдатпа Мақалада Атырау облысы Қызылқоға ауданы Қарабау ауылынан

маңындағы ерекше ғибадатханаларға жүргізілген археологиялық зерттеулер баяндалады. Олар, Қарабау ауылынан 9,5 км., солтүстікте, Индер - Миялы тас жолынан батысқа қарай 1 км., қашықта орналасқан. Ғибадатханалар орналасқан жер солтүстіктен оңтүстіке созылып жатыр, алқап жердің көлемі: 6 х 4 км.

Ғибадатханалар диаметрі: 70-150 метр аралығында. Олар өзінің құрлысымен ерекшеленеді. Қазақстан жерінде бұндай ескерткіштер кездеспеген. Қарбау маңында ерте темір дәуірінің ондаған обалары мен тұрақтары бар. Ғибадатхана маңында да, қола және темір дәуірінің ондаған обалары шоғырланған.

Осы маңдағы құм шағылдарда, ерте темір кезеңінің қыш құмыралары, қару - жарақ, зергерлік бұйымдары және алтын әшекейлері көптеп кездеседі. Келешекте аймақтағы ескерткіштерді жүйелі зерттеу қажет.

Негізгі сөздер: Қарабау, ғибадатханалар, тұрақтар, сарматар, дәстүр, мәдениет, жерлеу салтты.

КІРІСПЕ 2018 жылы маусым айында Х.Досмұхамедов атындағы Атырау

мемлекеттік университетінің, тарих факультеті студенттері археологиялық практикасы кезінде Қарабау ғибадатханаларына археологиялық барла қазбаларын жүргізілді. Осы ғылыми жұмыстар нәтижесінде құнды деректер жиналды. Зерттеу жұмысының алғашы нәтижелері негізінде мақала жазылып отыр.

4 ғибадатхана - Қарабау ауылынан 9,5 км., солтүстікте, Индер-Миялы тас жолынан батысқа қарай 1 км., қашықта орналасқан. Олардың диаметрі: 70 - 150 метр аралығында. 3 ғибадатхана солтүстіктен оңтүстіке тізбектеліп бір қатарда созылып жатыр. 1-3 сурет.

5

Бұл ғибадатханалар 2005 жылғы археологиялық барлау кезінде табылған, сызбасы алынған [1].

Бірақ бұрын жасалған құжаттарда ғибадатхана 1 ортағасырлық қалашық, ал 2, 3, 4 ғибадатханалары оба ретінде берілген [2].

Ғибадатхана 1. Кординаты: N 48°32.081. ЕО 52°55.008. Көлемі:

диаметрі -150 м., сыртқы қамал-жал биіктігі - 2,5 м, ені - 8 м. Қамал - жал сыртын - 2-3 қатар болы 196 апан шұңқырлар айнала қоршап тұр. Диаметрлері: 2-6 м., тереңдігі - 1-2 метр. Солтүстік жақ бетінде апан шұңқырлар 4 қатарға дейін барады. 4 - 11 сурет.

Қамал іші тегіс, алаң диаметрі 90 м. Қақпасы оңтүстіке қараған ені - 6 м., ұзындығы -12 м., жол қамал-жал арқылы, апан шұңқырлар үстінен өткен.

Ғибадатхана ортасындағы алаңға көлемі: 5 х 2 метр, тереңдігі - 0,80 метр кесінді қазба (шруф) салынды, 0,40 м., тереңдіктен қыш ыдыстың кішкене сынықтары, малдың сүйектері шықты. 15,16 сурет.

Табылған қыш ыдыстар оны темір дәурінің құрылысы деп болжауға мүмкіндік береді. Кешенің ғарыштық фотосуреті күннің бейнесін береді. 17 сурет

Қамал - жалының солтүстік-шығыс бөлігіне ені - 1 м, ұзындығы - 10 м., кесінді қазба салынды. Кесінді қабаттан, 1 м., тереңдіктен, солтүстік-батысқа қаратылып жерленген баланың қабірі табылды. Қамал дуалы құмайтты топырақтан үйілген. 18 -22 сурет.

Ғибадатхана 2 – ғибадатхана 1-дің оңтүстік – батысында 280 метр қашықта орналасқан. Координаты: N 48°.31.941. ЕО 52° 54.746. Көлемі: диаметрі - 95 м., биіктігі - 1,5 м. Ортасы: диаметрі 40 метрге, тереңдігі 0,50 метрге ойыс болып келген. Сыртын: ені - 5 м., тереңдігі -1 метрге жететін, ор айнала қоршап тұр. 12- сурет.

Ғибадатхана 3 – ғибадатхана -1-дің солтүстік шығысында, 100 метр қашықта орналасқан. Координаты: N 48°.31.151. ЕО 52° 55.164. Көлемі: диаметрі -70 м., биіктігі -1 м. Сыртын: ені -4 м., тереңдігі -1 метрге жететін, ор айнала қоршап тұр. Ортасы: диаметрі 20 метрге, тереңдігі 0,30 метрге ойыс болып келген. 13 сурет.

Ғибадатхана 4 - ғибадатхана 1-дің шығысында 700 метр қашықта орналасқан. Координаты: N 48°.31.890. ЕО 52° 55. 617. Көлемі: диаметрі - 80 м., биіктігі - 1,5 м. Сыртын: ені - 4 м., тереңдігі -1 метрге жететін, ор айнала қоршап тұр. Ортасы: диаметрі 15 метрге, тереңдігі 0,30 метрге ойыс болып келген 14 сурет.

Қарабау ғибадатханалары маңында ондаған обалар бар. Олар темір дәуірі кезеңіне тән. Ежелгі темір дәуірінде тайпалар күнге және отқа арнап ғибадатханалар салған. Оның маңына обалар салынып, табыну алаңына айналған.

Ғибатхана 1 - дің солтүстік жағында, 1,5 км., қашықта орналасқан, Қарабау 3,4,5 обаларына қазба жұмыстары жүргізілді. Олар б.э.д. ІІ ғасырдағы темір дәуіріне жатады [3].

6

Қарабау ауылы маңындағы Жолайшағыл құмынан темір дәуірінің қабірлері табылды. Олар б.э.д. ІІ ғ. даталанады[4].

Қазіргі кезеңде сармат ғибадатханалары туралы жазбаша дерек жоқ. Ресей жерінде ғибадатханалар табылған.

2001 жылы Ресейдің Кривой Рог аймағынан археолог Александра Мельниктің басшылығымен, диаметрі -116 метрлік, сыртында орны бар ғибадатхана зерттелді. Сыртындағы орына қазба жүргізіп ит, жылқы қаңқаларын тауып, орды құрбандық шалатын орын деп атаған. Автор бұны күн ғибадатханасы деген.

2003 жылы Рессейдің Волгоград облысы, Трёхостров Иловлин ауданы, Дон өзені өңірінде «Трёхостров ғибадатханасы» зерттелді. Ғибадатхана айырмашылығы оның сыртына ор қазылып, ішіне диаметрі 40 метрлік ошақ жасалып, от жағылған. Рессей ғалымдарының зерттеуін көрейік.- «Трёхостровской археологический объект - это сооружение, отличающееся не только внушительными размерами, но и, как оказалось, сложной внутренней архитектурой. Внешне это сооружение представляет собой искусственный холм высотой 3 м., и диаметром около 150 м. Объект окружен мощным рвом шириной от 24 до 32м., а современная его глубина - 2 м.

Своеобразная печь представляла собой, вероятно, круглую конструкцию диаметром до 40 м. Высоту ее определить трудно, она могла равняться нескольким метрам. Дно и внутренние стены печи предположительно были выложены сепиолитом (минерал класса силикатов, обладающий термо изолирующими качествами), выходы которого имеются в обнажениях близлежащих оврагов.

Отобранные образцы для радиоуглеродного датирования были отправлены в разные лаборатории. Были получены следующие результаты: три даты пришлись на поздний бронзовый век в пределах XV - XIII вв. до н. э., и шесть дат скифского времени VII - IV вв. до н. э.

Проведенное в 2002 г. обследование округи Трёхостровского сооружения позволило выявить следы нескольких поселений срубной культуры, которые, в случае отнесения святилища к позднему бронзовому веку, являются синхронными ему. Возможно, население этой культуры и возводило исследуемый нами объект» [5].

Сонымен «Трёхостров ғибадатханасы» қола дәуірінен, б.э.д. ІV ғ. темір дәуіріне дейін даталанады. Скиф тайпалары сармат тайпаларымен туыс тайпалар болғандықтан олардың діни нанымдары да бірболған. Олар да ғибадатханал салып отқа, күнге табынған.

2015 жылы Ресейдің Ставрополь аймағынан да ғибадатхана табылды. Оның диаметрі 150 метр дуал мен ордан тұрады, ортатасы тегіс алаң болып келген. Онан қыш ыдыс сынықтары, темір пышық табылған.

Сарматтардың күнге, отқа табынғаны белгілі. Ол, туралы ертедегі гректер жазған. Геродот, Страбон еңбектерінен ежелгі сақтардың күнге табынғанын білеміз [6].

7

Бұған Томирис патшайымның Кирге «массагеттердің күн құдайымен антетемін» деген сөзін мысал ретінде келтіруге болады. Сақ тайпаларының бірі - массагеттер күнге, жарық пен жылу көзіне арнап ең жүйрік жануар - жылқыны құрбандыққа шалған. Массагеттер «Күн құдайы, массагеттердің иесімен» ант берген.

Қарабау 1 ғибадатханасы өзінің құрлысымен, евразия жерінде жалқы болып отыр. Ресей жеріндегі ерте темір дәуірінің ғибадатханаға ұқсастығы болғанымен, айырмашылығы да бар. Қарабау ғибадатханаларын келешекте жүйелі зерттеу қажет [7].

1 сурет. Қарабау ғибадатханалары.

2 сурет. Қарабау ғибадатханалары.

8

3 сурет. Қарабау ғибадатханалары.

4 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы.

5 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы.

9

6 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы.

7 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы.

8 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Солтүстіктен көрнісі.

10

9 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Оңтүстік апан шұңқырлары

10 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Солтүстік апан шұңқырлары

11сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Шығыс апан шұңқырлары

11

12сурет. Қарабау 2 ғибадатханасы.

13сурет. Қарабау 3 ғибадатханасы.

14 сурет. Қарабау 4 ғибадатханасы.

12

15 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Ортасына салынған кесінді қазба

16сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Ортасына салынған кесінді қазба

13

17сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Кесінді қазбадан табылған жәдігерлер

18сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Қамал - жалға салынған кесінді қазба

19 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Қамал – жалға салынған кесінді қазба

14

20 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Қамал - жал кесіндісі.

21 сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Қамал – жалдағы бала қабірі

22сурет. Қарабау 1 ғибадатханасы. Қамал – жалдағы бала қабірі

15

Әдебиеттер тізімі: 1 Қорғанша қаласындағы, Жолайшағыл құмтөбелі қабіріндедегі

археологиялық зерттеу жұмысының және Атырау облысында жүргізілген археологиялық барлау жұмысының 2006 жылғы есебі. Атырау - 2007 ж. (Касенов М.С.).

2 Атырау облысының тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы. Қызылқоға және Индер аудандары. Атырау - Алматы, 2012. № 60. 62, 63 б.

3 Касенов М.С., Зайнов А.М. Қарабау обаларындағы зерттеулер. Марғұлан оқулары - 2019 / Маргулановские чтение – 2019. Нұр-Сұлтан, 2019. Материалы Международной археологической научно - практической конференции, посвященной 95 – летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А.Акишева. Нур-Султан, 19-20 апреля 2019 г. 296 -300 с.

4 Касенов М.С., Сейткалиев М. Погребенная в песках Жолайшагыла. Мәдени мұра. №1 (70) / 2017 ж. Қаңтар – ақпан. 132-135 б.

5 «Древнее Сятилище огнепоклонников на берегах Дона». А.С. Скрипкин, А.Н. Дьяченко. Стрежень. Научный ежегодник / под ред. М.М. Загорулько. Вып. 6. Волгоград. 2008 г.; «Необычное древнее сооружение в излучине Дона». В.А. Демкин, Т.В. Алексеева, А.О. Алексеев, А.С. Скрипкин. // Журнал «Природа». №8 2003 г.

6 Касенов М.С. Қарабау 3 обасындағы қазба. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. Атырау, №2 (49), маусым, 2018 ж. 13-30 б.

7 Касенов М.С. Сарықамыстың археологиялық ескерткіштері. Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы./ Вестник. Атырауского государственного университета имени Халела Досмухамедова. Атырау, №1 (52), наурыз, 2019 ж. 23-26 б.

Аннотация Статья рассматривает итоги исследования светилищи Карабау,

Кызылкогинского района, Атырауская область.Святилищи расположены в 1 км., к западу трассы Индер-Миялы, на северной части села Карабау на расстоянии 9,5 км. Их диаметры: между 70-150 метров. Место расположения святилищ, это равнинная местность, растилающийся с севера на юг.Размеры теретори: 6 х 4 км.

Вблизи святилищ Карабау имеются десятки могильников. Они относятся к периоду железного века. В раннем железном веке племена сооружали святилища для солнца и огня. Позже около них сооружали могильники, тем самым превращались в объект поклонения.

В настоящее время письменные данные о сарматских святилищах не имеются. Известно, что сарматы поклонялись солнцу и огню. Об этом писали древние греки. По летописям Геродота, Страбона, мы знаем, что сарматы поклонялись солнцу.

16

Несмотря на предварительным разведок, анализируется результаты имеющие разностороннее научное значение. В ходе исследования получена ценная информация, позволяющая поновому взглянуть на историю и культуру ранних кочевников региона.

Ключевые слова: Карабау,святилища, стоянки, сарматы, реликвии, культура, погребальный обряд.

Abstract Saints are located 1 km. to the west of the Inder-Miyaly highway, in the

northern part of the Karabau village in Kyzylkoginsky district at a distance of 9,5 km. Their diameters: between 70 - 150 meters. We describe them separately. The location of the sanctuaries is flat terrain, growing from north to south. Dimensions: 6 x 4 km.

Near the saints Karabau there are dozens of burial grounds. They belong to the period of the Iron Age. In the early Iron Age, tribes built shrines for the sun and fire. Later, burial grounds were built around them, thus becoming an object of worship. Currently, written data on the Sarmatian shrines are not available.

It is known that the Sarmatians worshiped the sun, fire. This was written by the ancient Greeks. According to the annals of Herodotus, Strabo, we know that the Sarmatians worshiped the sun.

During excavation it was taken valuable information and data which helps to look and reveal new cultural values of nomadic tribes of thekegion. Vuins of bury, different valuable, cultural values, of nomadic tribes, of thekegion.

Key words: Karabau, shrines, parking lots, sarmatians, relics, culture, burial rite.

МРНТИ 18.41.07

1 К.А.Санти Эстефан.,2 Г.Джаксиева 1профессор Музыкальной консерватории «Антонио Буцолло»

Италия 2старший преподавательАтыраускогогосударственногоуниверситета

им. Х.Досмухамедова г.Атырау., Республика Казахстан

E-mail: gulnarajux@mail.ru

О РОЛИ КОНЦЕРТМЕЙСТЕРА В ВОКАЛЬНОМ КЛАССЕ

Аннотация В данной статье рассматриваются вопросы концертмейстерского

мастерства в вокальном классепрофессора Музыкальной консерватории

17

«Антонио Буцолло» (Италия) Адрианы Санти Эстефан Кристины, специфика работы концертмейстера, особенности и характеристика аккомпаниатора.

Ключевые слова: пианист-концертмейстер, солист-вокалист, сценическое мастерство, выступление на сцене.

Приглашение зарубежных педагогов позволяет развивать компетенции

обучающихся через новые знания и методы обучения с позиций европейского подхода к образовательному процессу. Вместе с тем приглашение зарубежных преподавателей способствует интернационализации обучения в университете, стимулирует активное внедрение принципов Болонского процесса, повышает конкурентоспособность университета, формирует привлекательный имидж вуза в обществе, а также способствует развитию академических коммуникативных умений студентов и преподавателей.

Уникальная возможность появилась у студентов специальности 5В040300 Вокальное искусство Атырауского государственного университета имени Х. Досмухамедова соприкоснуться с творческой работой профессора Музыкальной консерватории «Антонио Буцолло» (Италия) Адрианы Санти Эстефан Кристины.

У каждого преподавателя есть своя школа, методика преподавания. Занятия профессора и оперной артистки Кристины Санти студенты воспринимали с большим интересом. Следует отметить, что студенты Атырауского университета продемонстрировали хорошее знание английского языка и коммуникабельность.

Работа со студентаминепосредственно сопровождалась под аккомпанемент концертмейстера. Помимо текста изучаемого произведения, музыкального материала и обладания красивым голосом, вокалисту необходим концертмейстер. В современном мире существует такая передовая техника, что можно спеть под фонограмму, но это «не живое», не настоящее. Такой подход вокалиста не принесет успеха ни ему самому, ни доставит истинного наслаждения для слушателя – не проникнет в его сердце и не оставит положительных эмоций после концерта, тогда как солист, выступающий под живой аккомпанемент вызывает совсем другие ощущения. Следует отметить, что современные программы помогают в определенных моментах в совместной работе педагога, студента и концертмейстераи в какой-то мере облегчают этот нелегкий труд. Но микросхемы, записи (минусовки) не смогут сделать того, что может сам человек, так как не будет главного – чувства.

Вокалист не может существовать без аккомпаниатора – это неотъемлемая часть его профессии. Так и аккомпаниатор в отдельности не может быть без солиста – это единый творческий тандем.

От мастерства и вдохновения концертмейстера во многом зависит творческое состояние исполнителей. Специфика работы концертмейстера состоит в том, что, сотрудничая со студентами, он должензнать особенности

18

пения, извлечения звука, правильного взятия дыхания и в этом смысле он должен быть «универсальным» музыкантом, следуя лучшим традициям исполнительского искусства. Концертмейстеру в его профессиональной деятельности необходимы следующие знания и навыки: умение читать с листа фортепианную партию любой сложности; играя аккомпанемент, видеть и ясно представлять партию солиста, заранее улавливая индивидуальное своеобразие его трактовки, и всеми исполнительскими средствами содействовать наиболее яркому его выражению; умение выстроить единый исполнительский замысел; умение транспонировать текст средней трудности; умение правильно соотносить звучание фортепиано с различными штрихами и тембрами голоса; знание основных жестови приемов преподавателя; знание основ вокала, дыхания, артикуляции, нюансировки; чутко реагировать на малейшие изменения темпа, настроения, характера исполнения, в случае надобности быть готовым незаметно подыграть мелодию; умение подобрать мелодию и аккомпанемент. Концертмейстер должен иметь большой и разнообразный репертуар, отражающий различные музыкальные стили и жанры. Специфика деятельности концертмейстера состоит в том, что он не солирует, а является одним изучастников музыкального действия. Ему приходится приспосабливать свое видение музыки к исполнительской манере солиста, сохраняя при этом свою индивидуальность.

Для педагога концертмейстер правая рука и первый помощник, музыкальный единомышленник. Для певца концертмейстер партнер, помогающий созданию и воплощению единого художественного образа. Полноценная профессиональная деятельность концертмейстера предполагает наличие у него комплекса психологических качеств личности: большого объема внимания и памяти, высокой работоспособности, мобильности реакции и находчивости в неожиданных ситуациях, выдержки и воли, педагогического такта и чуткости, увлеченности и любви к своей работе. Концертмейстер - это призвание, которое по своему предназначению сродни труду педагога. Работа концертмейстера уникальна и увлекательна, его роль в учебном процессе неоспоримо велика.

В ходе работы на кафедре "Музыка и искусство" на специальности 5В040300 - Вокальное искусство профессор Кристина Санти вместес концертмейстером встречалась со студентами для совместных репетиций, чтобы лучше понять, услышать, почувствовать вокалистов. Профессор Кристина Санти советовала пианисту-концертмейстеру учитывать тот факт, что от правильно найденного звука аккомпанемента зачастую зависит и звучание сольной партии. Например, грубый, «некультурный» звук аккомпанемента вызывает у вокалиста тяготение к изменению темпа, а мягкое «пение» фортепиано прививает студенту правильное звуковедение, оберегает его от «крика». Большую работу проводила Кристина Санти со студентами по правильному дыханию, применяя методику Станиславского.

19

Начиная работу с вокалистом, концертмейстер должен сначала предоставить ему возможность услышать произведение целиком. Для этого пианист либо изображает вокальную партию голосом, аккомпанируя себе, либо воспроизводит вокальную партию на фортепиано вместе с аккомпанементом. Лучше всего исполнить произведение несколько раз, чтобы исполнитель понял замысел композитора, основной характер, развитие, кульминацию той или иной музыки, запомнил мелодию. Важно увлечь студента музыкой и поэтическим текстом, побудить его вокально раскрыться. Когда начинающий певец-студент еще не может достаточно четко сольфеджировать по нотам, концертмейстер может сыграть ему мелодию песни или романса на фортепиано и попросить воспроизвести ее голосом. Для более легкого освоения этой задачи партию вокала следует разучивать последовательно – по фразам, предложениям и периодам. Одной из серьезных проблем для начинающего певца часто является ритмическая сторона исполнения, а как известно, ритмическая четкость и ясность определяет смысл и характер музыки. Впитывая мелодию на слух, студент не точно поет ритмически сложные места. Концертмейстеру надлежит отучать студента от небрежного отношения к ритму, обратив внимание на художественное значение того или иного момента. Например, лучше говорить не только: «Здесь пауза, выдержи ее», а так же объяснить цель этой паузы в связи с текстом, ее музыкальное назначение, чтобы паузы и ферматы стали для певца понятными, обязательным качеством исполняемой музыки и средствами ее выразительности. Если студент не может сразу полностью понять сложный ритмический рисунок, он непременно должен считать вслух или про себя, а не только заучивать музыку на слух. Манера запоминания на слух без сознательного анализа часто подводит. Концертмейстер может помочь начинающему певцу избавиться от неуместных жестов во время пения. Лишние движения у певца легко перерастают в привычку и показывают его вокально-неестественную скованность и напряженность. Отдельным моментом напряженность и скованность прорабатывалась Кристиной Санти в классе. У профессора была такая мотивация, что слушатель приходит наслаждаться пением, а не смотреть, как ты мучаешься. Жестикуляцию может позволить себетолько артист «с большой буквы», умеющий обелить жестом внутреннее состояние, и чем она будет сдержаннее, тем удобнее и выигрышнее для солиста.

Концертмейстер также следит за выполнением правильного дыхания, которое важно при пении протяжных, певучих мелодий. Кроме того, важно работать над протяжностью гласных. Вокалисту рекомендуется тянуть гласную до конца, а граничащую с ней согласную мысленно отнести к следующей гласной, тогда все слоги будут начинаться с согласной, но не кончатся ими. Такой тренинг очень помогает пению legato, хотя сначала от этого немного страдает произношение, так как в дикции большая роль отводится согласным. Через этот процесс должен пройти каждый вокалист.

20

Когда он научится исполнять произведение полностью, не пропуская ни одной «не пропетой» гласной, то сможет больше внимания обращать на согласные, которые больше не будут «рвать» мелос, а станут украшать ее. Тяготение к логическим точкам опоры певца – склонность машинально объединять звуки, вести их к более важным в смысловом отношении нотам и словам. Начинающие вокалисты порой думают, что чем громче они поют, тем красивее звучит их голос. Концертмейстер должен напоминать студенту, какой красочности и выразительности он добьется, разнообразя силу и окраску звука. Тут возникает опасность при пении piano – мелкое дыхание и звук «без опоры» - типичная ошибка певцов без опыта петь последние тянущиеся ноты фразы громко. Это неверно и пианист должен указать на ошибку, неустанно следя за этим.

Очень важен этап работы над текстом. Это является особенностью вокальной литературы. В работе над текстом, прежде всего, надо почувствовать его основное настроение. Кристина Санти советовала студентам учить и исполнять партии оригинала, а не перевода. В процессе дальнейшей работы выявляются отдельные значительные фразы или слова, но их не должно быть слишком много, иначе они могут отвлечь внимание от музыки, сделать ее вычурной, неестественной. Осмысленный текст и музыка должны дополнять друг друга, чтобы песня не переходила в декламацию, или, наоборот, чтобы мелодия не была с набором бессмысленных слов и выражений.

Педагог и концертмейстер должны разбудить у ученика фантазию, проникнутьсяобразным содержанием. Концертмейстер должен обладать вниманием особого рода. Быстрота реакции, мобильность, воля и самообладание также являются важными составляющими в профессиональной деятельности концертмейстера. Если студент на концерте, экзамене забыл или перепутал музыкальный текст, концертмейстер не должен прекращать игру, а должен вовремя подхватить солиста и помочьдовести произведение до конца. Остановка игры концертмейстера равносильна провалу выступления. Показатель профессиональной мобильности концертмейстера – эточтение с листа, формирование навыка быстрой ориентировки в фактуре фортепианного аккомпанемента. В учебной практике требуется быстрота ориентировки в нотном тексте, чуткость и внимание к фразировке солиста, умение охватить характер и настроение произведения. Пианист-солист выносит на сцену хорошо выученные произведения. Концертмейстер должен обладать синтетическим восприятием. Цель данного навыка в умении понять структуру произведения, художественную идею и, соответственно, его темп, характер, направленность образного развития,темброво-динамическое решение. Аккомпанируя солисту, читая произведение с листа, концертмейстер расчленяет фортепианную фактуру, оставляя самое необходимое, особенно в ситуации "когда руки не идут". Это главным образом ритмический и гармонический план, а мелодическая линия, как

21

правило, звучит в партиивокалиста. Чаще всего в музыкальной практике пользуются такими вариантами упрощения фактуры: снятие подголосков, украшений, удвоений, отказ от каких-либо сложных гармонических фигураций и т.д. В связи с этим концертмейстер должен владеть навыками зрительного и слухового охвата всей партии. Трудно бывает тем пианистам, которые судорожно цепляются за все ноты, пытаясь исполнить всю фактуру. "Максимум музыки и минимум нот", - говорят опытные пианисты. При чтении аккордовой фактуры важным моментом является точная зрительная фиксация тех нот, которые при смене гармонии остаются в следующем аккорде, т.к. они закрепляют пальцы пианиста в определенном диапазоне клавиатуры, и уже вокруг них идет варьирование основного текста. Решающим условием непрерывного и выразительного исполнения по нотам является способность предугадывать его вариантные изменения. Навык чтения с листа трехстрочной и многострочной партитуры формируется из нескольких стадий постепенного охвата трехстрочной партитуры: играются только сольная и басовая партии; исполняется вся трехстрочная партитура, но не буквально, а путем приспособления расположений аккордов к возможностям своих рук. Иногда меняется последовательность звуков, снимаются удвоения, при этом сохраняется звуковой состав аккордов и гармоническое развитие в целом; пианист внимательно читает поэтический текст, затем играет одну лишь вокальную строчку, подпевая слова или ритмично их проговаривая. При этом надо запомнить, в каких местах располагаются цезуры (чтобы певец взял дыхание), где возникнут замедления, ускорения, кульминация.

Приступая к игре, концертмейстер должен смотреть и слышать немного вперед, хотя бы на 1-2 такта, чтобы реальное звучание шло как бы вслед за зрительным и внутренним слуховым восприятием нотного текста. Чтение с листа не тождественно разбору произведения, оно означает вполне художественное исполнение сразу, без подготовки. Овладение навыками чтения с листа связано с развитием не только внутреннего слуха, но и музыкального сознания, аналитических способностей. Важно быстро понять художественный смысл произведения, уловить самое характерное в его содержании, чтобы ярче раскрыть музыкальный образ.Вокалист должен быть уверен, что концертмейстер правильно его «ведет», любит и ценит его голос, тембр, бережно к нему относится, знает его возможности, тесситурные слабости и достоинства.

Установить творческий, рабочий контакт с вокалистом нелегко, нужен еще и контакт чисто человеческий, духовный, поэтому в работе концертмейстера с вокалистом необходимо полное доверие. Студенты благодарны профессору Адриане Санти Эстефан Кристинеза ее работу, внимание к каждому студенту. Нет задачи благороднее, чем приобщить студентов к миру прекрасного, помочь им выработать навыки пения, развить их общую музыкальность.

22

Abstract On the role of accompanist in the vocal class Kristina Santi, professor Music

Conservatory "Antonio Buzollо" (Italy) Adriana Santi Estefan Christina. This article deals with the Accompaniment of skill in the vocal class, the specific work of concertmaster, features and characteristics of an accompanist.

Key words: pianoaccompanist, soloist, vocalist, dramatics, stage performance.

Список литературы: 1 Кубанцева Е. И. Концертмейстерский класс. Учебное пособие для

вузов [Текст] / Е. И. Кубанцева. М.: Академия, 2002. – 183 с.: нот. – ISBN 5–7695–0867–1.

2 Казаченкова В.В. Специфика работы концертмейстера на уроках вокала. [Электронный ресурс] – Режим доступа. URL: http:// nsportal. ru/ shkola/ muzyka/library/spetsifika-raboty-kontsertmeistera-na-urokakh-vokala (дата обращения: 26.01.2016).

3 Цагарелли Ю.А. Психология музыкально-исполнительской деятельности [Текст]: учеб. пособие / Ю. Цагарелли. – СПб.: Композитор, 2008. – 367 С. – ISBN978–5–7379–0381–7.

МРНТИ 17.09.09

К.В.Плотебнева, науч. руководитель − С.С.Дутбаева

Атырауский государственный университе им.Х.Досмухамедова г. Атырау., Республика Казахстан

E-mail: p_k_v.96@inbox.ru

МОТИВ «КВАРТИРНЫЙ ВОПРОС» В ГОРОДСКОЙ ПРОЗЕ ХХ ВЕКА

Аннотация В данной статье рассматривается урбанистическая тема в «городской

прозе» XX века. Особое внимание уделено анализу мотива «квартирный вопрос». Были проанализированы статьи и очерки исследователей по данному вопросу. В ходе анализа выявлены истоки выражения «квартирный вопрос» и мотива обмена.

Ключевые слова: урбанистика, квартирный вопрос, мотив, городская проза.

Город отражает жизнь общества, специфику исторического и национального колорита. Первые упоминания о городе в литературе относятся к древнейшим временам, вспомним сборник новелл "Декамерон" Д.Боккаччо. В результате влияния городской среды на жизнь общества и

23

конкретного человека появились известные художественные произведения – "Отец Горио" О.Бальзака, "Дэвид Копперфильд" Ч.Диккенса, "Идиот" Ф. Достоевского, "Будденброки" Томаса Манна, "Чума" А. Камю, "Петербург" А.Белого и т.д.

Тема города в литературе была предметом многих исследований. В результате сложилось целое научное направление, рассматривающее особенности изображения города в художественных произведениях. Описание города (улиц, архитектурных строений, дорог и т.д.) в литературе в разные исторические периоды наполнено особым смыслом и имеет свою специфику.

В русской литературоведческой науке интерес к проблеме описания и изображения города в литературе появляется в XIX веке (статьи В.Белинского, А.Григорьева, очерк "Город и деревня" Ф.Глинки). Кроме выбора определенного материала из жизни, тяготения к «своему» типу персонажей, системе конфликтов, мастера слова в отдельных статьях выделяли специфику осмысления действительности в образе деревни и города. Необходимо отметить, что уже в XIX веке противопоставляли деревню городу как две различные концепции личности и пространства, в котором происходит «превращение» героя.

В процессе изучения городской среды сформировалась целая научная отрасль под названием урбанология, которая вбирает в себя открытия из разных областей науки, изучает их представителей, в сферу интересов которых входит исследование процессов и результатов урбанизации, и возводит наблюдения над физиологией, духовной жизнью города на уровень философских обобщений. В литературе изображение и описание города является одной из важных тем, отражающих процессы территориальной миграции и культурных изменений общества, а в дальнейшем и сам город становится неким условием, при котором появляются новый стиль повествования, приемы изображения, ракурс рассмотрения той или иной проблемы и формируется так называемая особая поэтика урбанизма, где город является ключевой фигурой.

В литературоведческой науке под урбанизмом понимается некое взаимодействие технологических новшеств и мира вещей с культурой, впоследствии чего этот процесс становится предметом рассмотрения писателей, который они перекладывают на художественный текст. Изучение поэтики урбанизма в русской литературоведческой науке основывается на западноевропейской урбанологии, в частности, на трудах Г. Зиммеля, О. Шпенглера, М. Нордау, Л. Мэмфорда, Ф. Броделя, А. Тойнби, М. Вебера. В основе концепций этих мыслителей заложено противостояние старого уклада жизни, когда человеку было достаточно связи с природой и благ, которые он от нее получает и современного стиля жизни, где человек строит эти блага самостоятельно своими руками. Философы поясняют, что урбанизация неизбежна, так как время не стоит на месте и всему свойственно меняться. Но в то же время, они подчеркивают, что

24

урбанизация не должна затрагивать духовную и культурную жизнь человека, вытесняя личностные качества и ценности. Идею урбанизации в русской литературе подхватили и воплотили исследователи феномена городской культуры Н.П. Анциферов в работах «Душа Петербурга» (1922) и «Быль и миф Петербурга» (1924), в которых автор пытается дать духовное описание Петербурга. Данные исследования были созданы синтезом научной литературы и авторских сочинений и знакомили с петербургской действительностью, которая изображалась и описывалась в текстах Пушкина, Некрасова, Гоголя, Достоевского и Блока. В 1984 году появляется такое понятие как «петербургский текст» [6,7], которое приобрело статус термина благодаря статьям В.Н. Топорова «Пространство и текст» и Ю.М. Лотмана «Символика Петербурга и проблемы семиотики города», в которых Петербург как город рассматривается в двух аспектах − пространства и

времени. Ю.М. Лотман, объясняя возникновение текстов с помощью феномена

города, говорит о принципиальной семантической и семиотической эклектике урбанистической среды. Св. Барышников прокомментировал концепцию «городского текста» Лотмана и высказал мысль, что возможности этого текста проявились благодаря современной урбанизации, которая городские ценности поставила главенствующими для всего общества в целом (даже если человек жил в деревне, он должен был стремиться к идеалам горожанина).

В русской литературе XX века «городской текст» развивался благодаря целому периоду, который носит название «городская проза». В это время происходит резкое противопоставление города деревне. В XX веке люди из маленьких деревень начали активно переезжать в крупные города. Перед людьми стоял острый жилищный вопрос. «Квартирный вопрос» − именно

такое словесное выражение появляется в одной из центральных структур «городской прозы».Актуальность квартирного вопроса как бытовой реалии была зафиксирована еще дореволюционной литературой, однако после революции 1917 года эта проблема предельно обострилась и в литературе получила новое прочтение и репрезентацию в виде мотива. Выражение «квартирный вопрос»чаще всего принято соотносить с текстом романа «Мастер и Маргарита» Михаила Булгакова. Однако прежде "Мастера и Маргариты" истоки этого выражения обнаруживаются в "Рассказе неизвестного человека" А.П.Чехова. ("Обед приносили из ресторана, квартирного вопроса Орлов просил не поднимать..." [1, с.130]). Такой двойственный источник выражения (более известное для читателя −

булгаковское и менее известное − чеховское) символичен. Это только одно незначительное из множества проявление принципа повествования, когда "мотив, раз возникнув, повторяется затем множество раз, выступая при этом каждый раз в новом варианте, новых очертаниях и во всё новых сочетаниях с другими мотивами" [2, с.30].

25

«Квартирный вопрос» в литературе «городской прозы» носит в себе множество смысловых течений, мотивов, красок и оттенков. Это прежде всего коммунальная перенаселённость, благоустройство жилья, семейные отношения, недовольство качеством жизни, безработица и т.д. Однако самым распространенным оказался мотив обмена, который вошёл в литературу «городской прозы» вместе с романами, повестями и рассказами Ю.Трифонова, В.Маканина, Л.Петрушевской, В.Пьецуха и др. Это весьма узнаваемая и распространенная жизненная ситуация, связанная с сомнительными сделками, договорами по обмену квартир. Происходили постоянные переезды в другие города, разводы, свадьбы, рост благополучия семей – и все это требовало размена, увеличения или же наоборот уменьшения жилплощади. В 70-80-е годы, когда доход для большинства законопослушных граждан был ограничен (люди могли рассчитывать только на заработную плату, получаемую по постоянному месту работы) и практически соответствовал среднестатистическому уровню, квартира оказалась чуть ли ни единственной вершиной, которая могла бы указать на твой материальный достаток. Это была своего рода одна из немногочисленных возможностей приобретения каких-то реальных ценностей, которые измерялись в квадратных метрах. Обмены, покупка кооперативной квартиры превращались для людей в манящую цель, источником обогащения и наживы, наполняли жизнь смыслом, становились своего рода "маленькими трагедиями" и "маленькими радостями" этой эпохи.

Следует отметить, что "истоки" мотива обмена восходят так же и к петербургской линии русской литературы XIX века. Образ дома в произведениях А.С.Пушкина, Н.В.Гоголя, Ф.М.Достоевского и других писателей имеет различные формы воплощения и изображения. Мы встречаем и убогие, нищенские каморки для бедных студентов из деревни, учащихся в крупном городе, и холодные, сырые притоны − ночлежки для

бездомных людей и лиц с непостоянным сомнительным заработком, и сдающиеся внаем грязные, неухоженные комнаты при трактирах и для небогатых постояльцев, и громадные внутренние пространства аристократических особняков. Кроме такого вида интерьеров, который хоть как-то может соотноситься с образом дома, связан и мотив поиска жилья, пригодного для жизни. Так, например, в романе Ф.М.Достоевского "Подросток" одно из главных действующих лиц − Аркадий Долгорукий −

пытается найти даже не квартиру, а угол, где можно было бы хотя бы повернуться. Завышенные цены, сомнительные и странные развязные соседи, неуместные, неудачные ответы на расспросы хозяев − вот те

ничтожные мелочи жизни, с которыми сталкивается герой Ф.М.Достоевского и которые мешают ему снять обычную комнату. Безуспешные поиски Аркадием хоть какого-то жилья воспринимаются читателем и критиками в "контексте" общей неустроенности петербургской жизни.

26

Герои произведений А.С.Пушкина, Н.В.Гоголя, Ф.М.Достоевского постоянно ощущают временность своего настоящего «местообитания». Для них поиски квартиры не столько конкретная форма обыкновенного действия, вызванная насущными потребностями и возможностями, а сколько реакция на неустойчивость своего социального положения. Иными словами, на подсознательном уровне у героев заложена готовность к возможному вынужденному переезду, смене жилья.

Что касается литературы XX века, то наиболее яркое звучание мотив обмена в «городской прозе» получил прежде всего в романе М.Булгакова "Мастер и Маргарита". Из сюжета романа нам известно, что во время сеанса черной магии на сцене Варьете мессир Воланд произносит одну очень важную фразу, ставшую крылатой: "...Люди как люди. Любят деньги, но ведь это всегда было... В общем, напоминают прежних... квартирный вопрос только испортил их..." [5]. «Квартирный вопрос» в романе М.Булгакова получает особое художественное воплощение. Его первый аккорд – не имеющие успеха попытки Максимилиана Андреевича Поплавского, которого считали одним из умнейших людей в Киеве, обменять свою квартиру в столице Украины на площадь поменьше, но в Москве.

Следует отметить, что бытовой вопрос о квадратных метрах связан и с таинством смерти. Гибель племянника жены Поплавского − Берлиоза

неожиданно предоставляет возможность унаследования заветной московской квартиры. Для героя романа жилая площадь в столице становится целью и смыслом жизни. Изображая характер, который одержим "квартирным вопросом", Булгаков несколько ироничен... "Квартира в Москве! Это серьезно…" [5]. Поплавский начинает терять вкус к жизни: его перестали радовать "весенние разливы Днепра", его уже не трогала красота пробуждающейся природы, он перестает замечать солнечные пятна, играющие на кирпичных дорожках Владимирской горки. Герой "хотел одного − переехать в Москву" [5].

Для Булгакова в прямой зависимости находятся узкий внутренний мир Поплавского, из которого исчезает объятие красоты окружающего, и возрастающее желание героя получить заветные долгожданные квадратные метры.

Прозаичный «квартирный вопрос» в фантастическом пространстве романа М.Булгакова приобретает и необъяснимые явления. На интересный вопрос Маргариты, как же на обычной московской жилой площади могут размещаться такие необъятные апартаменты Воланда, Коровьев рассказывает не менее невероятную и интересную историю о чудесах, которые способны расширить метраж квартиры. "...Один горожанин, получив трехкомнатную квартиру на Земляном валу… превратил ее в четырехкомнатную… он обменял на две отдельные квартиры в разных районах Москвы − одну в три и другую в две комнаты. Согласитесь, что их

стало пять…" [5]. Как мы видим, Коровьев дает запутанный ответ, который не сразу умещается в сознании Маргариты, но в нем все звучит логично,

27

правильно и обоснованно. Таким образом, обмен позволял еще внесколько раз преумножить состояние, свои квадратные метры.

Традиции, заложенные в литературе А.П.Чеховым, продолжил Юрий Трифонов. В своём цикле «московских» повестей Ю. Трифонов изобразил картину обыденной, каждодневной жизни человека, которая наполнена рутинными делами. Бытовая жизнь окончательно подчинила себе таких трифоновских героев, как Виктор Лукьянов («Обмен»), Геннадий Сергеевич и Рита («Предварительные итоги»), которые оказались способными на сделки со своей честью и совестью. Проанализировав рассказы А.П.Чехова, Л. Маркина отметила, как время и быт могут быть опасны для человека, если он не находит в себе силы бороться и противостоять им. Но трифоновские герои, такие как Лора, Ксения Фёдоровна Дмитриева, Татьяна («Обмен»), Ольга Васильевна («Другая жизнь»), Григорий Ребров («Предварительные итоги») смогли найти в себе силы, чтобы противостоять обыденности, разрушающей их жизни.

Ю.Трифонов в цикле «Московские повести» изобразил поступки и характеры действующих лиц несколько иначе, чем в произведениях о жизни простых советских людей в 30-40-е годы («Дом на набережной», «Исчезновение», «Время и место»). Главной проблемой этих героев в 60−70-е годы стала «урбанистическая» теснота, излишняя «заполненность»

жизненного пространства, а в качестве отрицательного фактора рассматривалось даже совместное проживание с близкими людьми. Так Ольга Васильевна в повести «Другая жизнь» после кончины мужа была вынуждена жить вместе со своей свекровью. Жизнь по соседству с тещей Верой Лазаревной в произведении «Обмен» стала поводом для серьезных конфликтов в семье Дмитриевых, так как оборачивалось оно постоянным вмешательством в их жизнь. Персонажи Ю. Трифонова оказываются в такой ситуации, когда теснота не даёт им возможности побыть наедине с самими собой, своими мыслями.

В середине − конце 1990-х годов появилось большое количество

произведений, которые имели прямое отношение к теме изображения города ("Мальчик. Роман в воспоминаниях, роман о любви, петербургский роман в шести каналах и реках" О.Стрижак, "Последний герой" А.Кабакова, "Слепые песни" Н.Садур и др.).

Тема города ждёт своего нового писателя-лидера, каким был Ю.Трифонов в 70-ые годы XX века. 1990-ые годы стали интересным и увлекательным периодом в «городской прозе», и, можно сказать, предисловием к новым писателям, которые будут работать в этом направлении в XXI веке. Таким образом, «квартирный вопрос» был и остается актуальным мотивом для писателей во все времена.

28

Список литературы: 1 А.П.Чехов. Полное собрание сочинений и писем в 30-ти томах.

Сочинения. Том 8. «Рассказ неизвестного человека» М.: "Наука", 1986−С.

130 2 М.Л. Гаспаров. Работы Б.И.Ярхо по теории литературы» − М.: 1969 –

С. 30. 3 Трифонов Ю.В. Избранные произведения. В 2-х томах. Т.2. Повести.

Очерки и статьи. − М., «Худож.лит.», 1978г. − С.573

4 Достоевский Ф.М. Подросток // Ф.М. Достоевский. Собрание сочинений в 15 томах. Л.: Наука. Ленинградское отделение, 1990. Т. 8. С. 139-692.

5 Булгаков М. Мастер и Маргарита. − М., Художественная литература,

1991г. − С.303

6 Топоров В.Н. Пространство и текст. Текст: семантика и структура. −

М., 1983г. С. 227-284. 7 Ю.М. Лотман. Символика Петербурга и проблемы семиотики

города.−С-Петербург: «Искусство−СПБ», 2002 – С768

Abstract This article deals with the urban theme of the 20th century “urban prose”.

Particular attention is paid to the analysis of the motive "housing problem". Analyzed articles and essays by researchers on this issue. The analysis revealed the origins of the expression "housing problem", the motive of exchange.

Key words: urbanism, housing problem, the motive, urban prose.

ҒТАМР 16.21.21

Ж.М.Абдрахманова., А.Қуанышев

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің ф.ғ.к., қауымд.профессор м.а.,

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Қазақ тілі және әдебиеті мамандығының магистранты

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

Email:azhm63@mail.ru, k.aslanbek_1996@mail.ru

ЭТНОМӘДЕНИ ЛИНГВИСТИКА – АНТРОПОӨЗЕКТІК ҒЫЛЫМДАРДЫҢ БАСТАУЫ

Аңдатпа Этнолингвистика өзінің бітім - болмысы, табиғаты жөнінен алғанда

тарихи категория болып табылады. Себебі, ол халықтың қазіргі қалпын

29

емес, көбінесе өткенін зерттейді. Ал халықтың өткені - оның көне мәдени лексикасынан анық көрінеді.

Негізгі сөздер: лингвокультурология, этнолингвистика, когнитивная лингвистика, этногенез, антропоцентристік парадигма.

Қазақ тіл білімінің тарихи даму үдерісінде үш негізгі ғылыми парадигма

белгілі. Олар: салыстырмалы – тарихи, жүйелі – құрылымдық, антропоцентрлік.

"Тіл білімі саласы басқа ғылымдар сияқты үнемі даму үдерісіндегі бағыт екені белгілі, бір қарағанда тілге байланысты зерттеулерде барлық мәселе шешілген, оның тарихи қалыптасу мәні, функциясы, яғни, барлық "сыры" ашылғандай көрінеді. Бірақ қазіргі тіл білімі саласындағы ізденістер бұл құбылыстың жаңа қырларын, бағыттарын ашты" - деп келтіреді өзінің зерттеу мақаласында ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а. Ж.Абдрахманова [1, 19].

«Этнолингвистика – этнос болмысын оның тілі арқылы танып білу мақсатынан туындаған лингвистиканың (тіл білімінің) жаңа да дербес саласы» (Ә.Қайдаров). Этнолингвистиканың зерттеу обьектісі – халқымыздың материалдық өндірістік деңгейі мен мәдени – рухани өрісін бейнелейтін ұлттық тіліміздің ұшан теңіз байлығын, кейінгі ұрпаққа мирас болып беріліп келе жатқан асыл қазынасын барынша толық жиып көрсетіп, қыр – сырын анықтау. Этнография мен социология ғылымдарының аралығынан туындаған этнолингвистиканың қазіргі ғылыми парадигмадағы орнын алғаш болып айқындап кеткен шетел ғалымы А.Уорф болатын. Ол антропоцентристік ғылымдардың бастауы саналады.

Этнолингвистика ғылымы этнос, этнос әлемі, этнос болмысы, этнос тілі деген ұғым - түсініктерге аса мән береді. Ғылымда «Сепир-Уорф болжамы» деген атпен де белгілі Сепирдің тіл фактілерін этнос мәдениеті мен жеке тұлға тұрғысынан қарастыратын теориясы бар. Дегенмен этномәдени лингвистика саласын жан - жақты қырынан және түрлі деңгейде зерттеп келе жатқан ғұлама ғалымдардың қатарына мыналарды жатқызамыз: В. фон Гумбольтд, В. Вундт, Г. Шухардт, Ф. де Соссюр, Бодуэн де Куртенэ. Аталған ғаламыдар әуел бастан-ақ этнолингвистиканың «Этнос болмысы мен этнос тілі» негізінде қалыптасқанын толық мойындаса да, олардың екеуара қатыстылығы мен үндестігін анықтауға келгенде ойлары бір арнаға тоғыса алмай жүргендігі белгілі. Оған себеп, этнолингвистика ғылымын біресе тарихи - мәдени негізде, біресе әлеуметтік жағдайдың көрінісі деп, оның зерттеу аймағын тарылтып, бүтіннің орнына бөлшекті алып тануы ғылымда ерекше көзге түседі. Өз ойын «халықтың салт-дәстүрі оның тілінде көрініс табады, ал тіл керісінше, сол халықтың өзін қалыптастырады» [2, 130] деп тұжырым жасаған Ф. де Соссюр этнолингвистиканы этнос тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін зерттейтін ғылым ретінде таныды. Бұл пікірді дұрыс деп тануға болады. Бірақ этнос тілінде тек қана салт-дәстүр көрініс беріп қана қоймайтынын естен шығармау керек. Сол сияқты,

30

этнолингвистиканы «ескілік дүниетанымды» зерттейтін ғылым деп танып, байырғы қазақ тілінің, диалектілерінен іздейді. Бұл пікірмен келісушілер қатарына орыс зерттеушілерінен Н.И. Толстой, В.Н. Топоров, В.В. Иванов, А.Ф. Журавлевтерді ерекше атауымызға болады. Сонымен бірге, түр түсінігімен шендестіріп, тіл болмысын тілдің символикалық қызметімен шектеп көрсеткісі келеді. «Этносты» «Адам» деген ұғыммен алмастыру АҚШ – та көрініс тауып отыр. Сол арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде антропология терминін қолдану үрдісі осы көзқарастың негізінде байқалып жүр. Ал саяси үдерісте этнолингвистика – күнделікті өмірде этнос тілінің жағдайын көрсетеді. Осы орайда, этнолингвистиканың барлық тіл әлеміне қатысты әмбебап ғылым ретінде толық қалыптасып, дами түсуіне кейінгі кездерде түп төркініміз түркі тілдері негізінде көбейе бастаған ғылыми ізденістер мен маңызды зерттеулердің саны көп екендігін ескерген жөн.

Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ғылымының негізін академик Ә.Қайдаров қалады. Тіл жүйесінде этнолингвистикалық зерттеу жүргізуді екі жүйеде қарастырған да осы Ә.Қайдаров болатын. Олар мыналар:

1.Макрожүйе – «Табиғат», «Адам» және «Қоғам». 2.Микрожүйе – табиғи жүйе бойынша әртүрлі топтар, салалар. Нақты

айтқанда, микрожүйелік құрылымның негізінде сан түрлі мәдени терминдер (зергерлік, тағам, халықтық космоним, соматикалық атаулар, антропонимдер, топонимдер, фитонимдер, халықтық наным – сенімдер мен салт – дәстүрге мал шаруашылығы, аңшылық, т.б.) арнайы этнолингвистикалық зерттеу нысаны ретінде қарастырылды. Халықтың тұрмыс – тіршілігінен көрініс беретін осы этногенездердің сырын ашу қазіргі тіл біліміндегі жаңа салалардың бірі – этномәдени лингвистиканың міндетін айқындап отыр.

Ә. Қайдар «этнос болмысы» терминіне мынадай түсініктеме береді: «Этнос болмысы – этностың сонау бала кезеңінен бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген өміртіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани - мәдени қазынасы», ал «Тіл әлемі – этнос болмысына қатысты мағыналық бірліктердің жиынтығы, синтезі» [3, 20]. Автордың айтпақ болған ойы этнос болмысын оның тілі ғана дәл айқындай алады дейді.

Қазіргі таңда қазақ этнолингвистикасы басқа ғылым салаларымен қатар қалыптаса бастаған, әр қырлы ізденіс нәтижесінде өзіне тән ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан өз алдына дербес ғылым саласы ретінде танылып отыр.

Жаңа ғасырда жаңа теориялық – танымдық әдістемеге сәйкес тілді «өз ішінде және өзі үшін» қарастыратын имманенті зерттеу жеткіліксіз болып, оны ой - санамен, мәдениетпен және адамның тұрмыс – тәжірибелік қызметімен байланыстыра зерттеу қажеттілігі туып отыр. Осы қажеттіліктің нәтижесінде жаңа ғылыми бағыттың және соның негізінде өз бастауын алып отыраған антропоцентристік парадигманың қалыптасып дамуын талап етіп

31

отыр. Бұл ғылыми парадигманың маңызы адамды тіл арқылы, немесе тілді адам арқылы зерттеу болып табылады.

Тілді тек коммуникативтік қызметтің аясында емес, сонымен қатар оны ұлттың рухани – мәдени коды ретінде қарасытыратын жаңа антропоцентристік бағыттың негізін қалаушылардың бірі В.Гумбольдт болып табылады. Ғалымның теориялық еңбектеріне сүйенсек, адам өзінің парасаттық, рухани, әлеуметтік талаптарын қанағаттандыратын ұғымдар әлемін құрастыру үшін кез – келген ақпараттарды тілдік бейне арқылы алады. «Разные языки - это отнюдь не различные обозначения одной и той же вещи, а различные видения ее», - деп тұжырымдайды В.Гумбольдт.

Өз зерттеу еңбегінде профессор М.М.Копыленко: «Этностың тұрмыс – тіршілігі, қазіргі болмысы мен тарихы, оның материалдық және рухани мәдениетінің тілдік көріністері айқындалады және жете зерттеледі.» - деп анықтайды [4, 20].

Тіл – ұлттың мәдени тұрмысының бір көрінісі. Ол екеуінің арақатынасы маңызды. Тіл арқылы ұжым мүшелерінің санасында қалыптасқан ортақ психикалық заңдылықтардың көрінуін кез-келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетінінін түсінеміз. Ол ұлттың пайда болуымен байланысты тілдік, тұрмыстық - шаруашылық, шекаралық тұтастықтар секілді адам санасында қалыптасуымен байланысты. Дегенмен, елдің тарихын философиялық негізде қарастырған зерттеушілер халықтардың өздеріне ғана тән ұлттық ерекшелігін жоғары бағалай отырып, кез-келген ұлттың мәдениеті жалпы адамзаттық мәдениеттің көрнекті бір түрі, бөлігі деп қарастырады және соның көрінісін айқындайтын тілдің ерекшелігі ретінде сөздің ішкі формасына аса басымдылық танытады. Ғалым Ж. Манкеева: Сөз заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Яғни, тіл кез-келген жеке заттарды бейнелегенде, сол тілде сөйлеушіге оны қоршаған дүниенің есігін ашады, суретін салады. Мұның мәдениетке қатысты ұлттық атауларға да тікелей қатынасы бар» [5, 96], – осыған байланысты осындай пікір айтады.

"Тілдің лингвомәдениеттанымдық қырлары және әлеуметтік кеңістіктегі жағдайы" атты мақаласында Ж.Абдрахманова былай дейді: "Тіл ғылымының ХХ ғасырдағы зерттеулері оны жаңа сапалы белестерге көтерді. Бұл жетістіктер жалпы гуманитарлық ғылымдарға тән үрдістермен тығыс байланысты болды" [6, 87]

Әр халықтың ана тіліне тән этнолингвистикалық бірліктер сол халықтың тұрмыс - тіршілігінің жиынтығын, көп уақыт бойында қалыптасып үлгерген оның дүниетанымын, салт - дәстүрін, арман - мүддесін, рухани өмірін ашып көрсетеді.

Аннотация Этнолингвистика является исторической категорией по своей природе,

ее бытию. Потому что он изучает прошлое, а не современное состояние

32

населения. А прошлое народа-явно проявляется в его древней культурной лексике.

Ключевые слова: лингвокультурология, этнолингвистика, когнитивная лингвистика, этногенез, антропоцентрическая парадигма.

Abstract Ethnolinguistics is a historical category by its nature, its existence. Because

he studies the past, not the present state of the population. And the past of the people is clearly manifested in its ancient cultural vocabulary.

Key words: linguo culturology, ethnolinguistics, cognitive linguistics, ethnogenesis, anthropocentric paradigm.

Әдебиеттер тізімі: 1 Ж.М.Абдрахманова. Тіл және мәдениет: Тілдің антропозектік

парадигмасы Профессор Ж.Манкееваның 60 жылдығына арналған республикалық ғылыми - теориялық конференцияның материалдары. - Алматы, 2010. 19 б

2 Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики - Москва, 1977. 130 б 3 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы, 1995. 20 б 4 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. // Жалпы редакциясын басқарған Т.

Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. 20 б 5 Манкеева Ж. Этномәдени атаулардың танымдық негіздері. –

Алматы: Жібек жолы, 2008. 96 б 6 Ж.М.Абдрахманова. Тілдің лингвомәдениеттанымдық қырлары және

әлеуметтік кеңістіктегі жағдайы. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы - №1 (20) 2011 ж. 87 б

МРНТИ 02.01.39

А.А.Кенжебаев

Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова г.Атырау., Республика Казахстан

E-mail: А.kenzhebayev@asu.edu.kz

АНТРОПОЦЕНТРИЧЕСКАЯ ФИЛОСОФИЯ ИМАДЕДДИНА НАСИМИ

Аннотация Данная статья посвящена анализу философских идей

Азербайджанского поэта и мыслителя XIV-XIVвв. Имадеддина Насими. Основное внимание в статье акцентируется на пантеистических взглядах Насими, подчеркивается, что в центре его философских воззрений находится человек и его нравственное самосовершенствование.

33

Ключевые слова: Насими, пантеизм, гуманизм, хуруфизм, суффизм, духовность

Каждому выдающемуся поэту, писателю, художнику, философу

предопределен свой час вхождения в мировую культуру. В 2017 году под эгидой ЮНЕСКО прошли мероприятия по случаю 600-летия со дня смерти выдающегося Азербайджанского поэта и мыслителя Имадеддина Насими как факт признания его заслуг, как то, что его творчество олицетворяет все человечество и стало органичной частью мировогонаследия. Текущий 2019 год объявлен Президентом Республики Азербайджан Ильхамом Алиевым «Годом Насими» в Азербайджане. «Наша культура, наша наука очень богата. Когда мы говорим о Насими и Физули, мы должны представить их не только как поэтов, но и как великих философов, мыслителей, которые внесли большой вклад в мир, в мировую культуру и науку» [1].Мероприятия, посвященные этой дате, широко отмечаются и в других странах – проводятся международные научные и научно-практические конференции, Круглые столы, дискуссионные площадки, фестивали поэзии. Все эти мероприятия служат духовности и пропагандируют высокие человеческие ценности. А поиск духовности в современном мире очень актуален, ибо каждый стремится обрести счастье, истину. Очень важно для современного мира, что творчествоНасими является перекрестком духовного развития Востока и Запада. Поэтому идеалы и убеждения мыслителя чрезвычайно созвучны современности. «Поэзия Насими несет в себе гуманизм, то, что сегодня, в век технологий, век накоплений и потребительства нам не хватает», - считает российский ученый Ж.Сыздыкова [2].

Личность, философия и творчество Имадеддина Насими является предметом огромного интереса для литературно-научного сообщества. Академик НАН Республики Азербайджан Якуб Махмудов отмечает, что эпоха Насими и его философские взгляды еще должным образом не исследованы.

Нельзя не согласиться с мнением С.Шихиевой о том, что «многолетнее исследование показало, что в изучении научной биографии поэта имеются многочисленные пробелы и неверные толкования, в особенности, специфики его литературной деятельности, философских взглядов, при определении источников его художественного и суфийского мышления и влияния на литературно-философскую мысль» [3].

В этой связи следует отметить, что преподававшийся в советскую эпоху на философских факультетах вузов курс «История философии народов СССР» выделял среди азербайджанских мыслителей и общественных деятелей лишь имена Мирзы Фатали Ахундова, Н.Нариманова, но там не нашлось места Насреддину Туси, Физули, Наими и, конечно, Насими. Отечественная, то есть казахская философская мысль была представлена именами аль-Фараби, Абая Кунанбаева, Ш.Валиханова и некоторых других. Философия тогда была в СССР возведена в ранг государственной идеологии, подчинялась идеологическому прессу.

34

Национальная самобытность философствования, свойственная народам и этносам, была заменена единообразной европейской марксистской доктриной. И все то, что происходило в истории общественной мысли, философии народов, входящих в «советский народ», было предано забвению или выходило с купюрами. С обретением независимости в республиках бывшего СССР появилась возможность обратиться к национальным философским истокам. В советскую эпоху непопулярны были термины «мусульманская» или «исламская философия», «тюркская философия», чаще говорили об арабской философии. Согласно европоцентризму, восточная философия не отвечала канонам западной философии, которая считалась как некий образец, а восточная философия оценивалась лишь как экзотика. Но оказалось, что именно восточный мыслительный тип, в отличие от западного, более нелинейное, более объемное, это мышление поэтическое, воспроизводящее орнаменты восточного ковра. И в этом плане изучение богатого творческого наследия великого азербайджанского поэта и мыслителя Имадеддина Насими чрезвычайно важно как переосмысление философских традиций и возврат к философским истокам.

Народы славятся своими культурными достижениями, своими именами и гениальными личностями, благодаря которым и создается история, передаются будущим поколениям бесценные социально-философские, художественно-культурные, общественно-гуманистические идеи, система общечеловеческих ценностей. Имя Насими занимает достойное место в пантеоне выдающихся деятелей мировой культуры, как личность, лейтмотивом творчества которого был призыв к духовной свободе, общим ценностям, любви к человеку, свободе, к миру. Весь мир мыслитель считал своей родиной. Насими – великий поэт, философ и творец не только тюркского мира, но и всего человечества.

Насими жил и творил в весьма непростую эпоху и в этих условиях он начинает передавать в своих произведениях философские, этические идеи:

«Как таинство, стихи, как талисман, я в этот бренный свет пришел Я в смерти канул без следа, я вечный словно след прошел». Насими искал такую научно-философскую систему, чтобы с ее

помощью он мог бы воспитать людей и научить их понимать себя в новом контексте. В философско-поэтических образах Насими удалось создать неповторимую концепцию любви к человеку, к гуманизму.

«Обладатель крепкой воли и твердых убеждений, Насими являлся приверженцем хуруфизма, представители которого были яркими противниками эксплуатации, гнета и суеверия. Именно поэтому Насими до конца своей жизни остался сторонником этого течения», - отмечает исследователь М.И.Асланлы Гунтюрк [4]. Хуруфизм зародился как часть ислама, но отвергал некоторые его положения. «Исторические формы верований и их роль в нашей жизни требуют некоторых изменений. Я думаю, что Насими и хуруфиты шли именно по этому пути», - сказал в

35

интервью Trend немецкий ученый, насимовед М.Хесс [5]. Он разделял этическую концепцию хуруфитов о том, что во главе всего стоит Аллах, что он является во всем, во мне, в другом человеке. Эта всепоглощающая любовь Бога выступает как основа его этической теории: если ты любишь бога, значит, ты должен полюбить и ближнего. Насими приравнивал к Богу другого: в позиции хуруфитов таким образом мир и Аллах – одно целое.

Важное место в творчестве Насими занимает борьба с невежеством, варварством, это, по мнению мыслителя, самое страшное, что может быть в человеке.

«Невежество – вино, но ты его не пей, Ты истину познай, чтоб стать еще мудрей. Быть жадности рабом – удел невежд презренных, Обычно, чем глупей – тем люди мы скупей» Философ понимал, что самый опасный путь, который человек может

избрать, - это слепое следование и принятие на веру догм и различных ценностей. Он считал, что догмы ограничивают человека, сужают его ум, и он не может познать самого себя. Творчество Насими глубоко гуманистично, оно воспевало человека, его свободу.

«Вхожу ли я в мечеть, иду ли мимо храма, Направо я иду, налево или прямо, Я думаю о том, и убежден я в том, Что Бог – любой из нас, из сыновей Адама» Гуманизм Насими связан с ощущением безграничных возможностей

человека. «Мир не стоит, так пусть твои придут в движенье дни, Мир блеском, мишурой покрыт – обманчивы они. Не станет время ждать тебя, оно уйдет вперед, О прозорливый, в этот мир поглубже загляни. Богатство всей земли – тщета, пойми, о господин! Все блага мира от себя с презреньем отними!» Насими – яркий представитель пантеистической философии. Бог есть в

каждом человеке, - утверждает он, и в каждом человеке он видит божественное начало. К таким пантеистическим идеям позже придут некоторые мыслители западно-европейского Возрождения. Его мысли органичны, они совпадут с мыслями представителей немецкой классической и русской философии.

Интерес представляет и гносеологическая концепция мыслителя. На извечный философский вопрос о том, что такое истина, как вообще познавать ее, как ее детерминировать, он говорит, что человекдолжен всегда находиться в состоянии поиска истины. У Насими четкая гносеологическая установка: если в тебе заложена сама истина, значит, в тебе заложены возможности того, что ты ее постигнешь, значит, ты должен постоянно находиться в развитии. По мнению Насими, истины можно достичь двумя путями: путем поэзии и путем философии. Желающий

36

постичь истину должен стремиться понять человека, его побуждения и стремления к красоте и добру, потому что для него человек – центр мироздания.

«О ты, что сокровищ искал средь камней и металлов, Ценней человека сокровищ еще не бывало» Апогей творчества Насими, весь жизненный путь поэта и мыслителя

находят отражение в его самых знаменитых строках, в которых в поэтической форме представлена тождественность человеческого и божественного:

«В меня вместятся оба мира, но в этот мир я не вмещусь: Я суть, я не имею места — и в бытие я не вмещусь. Все то, что было, есть и будет, — все воплощается во мне, Не спрашивай! Иди за мною. Я в объясненья не вмещусь…» Народный писатель Азербайджана Мирза Ибрагимов, говоря о Насими,

отмечал: «Его величие заключается в том, что он наполнил поэтическое слово социальным и философским содержанием и обогатил его выразительными средствами. Его поэзия воспевала человека, звучала как гимн человеку» [6, 2].

Список литературы: 1 Гейдар Алиев. Наша независимость вечна: речи, заявления,

интервью. 1 книга: июнь 1993-май 1994 г. – Баку, Азернешр. – 612 С. – С.157.

2 https://az.sputniknews.ru/ 3 https://atalar.ru/ 4 М.И. Асланлы Гунтюрк. Проблемы физическо-волевого

совершенства в жизни и творчестве И. Насими // Вектор науки. – ТГУ. 2013. № 1 (12). – С. 29 -32.

5 https://newsday.az/ 6 Ибрагимов М. Насими и его время //Насими. Лирика. Перевод Наума

Гребнева и константина симонова с азербайджанского и фарси. Предисловие: Мирза Ибрагимов. – М.: Художественная литература, С.1973. - 355

7 Сеид Али Имадеддин Насими. Избранная лирика. В 2-х томах. Том 1. – Баку: Азернешр, 1973. – С. 26, 63, 74, 96, 115.

Аңдатпа Бұл мақалада XIV-XIVғғ. көрнекті Әзербайжан ақыны әрі ойшылы

Имадеддин Насимидің философиялық идеялары зертеледі. Насимидің пантеистік көзқарасына назар аударылады. Адам және оның өзін өзі руханижетілдіру мәселелері ақын шығармаларындағы негізгі тақырып болғанына ерекше мән беріледі.

Негізгі сөздер: Насими, пантеизм, гуманизм, хуруфизм, сопылық, руханият.

37

Abstract This article is devoted to the analysis of philosophical heritage of I.Nasimi

İmadeddin Nasimi was the great Azerbaijan poet and thinker ofthe late XIVth–early XV century. The main focus of the article is on Nasimi’s pantheistic views. It is emphasized that in the center of Nasimi’s philosophical views is an individual, the moral self-improvement.

Key words: Nasimi, pantheism, humanism, hurufism, sufism, spiritvality.

ҒТАМР 20.23.21

Ж.М.Абдрахманова., Н.А.Рафихова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің ф.ғ.к.,

қауым.профессор м.а., Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Қазақ тілі және әдебиеті мамандығының магистранты Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: azhm63@mail.ru, rafihova_nurzhamal@mail.ru

ИНТЕРНЕТ–КОММУНИКАЦИЯНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ

ОНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРДЕГІ КӨРІНІСІ Аңдатпа Аталмыш мақалада заманауи қоғамдағы интернет-коммуникацияның

маңыздылығы, соцлингвистикадағы орны сөз етіледі. Сондай-ақ интернетті зерделеудің бірнеше тәсілдері және оның жеке тұлғамен байланыстылығы, технологиялардың белсенді дамуының тіліміздің лексикасында көрініс табуы қарастырылған.

Негізгі сөздер: интернет-коммуникация, әлеуметтік желі, коммуникация, жаһандық желі, технология, әлеуметтік лингвистика, ақпараттық қоғам.

Соңғы жылдары қоғамда коммуникативтік тәжірибелердің көп бөлшегі интернет желісіне өтуде: желіде тілдің қолданылу қарқыны күшейтілу негізінде ерекше коммуникативтік орта, коммуникативтік кеңістік пайда болған. Интернет лингвистикасына негізделген зерттеулердің ерекше бағыты да қалыптасты [1]. Сондықтан «интернет-коммуникация» терминікоммуникацияның пайда болған және белсенді түрде қызмет ететін орыннан сипатталуы тиіс.

Интернет (ағыл.Internet) – ақпаратты сақтау және жіберу үшін біріккен компьютерлік желілердің дүниежүзілік жүйесі. Кейде «желі» сөзі халықаралық желі және жаһандық желі деп қолданылады. Интернетті қолданудың негізгі бөліктері бұқаралық ақпарат құралдары, электронды

38

бизнес, мультимедиа, байланыс, қарым-қатынас болып табылады. Бұл анықтамада интернеттің технологиялық құраушысы аталып көрсетіледі. Алайда, біздің зерттеу аясында интернеттің «гуманитарлық» жағы қарастырылу қажет. Мысалы, зерттеуші О.Б.Скородумова интернетті әлеуметтік-философиялық ұстаным тұрғысынан, яғни ақпараттармен алмасудың желілік принципіне, «коммуникациялық өзара әрекеттесулердің интерактивтіліне, объективті шындықты модельдеудің жаңа тәсілдеріне, ақпараттық ағындарды берудің жаңа технологияларына және дербес компьютерлерге негізделген ерекше феномен ретінде қарастырады [2, 102]. Ал Т.Ж.Бальжирова интернетті коммуникацияның социология призмасы ретінде қарап, желінің «адамның өмірлік мән мәтінінің қолдан жасалған, ақпараттық және социопсихоантропологиялық құрамдас бөлігі» деп көрсетеді [3,37]. Оның пікірінше, интернет әлеуметтік коммуникацияның бір құралы ретінде мынадай бинарлық қасиеттерді анықтайды: ақпараттық әлемнің әлеуметтік субъектісінің активтілігі/ пассивтілігі; ақпараттық қоғамдағы адамның әлеуметтік болмысының жарылуы/үйлесімділігі және де ақпараттық әлемдегі әлеуметтік ықпал мазмұнының қарама-қайшылығы/келісімділігі [3, 53]. Ақпаратты сақтау және жіберу, тұлғаны әлеуметтендіру және өзін-өзі жүзеге асыру, әлеуметтік топ секілді интернеттің негізгі қызметтері тұрғысынан А.В.Соколов «интернет» терминіне мынадай жалпылама анықтама береді: бұл «телекоммуникациялық технологияларды пайдалану есебінен жеке және топтық коммуникациялық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған жаһандық әлеуметтік-коммуникациялық компьютерлік желі» [4, 208-209]. Зерттеуші И.Н.Казанская осыған ұқсас анықтаманы беріп интернет қызметтерін ақпараттық, коммуникациялық, репрезентативті, конструктивистік немесе қайта құрушы, реабилитациялық (оңалту) деп жіктейді. Бұл функцияларды талдау негізінде зерттеуші интернет жаһандық коммуникация құралынан адамдардың қарқынды әлеуметтенуіне және жаңа әлеуметтік топтардың (виртуалды қоғамдастық) пайда болуына ықпал ететін интеграция құралына көбірек өзгеретіндігін тұжырымдайды [5, 145-147].

Е.И.Горошко интернет феномені, коммуникативтік кеңістік туралы зерттеу жұмыстарын қарастыра отырып, интернетті зерделеудің бірнеше тәсілдерін бөледі.

Бірінші тәсілде интернет жаңа әлеуметтік зерттеу объектісі ретінде қарастырылады, бұл бағыттың басты міндеті желіні дамытудың әлеуметтік болжамдарын жасау болып табылады. Бұл бағытта интернет ноосфераның белгілі бір материализациясы ретінде бірыңғай ақпараттық кеңістік негізінде ұсынылған. Интернеттің дамуына қарай технологиялардың, білім мен ақпараттың рөлі арта түседі, ал бұл қоғамдық құрылғыдағы өзгерістерге әкеліп соқтырады. Бұл тәсілде ақпарат пен технология қоғамдық құрылғының жаңа түрін анықтаушы және жүйе құраушы субъектілері болып табылады (Д.Белл, М.Порат, Э.Тоффлер, Т.Стоуньер, А.Рунов, Е.Путилова).

39

Екінші тәсіл интернет-технологияларға негізделген қазіргі қоғамның желілік табиғатын зерттеумен байланысты келеді. Қоғамлық даму болжам жасайтын алғашқы тәсілге қарағанда, екінші тәсілде зерттеу объектісі көбіне қазіргі қоғам болып келеді, ал негізгі әлеуметтік институттарды желілік құрылымдарға қайта құру және осы процестермен бастама жасаған қоғамның әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер осы тәсілдің пәні болып табылады. Осы тәсілдің парадигмалық шеңберінде интернет коммуникативтік қасиеттер арқылы анықталады: кез келген күрделі желілік байланыстарды іске асыруға мүмкіндік береді, бұл интернетті жеке коммуникативтік институт ретінде айрықша белгісін көрсетеді (М.Кастельс, А.Неклесс, А.Биккулов, А.Родионов, А.Чистяков, Д.Кутюгин, Т.Бальжирова).

Үшінші тәсіл әлеуметтік виртуализация теорияларына негізделеді (А.Бюль, М.Вейнстейн, Д.Иванов, А.Крокер, М.Паутау). Интернет мұнда виртуалды аналог немесе әлемнің бейнесі ретінде қарастырылады. Интернет – әлеуметтіктің виртуалдандыру механизмдерін іске қосатын әмбебап коммуникативтік кеңістік. Бұл бағыт шеңберінде виртуалдылық –жаңа коммуникациялық технологиялардың әлеуметтік әсері, яғни бұл жерде интернет әлеуметтік феномен ретінде қарастырылады. Ал желілік байланыстардың анық әрі қол жетімділігі интернетті виртуалды феномен ретінде көрсетеді. Интернет-технологиялармен жанама әлеуметтік шындықты виртуалдандыру оны айтарлықтай өзгертеді, сондай-ақ оны бұрын болмаған жаңаша шындыққа айналдырады.

Интернетті зерттеу жұмыстарының төртінші тәсілі қазіргі қоғамның түсінігі мен түсінуінің постмодернистік концепцияға негізделеді. Бұл бағыттың тұжырымдамалық шеңберінде интернет феноменін қарастырғанда, ризома (Ф.Гваттари), интертекстуалдылық (Ю.Кристева), хаосмос (Дж.Джойс), паратема (М.Фуко) сияқты ұғымдар қолданылады. Интернетті сипаттаудың барлық постмодернистік тәсілдердерде оны анықтау кезінде гиперболизация, аналогия және метофоризация тәсілдері қолданылады. Бұл жерде теорияны бағалау үшін критерий оның шындыққа абсолюттік сәйкестігі емес, әлеуметтік кеңістікте жұмыс істейтін метафораның өнімділігі мен күші, олардың түсіндіру күші, сонымен қатар жаңа көзқарастар мен міндеттер қою қабіілеті болып есептеледі (Е.Войкунский, А.Звонкин, А.А.Маркхем).

Бесінші тәсіл интернет пен интернет-технологияларды зерделеудегі жаһандық жоғары қоғамдық идеясына негізлделген, мұнда интернет оның міндетті құрамдас бөлігі болып келеді. Бұл тәсілге сәйкес, желі ақпаратты, коммуникацияны, білім мен экономиканы, іс-қимылдар мен бейнелерді жаһандандыруға мүмдіндік беретін құрал іспеттес әрекет етеді. Осы бағыт аясында жұмыс зерттеушілер заманауи қоғамның іс жүзінде ғаламторсыз мүмкін еместігін және нақты еместігін мәлімдейді. Интернет қоғамның пайда болуымен бірге қалыптасып, бүкіл әлем бойынша таралуы мен дамуына әкеліп соғады. Зерттеушілердің бқл пайымдаулары негізінде, интернет қазіргі таңда қоғамның онсыз мүмкін емес екендігін білдіретін жүйе құраушы

40

болып табылады. Осы тәсіл шеңберінде интернет қоамның белгілі бір түрінде оның әлеуметтік функцияларын талдау арқылы зерделенеді. Сондай-ақ, топтық және тұлғааралық қарым-қатынас әсерлерінің ұштасуынан негізделетін интернеттің өзіндік нақты қасиеттері, сапасы мен сипаттамалары жаһандық және ұлттық ауқымда әлеуметтік іс-қимылды ұйымдастырудың тиімді құралы болып табылатын бірегей құбылыс болып табылады.

Қазіргі заманда интернеттің маңыздылығы және интернет-технологиялардың қарқынды дами түсуі лексикалық сөздіктерде көрсетілген. Мысалы, Т.Жанұзақовтың «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «интернет» сөзіне мынадай анықтама берілген: «Интернет – компьютерлік желілердің ақпарат алмасуға арналған бүкіләлемдік қауымдастығы; бір-бірімен телекоммуникация арналары (телефон, радио және жасанды жер серігі арқылы байланыс) арқылы мәлімет алмасатын әртүрлі аймақтағы компьютерлік желілердің біріктірілген торабы» [6, 359].

Л.В.Калинина өзінің «Образ человека рубежа ХХ-ХХІ веков век в зеркале языковых и социальных процессов» атты монографиясында интернетпен қатысты сөздер санының өсу динамикасы назар аударады. Мысалы, 2001 жылғы орыс тілінің түсіндірме сөздігінде 21 «интернет» түбір сөздері болса, 2007 жылдың сөздігінде ондай 64 түбір сөз болған [7, 128]. Осындай лексика «ХХІ ғасырдағы орыс тілінің ең жаңа түсіндірме сөздігінде үнемі кездесіп отырады: интернет-арт, интернет-мессенджер, интернет-пейджер, интернет-селлер, интернет-трейдинг және т.б. [8, 219-222].

Қазіргі таңда интернет-зерттеулерді дамыту кезінде интернетті гуманитарлық зерттеу пәнаралық тәсілді талап етеді, себебі ол жеке тәртіп немесе жеке тәсіл шеңберінде сипатталуы мүмкін емес [9]. Расымен де, ғалым А.Е.Войкунский айтқандай, желі – бұл кеңістіктебөлінген техникалық объектілердің кешені (бұл оның географиясы мен экономикасы жөнінде мәселелерді қоюға мүмкіндік береді) және гипермәтіндер корпусы (лингвистика, информатика, т.б. тұрғысынан зерттелетін); белсенді қызмет ететін адамдарды біріктіру, бұл әлеуметтік, психологиялық, саяси немесе педагогикалық талдау және философиялық пайымдауларды талап ететін кешенді жүйе және жаһандық мағынада техникалық және әлеуметтік келісімдерді жүзеге асыратын өзіндік әрекет (жаһанданудың құқықтық және тарихи ұстанымдарын талдауға арналған пән).

Гуманитарлық зерттеулерде интернеттің «әлеуметтік» өлшеміне: өзара іс-қимылдың мәдени, тілдік және психологиялық ерекшеліктеріне; виртуалды топтар мен қоғамдастықтардың қалыптасу заңдылығына және қызмет ету сипаттарына; жеке тұлғаның өзін-өзі көрсету принциптеріне және виртуалды өзгеруіне; әлеуметтік объектілерді құру және қабылдау стереотиптеріне; желіде танымдық және кез келген өзге қызметті жүзеге асыру стратегияларына ерекше көңіл аударылады. Яғни, бұл әлеуметтік функцияларды жүзеге асырудағы барлық алуан түрлілік интернеттің

41

ғаламдық әлеуметтік құбылыс ретінде жүйе құраушы сипаттамасы болып табылатын тіл желісінде қызмет етпеу мүмкін емес.

Осылайша, интернет ұғымы туралы ақпараттық-коммуникативтік қоғамды, ерекше ақпараттық ортаны, әлеуметтік коммуникативтік кеңістіктің дамуының негізі ретінде, «прогреске жету жолында күш-жігерді біріктіруге мүмкіндік берілетін өзіндік ғаламдық форум» туралы жиі айтуға болады [10, 38]. Сондай-ақ, ол бұрын болмаған тілді жүзеге асыру орны ретінде көрінеді. Интернет жөнінде әлемдегі ең танымал оқулықтардың авторы Э.Кролл интернет сөзін «қарым-қатынас» сөзімен байланыстыратынын анықтай түсті [11,5]. Интернеттегі қарым-қатынасты белсенді түрде жүзеге асыру үшін интернет-форумдар, блогтар және әлеуметтік желілер көптеп қолданылады. Қазіргі уақытта интернетті пайдаланушылар үшін әлеуметтік желілер өзінің виртуалды «менін» құру үшін техникалық және әлеуметтік базаны таба алатын екінші бір шындыққа айналды. Сонымен қатар, әрбір пайдаланушы әлеуметтік желіде тек ғана қарым-қатынас жасап қоймай, сондай-ақ өзінің шығармашылығымен немесе сол әлеуметтік желінің миллиондаған аудиториясымен бөлісуге мүмкіндік алады.

Көптеген зерттеушілер интернеттің ақпараттық және коммуникациялық функцияларын ескере отырып, интернеттің басты белгілері: мемлкеттер, аймақтар және негізгісі – тіл деген қорытынды жасайды. О.В.Александрова өз еңбегінде: «Интернет құбылысы – бұл деген жай ғана технологиялық факт емес, бұл әлеуметтік факт және оның басты құралы тіл болып табылады» [12, 345]. Қазіргі таңда, интернеттің басым тілі – ағылшын тілі болып табылады. Ал орыс тілі желіде екінші орынға ие. Интернеттің тілдік салаларына сол тілдің атауы беріледі. Мысалы, интернеттің орыс тілді саласы «Рунет» деп, ал қазақ тілді саласы «Қазнет» деп аталады. Қазнет Қазақстан жерінде 1994 жылы 19 қыркүйекте жоғары деңгейлі kz домені ретінде ресми тіркелген. Қазақстандағы интернет ғаламдық желінің бір бөлшегі ретінде ҚР-ның байланыс және ақпарат құзыреттілігіне жатады, Қазнеттің дамуында негізгі ұлттық провайдер, «Қазақтелеком» үлкен рөл атқарады. Домендік атаулардың басты тіркеушісі – «Қазақ желілік ақпарат орталығы» «KazNIC» мекемесі болып табылады [13].

Терминологияда интернет-коммуникацияларды анықтауға және желіде тұлғаның коммуникативтік әрекеттерін сипаттау туралы анықтамалар біркелкі емес. Авторлардың бірі оны компьютерлік-жанама коммуникация деп атаса (Л.Ю.Щипицина, И.Н.Розина), енді бір лингвисттер оны электрондық қарым-қатынас немесе коммуникация (Т.И.Рязанцева, Е.Н.Галичкина) деп қарастырады. Л.Ю.Щипицина лингвистикалық зерттеудегі интернет желісіндегі қарым-қатынас ерекшеліктер мәселесін сипаттай отырып, терминдердің саны адам өмірінде интернеттің маңыздылығын күшейту немесе оның көмегімен қарым-қатынас жасау есебінен үнемі ұлғайып отырады деген қорытындыға келеді [14, 33]. Е.И.Горошко терминологиядағы осындай әртүрлілікті былайша түсіндіреді:

42

белгілі бір зерттеу жүзеге асырылатын лингвистикалық бағыт; осы пәндік салада жазылған бастапқы жұмыстар және computer-communication терминінің ағылшын тілінің ықпалымен қолданылуы [15, 24]; сипатталған пәндік саладағы зерттеу есептерінің акцентуациясымен (Т.И.Рязанцева өз зерттеуінде «электронды коммуникация» термині көбінесе зерттеуші хабар беру арнасының әсерін және сөйлеу тәжірибесіндегі интернеттің рөлін атап көрсеткісі келген кезде жиірек қолданатынын атап көрсетеді [16, 182]. Сондықтан да әзірге терминологиялық айырмашылықтар қалыптасқан болып саналмайды, яғни көптеген терминдер өзара алмастырылатын ұғымдар ретінде қолданылады.

«Коммуникация, интернет / веб жанама» семантикалық термині анағұрлым тар мағынада қолданылады, алайда компьютерлік және желілік коммуникацияның көптеген принциптерін ескере отырып, интернет-коммуникация басқа түрдегі коммуникация деп сипаттауға болады. «Компьютерлік-жанама коммуникация» ұғымының шеңберінде іс-қимылдың мәнін көрсететін ұғымдар желісін қарастырайық:

• Компьютер арқылы қарым-қатынас (адам-компьютер, коммуникациялық деңгей);

• Компьютермен жанама байланыс коммуникациясы – Интернет (ақпаратты іздеу, коммуникациялық деңгей);

• Жеке тұлғаның интернет / веб – қарым-қатынасы (коммуникациялық және коммуникативтік деңгейлер).

Біз интернет-коммуникациясында «компьютерлік-жанама коммуникация» терминінің толық еместігін байқауға болады. М.Г.Шилина осы тұжырымды растай отырып, терминді логика бойынша интернет-қарым-қатынастың кең таралған жіктемесі бойынша салыстырады, онда коммуниканттардың саны негізге алынады [17]. Мысалы, «Адам-компьютер-адам» интернет қатынас түрінде компьютер мен интернетпен жанама түрде жүргізілетін классикалық оффлайн түрлері бар: «біреумен», «көпшілікпен бірге», «көпшілік көпшілікпен бірге» т.б. Нәтижесінде, «коммуникация, компьютер арқылы жанама байланыс», «интернет-коммуникация» ұғымдарының иерархиялық байланысының дұрыстығы соншалықты бір мағыналы емес. Тағы бір параметр бойынша салыстыру-шындық және коммуникацияның келесі форматтарын бөліп көрсетуге болады: нақты субъектінің нақты әріптестермен байланысы (электрондық пошта, сұхбат, форум және т.б.); нақты субъектінің виртуалды әріптестермен қарым-қатынасы (виртуады әлем, т.б.); қиялдағы әріптестермен бірге байланысы (компьютерлік зияткерлік агенттердің өзара іс-қимылы және т.б.). Берілген интеракциялар компьютерсіз мүмкін емес, олар тек ғаламдық торға тән бірыңғай сипаттамаларды білдіреді. Осының нәтижесінде талданған түсініктердің кең мағынада қолданатындығын бірден жауап беруге болмайды. Осылайша, компьютерлік-жанама коммуникацияны анықтау интернетке қатысты мәні бойынша көптеген түсіндірулерді талап етеді.

43

Әдебиеттер тізімі: 1 Гусейнов 2000 URL – Гусейнов Г. Заметки к антропологии русского

интернета. Особенности языка и литературы сетевых людей // Новое литературное обозрение. 2000. № 43: [Электронная версия] URL: http://magazines.russ.ru/nlo/2000/43/main8.html (дата обращения: 11.08.2015).

2 Скородумова 2004 – Скородумова О. Б. Социокультурные функции Интернета и особенности их реализации в современной России: дис. доктора социол. наук: 24.00.01. – М., 2004. – С.435

3 Бальжирова 2003 – Бальжирова Т. Ж. Интернет как средство социальной коммуникации в условиях формирующегося в России информационного общества: дис. ... канд. социол. наук: 22.00.04. – Улан-Удэ, 2003. – С.161

4 Соколов 2002 – Соколов А. В. Общая теория социальной коммуникации: уч. пособие. – СПб.: Михайлов, 2002. – С.460

5 Казанская 2007 – Казанская И. Н. К научному пониманию феномена Интернета // Актуальные проблемы социогуманитарного знания: сб. науч. трудов МПГУ. – М.: Прометей, 2007. – С. 128–150.

6 Т.Жанұзақовтың «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, -2008, –968 б.

7 Калинина 2013 – Калинина Л. В. Образ человека рубежа XX–XXI веков в зеркале языковых и социальных процессов: монография / Л. В. Калинина. – Киров, 2013. –С.190

8 Самый новейший толковый словарь… 2012– Самый новейший толковый словарь русского языка XXI века / под ред. Шагаловой Е. Н. – М.: АСТ: Астрель, 2012. – С.766

9 Войскунский 2003– Войскунский А.Е. Принцип комплексности в гуманитарном исследовании интернет-активности [Электронный ресурс] URL:http://www.ict.edu.ru/vconf/index.php?a=vconf&c=getForm&r=thesisDesc&d=light&id_sec=180&id_thesis=6959. (дата обращения: 02.10.2014).

10 Путилова 2004 – Путилова Е. А. Интернет как фактор формирования информационного общества: дис. ... канд. социол. наук: 22.00.04.– Тюмень, 2004 – С. 186

11 Кролл 1995 – Кролл Э. Всё об Интернет. – Киев: BHV, 1995. – 234 с. 12 Александрова 2008 – Александрова О. В. Соотношение устной и

письменной речи и язык СМИ // Язык средств массовой информации / Под ред. М. Н. Володиной. М.: Академический проект; Альма Матер, 2008. – С. 337–348.

13 https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазнет 14 Щипицина 2010 – Щипицина Л. Ю. Компьютерно-опосредованная

коммуникация: Лингвистический аспект анализа. – М.: КРАСАНД, 2010. – С. 296

15 Горошко 2012 – Горошко Е. И. Современная Интернет-коммуникация: структура и основные параметры // Интернет-коммуникация

44

как новая речевая формация: коллективная монография / науч. ред. Т. Н.Колокольцева, О. В. Лутовинова. – М.: Флинта: Наука, 2012. – С. 328

16 Рязанцева 2010 – Рязанцева Т. И. Гипертекст и электронная коммуникация. – М.: Издательство ЛИКИ, 2010. – С. 256

17 Шилина, URL – Шилина М. Г. Интернет-коммуникация: исследовательские концепции XXI века. К вопросу формирования категориально-понятийного аппарата [Электронный ресурс]. URL: http:// www.mediascope.ru/node/1081 (дата обращения: 12.06.2013).

Аннотация В статье раскрывается значение интернет-коммуникации в

современном обществе, роль в социальной лингвистике. Несколько способов изучения интернета предусматривают его связь с человеком, проявление в лексике активного развития технологий.

Ключевые слова: интернет-коммуникация, социальная сеть, коммуникация, глобальная сеть, технология, социолингвистика, информационное общество.

Abstract This article reveals the importance of Internet communication in modern

society, the role in social linguistics. Several ways of studying the Internet provide for its connection with the person, the manifestation in the vocabulary of the active development of technology.

Key words: Internet communication, social network, communication, global network, technology, social linguistics, information society.

ҒТАМР 39.29.15

Г.Кайргалиева., А.Абат

т.ғ.к., Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, студент, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: g.kairgalieva@asu.edu.kz

ЖЕРГІЛІКТІ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ (ИСАТАЙ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)

Аңдатпа Мақалада Атырау облысы Исатай ауданы аумағындағы топонимикалық

атаулардың бірқатарына шығу тегі бойынша талдаулар жасалады. Исатай ауданының қысқаша тарихы, аудандағы жер-су атауларының пайда болуындағы табиғи, тарихи факторларға көңіл бөлінеді. Жер-су атауының

45

пайда болуындағы жеке тұлғалардың ықпалы да сөз болады. Бірқатар атаулар мысалға алынады.

Негізгі сөздер. Нарын, Мартыши, Абатқұдық, Айбас, жер-су атауы, топонимика, Забурын, аудан тарихы

Өлкедегі жер-су атаулары біздің өткен тарихымыздың куәсі болып

табылады. Өткеннің ізі сайрап жатқан мекеніміз талай дәуірдің жаңғырығын осы атаулар арқылы ұрпағына жеткізгені анық. Мемлекеттік негізгі бағдарламаға айналған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы да туған елдің әр тасының тарихқа тұнып тұрғандығына, оны зерттеудің мән-мағынасына тоқталған еді. Белгілі жазушы Мұхтар Әуезов: «Біздің жұртымыз өлке аты, тау атауын негізінен сол жердің сыр-сипатын байқап қоя білген жұрт. Қайда, қандай да бір мекенге барсаң да жер мен су, сонымен қатар жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атауының өзінде қаншалықты мән-мағына мен шешілмеген құпия сырға толы», - деп орынды да нақты суреттеген еді. Біздің осынау қасиетті де құдіретті мекеніміз тұтас бір шежіре – оның беті сырлары ашылмаған кітап және де ғаламат әсем сөз [1]. Осы сөздердің барлығы да бабаларымыздың өзі таққан, аялап қойған атаулар. Осы неше түрлі атаулардың барлығы да тарихи ескерткіш – ғасырлық мәдени мұрамыз. Табиғат көрінісіне, еліміздің тыныс-тіршілігі мен кәсіп-шаруашылығына және де тұрмыс күйіне қатысты төл сөздерімізден қойылған атаулар да орасан көп.

Кең байтақ мекеніміздегі жер-су аттарының «жер тілінің»тілдік табиғаты тұрғысынан көпшілік тобы қасиетті тіліміздің көне сөздерінен қойылған атаулар болса, тағы бір түрі басқа тілдер сөзінен жасалынған атаулар түрі. Алайда, еліміздің жер-су атауларының ішіне физикалық-географиялық атаулар негізінен көбірек. Көбінесе, тау, жота, қыр, қырат, асу, бел, белес, кезең, төбе, төбешік, шоқы, көл, көлшік, өзен бастау, қайнар, тұма, бұлақ атаулары мыңдап емес, миллиондап кездесері анық. Ал өлкелер атаулары ойконимдер де жетерлік [2]. Осынау көптеген жер-су атауларының таралуы, пайда болу түрлері мен мән-мағыналары ұлан-ғайыр даламызда көне дәуірлерден қандай ру, тайпалар мекен еткен деумен қоса, қазақ ру, тайпалары туған өлкемізде қашан, қай дәуірден бастап ғұмыр кешкен деген тақырыптар де зерттеу объектімізден шетке қалған емес.

Қазақстан топонимдері ерте заман оқымыстылары: Гередот, Птоломей, Страбон, Марко Поло, Земарх Клиниий еңбектерінде сондай-ақ саяхатшылар мен әртүрлі елдердің елшілерінің (Плано Капрпини, Андре Лонжомо, Вильгельм де Рубрук) жазбаларында біраз кездеседі. Әсіресе X-XII ғасырлардығы араб саяхатшылары мен ғалымдарының еңбектерінде жер-су аттарының көптеп кездесетінін ибн-Хордадбек, ибн-Хаукал, әл-Махдуси, әл-Масуди, әл-Идриси еңбектерінен анық көреміз» [3].

«Атырау жер-су аттарының сөздігінде» төмендегідей мәліметтер беріледі. Облыс жер-су аттарының басым бөлігін біріккен тұлғалы атаулармен жасақталған, олардың арасында кісі аты мен географиялық

46

терминдермен жасалған атаулардың орны бөлек. Мысалы: Алдоңғарқыстау, Төлекентөбе. Осыған орай, жер пішінін белгілейтін атаулар (оронимдер) мен өзек, сай, көлдер, жасанды каналдар атаулары (гидронимдер), нысаналардың санын белгілейтін сандық топонимдер (Үштау, Мыңтөбе), топонимге айналған дара Жыра, Қабақ, Сор, Тау сияқты географиялық терминдер де бар. Көшпенділік кезде әр ру өкілдерінің мекен еткен жайлаулары мен қыстаулары сол жерлерді қоныстанған адамдардың есімімен әлі күнге дейін аталынып жүр. Өлкетанушы Өтепберген Әлімгереев: «бір қарағанда жер-су аты да тарихтың хаты екенін естен шығаруға болмайды [4]. Әр өңірдегі өзен, көл, тау мен тас, құм мен қырат, елді мекен мен жазық, тіпті көше мен шаруашылық, мектеп пен мәдениет ошағы, алаңдар мен кәсіпшілік, бәр-бәрінің жеке атаулары болса, солардың өзі белгілі бір тарихи кезең, елдегі жағдай, табиғаттың ерекшелігі, танымал тұлғалар-жеке адамдардың есімдеріне орай қойылады»,- деп түйіндейді.

Ұланғайыр қазақ даласының бір қолтығында орын тепкен Исатай ауданының өз орны, өз тарихы, өз өрнегі бар. Исатай ауданы облыс орталығынан батысқа қарай орналасқан. Солтүстігінде Батыс Қазақстан облысы елді мекендерімен, оңтүстігінде Каспий теңізімен астасқан аудан шекаоасы шығыс, солтүстік-шығысында Махамбет, батысында Құрманғазы аудандарымен шектесіп, 460 331 және 4 800, 51 солтүстік ендікті, 490 261 және 510 251 шығыс бойлық аралығын алып жатыр. Жер аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 165 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 130 шақырым [5].

Жерінің жайылымдық бөлігі құм өңірінде орналасқан. Нарын құмы өңірі Каспий маңы ойпатының солтүстік-батыс аймағында, Еділ мен Жайық өзендері аралығында орналасқан. Әкімшілік тұрғыдан байқап қарасақ Атырау облысында орналасқан Исатай, Махамбет, Құманғазы аудандарымен қатар Батыс Қазақстан облысында орналасқан Бөкей ордасы, Жаңақала мен Ақжайық ауданының оңтүстік аймағы да кіреді.

Еділ мен Жайық өзендері арасында орналасқан Исатай ауданы (бұрынғы Новобогат) – тарихы терең, мәдениетпен өнері тамырлы, қазба байлықтары дәулеттенген киелі мекен. Қызылорда қаласында орналасқан ҚазКСР Орталық атқару комитетінің 17 қаңтар 1928 жылғы VІ шақырылған ІІ сессиясы қаулысымен Орал губерниясының құрамында Гурьев округі құрылды. Оның құрамына Жаманқала, Есбол, Доссор, Қызылқоға, Денгиз және Новобогат аудандары енгізілді. Новобогат ауданы құрамына Сарытөбе, Редут болыстарының Бегайдар, Орпа, Қаңбақты, Кетешағыл, Новобогат, Бақсай, Таңқы, Бесарал, Жалғансай, Кеңарал ауылдық кеңестері бағындырылды. Аумағы 12 500 шаршы шақырым ауданда 20 451 адам тұрған. Аудан еңбеккерлері көбіне мал шаруашылығымен айналысқан. Жаңа ауданда 9 бірінші сатылы мектеп, 2 дәрігерлік жәрдем пункті, 1 малдәрігерлік пункт, 2 тұтынушылар қоғамы, 1 почта мекемесі қызмет жасаған. Аудан орталығы болып Новобогат селосы бекітілді. Жаңа құрылған ауданда ауылшаруашылығы серіктестіктері құрылып, мал шаруашылығы

47

өнімін көбейту жолында іскерлік таныта бастады. Осы жылы 140 бас ірі қара малы бар «Тасарал» серіктестігі құрылып, төраға Әлден Өміралиев, орынбасары Бекеш Нұрмағамбетовтер еңбеккерлерді ортақ іске жұмылдыра білді [6]. Мәдени-әлеуметтік салаларда жаңашылдықтар бой көтеріп, тұрғындардың көп орналасқан жерінде Қызыл отаулар ашылып, аудан орталығындағы Амангелді бастауыш мектебі шаруа жастары мектебі болып қайта құрылды.

Бүкілодақтық атқару комитеті аудандарды ірілендіру, нашар дамыған аудандарды жою, әкімшілік-аумақтық бөлінулер өз әсерін тигізеді деген мақсатта 1930 жылғы 23 шілдедегі қаулысымен Гурьев округін таратып, Есбол, Жаманқала және Новобогат аудандары есебінен Гурьев ауданын құрды. Бұл Новобогат ауданының алғашқы тарауы болатын. Әкімшілік құрылымындағы өзгерістерге сай 1930 жылдың 17 желтоқсаны және де 1933 жылдың 1 шілдесі арасында Гурьев өңірі Батыс Қазақстан облысы қарамағында болды. Солақай саясат, елдегі тұжырымсыз реформалар кесірінен 1933 жылдың 1 шілдесінде 4 аудан бар Гурьев округі қайтадан құрылып, келесі жылы бұрынғы аудандармен қатар Мақат, Бақсай аудандарын құру жөніндегі қаулы шықты. Осы өзгерістер кезінде Новобогат ауданының Новобогат, Кетешағыл, Манаш, Жанбай, Бегайдар ауылдық кеңестері Бақсай ауданы құрамында болды .

Қазақстан Орталық Атқару Комитеті алқасының 1938 жылғы 4 ақпандағы қаулысымен Гурьев округі жойылып, Гурьев облысы құрылды. Облыс құрамына Бақсай, Есбол, Мақат, Теңіз, Маңғыстау аудандары енгізілді. Осы территориялық өзгерістер кезінде бұрынғы Новобогат ауданы ауылдық кеңестері үш ауданға бөлініп берілді.Атап айтқанда, Бақсай ауданына Новобогат, Манаш, Жанбай, Жамбыл, Бегайдар, Кетешағыл ауылдық кеңестері қараса, Есбол ауданына Айбас,Бабан, Тұщықұдық, Орпа ауылдық кеңестері, Теңіз ауданына Забурын, Мыңтөбе ауылдық кеңестері біріктірілді.

1939 жылдың 16 қазанында болған Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының облыстарда жаңа аудандар құру жөніндегі Жарлығымен Новобогат ауданы қайтадан құрылған болатын. Аудан құрамына Бақсай ауданында орналасқан Бегайдар, Жамбыл, Жамбай, Кетешағыл, сонымен қатар Манаш, Новобогат ауылдық советтері, Теңіз ауданынан Забурын, Мыңтөбе, Есбол ауданынан Айбас, Бабан, Тұщықұдық, Орпа ауылдық советтері беріледі. Сөйтіп, қайта құрылған Новобогат ауданының құрамында 12 ауылдық совет жұмыс жасайды.

Шаруашылық құрылымдарын жетілдіру талабы шеңберінде 1945 жылы 4 балық, 4 ауыл шаруашылығы колхозы бөлінуі арқылы ауданда колхоздар саны 34-ке жетті. 1948 және 1954 жылдары колхоздарды бір-біріне қосу, ірілендіру процесі жүрді. 1957 жылы теңіз жағасындағы 4 балық колхозы Манаш ауылдық кеңесіне бағындырылып, Жайық өзені бойына, Дамбыға көшірілді, ал ірілендірілген 6 колхоз негізінде «Новобогат», «Забурын», «Чапаев» атындағы совхоздар құрылды. Осы жылдың қараша айында аудан

48

ықшамдалып қалуына байланысты тиімсіз деп табылып, новобогат ауданы тағы да таратылды. 1963 жылы Мартыши кен алаңының мұнай қабаттарын өндірістік сынау жұмыстары басталып, №1 ұңғыдан алғашқы мұнай тасқыны атқылады. Ал 1968 жылы өндірістік негізде мұнай алуға көшірілді [7]. Осылайша, аймақта ауыл шаруашылығының кең өркендеуімен қатар оның өндірістік потенциалының өсуі, ауданның қайта құрылуы жөнінде шешім алынуына әсерін тигізді. Сөйтіп, 1977 жылғы 16-ақпан күні Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Новобогат ауданы қайта шаңырақ көтерді. Бұған дейін Новобогат аудан болған кездері орталығы Новобогат селосы болып келсе, енді қайта құрылған ауданның әкімшілік орталығы болып Аққыстау поселкесі белгіленді. Аудан 1988 жылы қайта таратылып, екі жылдан кейін, яғни 1990 жылғы қыркүйектің 26-сы күні Қазақ КСР жоғарғы Кеңесі Төралқасының басқаруымен бұрынғы Новобогат атауы Исатай болып өзгертіліп, соңғы құрылуы тарихи кезеңмен тұстас келді.

Аудандағы өзен-көлдер мен сай-салаларға су әуел бастағы табиғи арнасымен келіп, суы мол, байлығы көп болды. Сулы-нулы жердің бірі Қамысқаладан 5 шақырым құбыладағы, Боқсақ бойындағы «Шүрегей» қауымы қасындағы «Қарашығанақ» қоныс-мекені болыпты. Бұл жер Бөкейліктер Жайықтың бергі бетіне өтіп қоныс тепкенде, Жәңгір ханның жаңа әкімшілік жүйемен ел басқару реформасынан кейін руы Бегіс Шығанбай атты азаматқа иелік етуге беріліпті. Жәңгірдің қайын атасы есаул Қарауыл Қожа байлығы мен балығы мол Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің біраз жерін орыс помещиктері Безбородко мен Юсюповқа жалға бергенде, осы Қарашығанаққа Мартынов деген казак қожалық жасаған. Соның салдарынан әуелдегі төл аты – «Шығанбай сайы», «Шығанбай көлі» деген атаулар бірте-бірте ұмытылып, алғашқыда «Марток», одан кейінгі уақытта «Мартыши» атауларына ие болған [8]. Шындығында бұл жердің аты «Мартыши» емес, «Шығанбай» болғанға ұқсайды. Қазіргі «Мартыши» кен орнының арғы тарихы осыдан туындаған

Тұщықұдық ауылы – ұлтымыз мақтан еткен жасампаз ұрпақтарды дүниеге әкелген құтты мекен. Әкім (правитель) қызметтерінде болған Әтембек Сауғабайұлы, Молдағали мен Әжіғали Шынтаевтар, болыстық старшындар Жанқожа Кененұлы, Айболат Шалқарұлы, Аманжол Төлемісов, діни тұлғалар Қабыл Аткелтірұлы, Алдоңғар Қарақұлұлы, Әбдісадық Құрманбекұлы, халық ағартушылары Хамидолла Наубетов, Жұмабай Мырзағалиев, ел ардақтылары Тұщықұдықта туған азаматтар орақ ауызды, өткір тілді Досжан ақын, дүлдүл күйшілер Ғибатолла Мәсәлімов, Сағын Жалмышев, Айгүл Үлкенбаева, театр және кино әртісі Мұқтар Бақтыгереев, жазушы Нәбиден Әбуталиев, ақындар Мақсот Неталиев, Нұралы Әжіғалиевтар осы өлке мәдениетінің мақтаныштары.

Ауылдық округ қарамағында Бөкей сұлтан қоныстанған жерге ахун хазірет Ахмет Қабылұлы мен Құрманбек Нұрманов мешіттері орнына қойылған ескерткіш белгілер, старшын Дүтбай Асанұлы кесенелері бар.

49

Апудандағы аса маңғызды атау – Нарын. Бұл жер-суы тұщы, шөбі шүйгін қазақ жеріндегі ең бір адам өмір сүруге қолайлы аймақтың бірі. Еуразия құрлығында «Нарын» кең тараған атау. Атап айтсақ, Қырғызстандағы осылай аталатын өзен мен қала бар. Ресейдің Дағыстан Республикасындағы Дербент қаласында Нарынқала атты әлемге әйгілі қорған орын тепкен. Сонымен қатар өзіміздің Шығыс Қазақстан жерінде Үлкен Нарын, Кіші Нарын өзендері мен Нарынқаба, Нарынқол жер атаулары кездеседі.Сонда «Нарын» сөзі қандай мағына береді деген сұраққа жауап іздесек Ф.Макстың «Этимологиялық сөздігінде» Нарын – «жұқа, жіңішке» деген мағынаны білдіреді деген.Ал монғол-қазақша сөздікте «Нарын»- күн, күнгей деген мағынаны білдіреді» деп түсіндіріледі. Осылардың арасында Нарын құмының атауына жақын келетін топонимі - біріншісі яғни жіңішке, нәзік, ұсақ. Өйткені Нарын - көлемі шағын, ұсақ, сусыма құм. «Нарын» сөзі күн, күнгей емес, құмның көлемі мен сипатын білдіретін монғол- қалмақтың «нергейн» сөзінен шыққан.

Итен соры – Орпа жерінде орналасқан Құлкеш Түкенбай бөлімі Итен қорымы бар сор.

Забурын - елді мекен атауы. Сан ғасырлық тарихы бар қарт Каспийдің жағасында орналасқан бұл өлке Қазан революциясына дейін балық батағасы, кең байтақ құм өңірін теңіз арқылы сауда қатынасымен байланыстырғын ірі теңіз айлағы болған. Бұл «Забурями» деген сөзден шыққан «толқынның арғы жағы» деген мағынаны береді екен. «Забурын» атауы ертедегі жазбаларда да кездеседі. Қазақшаға аударғанда «ықтасын» немесе «қамысты шоқылардың ар жағы» деп те түсінуге болады. Бөкей сұлтан қадам жасағаннан кейін, сұлтанмен өзара сыйластықта болған ауқатты адамдар, рубасылары келіп қоныстана бастаған. Өйткені бұл жер мал өсіру үшін арқада Нарын құмы, балық кәсіпшілігі үшін іргесінде байлыққа толы Каспий теңізі бар тіршілікке екі жағынан да қолайлы аймақ болатын. 2008 жылдан бері Зинеден ата есімімен аталады. Забурын ауылының төңірегінде әрқайсысы 50-60 үйден тұратын «Ақ флот», «Ақай», «Бөрлі», «Көлденең», «Қаратөбе», «Қазан» тағы басқа ауылдар болған.

Айбас - Нарын құмының бір бөлігі. Жайылымы мол, жерасты суы тұщы. Солтүстік-батысында Батыс Қазақстан облысының аумағымен шектеседі. 1917 жылы Кеңес үкіметі орнап, жаңадан әкімшілік басқару жүйесі - болыстық атқару комитеті құрылғанда оған Айбас атауы беріледі. Кейін ауылдық кеңес те осылай аталған. Айбас Беріш-Жайық руының азаматы Сатыбалдының үлкен баласы болған. 1957-1997 жылдары Чапаев атындағы кеңшардың жазғы мал жайылымы болды. Кеңшар тарағаннан бері оны жеке шаруа қожалықтары қоныс етеді. Айбас - Нарын құмының дәл ортасындағы атақты жайлау. Кей деректерге қарағанда бұл жердi Бөкей хан заманында Айбас деген старшина билеген.

Абатқұдық – Исатай селосынан батысқа қарай 12 шақырым жердегі тұщы су шығатын үлкен шағыл. Бұл жер адай руының жерi. Адайдың Тіней

50

руынан тарайтын Абат деген атам осы жерге қоныстанады. Содан сол жерден құдық қазады, сондықтан бұл жер «Абат құдық» деп аталып кеткен.

Айғана – Нарын құмының жиегінде орналасқан алқап. Аудан орталығы – Аққыстаудың селосының солтүстік-батыс жағында 70 км жерде, №12 теміржол бекетінің арқа тұсында. Айғана Жәңгір ханның билерінің бірі болған. Исатай Тайманұлы қаза тапқаннан кейін ол ханның ұйғарымымен Исатайдың жеріне ие болады. Содан осы аумақ Айғана атанып кеткен. Зираты осы жерде.

Ақтөс - үлкен қауым. Исатай ауылынан 15 шақырым жерде . Ауылымыздағы көнекөз қарияларымыздың бірі - Нұрсапин Айдолла атамыздың айтуынша: Ақтөс деген иттің аты екен. Қабақай руынан тарайтын Мәйек деген атамыздың қасқыр алатын Ақтөс деген иті бар екен. Бір күні малына қасқыр тиген көршісі Мәйек атадан итін сұрайды. Бірақ бір күні кешқұрым қабанмен төбелесіп иті өліп қалады. Сонда көршісі «Қап ұят болды – ау! Итіңізді өлтіріп алдым! Тегін ит емес еді, ақ жауып анау төбегі көмейін деп итті көмеді. Сондықтан әлгі төбе Ақтөс деп аталып кеткен екен дейді. Кейін ол жерге Есенғұл руынан тарайтын ұрпақтар жерленген деседі Бірақ жер әлі Ақтөс қауымы деп аталып кеткен екен.

Ақай - көне қоныс орны. Аудан орталығы – Аққыстау селосынан оңтүстік-батысқа қарай 70 км жерде. ХІХ ғасырдың басында Каспий теңізі жағасында он шақты үй балықшы отбасы отырған. Ақай сол ауылдың ақылгөй ақсақалы болыпты. Содан бері бұл жер Ақай атанып кеткен.

Айғырқосқан - Тәзiке руында бай (шаруагер) адам болған. Сол жазғы тұры өзiнiң қысырағына жаңадан айғыр қосқан екен. Бұл айғырды жылқыларын асылдандыруға Қарабайлы деген жерден сатып әкелген. Айғыр үш күн үйiрде болғаннан кейiн көз тиiп өлiп қалған. Содан үш-төрт бие айғырдан шыққан екен. Сол жылқыдан Тәзiке атамыздың ауылында жылқы малы асылданып кейiннен Кертөбел деген әйгілі аттары бәйгеге қатысып, үнемi жеңiп отырған. Кейiн бұл жердi халық Айғырқосқан атаған.

Әженқолтық – Каспий теңізінің бұрынғы жағалауындағы шығанақ, Әжен есімді кісі иеленгенін белгілеген. Қолтық – жергілікті географиялық термин.

Дүтбай – ежелгі қорым. Жалтыр көлі жағасынан солтүстікке қарай 5-6 км жерде, жол бойында орналасқан. Бөкейліктер Еділ –Жайық аралығына өткен кезде келген жаппас руының атақты байының есімімен аталып кеткен. Дүтбай өлгенде балалары қазіргі сүйегі жатқан биік төбеге жиектен құм тасытып, қызыл сазға араластырып, оған жылқының құйрық қылын қосып, тас бастырып, үлкен мола тұрғызған. Дүтбай маңы ежелден мал мен жанның құт мекені болған. Қасына келетін су арнасы да Дүтбай аталады.

Жұмыр - Исатай селосының Оңтүстік шығыс жағында орналасқан ескі қорым. Жұмыр - адай рухының Тоқпанбет атасының ұрпағы. Исатай селосындағы көнекөз қарияларымыздың бірі Көпбергенов Қадыржан атамыздың айтуынша ертеде теңіз суы тасып қазіргі Жұмыр деп аталатын қорымға дейін келген. Балықшылардың кемесі Жұмыр атамыз жерленген

51

тұсқа келгенде атамыз өмірден өтіп осы жерге жерленген екен дейді. Сондықтан да сол жер Жұмыр аталыпты.

Кетешағыл – Нарын құмының қойнауындағы Әлім-Кете руының қонысы болған. Осы жерде 1930 жылы Кетешағыл ауылдық кеңесі ұйымдастырылған. Кеңес қарауындағы «Жасқайрат», «Кетешағыл» ұжымшарлары Ұлы Отан соғысы және одан кейінгі бейбіт кезеңде де жоғары еңбек жетістіктеріне қол жеткізді.

Қамысқала – елді мекен. 19 ғасырдың аяғы – 20 ғасырдың басында балық кәсіпшілігімен айналысатын батағаларды басқару орталығы болған. Кейін мұнда мұнай көзі табылған соң үлкен елді мекенге айналды. Үйлердің барлығы іргесіндегі нулы өскен қамыстан тұрғызылғандықтан, Қамысқала аталған. Кейін Новобогат деп аталды.

Мыңтөбе - жер атауы. «Мыңтөбе» деген жердің тарихына келсек, Мыңтөбенің жері таудан кішірек үлкен-үлкен төбелерден тұрады, сондықтан Мыңтөбе аталып кеткен.

Маралтөбе – Новобогат селолық округіне қарасты Ауқайраң учаскесіндегі ақтікен жалды найза төбе. Берді өлгеннен кейін бұл ауыл Марал ауылы аталып кетеді. Марал – қазақ халқының айтулы батырларының бірі Беріш-Қаратоқай Құлбарақтың қарындасы. Батырдың қадыр-қасиеті қарындасына да дариды. Марал қайтыс болғанда, оны ел-жұрты құрметтеп, өзін жеке дара осы төбенің басына жерлейді.

Орпа – Нарын құмының бір бөлігі. Новобогат селолық округінің аумағында орналасқан. Жері Батыс Қазақстан облысының оңтүстік шекарасымен шектеседі.

Өтеғали Ғаббас қыстауы обасы – Манаш ауылының шығыс бетінде 10 км шамасында 19-шы ғасырдың соңында салынған қыстаудың орны (ескі оба). Есенғұл Беріштің Сегізек атасының ұрпақтарының есімі.

Өтек обасы, Шаху обасы – ертеде қыстау орындары болған құдық, шағылдар атауы.

Партсъезд – кеңшарлар атауы, коммунистік партия съездеріне арналған идеологиялық атау.

Разведка – елді мекен. 1970 жыл ортасында Еділ-Жайық өзендрі аралығынан мұнай көзін іздеген облыстағы мұнай барлау мекемелерінің отбасылары бастап қоныстанған. Тайман жалы – қорым. Аудан орталығы – Аққыстау селосынан солтүстік-батысқа қарай 60 км жерде. Нарын құмының жиегінде №11 және 12 темір жол бекеттері аралығында орналасқан. Халық батыры Исатай Тайманұлының әкесі Тайманның бейіті осы жерде. 1991 ж. басына ескерткіш белгі орнатылды.

Тікіл-тікше – оба. Жалтыр көлінің оңтүстік-батыс кемеріне орналасқан. «Тікіл-тікше» деп келетін ел арасындағы мынадай әңгіме бар: Жайықтың шығыс бетіндегі бір байдың Тікше деген сұлу қызы Тікіл деген кедей жігітке ғашық болып, қосыла алмасын білген соң, екеуі серттесіп, Нарын құмы бетіндегі елге қарай қашады. Ұзақ жол жүріп, арып-ашығып келе жатып азғантай қой бағып тұрған Бақуат деген шалға жолығып, жөн

52

сұрайды. Сол шамада әлгі екі жастың артынан қуғыншылар келіп қалады. Тікіл-Тікше қаша бергенде әлгі шал да қойын тастай салып, бірге жөнеледі. Бірақ қуғыншылар оларды көпке ұзатпай қуып жетіп, ғашықтарды да жазықсыз шалды да өлтіріп, сол жерге жерлейді. Содан осы күнге дейін «Тікіл-Тікше жаудан өлді, Бақуат босқа өлді» деген сөз қалыпты.

Исатайдың көк татыры - атанған жер Айбас елді мекенінен батысқа қарай, 25 шақырым жерде, Құсқонбас пен Ұштағанның Құрманғазы ауданымен шектесетін жерінде орналасқан. Исатай бастаған көтерілісшілер осы жерден оқ-дәрі дайындап, ұсталар найза, сүңгі, айбалта, қылыш, мылтық қару-жарақ соққан. Ені 10-15 метр, ұзыны 25-30 метр болатын тегістіктің бетін темір тотығы мен күкірт араласқан көкшіл құм басып жатыр. Жер астынан күңгіргелен, жаңғырыққан үн шығуына қарағанда, татыр астында бос кеңістік бар деген тұжырым бар.

Қарауылтөбе - төбе атауы. Ертеде жаугершілік заманда қарауыл қараған Жаудың келе жатырғанын осы төбеге қарап бақылап отырған. Сондықтан осы төбенің жаугершілік заманда көп көмегі болған. Соған қарап Қарауылтөбе деп атап кеткен [9].

Қорыта айтқанда, әрбір атау – белгілі бір халықтың тарихына, мәдениетіне және тіліне қатысты тарихи ескерткіш. Исатай ауданының көне замандардан тарих қоймасы десе де болады. Исатай ауданы көлемі де осынау мағыналы тарихтың үлкен бір тарауларын құрайтын мазмұнды парағы дер едік. Ұлан-ғайыр Исатай топырағындағы жер-су аттарының мәні тек өз тарихымызбен терең байланысты.

Әдебиеттер тізімі: 1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың

«Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасы // Егемен Қазақстан Республикалық газеті. 12 сәуір 2017 ж.

2 Медникс З., Дорнин Л. Программирование под Android. Издательство Питер, 2012.- С. 323

3 Амелин К. С., Граничин О. Н., Кияев В. И., Корявко А. В.. Введение в разработку приложений для мобильных платформ. Издательство ВВМ, 2011.-С.254

4 Котляров В.П. Основы тестирования программного обеспечения. Издательство Бином, 2009.-С.301

5 Блог посвященный Android - <http://android-zone.info/>:// <http:// android-zone.info/>android-zone.infohttp://android-zone.info/

6 Блог разработчика Android - http://androidengineer.ru/ 7 Кайыргалиева Г., Салтанова Г., Айбаров Д. Атырау аймағындағы

көне қалалар (Ақтөбе-Лаэти қаласының мысалында) // Ибн Батуттаның Ұлы жібек жолымен саяхаты: мәдениеттер арасындағы диалогты алға бастыру: Сб. материалов международной научно-практической конференции. – Атырау, 2017. -С.88-92.

8 Эльдарова Э.Э. Робототехника элементтерінің физикалық және

53

логикалық принциптерін түсіндірудің кейбір мысалдары // Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. №2 (49) 2018 139 б.

Аннотация В статье анализируется происхождение топонимических терминов на

территории Исатайского района Атырауской области. Описывется краткая история Исатайского района, с акцентом на происхождения географических названий. На примере отдельных топонимов рассматиривается истори их возникновения.

Ключевые слова Нарын, Мартыши, Абаткудык, Айбас, топонимика, Забурунье, история района

Abstract In the article it is analyzed the origin of toponymic terminals on the

territory of the Issatay district of the Atyrau region. It is painted by the history of Isatay district, with an accent on the geographical distortion. On the other hand, the so-called toponyms are interpreted as the historical erosion.

Key words: Naryn, Marshtysi, Abatkudyk, Aibas, toponymy, Zhaburun, district history

ҒТАМР 17.07.51

Г.Б. Аяпова., филология ғылымдарының кандидаты, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ, Қазақстан Республикасы

Е-mail: aiapova-1969@mail.ru

Б.ҚОРҚЫТОВ ДРАМАЛАРЫНЫҢ ТІЛ КӨРКЕМДІГІ Аңдатпа Мақалада Атырау өңірінің шежірешісі, әдебиет зерттеушісі Берік

Қорқытовтың драмалық шығармалары тiлiнiң бейнелiлiгi, көркемдiк, стильдiк ерекшелiгi турасында талданылады. Сонымен бірге сөйлем құрау шеберлiгi, диалог оның түрлері мен бейнені сомдаудағы қыры да талданылып беріледі.

Негізгі сөздер: драма, пьеса, кейіпкер, қаһарман, диалог, диалог-тартыс, пьесалық материал, характер тілі, тіл бейнелілігі.

Тiл - драмалық шығарманың басты қасиетiн танытатын құрал. Драма

тiлi – характер табиғаты, көркем шығарма тiлiнiң жоғарғы көркемдiк сатысы. М.О.Әуезов: «Не халықтық, не көркем әдебиеттiк тiл қазынасының шеберлiк, шешендiк үлгiсiн пьеса танытпаса, ол шығарма көркем шығарма емес,

54

пьесалық материал ғана. Ол-драманың өзiн емес, қаңқасын ғана, схемасын ғана берген еңбек болады»[1,91] ,- деп, пьеса тiлi - өнер атаулының, оның iшiнде көркем шығарма тiлiнiң төресi деп есептеп, жоғары қойған. Академик З.Қабдолов: «…драмадағы ең басты, ең шешушi, ең негiзгi нәрсе – тiл. Пьесаның күшi де, әлсiздiгi де тiлде; пьесадағы әр сөз мiрдiң оғындай өткiр, көздеген жерге дiр етiп тиердей дәл, көкейге саулап құйылардай таза, мөлдiр, сахнаға мықтап дарығандай мағыналы, түйiндi болады. … әр сөз,әр сөйлем шындықты ғана емес, сол мәндi болып келуге тиiс. Драма тiлi тұжырымды, қысқа сөздi айтқан кейiпкердiң мiнезiн аңғартуы керек; әр адамның сөзi өзiн танытуы керек» [2, 340], -деп, профессор Р.Нұрғалиев: «Классика тәжiрибесiне үңiлгенде, драма тiлi дегенiмiз негiзiнен ауыз екi сөйлеу тiлiнiң интонациясына, ырғағына бағынады ғой. Драма тiлi – кейiпкердiң жұрт алдында ойлануы, қателесуi, жеңуi, жеңiлуi ғой. Ендеше, жып-жылмағай, жылтыраған, жұтынып тұрған судыр сөз ешқашан пьеса тiлi бола алмайды» [3, 498] ,- деген пiкiрлерi шығарма тiлiнiң табиғатын танытады

Драмалық туындыларда кейiпкерлердiң iшкi-сыртқы қарым-қатынасын, мiнезiн дәл басып, айқындайтын элемент – кейiпкер сөзi. Кейiпкер сөзi – драмалық шығармаларда бейне жасау амалын, қаһарманның сөз саптау салмағын, табиғатын танытады. Қазақ филология ғылымында прозалық шығармалардағы кейiпкер сөзiне байланысты әдеби және тiлдiк тұрғыдан қарастырылған зерттеу еңбектерi бар. Көркем шығарманың табиғатын талдау барысында тiлшi немесе әдебиетшi деп бөлiнiп келе жатқандығымыздан өрге баса алмай тұрғанымыз да шындық.

Берік Қорқытов драмалық шығармалары тiлiнiң бейнелiлiгi, көркемдiк, стильдiк ерекшелiгi турасында айтылған пікірелер жоқтың қасы.

Мысалы: «Махамбет» тарихи драмасындағы басты қаһарман Махамбеттің (Жәңгірге) Әріге кеттің-ау, Жәңгір, бірақ айтпасыма амал жоқ, бұл жерден жеті жұрт кетіп жол салған, талай қырғын соғыс болған, арғы атаң Шыңғыс та табан тіреп тұра алмаған, толарсақтан саз кешіп, қанжығадан қан кешіп, дұшпаныма көнбен деп, жерімді жауға бермен деп, түн қатып жүріп түс қашқан қарға бойлы Қазтуған, Мұсаның ұлы ер Орақ, Жаңбыршыдан жалғыз Телағыс, Нәріктің ұлы ер Шора, Қараның ұлы Сидақ, Күлектің ұлы Қартқожақ, Естерекұлы ер Тарғын, Қара Қыпшақ Қобыланды, Даттың ұлы Сырым семсерін сермеп, қанжарын қайрап, найзасын түйреп, қылышын қанға малдырған, қара басы кетсе де халқын да, жерін де азулыға алдырмаған, тағы да айтам, бұлар да төре емес еді, менің еркіндеп жүргенім, сенің қалтылдақ болсаң да хан болып отырғаның солардың арқасы, соларға ерген халықтың арқасы, жерің болмаса, халқың болмаса кімге хан болар едің, мұны неге ұмытасың? [«Махамбет»],- деген ашынған тiлiнен Махамбеттің қандай кейiпкер екенiн болжауға болады. Немесе «Қазақ солдаты» пьесасындағы М и р о ш н и к. Біз мұнда бір сағатқа келгеніміз жоқ, бұл жердің иесі біз боламыз, төбесіне тігілген биік қорған

55

мәңгі-бақи босатылды сендерден, ұзамай совет жері түгелдей босайды, басқа сөз жоқ бізде!», сол сияқты «Шойын қатын» пьесасындағы.

Қ о ш қ а р д ы ң. «Нәсібіңіз мендей адамнан бұйырған! Мен осы ауылдағы атақты адаммын, мені бәрі біледі, бірнеше жыл бойына суретім «құрмет тақтасында» ілулі тұрды, жақында жанынан өттім, қарадым, вай-ай-вай, өзімді-өзім танымай қалдым, сарғайып кетіпті. Мұнда да тұрған ештеңе жоқ, есімді білгелі трактор айдап келемін, жаман болғанымыз жоқ, біруден ілгері, біреуден кейін дегендей, бәрі де сыйлайды (ұялып) бір мәрте аудан орталығында өткен мейрамда басшылармен қатар трибунада тұрдым, айтуға ұялам.. екі мәрте Ташкентте де болдым! Қала десең қала деп міне соны айт! Тағы не керек? Жалпы алғанда, Ғаламатхон, менімен тұрсаңыз ешкімнен кем болмайсыз.. я, айтқандай молланың сауалына қалай жауап қайтаруды білесіз бе?» [«Шойын қатын»],- дегендерiнен кейiпкер табиғатын тануға тұрады.

Қазақ драматургтерi пьесадағы кейiпкерлерiнiң есiмiн бұрып, басқа тiлде алулары - негiзiнен комедиялық шығармаларға тән процесс. Қазақ драматургтерiнiң кейбiреулерiнен мысал келтiретiн болсақ, Т.Ахтановтың «Күшiк күйеу» атты комедиясындағы Ботка, Тфренчик, Кубиктер және Д.Исабековтың «Әпке» драмасында кейiпкерлерiнiң есiмдерiн қысқартып алу кездеседi. Мысалы: Кәмила-Кама, Омар-Ом, Темiрбек-Тим, Назила-Наз т.б. соның айғағы. Б.Қорқытов пьесаларында кейiпкерлерiнiң есiмдерiн орыс тiлiне икемдеп, қысқартып айтқызуы сирек. Атап айтсақ: Дэви, Кэт, Едик, Лис.

Драматург Б.Қорқытовтың сөйлем құрау шеберлiгi де ерекше сипатта, яғни сөздiң нәрлi реңiмен берiп отырады.

Мысалы: « Қ о ш қ а р. Бүгiнде қорасы толған мал, тасы өрге домалап, мұрнынан құрты түсiп тұрған әлгi, и-и, Әукен ғой қолайлысы» [«Шойын қатын»],- десе, Махамбет ақын аузымен сөздiң тотияйындай тілінің ерекше тіліп түсер қылыштай зәре-құтты қашырардай реңiмен берiп отыратын кездерi де бар.

М а х а м б е т. Әй, Баймағамбет, мен тартынайын деп отырғаным жоқ, түсінген кісіге біраз айтылды емес пе, өзің білесің, менің тілім екі айыр алмас қой, біреуі тіліп түссе ханмын деп қаһар қыларсың, мен жалғызбын деп қарап тұрмаспын, басыңды алармын, мен өлсем ештеңе етпес, өздеріңдей хан өлсе ел басының дауы бітпес, мен аспандағы жұлдызбын, оған сенің қолың жетпес, сен мені жолымнан қалдырма!» [«Махамбет»].

Драмалық шығармалар тiлiнiң эмоциональдi-экспрессивтi лексикасын арнайы зерттеушi Х.Нұрмұқанов: «…драмалық шығармаларда сөздер, сөз тiркесi мен сөйлемдер эмоциональдi-экспрессивтi не экспрессивтi ыңғайда көп жұмсалады» [4,25], - дейдi. Драмалық шығарма диалогы турасында филология ғылымында зерттеушi-ғалымдардың пiкiрлерi бiр шама.

Әдебиеттанушы ғалым Б.Майтанов: «Драмада диалог теңдесi жоқ қажеттiлiктен туса, прозада оны түрлi авторлық баяндау тәсiлдерiмен алмастыруға болар едi. Драмадағы диалог адамдар ойы мен сезiмiнiң мәңгi

56

қозғалысы, өмiр символы iспеттi» [5,244], - деп, Р.Рүстембекова: «Драматургияда негiзгi құрал – диалогтың әсерлi, орынды, ықшам болуының зор маңызы бар екенi белгiлi. Әр кейiпкер сөзiнен оның жеке өзiне тән ерекшелiгi, мiнезi пьесада көрiнiп тұруы шарт» [6,18],- деген пiкiрлерінен драма диалогының тереңдiгiн, сан алуан қырынан танимыз.

Драмалық шығармадағы негiзгi қолданылатын құрал – диалог. Драмалық шығармадағы диалогтың басты қызметтерiнiң бiрi – адам бейнесiн жасау болып табылады.

Б.Қорқытовтың пьесаларында диалогтың бiрнеше түрi кездеседi: диалог-айтыс, кекесiн-диалог, диалог-тартыс, астарлы диалог, ұйқасқа құрылған диалог т.б.

Б.Қорқытовтың диалог құра бiлу өнерiнiң жоғары деңгейлiгiн аңғартады. Бiрiншiден, астарлы, қалжыңы өткiр, күлкi тудыратын элементтерге толы болса, екiншiден, терең философиялы, қаһармандар қақтығысы, персонаждар мiнез-құлқы, қарама-қарсы кейiпкерлер жауаптасуы кезiндегi диалогты көруге болады.

Жауаптасу кезiнде кейiпкерлерiнiң әр сөздерiнен адамның өмiрiн, бейнесiн, әрекет сол кезең дәуiрi толығымен елестейдi. «Ақылшы аға» пьеса-инсценировкасында Молдабек пен оның құрдасы Абдолла Молдабекті диалогтерден кейiпкер тiлiнiң ерекшелiгiн көремiз.

Мысалды, бiрiншiден, к е к е с i н д и а л о г қ а келтiремiз: «М а х а м б е т. Ассалаумағалейкум, игі жақсылар (ешкім үндемейді). Ш о м б а л. Әй,Махамбет, хан ордасына лұқсатсыз, сұраусыз кіріп

кететін сен төремісің, әлде қожамысың, құлақ кесті құл, келімсек емеспісің, қолы көтере алмайтын шоқпарды беліне байлайды дегендей мына келісің қай келіс? (өзінше мұқатқандай болып бәлсінеді)

М а х а м б е т. Әй, Шобал, жәйіне жатқан шоттың сабын бастың, өз обалың өзіңе, мен құлақ кесті құл, келімсек болайын, сен өзің кімсің, білмесең айтайын...

Ш о м б а л. Қимаң қышып, сөз естиін деп келген боларсың, білсең айта ғой, біз де қара жаяу емеспіз.

М а х а м б е т. Әй, Шомбал, сен алысқа бара алмай, орта жолда шошаң ете түсетін Шомбалсың ғой, дым білмейтін домбалсың ғой, арғы нәсілін Орауыл, Орауылдан қашқан он ауыл, арбасының ізі осы күнге дейін жосылған, байұлына келіп қосылған кірмесің ғой, атаңды сенің білемін, біреудің қойып баққан құл еді, анаңды сенің білемін, тезек терген күң еді, солардан туған Шомбалды, хан құйрығын иіскелеп, биі болды деп еді, құдай бақ берген соң, ханның жанына жақындап, асыранды иттей сарқытын ішіп отырсың, ана отырған Жәңгір хан нәсілін оның сұрасаң қарағаш, қарағаштан келген жалаңаш, құдай қалап бақ берген, астына отырар тақ берген, анау отырған Баймағамбет, түп қазығы төбет, табанға салатын ұлтанға жарамайтын неме қара қазақты сағалап сұлтан болып отыр, естиін дегенің осы ма еді?

57

Ж ә ң г і р. Әй, Шомбал, өлер жеріңді білмейсің, кім саған сөз берді, орақ тілді Махамбет саған шаужайынан шалдырып, алқымынан алдырып, жалынан шайнатады деп пе едің, өзіңмен қоймай, бізді де ілдіріп кеттің, жайыңа қарап отыр, Махамбет, қош келдің, қалаған жеріңе отыр.

М а х а м б е т. Хан елмен кісі, қатын ермен кісі, былай отыр, әкең салған үй емес, халықтың салған үйі (Шомбалды ығыстырып, ханның жанына отырады).

Ж ә ң г і р. Махамбет, қатулысың ғой, ақынға қатулық жараса ма? М а х а м б е т. Келмей жатып айбаты бар төбет емес, есігіңнің

алдындағы қыңсылаған күшігіңе балағымнан тарттырып қатулы еткен өзіңіз, хан ием.

Ж а н к і с і. Айналайын, Махамбет, үй-ішің, ауыл-аймағың аман ба? М а х а м б е т. (жалт қарап) А, Жәкеңбісіз, келмей жатып, дау-

далабайға түсіп, байқамай қалыппын, кешіріңіз, ел іші, ауыл аймақ аман, өзіңіз де аман-сау жүрсіз бе?

Б а й м а ғ а м б е т. Әй, Махамбет, осы сенің әкең кім болған, қай жақта қаңғырып өлді?

М а х а м б е т. Әй, Баймағамбет, Өзен, өзен, өзен су, Өзенді тастап көшкен ит. Өзі болған жігіттің Түп атасын сұраған ит. Қырда құрақ, ойда бұлақ тұрғанда Құба жоннан құдық қазған ит. Алдымнан келсең оғымды,

Артымнан келсең боғымды жеген ит, - деп кім айтқан? Мұны сенің әкең Айшуақ емес, менің әкем Өтеміс айтқан, сенің әкең мұны айта алмайды, өйткені, ол от басында, ошақ қасында қатынетек, үйкүшік болып өлген, менің әкем Өтеміс халқын қамдаймын деп қамауға түсіп қапыда кетті, атамның құлдығын не қыласың, өзіңнен өзім артық туғасын. [«Махамбет»].

Екiншiден, а с т а р л ы д и а л о г көрiнiсi: Ш о л а қ. Дәрігерге бардың ба? С а м а т. Жоқ, аналарды босатып жібереме деп сізді күтіп жүргенім. Ш о л а қ. Ісігі, қаны кетпей тұрғанда тез дәрігерге барып, қағазыңды

ал (Самат шыға бергенде) тоқтай тұр, (телефонды бұрап) Тоқтармыысың? ..Аман ба? Түнде бір хулигандар постыда тұрған бір жігітімізді сабап, жағын қиратып, тісін сындырып кетіпті..я..я өлтіруге әрекет жасаған деуге болады. Қазір өзі саған барады..справкасын қатыр...жатады...жатады...Тіпті керек десең жарақаты ауыр деп больницаға жатқызып тастауға да болады. Солай бір мықты шара қолданбасақ, бұл хулигандар бара-бара өзімізді өлтіріп кетуі мүмкін.. жарайды (телефонды қояды) бар, керек десе жат (Самат кете бергенде тоқтатып), бала қайда жұмыс істейді екен?

С а м а т. Кімді айтасыз? Ш о л а қ. Миғұламысың, сені соққан баланы айтам.

58

С а м а т. Студент көрінеді, Алматыда оқиды. Ш о л а қ. Сутдент..әкесі редакцияда істейді, енді ол да қарап

жатпайды, баласын босатуға әрекет етеді, араға кісі салуы да мүмкін. Сен былай істе, мамаңа айт – шалым ауру, жалғыз баламды хулигандар соғып, өлімші етіп кетті деп біздің үлкен бастыққа арыз беріп қойсын.

С а м а т. Папама айтсам қайтеді? Ш о л а қ. Папам..қайбір сенің оңған папаң бар, неде болса мамаңнан

шығады, бар айтқанды істе (Самат кетеді) осы жерден қақпанды бір салып қалу керек көрсетейін милицияның туыстары қылмыс істейді, оларға жеңіл қарап болдың ғой, қалай келмес екенсің, қалай мойындамас екенсің...е..есіме енді түсті. Өткенде оның да бір туысың жазып еді – ау, есіне салып қояйын, екі жақтап кіріссек, қалай бұлтарып кетер адамы жоқ (телефонды орнына қойып, қайта бұрап) Дежурный ма? Не болып жатыр, тыныштық па? Түндегі біздің жігітті сабайтын хулигандар жатыр ма? Жатсын». [«Соқырішек»].

Үшіншіден, ұ й қ а с қ а құрылған диалог көрiнiсi: М а х а м б е т. О, қара шаңырақ, бірақ сенде үн де жоқ, тіл де жоқ,

баяғы күйің бір күйің, хан отырса да, қара отырса да өзгермейсің,сенде жазық жоқ, түбінде хан тұқымына емес, қара халыққа шаңырақ болатыныңды ұмытпа! [«Махамбет»]

Төртіншіден, д и а л о г - т а р т ы с көрiнiсi: С а м а т. Мені соғып кеткен жігіттің мамасы. Б а л қ и я. Мында неғып жүр? С а м а т. Менен кешірім сұрап келіпті. Б а л қ и я. Неғылған кешірім, кетіңіз, бұл жерден (жер тебініп), кетіңіз. Қ а т и м а. Айналайын, өйтіп аптықпа, сәлем оқ, сауап жоқ, бұл не

қылғаның, менде өзіңдей анамын. Б а л қ и я. Ана болмай адыра қал, біреудің жалғыз баласын өлімші

қылып, не бетіңмен келіп тұрсың, жүзіқара. [«Соқырішек»] Бесіншіден, д и а л о г – ю м о р: А б ы л. «Мысыққа да бiр күн той» дейдi. Мә iш, iш! Әлгi құда мұны

адам санатына қоспайды. Әттең менiң қолымда болсаң, қонақ атаулыдан қалдырмай, қасыма алып жүрер ем. … Әйел неге алмайсың?

С а б ы р. Ағатайым әперем деген. Сiздерде басы бос әйелдер көп пе? А б ы л . … Қатран дегеннiң қырыққа келген қызы бар. Бес байға тиiп

шықты. Соны әперем, егер мен барғанша бiреуге кетiп қалмаса. Әй, бәрiбiр ол кеудесiнде жаны болса қайтып келедi, қорықпа» [«Жарайсың, бажа»]

Сонымен қатар Б.Қорқытов - монолог құрудың да шеберi. Монолог - кейiпкердiң iшкi жан дүниесiн ашуда қызметi зор көркемдiк құрал. Прозадағы монолог пен драмадағы монологтың айырмашылығы бары белгiлi. Орыс филологиясының ғалымдары Г.Винокур монологтың үш түрiн [таза драмалық, эпикалық сипатты, лирикалық], ал, В.Виноградов төрт түрiн [сендiрмелi реңктегi, шешендiк сөздiң жұпыны формасындағы, лирикалық, драмалық, хабарлаушы сипаттағы] деп ажыратады.

59

Драмалық туындыдағы монолог–пьесаға қатысушы орталық қаһармандарының iшкi-сыртқы жағдайынан хабар бергiзетiн, кейiпкерлердi толғанту амалы. Сахнадағы монолог көпшiлiк алдында орындалады, бiрақ жанындағы кейiпкер естiмегендей жауап қатпайды. Кейiпкерлерi өздi-өзiмен толғанып күй кешедi. Монолог - үлкен мағына беретiн амалдардың бiрi, кейiпкердi сөйлету тәсiлi.

Ақ өлең-поэзиялық, прозалық, драмалық шығармалардың табиғатына тән құбылыс, түр. А.Ысмақова: «Ақ өлең - яғни, тармақтардың соңындағы сөздердiң дыбыстық тұрғыда үйлеспеуi, қабыспауы, ұйқастың белгiсiз қалыпта [«ақ» күйiнде қалуы] бұл өлең үлгiсiн «ақ өлең» атауға себеп болған. Әуелде драмалық, эпикалық жанрларда пайдаланылған ақ өлең, У.Шекспирдiң, Дж.Мильтонның туындылары, кейiннен романтикалық эллегияның, лирикалық еркiн өлеңнiң өлшемiне айналады. А.С.Пушкин «Борис Годунов», «Кiшкентай трагедиялар» сынды драмалық шығармаларында ақ өлең формасын пайдаланды» [7, 36],- дейдi. Б.Қорқытов пьесаларында ақ өлең формасына салу, ырғақ түзу, ұйқасқа құру, шешендiкпен төгiлту, тақпақтата жөнелту орнымен, қисынды жерiнде кездесiп отырады. Мысалы: «…түйедей бақырып//, аруағын шақырып//, он екi терiн төгiп//,..”, “қол ұстасқан,// жүрек қосқан, // бiлек қосқан..//» [«Махамбет, «Біз Жетібайданбыз»] т.б…жолдар келтiруге болады.

Б.Қорқытовтың драмалық шығармаларында шешендiк өнердiң кейбiр өрнектерi орынды қолданыс тапқан. Сонымен бірге «автордың өмірде болған, нақты ақиқат құбылыстарды ғана суреттеп қана қоймай, қажет болған жағдайда, құбылыстың мәніне тереңдеп барып, оны жан – жақты ашып көрсету мақсатында, ақиқаттар деректер беретін шындықты өз мұратына орай өзгерген немесе толықтырылған түрде пайдалануы елеулі табыстарға жеткізд» [8, 85].

М а х а м б е т. Арамға қол салма, ортадан пара алма, құдайдың елден жинап берген дәулеті жетеді, ханды құртқан, елді жұтқан сол пара болатын, пара жүрген жерде елдік болмайды, елдік болмаған жерде теңдік болмайды, құдайдың да, халықтың да қарғысына қаласың, осыған сақ бол [«Махамбет»],

Ж ұ м а қ ы з. Тереңдеп қарайсың, телміріп тұрмайсың, бейхабар жүргенсіп, бек қатты сынайсың.....[«Асыл жандар»].

Б.Қорқытовтың драмалық шығармаларында психологиялық хал-жағдай, әрекет, қарым-қатынас терең мағынада суреттеледi. «Махамбет» пьеса-инсценировка - тарихи-төңкерiске арналған психологиялық туынды болғандықтан Б.Қорқытов кейiпкерлерiнiң басым бөлiгiнiң характерларын психологиялық жағынан ашуды көздегенiн көремiз.

Пьесадағы басты бейнелерi Махамбет пен Жәңгір ханды арасындағы қақтығыс, жер үшін болған қақтығыс салдарының екі ұлы азаматтың басы бірікпеуін трагедиялық сипатта бағамдайды. Драмада Махамбет пен Жәңгір, Жанкісі мен Баймағамбет арасындағы диалогтар - күштi психологиялық ахуалға құрылған. Б.Қорқытов инсценировка-пьесалары мен төл

60

пьесаларында психологизм мәселесiн ұтымды қолданысқа айналдырған. Көркем шығармадағы психологизм – кейiпкер мiнез-құлқын, шығарманың қат-қабат көркемдiк шеберлiгi жағынан таныту амалдарының бiрi екенiн дәлелдей түскен. Ал, композициялық ерекшелiгi – оқиға арқауын шегiнiске құрып, кешегi мен бүгiнгi күннiң оқиғасымен байланыстыруынан көрiнедi.

Қорыта келгенде, драмада образ жасау мәнерiн Берік Қорқытов шебер меңгерген жазушы екеніне көз жеткiзуге болады. Сонымен қатар драматургтің пьесаларының тартысы өте күрделі. Сомдаған характерлары шығарма композициясындағы әрекеттеріне байланысты мінез танытады.

Әдебиеттер тізімі: 1 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы 16 том. А., Жазушы.

1985.-400 б. 2 Қабдолов З. Сөз өнері А., Санат, 2002.-360 б. 3 Нұрғалиев Р. Арқау Екі томдық шығармалар жинағы А., Жазушы,

1991.-585 б. 4 Нұрмұқанов Х. М.Әуезов драмалық шығармаларының

эмоциональды-эксперссивті лексикасы Филология ғылымдарының кандидаты автореферат, 1969.-25.

5 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау А., Санат, 1996.-336 б.

6 Рүстембекова Р. Бейімбет Майлиннің драматургиясы А., Жазушы,1969.-120 б.

7 Әдебиеттану, Терминдер сөздігі. А., Ана тілі, 1998. 202б. 8 Аяпова Г. Абылай ханның тарихи тұлғасын танудың эволюциялық

сипаты. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №2 (29) 2013, маусым 77-79 бб

Abstract The article deals with the chronicle of Atyrau region and descriptive literal

style peculiarities of dramatical composition by researcher Berik Korkytov. It is also described art of building a sentence, dialogue tyres and role playing.

Key words: drama, play, personage, charachter, dilogue, play tool, charater language, language description

Аннотоция В статье рассматривается родословная Атырауской области, роль

языка драматических произведений, красота, особенности художественного стиля литературного исследователя Б.Коркутова. В тоже время обсуждается мастерство составление предложений, диалогаи его видов,особенности исполненная ролей.

Ключевые слова: драма, пьеса, персонаж, герой, диалог, диалог-состязания, материалы пьес, язык характера, языковая образность.

61

ҒТАМР 13.07.25.

А.Қ.Төлегенова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің

аға оқытушысы, философия магистрі Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: Tulegenova1979@mail.ru

ЭКРАНДЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ КОММУНИКАТИВТІК

КЕҢІСТІК

Аңдатпа Бұл мақалада техника мен технологияның дамуына байланысты экран

немесе аудиовизуалды мәдениет адамдар арасындағы байланыстың дәстүрлі формалары тікелей байланыс мәдениеті, жазбаша және қағаз бетінен оқып алатын «кітаби мәдентеттің» орнын бірте-бірте ақпаратты тарату және қорыту жылдамдығы әлдеқайда тез «экрандық мәдениет» толықтырып келе жатқандығы қарастырылады.

Негізгі сөздер: экрандық мәдениет, ғаламтор, компьютер, кино, теледидар, аудиовизуалды технология, жаһандану, техногендік өркениет, телекоммуникация.

Экрандық мәдениет біздің өмірімізге қандай жаңашылдық енгізеді деген сұраққа жауап іздеу барысында тұлғалардың «ақпараттық кеңістікке» еркін шығуына негізделеген жаңа қарым-қатынас үлгісіне тоқтағанды жөн көрдік. Бұл ақпаратты пайдаланудың қолжетімділігі мен еріктілігі медиа кеңестікті қазіргі мәдениеттің кең әлемімен өзіне байланыс іздеген адамдардың кездесу орнына айналдырады. Бұндай қарым-қатынастың қауіптілігі деп әртүрлі сала мамандарының (психологтар, философтар, мәдениеттанушылар) талдау нысанына айналып отырғанын атап өтуге болады. Қазіргі экран виртуалдық кеңестігіне сіңіп кету қабілетіне байланысты мүлдем жоғалу шегінде тұр. Ғаламтордағы виртуалдық әлемінде өмір сүретін адамдардың «жаңа түрлері» шынайы өмірдегі адамдарға қарағанда жаңа тілдің дамуын тереңірек талап етеді және де оны жетілдіреді – бұл электрондық аудиокөрінбелі коммуникация тілі.

Экран тілі экранның техникалық мүмкіндік ерекшелігіне қарай байланыс қызметі барысында қалыптасып және дамитын болғандықтан, айқындаушы болып ең бірінші қоғамдық, психологиялық, мәдениет факторлары ғана емес, сонымен қатар экономикалық және техникалық факторлар да айқындаушы болып табылады. Алайда замануи техникалар қазіргі киноның көркем тілінің даму жылдамдығынан едәуір артта қалады. Кезінде теледидарда «теледидардың ерекшелігінің» жақтаушылары «тікелей эфирге» шығуды ең маңызды роль деп есептегені секілді... Алайда уақыт өте

62

келе «тікелей эфир» техникалық үрдісінің даму көрсеткіші емес, жас теледидардың көркемдік әлсіздігінің көрсеткіші екенін айқындады.

Осындай үрдіс қазіргі экрандық мәдениетінде де орын алып отыр. Бір жағынан техника экранның коммуникативтік кеңестік ауқымын кеңейтеді, ал екінші жағынан қазіргі кинематографияның көркемсурет құралдарының дамуынан қалыс қалып отыр. Осының нәтижесінде қазіргі экрандық мәдениет коммуникативтік «сэконд-хендке» айналып отыр. Экрандық мәдениетінің болашақта «тікелей экрандық екіжақты және көпжақты қарым-қатынас» құралына айналғаннан кейін, оның көркемдік деңгейі қандай болатынын елестету қиын[1; 116 б].

Экрандық байланыс сызбасын Ресейдің медиаорталығының авторы тік үшбұрыш ретінде қарастырады: оның шыңында – экран тілі, оң бұрышы – экран коммуникациясының әлеументтік қызметі, сол бұрышы – даму үрдісіндегі техникалық құралдар. Автор: «Жаңа техникалық құралдар кино мен ТВ арасындағы қайшылықты екінші дәреже сатысына көтеріп, екі қарамақайшы жүйе ретінде қарастырған ғылыми дәстүрге негізделген айырмашылықты жойды» [1; 117 б].

Голография болашақта кино, теледидар, жеке компьютер арасындағы айырмашылықты маңызсыз етеді деп болжауға болады. Қазірдің өзінде «фильм» деген ұғым көріністің қозғалыстағы көрінісін, оны орындаушымен байланыспаған кезелген түрін білдіреді. Бұндай көзқарас, бір жағынан, «фильмнің» көркемдік деңгейіне деген талапты азайтады, екінші жағынан, бұрын қазіргі кино шығармаларын сараптауда әсерін беретін «өнерцентризмнен» босатады.

Н. Кириллованың техникалың құралдарының осындай қарқынмен дамуы арқасында, экран мәдениеті жақын уақытта «электрондық мәдениетке» айналады деген пікірі өте орынды. «Электрондық мәдениет» көркем мәдениетіне ешқандай қатысы жоқ, өзіне тән коммуникативтік ерекшеліктерімен өзгешеленді. Зерттеушінің пікірі бойынша «электрондық мәдениетінің» қауіпті жері жаңа мифологияның «технофундаментализмі» немесе «виртуалдық күштеуі»: Егерде осы «болмыстың биік үлгісі» толықтай жүзеге асқан жағдайда, сол кезден бастап жаңа жылесебі басталған болар еді; бәрі мифтік, айқын, тез болар еді; бәрі де симультан түрінде қазіргі уақытта болар еді, осылайша «технофашизмді» сынап немесе оны жеңу мүмкін емес болар еді» [1;118б].

Компьютерлік технологиялардың қолданысқа енуіне байланысты жаңа жетістіктерге қадам бастық, және қиял әлемі фотосуреттік шындыққа ие болды. Егерде бұған дейін бұны кейбір шарттылық енгізу арқылы қол жеткізген болсақ, енді кейбір ерекше көркемдік шешім қажет етеін жағадайды есептемегенде, бұл әрекеттің қажеті болмай отыр. Көрермен артефактың шынайылығына толықтай сенеді. Әрқашан симулякрға ұқсастықты жасауға тырысатын кинематограф, компьютерлік технология сатысында оны мінсіз іске асырады (симулякр - түпнұсқасы жоқ көшірменің көшірмесі).

63

Осылайша біраз шартты үлеспен қазіргі экрандық әлемін симулякрлар әлемі деп айтса да болады. Бұл әлемнің айырмашылығы үлкен нарративтерді жою болып табылады. Бұл әлемде (қазіргі экрандық мәдениет әлемінде) адамдар Құдайды ойламайды, сол секілді субъектінің барабарлығы субстанция барабарлығын бастан кешірмейді. Бұл жерде Ж. Делездің сөзін еске алса болады: «Барлық барабарлық симулярлық, олар терең ойындардың – немқұрайлық және қайталау ойындарының оптикалық әсері секілді пайда болады. Қазіргі заманда біздің сыртқы және ішкі дүниемізге қатысты механикалық, стереотиптік қайталуға тап болып, олардан кішкене айырмашылық, нұсқалар мен модификацияларды өзімізге тартуды жалғастырамыз. Керісінше, жасырын, жұмбақ қайталаулар біздің сырқы және ішкі дүниемізде жалаңаш, механикалық, стереотиптік қайталауларды қалыпына келтіреді» [2; 9б].

Техниканы бейтарап Ницще ұғымын қолданып айтар болсақ «ізгілік пен зұлымдықтың» сыртындағы нәрсе деп қарауға болады. Сол себептен техниканы пайдаланудан туатын моральдық сұрақтарды практикалық жағдайда шешуге бейімдеу қажет[3]. Бұл техника философиясы авторының пікірінше қазіргі экрандық мәдениет жаппай коммуникативтік кеңестіктің жүйелі координатасының бір бөлігіне және жүйесіне айналып барады. Дәстүрлі, халықтық, бұқаралық, көпшілікке мәлім, элиталық мәдениеттерінің ерекшеліктерін қарастырса отырып, экрандық мәдениетті және қазіргі коммуникативтік кеңестікті тереңірек түсінуге болады.

«Феномен массовости кино» жинағында көркем мәдениет өнімдерінің 3 тобы қарастырылған: «Біреуі халықтық (фольклорлық) мәдениет, екіншісі – көпшілікке танымал, үшіншісі – элиталық мәдениет» [4; 12 б].

Осы мәдениеттердің өзара бөліну сипаттамалары: Көркемдік формасының ерекшеліктері: халық мәдениетінде қарапайым,

ал көпшілікке танымал мәдениетінде – орташа, элиталық мәдениетте - күрделі. Мәдениет өнімінің шығуы: халық мәдениетінде ол белгісіз, көпшілікке танымал түрінде шығарушы бәріне дерлік белгілі, элиталықта тек қана санаулы мамандарға ғана белгілі.

Экономиялық тұрғыдан пайдаланушыға қолжетімділігі: халық мәдениеті тегін, көпшілікке танымал мәдениет - ынсапты бағамен, элиталық – жоғары бағамен.

Мәдениет өнімдерін шығарушылардың әлеуметтік адресі: халық мәдениетінде әуесқой, көпшілікке танымалда – кәсіпқой, элиталықта – кәсіпқой мамандар.

Мәдениет өнімдерінде көрсетілетін әлеуметтік құндылығы: халық мәдениеті өзі құрайтын әлеуметтік топқа тән құндылықтарды, көпшілікке мәлім – жаппай пайдаланушылар құндылығын, элиталық – көркемдік білімді пайдаланушылар тобына тән құндылықтарды көрсетеді [5; 113б].

Көптеген батыс социологтары «көпке танымал» және «бұқаралық» деген ұғымдарды бүкіл халықтың талғамына деген кемсіту негізінде теңестіреді. Роберт Стивене: «Көпке танымал мәдениетті бұқаралаық деп

64

оны бұқара медиа арқылы таратылған кезде айтады. Оны бірдей класстағы немесе бірддей дәрежедегі халық арасында таралатын мәдениет жүйесінің өнімдері деп айқындауға болады» [6; 864б]

К.Э. Разлоговтың пікірі бойынша «суретшілерге арналған өнер» -бұл мәдениетті диверсификациялау үрдісі. Бұл үрдістің негізін ғалым былайша түсіндіреді: «Әртараптандыру шығармашыл ортада бұқаралық мәдениеттің таралуы секілді ауыр күйзеліспен қабылданады. Бұл орта Жаңа кезеңде қол жеткізген тамаша өнерге монополиясын жоғалтқандай. Білімді және априорлық биіктік үшін, мәдениеттегі вериткаль (орағасырға тән бірқұдайылық идеясына қайта оралу) үшін субмәдениетінің бірмағыналы көптеген түрінің біріне айналады» [7; 166б].

К.Э. Разлогов бұқаралық мәдениетті қорғаштайды, себебі ол білімді ортада пайда болып, өзінің пішінін сақтап келеді деп есептейді. Бұқаралық мәдениетінің өміршеңдігі мен әлеументтік кеңестігінің болашақта ұлғайуы күмән тудырмайды. Кинематограф пайда болған сәттен бастап мәдениеттің индустриализацияалау үрдісінің айқын үлгісі болды. Мәдениет құндылықтарын өндіру өнеркәсіптік технологияларға негізделген. Көпшілік фильмдердің мақсаты, ұйымдастырылуы, әдістері мен таратылуы көпшілікке арналған болды, негізгі мақсаты, әрине, пайда табу болып келеді. Осындай индустрияда көпшілік фильм пайда болды. Дами келе ол белгілі бір нәтижеге жетіп, элиталық түрге айнала бастады. Сол кезде кино екі негізгі санатқа бөлінді: көпшілік және элиталаық. Осылайша ой тізбегіне салатын болсақ, көпшілік экрандық мәдениет тұғырыққа тіреліп, жаңа көркем суреттеу құралдарын іздестіруге қайтадан көшеді. Қалай болғанда да экрандық мәдениеттің элиталық және көпшілік болып екіге бөлінуін біздер өнімсіз деп ойлаймыз.

Кез келген пікір мән-мәтінде, нақты уақытта және нақты орында ғана мазмұнды болады. Бұл ережелерді қорыта келе, экрандық мәдениет туындыларын идеологиялық өнім ретінде және сөйлесу, жолдау нысаны ретінде қабылдауға болады. Өзін «Жоғары мәдениетке» жатқызатын адам үшін: өзін «мәдениеттімін» деп есептейтін адам «жоғары мәдениетінің» дәстүрлері мен стереотипінде өмір сүруге мәжбүр, ал енді «жоғары мәдениет» шегіндегілер үшін, немесе «кәдімгі өмір» «мәдениетсіз» сала деген пікір қалыптасқан. Уақыт өте келе бұл бір-бірінен алыс салалар «жоғары мәдениетпен» ығыстырылып, «мәдениетсіз саланың» негізі болады. Ол арқылы адам өмірінің жабық жағын қарстыруға болады.

Дәстүрлі өнердің түрлері қай мәдениет түріне жатса да бір-бірімен шектен шықпай байланыса біледі. «Жоғары мәдениеттің» нақты түрлері, шегі, оны тұрақты, мықты монументке айналдырып, «төмен» мәдениетті биік құндылықтан жұрдай қылды. Бүгінгі күні экрандық мәдениеттің дамуына, жаңа адамдардың пайда болуына байланысты, сондай-ақ оның барлық салаға енуіне байланысты, маңызды өзгерістер орын алып отыр.

65

Әдебиеттер тізімі: 1Кинословарь. Том 1 и 2. - М., 1990, 116-118 бб. 2 Делез Ж. Различие и повторение .- СП б.,1998, 9 б. 3 Бекежан Ө.Қ. Адамның технологиялық интеграциясы: постадам әлде

постэтнос адам. Атырау, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекттік университетінің Хабаршысы, №2(37). 2015ж. 40 б.

4 Мифы народов мира в 2-х т. - М., 1992, 12 б. 5 Федоров А.В. Медиаобразование и медиаграмотность: Учебное пособие

для вузов. - Таганрог, 2004, 113 б. 6 Фасмер М. Этимологический словарь. - М., 2004, 864 б. 7 Радаев В.В., Шкаратан О.И. Социальная стратификация. - М., 1996,

237 б. Аннотация Экранная культура является порождением индустриального общества

и органически связана с появлением и функционированием первых экранных средств передачи информации. Возникнув в индустриальном обществе, эта культура в полной мере проявляет себя в процессе становления информационного общества, оснащаясь новыми техническими средствами и становясь ключевым культурно-образующим феноменом современности.

Ключевые слова:экранная культура, интернет, компьютер, кино,телевизор,аудиовизуальная технология,глобализация, техногенная цивилизация, телекоммуникация.

Abstract The screen culture is generation industrial society and is integrally

connected with emergence and functioning of the first screen transmission media of information. Having arisen in industrial society, this culture fully proves in the course of formation of information society, being equipped with new technical means and becoming key culturally-the forming present phenomenon.

Key words: screen culture, internet, computer, cinema, TV, audio-visual technology, globalization, technogenic civilization, telecommunications.

66

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

ҒТАМР 14.07.09

Қ.Игібаева., У.Шайхмежденова

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: S.Sisenalieva@asu.edu.kz

БИОЛОГИЯ САБАҒЫН ӘРТҮРЛІ ӘДІСТЕРМЕН ӨТКІЗУДІҢ

ТИІМДІЛІГІ

Аңдатпа Биологиялық сабақтарды әртүрлі әдістерді пайдаланып, көрнекіліктерді

көбірек қолдану арқылы, әсіресе тірі өсімдіктерді көбірек қолдану арқылы сабақты түрлендіріп өткізу оқушылардың қызығушылықтарын арттырады. Өсімдіктердің гүл құрылыстарындағы айырмашылықтарды өздерінің ойланып айтуларына мүмкіншілік беру арқылы оқушылардың ойлану қабілеттерін жетілдіруге септігін тигізеді. Оқушылардың белсенділігін көбірек ояту үшін ойлануға бағытталған тапсырмаларды беру сабақтың тиімді болатындығындығын білдіреді.

Негізгі сөздер: оқу әдістері, педагогикалық зерттеу, табиғи құбылыстар, білім деңгейін дәрежесін талдау, кеппешөптер, тірек сызба нұсқасы, кесте.

Қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесіне біраз өзгерістер енгізілуде.Бұндай

жаңашылдықтың мақсаты - сабақ өткізудің әдіс тәсілдерін кеңейтіп, оқушылардың біліктіліктерін арттыру. Сабақ тек білім беріп кана қоймай, оқушының тұлға ретінде қалыптасуына, болашақ білімді маман иесі болуы үшін біліктілігін қамтамасыз етерліктей етіп тәрбиелеуге жұмыстанады. Оқу әдістерін түрлендіріп сабақ өткізуді әр жастағы оқушылар әртүрлі қабылдайды[1].

Баланың шығармашылық қабілетін ынталандыратын оқытудың ықпалды жүйесі қабілеттілікті қалыптастыру және дамыту үшін шығамашылық процестің ерекше сипаты қажет, ол барынша күш жігерді талап ететіні сөзсіз[8].

Оқушылардың сабақ өткізудің әртүрлі әдістерін қабылдауын педагогигалық зерттеулер жүргізу арқылы анықтауға болады. Педагогигалық зерттеудің қалыптасқан әдісіне оқушылардың оқу әдістерін меңгеруін, тақырыпқа байланысты табиғи жағдайда болып жатқан

67

құбылыстар мен процестерді кабылдауын және алған білімдерін жеткізе білуін бақылау жатады.

Осы мақсатта «Күрделігүлділер тұқымдасы – кең таралған өсімдіктер» деген тақырыбындағы сабақ жоспар бойынша өткізілді. Сабақ оқушылардың білім деңгейінің дәрежесіне талдау жасау үшін екі сыныпқа екі түрлі әдіспен өткізілді[2]. Екі сыныпқа қатар өтудегі сабақтың мақсаты: оқушылардың Күрделігүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктер түрлерінің әртүрлілігі мен маңызы, биологиялық ерекшеліктері туралы біліктілігін арттыру және қандай әдісті қолданғанда жаңа сабақты меңгеру мүмкіндігінің жоғары болатындығын анықтау болды.

Оқушылардың дамытушылығын арттыру мақсатында биологиялық ғылыми тілмен сөйлеуге, өз ойларын жеткізуге, өсімдік белгілерін салыстыра білуге, биологияға қызығушылығын арттыруға, топтық жүйемен жұмыс жасауға дағдыландыруға бағытталып жоспарланды.

Тәрбиелік мақсатта оқушылардың бір біріне қарым-қатынастарын адамгершілік, ұйымшылдық, адалдық бағытында тәрбиелеу; басқалардың пікірімен санасуға, мектеп тәртібін сақтауға тәрбиелеу жұмысы бірге орындалды.

Өсімдіктердің адам өміріндегі маңызын еске түсіре отырып, оларды қорғауға үйрету бағытында экологиялық тәрбие беру үшін мектеп ауласында өсетін өсімдіктердің кеппешөптері мен суреттері алынды.

6 «А» сынып оқушыларына сабақ дәстүрлі оқыту әдісі бойынша өтілді. Сабақта интерактивті тақта, кеппешөптер жиынтығы, үлкейтілген өсімдіктер суреттері, үлестірмелі материалдар, тірек-сызба нұсқасы көрнекіліктері пайдаланылды. Ол үшін интерактивті тақтадан күрделігүлділер тұқымдасының бірнеше өкілдері - күнбағыс, бақбақ, өгейшөптің суреттері көрсетіліп, олардың көзге көрініп тұрған морфологиялық белгілері(тіршілік формасы, сабағы, жапырағы, гүл шоғыры, жеке гүлі, жемісі) өткен сабақта танысқан итмұрынның суреттерімен салыстыру арқылы сұрақ жауап түрінде талқыланды.

Жаңа сабақты бекіту кезінде «Көршіңмен ақылдас», «Ортаға ойыңды сал»деп шапшаңдыққа ұмтылдыру үшін осы өтілген жаңа тақырып бойынша тапсырмалар таратылды.

Бағалау кезеңінде ауызша тексергенде кей оқушылар баяу сөйлейтіндіктен уақытты үнемдеуге арналған сұрақтар дайындалды. Білімді ауызша тексерудің басқа түрлері және тәсілдерімен үйлестіре бағалау жүзеге асты. Сабақтың соңында оқушылардың жұмыстарын бағалау үшін білімді бағалаудың көпшілік қабылдаған критерийлері бойынша бағаланды. Оқушылардың білім көрсеткіштері 1 кестеде көрсетілді. Білім сапасы 86 пайызды құрады.

6 «Б» сыныбындағы оқушыларға сабақ түсіндіру кезінде проблемалық (мәселелік) әдіс қолданылды. Проблемалық мәселені шешуде керекті білімділікті, ақыл-ой жұмысына қабілеттілікті, үлкен белсенділікті талап етеді. Проблеманы тудырудағы мақсат - оқуды қиындату арқылы оқу

68

материалдарын меңгерту, баланың ақыл-ой қабілетін ойлануға бағыттап көбірек жұмыс істету.

Осы мақсатта 6«Б»сыныбындағы оқушыларға сабаққа тез бейімделу үшін шапшаң жауап беруге арналған сұрақтар қойылып әртүрлі тапсырмалар «Оймаржан», «Ойлан – шешуін тап», «Жасырын сөзді тап» (әр командаға алдын ала кесте түрінде дайындалған) тапсырмалар таратылды[3].

1- Әр тұқымдастарға тән морфологиялық белгілеріне байланысты жасырын сөзді табыңыз. тұқымдастар морфологиялық белгілері

алма жидек дәнек тұқымша бұршақ бұршаққын жаңғақ

Бұршақгүлді д ш қ к м л з

Алқагүлді ж а у р п д б

Күрделігүл а е л қ с т ә

Раушангүлді с г ы о в н ғ

Астықгүлді с ц а л к з і

Қайыңгүлді в р д з х е р

Шаршыгүл и а е у а ы к

(жауабы:мақсары) осындай тапсырмалар 4 топқа жеке дайындалды. 2-кезең. Жаңа сабақ презентациялар технологиясы арқылы сызба

нұсқа бойынша түсіндірілді.Жаңа сабақты түсіндіру оқушыларға интерактивті тақта арқылы көрсетілген суреттерді талдаудан басталды[5]. Олардың көзге көрініп тұрған морфологиялық белгілері (тіршілік формасы, сабағы, жапырағы, гүл шоғыры, жеке гүлі, жемісі) өткен сабақта танысқан итмұрынның суреттерімен салыстыру арқылы сұрақ жауап түрінде талқыланып, оқушылардың өздерінің көргендерін жеткізулеріне мүмкіндік берілді. Мүмкіндігінше барлық оқушылар қамтылды. Соңынан тақырып толықтырылып түсіндірілді. Бекіту кезеңі күрделігүлділердің өкілдері туралы тез жауап беретін сұрақтар тақтада жазылып көрсетілді. Әр топқа таратылған тапсырмалардың орындалуы тексерілді, қорытынды бағалауда ескеріледі.

Екі сыныптың оқушыларының қорытынды бағаларына қарап, салыстырмалы түрде білім сапасы шығарылды. 2-кестеде көрсетілгендей білім сапасы 92 пайызды құрады.Осы деректерге қарағанда сабақта проблемалық әдісті қолданған оқушылардың білім деңгейлерінің жоғары болғандығын байқауға болады.

2-кесте. Оқушылардың білім деңгейлері Оқушы саны баға Сапа

«5» «4» «3» «2»

6 «А» сынып 28 10 13 5 - 86%

6 «Б» сынып 27 13 12 2 - 92%

Сабақтың тиімділігін арттырудың маңызды бір жолы – сабақтағы

атқарылатын жұмыс түрлерінің сан алуандығында[6].

69

Оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық шарттар жиынтығы мен тиімді әдіс-тәсілдерді, оқытудың түрлі формаларын қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін көтеріп, танымдық ой-өрісін арттыруға болатынын эксперимент жұмыстарының қорытындыларынан көруге болады [7].

Сабақта алуан түрлі әдістер мен көрнекіліктер қамтамасыз етілсе оқушыларлар білім игеруде жетістікке жететіні анықталды. Оны екі сыныпта екі түрлі әдіспен өткізілген сабақтың нәтижесі көрсетілген төмендегі кестеден де байқауға болады.

3-кесте. «6»А сыныптағы дәстүрлі сабақ қорытындысы

Тапсырма түрлері 1-топ 2-топ 3-топ 4-топ

оймаржан + + - +

үйге тапсырма ++ + + ++

бекіту ++ + + ++

қорытынды ++ + + ++

4-кесте. 6«Б» сыныптағы проблемалық сабақ қорытындысы

Тапсырма түрлері 1-топ 2-топ 3-топ 4-топ

оймаржан + ++ + -

үйге тапсырма ++ ++ + +

бекіту ++ ++ ++ ++

қорытынды ++ ++ ++ ++

Ескерту: ++өте жақсы жауап; +жақсы жауап; -қанағаттанарлық жауап 2-ші және 3-ші кестелердің қорытындысына қарағанда проблемалық

әдіс арқылы өтілген сабақтың қорытындысы дәстүрлі әдіс арқылы өткен сабақтан біршама жоғары болғанын байқатады. Бұнда үйге тапсырманы бағалау екі сыныпта да бірдейге жақын болды. Ал жаңа сабақты бекіту және қорытындылау кезінде берілген тапсырмаларды орындауда 6«Б» сынып оқушылары жоғары деңгейді көрсетті. Өсімдіктердің морфологиялық ерекшеліктерін толық сипаттау тапсырмасы өз деңгейінде орындалмады. Дегенмен, сыныптағы барлық оқушы жаңа сабақты қорытындылауға арналған тапсырмаларды түгелге жуық орындады.«Табысты оқу мен оқытудың мәні оқыту үдерісінде жеке тұлғалар өздерін еркін және қауіпсіз сезінуіне жағдай жасаудан тұрады».Осыны аша келсек мұғалімнің негізгі мақсаты сабақта оқушылар бір-бірімен емен еркін ұстап, өздерін қолайлы сезінуі керек[4].

Бұдан шығатын қорытынды - сабақты проблемалық әдіс арқылы, көрнекіліктерді көбірек қолдану арқылы, гүл құрылыстарындағы айырмашылықтарды өздерінің ойланып айтуларына мүмкіншілік беру арқылы өткізу тиімді болатындығындығын білдіреді.

70

5-Кесте. Әртүрлі оқу әдістерінің 6«А» сынып оқушыларына әсері

Оқу әдістерінің нәтижесі

Оқу әдістері қалыптастырады дамытады

білім білу ойлау қабілет сөйлеу

көрнекілік + + + + +

Кітаппен жұмыс + + + + +

Сұрақ жауап + + ++ + ++

Өз бетімен жұмыс ++ + ++ + +

Ауызша, жазбаша бақылау

++ + + + ++

6-Кесте. Әртүрлі оқу әдістерінің 6«Б» сынып оқушыларына әсері

Оқу әдістерінің нәтижесі

Оқу әдістері қалыптастырады дамытады

білім білу ойлау қабілет Сөйлеу

көрнекілік + + + ++ ++

Кітаппен жұмыс + + + + +

Сұрақ жауап ++ + ++ ++ ++

Өз бетімен жұмыс ++ ++ ++ + ++

Ауызша, жазбаша бақылау

++ + + ++ ++

5-ші және 6-ші кестеде белгіленгеніндей оқушылар әртүрлі оқу

әдістерін қолданғанда жаңа сабақты меңгеру мүмкіндіктері де әртүрлі болатындығы белгіленді. Оқушылардың сабақ үстіндегі белсенділігіне қарай, ауызша және жазбаша бақылау тапсырмаларын орындауларына қарай, сұрақ – жауап арқылы жаңа сабақты қорытындылау нәтижесіне қарағанда олардың еске сақтау қабілеті мен сөйлеу қабілеті көрнекі материалдар көп болған сайын артатындығы байқалды.Сонымен қатар сұрақ жауап арқылы пікірталас түріндегі тапсырмалар кезінде 6«А» сынып оқушыларының ойлау және өз ойын жеткізу арқылы білім деңгейінің 6«Б» сынып оқушыларына қарағанда аз да болса аздығы аңғарылды. Өз беттерінше орындаған жұмыстары кезінде 6 «А» сынып оқушыларының ойлау қабілеттері артқанымен жауап беру қабілеттерінің төмендігі анықталды. 6 «Б» сыныпоқушыларының білім деңгейлері жоғарылап, сұрақтардың дұрыс шешімін таба білетіндігі анықталды.Ауызша бақылау өз ойларын айта білуге дағдыландыратыны, жазбаша бақылау уақытты үнемдеуде пайдалы болатынын аңғартты. Сабақ кезінде оқушыларға оқулықта берілген өсімдіктердің барлық түрлерінің үлкейтілген суретері таратылды. Олардың бір бірінен айыруға болатын сыртқы морфологиялық ерекшеліктерін ажырату тапсырылды. Бірақ, бұл тапсырмаға онша жағымды жауап алынбады. Соған карағанда сабақ сайын өсімдіктермен көбірек жұмыс жасалу керек екендігі анықталды.

71

Сабақ соңында проблемалық сабаққа оқушылардың қатынасу белсенділігі жоғары,жаңалықты білуге құштарлығы басым, жауап беруге құлшыныстары жоғары болатыны аңғарылды.Білім алушылар білім тексеретін сұрақтармен қатар, сыни тұрғыдан ойлануды қажет ететін сұрақтарды да қабылдай алатындары анықталды.

Әдебиеттер тізімі: 1 Қисымова Ә.Қ. Жан-жақты білімді ұрпақ тәрбиелеу мақсатында

біртұтас педагогикалық процесті технологияландыру-бүгінгі күннің өзекті мәселесі // Педагогика мәселелері.-№1,2.2006. 187 б.

2 Торманов Н., Абылайханова Н.Т., Төлеуханов С.Т., Уршеева Б.И. Биологиядан білім беру концепциясы және оқытудың инновациялық әдістемелері. Қазақ Университеті,2015. 74 б.

3 Қисымова А.Қ., Обаев С.Н. Биологияны оқыту әдістемесі. Оқу құралы, Алматы, 2010. 218 б.

4 Мектептегі тәжірбие кезеңінде орындауға арналған тапсырмалар. «НЗМ» 2012 жыл. 11 б.

5 Еленовский А.Г. и др. Ботаника: Систематика высших, или наземных растений: Учебник. Академия, 2001. С.363.

6 Жарикова Н.В. Способы повышения познавательной активности школьников при использовании проблемного обучения на уроках биологии // Вестн. Том. гос. пед. ун-та. - Томск, 2008. С. 133-136.

7 Әбілқасымова А., Омарова Р. Мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру негіздері. Алматы., 2010ж.173б.

8 Тыныбаева Б.Қ., Ж.Аманғалиева М. Оқушының шығармашылық қабілетін дамытудың маңызы. // Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №4. 2018ж. 92 б.

Аннотация Рассматриваются вопросы усовершенствования и заинтересованности

учащихся к урокам биологии путем применения объектов живой растительности и средства наглядности. Это способствует улучшению знаний в определении строении цветка, навыков мышления, умения задавать вопросы и стимулирования активности учащихся на уроках биологии.

Ключевые слова: методы обучения, педагогическое исследование, природные явления, степень определения уровня знаний, гербарий, справочные схемы,таблицы.

Abstract Considered questions of improvement and interest of students the biology

lessons through the use of living vegetation by means of visibility. This promotes improvement of knowledge in determinig the structure of the flower, thinking skills, ability to ask questions and stimulate the activity as students in class.

72

Key words: method of teaching, conduct research into teaching, natural phenomenon, level knowledge of degree definition, herbarium, reference outline, tables.

ҒТАМР 14.07.07

Л.Койшигулова., А.С.Губашева

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: l.koishigulova@asu.edu.kz, aiman1986@mail.ru

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдапта Мақалада қазақстандық қоғамда, отбасында, мектепте өскелең

ұрпаққа этникалық тәрбие беру мәселелері қарастырылады. Дәстүрлі педагогикалық мәдениеттің өмір сүруінің ең маңызды механизмдерінің бірі – қоғам талабына сай үйлесімділікте, жан-жақты жетілген адам тұлғасын қалыптастыруды мақсат еткендігін аңғарамыз, тәрбиедегі негізгі құндылықтарды бір ұрпақтан-екінші бір ұрпаққа беріп отырудың мүмкіндігі туады.

Негізгі сөздер: рухани сабақтастылық, тәрбие, дәстүрлі тәрбие, этномәдени тәрбие, ұлттық, тұлға, тектілік, этнос.

Жаһандану нәтижесінде болашақта ұлттық мемлекеттерге, немесе,

басқа да аумақтық құрылымдарға бөлінбейтін біртұтас экономикалық өркениет құрылуы мүмкін деген болжам айтылады. Бірақ ол ұлттар мен халықтар арасындағы этникалық және мәдени айырмашылықтар барынша жойылған жағдайда ғана жүзеге асуы мүмкін. Кейбір мамандар дәстүрлі мемлекеттерді аймақтық қауымдастықтардың ығыстыру үрдісі дами түседі деп есептейді. Ал енді бір зерттеушілер, аймақтық қоғамдасу үрдісін, бүкіләлемдік жаһанданудың зиянды әсерінен қорғанудың бірден бір жолы деп қарайды; ақпараттық-коммуникациялық жаһандану – қазіргі заманғы интеграция үрдістерінің аса ықпалдысы Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында республикамыздың әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елдер қатарына кіру стратегиясын баяндауда «....біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз» - деп нақты халықтық дәстүрлі мәдениетті терең меңгерудің қажеттігін баса айтқан болатын [1].

73

Отбасының тәрбиелік қызметі ана және әке болуда, балалармен қатым-қатынаста, оларды тәрбиелеуде, балалардың өз бетімен өсуі кезіндегі жеке қажеттіліктің қанағаттанарлығынан тұрады. Отбасы қоғаммен байланысы бойынша өсіп келе жатқан ұрпақтардың әлеуметтенуін, қоғамның жаңа мүшелерін дайындауды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы 103 мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр [2].

Осы орайда жалпы адамзаттық, халықтық тарихи-мәдени, тұлғалық маңызды құндылықтар, озық танымдық, тәрбиелік идеялар негіз болған қазақ халқының дәстүрлі педагогикалық мәдениетінің мәнін, маңыздылығын терең танып, талдау, зерделеу проблемасының көкейкестілігі арта түсуде. Түп тамыры халықтық, этникалық мәдениеттен бастау алмаған, халықтық педагогикамен тығыз байланыспаған білім берудің болуы мүмкін емес және болмайды да.

Сондықтан бүгінде ұрпақтардың рухани сабақтастылығын, дәстүрлі педагогикалық мәдениетті, оған тән ерекшеліктерді ажыратып, тануды ғылыми тарихилық принципіне сүйенбей отырып талдап, қарастыру мүмкін емес. Ғылыми тарихилық принципі болмайынша, кез-келген халықтың дәстүрлі педагогикасының тарихи жүріп өткен объективті жолын, оның мәнін, оған тән ерекшеліктерді анықтап, көру мүмкін емес.

Бүгінгі ТМД елдері жағдайында орындалған этнопедагогикалық зерттеулер (Г.Н.Волков, Ш.А.Мирзоев, М.И.Стельмахович, А.Л.Бугаева, Я.И.Ханбиков, М.Х.Батчаева т.б.) мен қазақ этнопедагогикасы саласындағы ғылыми еңбектерде (С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова т.б.) халықтық тәрбие мен халықтық педагогиканың басты бірқатар ерекшеліктері ажыратылып көрсетілген.

Бұл орайда әсіресе ресей көлемінде орындалған зерттеулердегі авторлар тұжырымында халықтық тәрбие мен халықтық педагогикаға тән басты ерекшеліктер ретінде оның: табиғилығы, бұқаралығы (көпшілікке тән болуы), ерте бастау алуы, әрекеттілігі, ықпал ету тәсілдеріне импровизаторлықтың тән болуы (тосыннан, ойдан шығарушылық), тәжірибенің инвентаризациялануы (реттеліп, есепке алынуы) және қорытулар мен қатынастардың иерархиялығы (өзара бағынулары немесе тәуелділігі), синкреттілігі және т.б. атап көрсетілген.

Ал қазақ этнопедагогикасы саласында орындалған зерттеулерге жүргізілген талдаулар қазақ халық тәрбиесіне тән мынадай басты ерекшеліктерді: синкреттілік, табиғилық, үздіксіздік, аяқталғандық, сабақтастылықты т.т. ажыратып берген. Біз қазақ халық тәрбиесіне тән ерекшеліктерді ғалым К.Ж.Қожахметова ажыратып, көрсеткен жүйе

74

бойынша ұсынып отырмыз [3, 172]. К.Ж.Қожахметова көзқарасы зерттеу пәніміздің қазақ этнопедагогикасы тұрғысынан орындалу ерекшелігіне орай, қазақ халқының дәстүрлі педагогикалық мәдениетінің өзіне тән ерекшеліктерін ажыратып, талдауда жетекші мәнге ие болды.

Бұл көзқарастар жүйесін талдау әр этностың (халықтың) дәстүрлі тәрбие жүйесінде өзіне тән ерекшеліктердің орын алып, түрліше көрініс табатындығын, бүгінгі педагогикалық мәдениетте өзіндік қызмет атқаратындығын аңғартады.

Біз жоғарыда ТМД ғалымдары мен қазақстандық зерттеушілер еңбектерінде орын алған жүйелерді негізге ала отырып, қазақ халқының дәстүрлі тәрбие мәдениетінің мәнін негіздеуге мүмкіндік беретін кейбір ерекшеліктерді айқындап, талдап беруге талпындық.

Этникалық тәрбиенің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, дамып келе жатқан негізгі идеялары мен формаларының, құралдарының өзара байланыстылығын қамтамасыз ететін сабақтастылық өзге халықтарда секілді қазақ халық педагогикалық мәдениетіне де тән басты ерекшелік деуге болады. Сабақтастылықтың негізгі мәні адамның отбасы ортасынан ғана емес, қоғамның барлық мүшелері тарапынан ешқандайда күштеуге негізделмеген, үздіксіз ықпалдардың болуымен түсіндіріледі.

К.Ж.Қожахметова өз зертеуінде Г.Н.Волков еңбегін негізге ала отырып, сабақтастылықтың қазақ халық педагогикасына тән уақыт пен кеңістікте орын алатын бірнеше түрлерін ажыратып, қарастыруға болатындығын алға тартады. Осы ғалым көзқарасын біз де қолдай отырып, Г.Н.Волков көрсеткен: физикалық – табиғат, тұқым қуалаушылық, генотип негізінде; рухани – тәрбие арқылы; материалдық-экономикалық – мұрагерлік жолымен қамтамасыз етілетін және еңбек саласындағы, жалпы отбасы жағдайындағы сабақтастық қазақ халқының дәстүрлі тәрбие мәдениетіне де тән деп білеміз.

Әсіресе қазақ халық педагогикасындағы тұқымқуалаушылық, генотип, табиғат арқылы қамтамасыз етілетін физикалық сабақтастылық әр адамның шығу тегінен хабардар ететін «тектілік», «жеті ата», «шежіре» ұғымдары негізінде көрінеді. Бұл сабақтастылық адам өмірінде саналы түрде жүреді. Әр қазақ баласы ақыл-есін тоқтатқан сәттен бастап өзінің белгілі бір шыққан ата тегі бар, елі, өз жұрты, руы бар екендігін саналы түрде ұғынып, өзінің ата-бабасымен тарихи байланысын мойындап өседі. Қазақ халқында мұндай сабақтастылық адамның үш жұртына қарай тарқатылады. Атап айтсақ: өз жұрты, нағашы жұрты, әлеуметтік ролінің өзгеруіне орай адам өмірінің белгілі кезеңінде анықталатын қайын жұрты. Бұл табиғи мәндегі сабақтастылықтың сақталуы біздің халқымыздың ұрпақ тәрбиесіндегі басты ұстанымын айқындайтын ерекшелігі, әрі халықтық педагогикалық мәдениеттің жоғары көрсеткіші деп түсінген жөн.

Ал рухани сабақтастылық адам өміріндегі білім беру мен тәрбие және тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі арқылы жүзеге асады. Тіпті стихиялы, жеке тұлғаға мақсатты түрде бағытталмаған тәрбие процесі, яки көбіне

75

еліктеу арқылы жүрген тәрбиенің өзі сабақтастылыққтың қамтамасыз етілуіне үлкен ықпал етеді. Жеке тұлғалар арасындағы рухани байланыстардан да ұрпақтар арасындағы сабақтастықтың ізін көруге болады. Ата-бабаларымыз ұрпақтары жадында сақтайтын даналыққа толы небір керемет ойларды, тұжырымдарды айтып қалдыраған. Әсіресе қазақ отбасында көбіне бір-біріне жақын үш ұрпақ (ата, әке, немере) физикалық байланыста бірге өмір сүріп, еңбек етеді. Бұндай үш ұрпақты өзара сабақтастыратын байланыс тек рухани қарым-қатынас арқылы күшейіп, дами түседі. Ал аға ұрпақтың уақыт ағымымен тарихта алыстап кетуіне орай, олар қалдырған рухани мұралардың жас ұрпақ санасына жеткізілуі де әлсірейді, осы орайда бүгінгі қоғамдағы мектептің атқаратын функциясының арттырылуын талап ететін қажеттіліктің туындайтындығы заңдылық. Сондықтан жалпы ұрпақтар арасындағы рухани сабақтастықты сақтауда мектептегі ұлттық тәрбие де отбасымен қатар тығыз байланыста мақсатты, белсенді, үйлесімді жүргізілуі қажет деп білеміз.

Ал еңбек және өнер саласындағы сабақтастылық қарапайым қызығушылық пен еліктеушілік негізінде болады. Еңбектегі сабақтастылық кей жағдайларда жергілікті ерекшеліктерге орай өзіндік мәнге ие. Мәселен, бұл қазақ халқындағы географиялық аймақтарға қарай орналасқан жергілікті халықтың (мал шаруашылығы, диқаншылық, қол еңбегінің түрлері т.б.) атадан-балаға жалғасын тауып келе жатқан дәстүрлі кәсіп түрлерінен көрінеді.

Жалпы отбасылық жағдайындағы сабақтастылық адамгершіліктік саладан байқалады. Әсіресе ата-ананың өз ұрпағының жақсы өмір сүріп, жақсы тұлға болып қалыптасуындағы саналы талпынысынан сабақтастылықтың педагогикалық жағы айқын көрінеді. Тал бесіктен жер бесікке дейінгі адам өмірінің әр кезеңіндегі өтілетін шаралар барысында халық дәстүрі бойынша айтылатын ақ тілек, баталар (жаңа дүниеге келген нәрестеге, алғаш қадам басқан сәбиге, отау құрған жастарға берілетін баталар) мазмұнында да ұрпақтар сабақтастығын сақтаудағы халық қамқорлығы үнемі орын алады.

Ал, материалдық-экономикалық сабақтастылық атадан-балаға жалғасын тауып келе жатқан халық өміріндегі мұрагерлік (ата-ананың тіршілікте жинаған бар материалдық дәулеті оның ұрпақтары үшін мұра) негізінде жүзеге асады. Дегенмен, халық педагогикасының талабы бойынша қазақ отбасындағы өзге балаларының бұл сабақтастықтағы рөлі әкенің ұлға «енші», қызға «жасау» беруі арқылы шешімін тапса, ал қара шаңырақтың иесі кенже ұл бала үшін материалдық-экономикалық сабақтастылықты сақтаудың тәрбиелік мәні де, маңызы да өте зор.

Бір ескеретін жайт қоғамның тарихи даму процесінде кез-келген халықтың дәстүрлі педагогикалық мәдениеті үшін жойылып кету немесе дағдарысқа ұшырау, ұмытылу қауіпі болса, ал сабақтастылыққа үздіксіздік те, сондай-ақ, белгілі бір кезеңдерде үзілістің орын алуы да тән. Мәселен қандайда бір құндылықтар көне дәуірлерде пайда болып, кейін белгілі бір

76

уақыт аралығында мәдени тұрмыстан жойылып кетіп, араға біраз уақыт салып, қайтадан жаңа өмірге оралуы ықтимал.

Дәстүрлі тәрбиенің сабақтастығындағы импровизаторлық пен инвентаризациялық жақтарының болатындығын да айтуға болады. Инвентаризациялық педагогикалық идеялар мен әсіресе тәжірибенің шешуші сәттерінің мұқият іріктеліп, реттелуі және есепке алынуымен анықталады.

Ал, дәстүрлі педагогикалық мәдениеттегі импровизаторлық қашанда халықтық педагогикадағы шеберліктің жоғары көрсеткіші ретінде айрықша мәнге ие болды. Педагогикалық мәдениеттегі импровизаторлық педагогика тарихында көптеген ғалымдар, педагогтар тарапынан да (С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский және т.б.) шынайы нағыз педагогқа тән қасиет ретінде өте жоғары бағаға ие болды. Сонымен, жүргізілген талдаулар сабақтастылықтың дәстүрлі педагогикалық мәдениеттегі көрініс табуы көп қырлы күрделі, қарама-қайшылықты құбылыс екендігін аңғартады.

Дәстүрлі тәрбие мәдениетінің келесі бір маңызды ерекшелігі оның табиғилығы болып саналады. Халықтық педагогика – халық өмірінің бөлінбес бір бөлшегі, табиғи құбылыс.

Қазақ халық педагогикасында тұтастай дерлік отбасы және ересектер, баланың құрдастары, тіпті кіші балалар да тәрбиелеушілік функция атқарады. Олардың жүргізетін тәрбиелік ықпалдары тек тиым салу сипатында емес, баланың бойындағы бар мүмкіндіктерін одан әрі табиғи жетілдіре түсу мақсатында еркіндікке ие. Осы бір маңызды тәрбиенің табиғилық принципіне көптеген ағартушы-педагогтар: Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко т.б. өз еңбектерінде айрықша көңіл бөліп, жас ұрпақ тәрбиесін ұйымдастыруда негізге алу қажеттігі туралы баса айтқан болатын. Ж.Ж.Руссо дәстүрлі тәрбие мәдениетіндегі табиғилық ерекшелігінің мәні балаға қатаң орындауды талап ететін ережелерді міндеттеу емес, баланың еркін дамуы үшін жағдай жасау болып табылатындығын ескертті.

Ал көрнекті кеңес педагогы А.С.Макаренко тек адамдар ғана тәрбиелемейді, адамдардың араласуымен барлық қоршаған ортадағы шындықтың бәрі де тәрбие процесіне қатысты деген пікірді айтқан болатын.

Келесі бір маңызды ерекшелік ретінде халықтық тәрбиенің табиғатпен байланыстылығын айтуға болады. Халықтық педагогикада байқағанымыздай табиғатпен байланыстылықпринципінің нақты қолдау тапқан анықтамасы жоқ, екендігін байқадық. Бұл ерекшелік халықтың жер бетіндегі тіршілік атаулының (адамның, өсімдіктердің, жан-жануарлардың) өмір сүруінде бірдей көрініс табатын табиғат заңдылықтарын анықтап, ой елегінен өткізуімен байланысты деп түсіндіріледі.

Қазақ этнопедагогикасындағы тәрбие факторларын негіздей келе: «Природа – это не только среда обитания. Природосообразность в народной педагогике порождена естественностью народного воспитания. Природа – это двор отцовского дома и Всеселенная. Весь традиционный образ жизни определяется родной природой. [4]

77

Ее разрушение равносильно разрушению этносферы, следовательно, и самого этноса. Непросто понять и проследить влияние природы на личность, ее формирование. Народ и природа, народность и естественность неразделимы. Комплексный подход к формированию личности, комбинированное воздействие на чувства, сознание, поведение диктуется природой» - деп көрсетеді Р.Ж.Божбанова «Этнопедагогическая культура личности» атты еңбегінде [5]

Табиғатпен байланыстылық адамға өзінің барлық әрекеттерін табиғат заңдылықтарымен үйлесімділікте (келісімде) қарастырып, ұйымдастыруды талап ету мәнінде жүзеге асады. Мысалы: «Балаңды бес жасқа дейін патшадай күт, он бес жасқа дейін құлдай жұмса, он бестен асқан соң онымен досыңдай сырлас» деген ата-бабаларымыздан қалған ғибратты қағиданың мән-маңызын бүгінгі жас ұрпақ тәрбиесінде, жасына сәйкесті бала табиғатын есепке алуда елеп-ескергеніміз абзал.

Жалпы біздің ата-бабаларымыз табиғат тілін жақсы біліп, жақсы түсінген. Олар жануарлар мен өсімдіктер әлемінің қыр-сырын жақсы білді, астрономия, жағрапия, медицина және өзге де салалар негіздерінен танымдары кең болды. Тіпті жолдың бағытын, уақыт мезгілдерін аспандағы жұлдыздардың орналасуына қарап ақ анықтап, өздерінің астрономиялық танымдарын кеңейтіп отырған. Қазақтар табиғат күшін, әсіресе жердің рухын айрықша қастерлеп, «жер – ана» деп құрметтеді

Ғылыми педагогика өкілдері анықтаған бұл заңдылықтың мәнін халықтық педагогиканың ұстаздары анағұрлым бұрын ерте сезініп, ашқандығы белгілі және көп жағдайларда жас ұрпақты тәрбиелеудің амал-жолдарын осы жүйе негізінде шебер ойластырып, құра білді. Оған тіпті халық педагогикасындағы адам жасының әр табиғи кезеңіне, дүниетанымына, ақыл-ой мүмкіндігіне (тілі, қабылдауы, есте сақтауы, қиялы т.т.) сай туған фольклор туындыларының өзі дәлел деп білеміз.

Осы пайымдаулардан келіп, педагогикалық құбылыстардың халық өмірінің барлық сферасыннан көрініс беретіндігі аңғарылады. Дәстүрлі педагогикалық процестердің жүзеге асырылуындағы оның көпшілікке ортақтығы (бұқаралығы) халық өміріндегі жастардың түрлі жиын, сауықтары, тойлардан, еңбек қызметінің түрлерінен, адам қайтыс болғаннан кейін өтілетін түрлі шаралардан да көрінеді. Тәрбие процесінің жүзеге асуында ересек адамдар мен жас балалардың бірдей белсенді атсалысуы, қатысуы, дәстүрлі педагогиканың халықтық сипатқа ие екендігінің көрсеткіші.

Дәстүрлі педагогикалық мәдениетте тәрбие көпшілікке ортақтығымен біргеұжымдық сипатқа да ие. Ұжымдықтың өзі халықтық тәрбиенің көпшілікке ортақтығының нақты көрінісінің бірі. Халық педагогикасында барлық адам тәрбиеге қатысады, барлық нәрсе тәрбиелейді, соның ішінде ұжымның да рөлі бар, мысалы, балалар, ересектер, отбасы, қауым, ауыл. Жалпыға ортақ адам тәрбиесі секілді игілікті іске араласпау қандайда

78

болмасын халықтың дәстүрлі педагогикасының заңдылықтарына сай келмейтін құбылыс.

Сонымен тұжырымдай келе, дәстүрлі педагогикалық мәдениеттің өмір сүруінің ең маңызды механизмдерінің бірі – қоғам талабына сай үйлесімділікте, жан-жақты жетілген адам тұлғасын қалыптастыруды мақсат еткендігін аңғарамыз. Қазақ халқы тәрбиеде жан-жақты жетілген тұлға бейнесін жасап қана қоймай, қашанда өзінің өмір тәжірибесінде осы мақсатқа жетуді көздеді. Кез-келген халық тәрбиесінде адам тұлғасын жетілдіру идеалы адам болмысына тән ең құнды, ең жақсы деген қасиеттердің жиынтығынан тұрады. Қазақ халқының этникалық тәрбиесіндегі жан-жақты жетілген адам тұлғасын қалыптастыру мақсаты, «Сегіз қырлы, бір сырлы» деген мақал мазмұнында тұжырымдалады.

Жалпы жер бетіндегі барлық халықтардың этнопедагогикасындағы жан-жақты жетілген адам бейнесінің басты компоненті адамгершілік қасиеттер. Адам дамуы өз бойына адамгершілік нормаларын, өз халқының және тұтас қоғамның құндылықтарын жинақтап, меңгеруді қамтиды. Жас ұрпақтың адамгершілік тұрғыдан дамуы оның аға ұрпақ қалдырған білімдер мен тәжірибені меңгеріп, адамдық қатынастарды эмоционалды сезіну негізінде жүзеге асады. Барлық халықта да адамның ең алдымен ақылдылығы, денсаулығы, еңбек сүйгіштігі, отанға деген махаббаты мен әділеттілік, қайсарлылық, кеңпейілділік, қарапайымдылық секілді қасиеттері жоғары бағаланады. [6]

Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар. Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Оны жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген. [7]

Сонымен сан мыңдаған жылдардың тәжірибесі дәстүрлі педагогикалық мәдениеттің өкілдері халық ұстаздарына жеке тұлғаны қалыптастыруда оған ықпал етудің небір тиімді құралдарын объективті түрде іріктеп, жинақтауға мүмкіндік берді.

Қорыта айтқанда дәстүрлі педагогикалық мәдениеттің міне осындай сабақтастылық, табиғилық, үздіксіздік секілді т.т. ерекшеліктері негізінде әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайлардың өзгерістерін ескере отырып, тәрбиедегі негізгі құндылықтарды бір ұрпақтан-екінші бір ұрпаққа беріп отырудың мүмкіндігі туады.

Әдебиеттер тізімі: 1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.

2006ж 1 наурыз 2-3 бб. 2 Шугаева Г.К., Гумарова Г.Б. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау

мемлекеттік университетінің Хабаршысы №1, 52 Наурыз 2019 -102 б. 3 Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,

практика. – Алматы: Ғылым, 1998. – С.317

79

4 Божбанова Р.Ж. Этнопедагогическая культура личности. 10 б. 5 Волков Г.Н. Этнопедагогика. – Москва: Академия, 1999. – С.168 6 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – Алматы: Санат,

1995. 6. б 7 Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996. -14 б. Аннотация В статье рассматриваются вопросы этнического воспитания

подрастающего поколения в казахстанском обществе, семье, школе. Один из важнейших механизмов существования традиционной педагогической культуры-Гармония в соответствии с потребностями общества, целью которой является формирование всесторонне развитой личности человека, возможность передать основные ценности воспитания из одного поколения в другое.

Ключевые слова: духовная преемственность, воспитание, традиционное воспитание, этнокультурное воспитание, национальное, личностное, родовое, этнос.

Abstract The article deals with the issues of ethnic education of the younger

generation in Kazakhstan society, family, school. One of the most important mechanisms of existence of traditional pedagogical culture is Harmony in accordance with the needs of society, the purpose of which is the formation of a fully developed human personality, the ability to transfer the basic values of education from one generation to another.

Key words: spiritual continuity, education, traditional education, ethno-cultural education, national, personal, ancestral, ethnic group.

IRSTI 16.21.25

S.Karabalina – senior teacher., F.Berikkaliyeva Kh.Dosmukhamedov Atyrau State University

Atyrau, Kazakhstan

Е-mail: s.karabalina@bk.ru, berikkaliyeva@gmail.com

USING IELTS READING TECHNIQUES IN TEACHING ENGLISH

Abstract The choice of techniques is of great importance for effective teaching, since

the techniques the teacher uses may produce poor or good effect on pupils’ learning. The choice of the techniques for each method depends mainly on the methodological principles the teacher observes. When organizing pupils’

80

acquisition of a new material the teacher thinks of the techniques which are more suitable for his pupils: he takes into consideration pupils’ age, their progress in language learning (the stage of learning), their intellectual development, the conditions under which pupils learn. This article emphasizes the importance of applying new methods of teaching foreign languages.

Key words: IELTS, techniques, skimming, scanning, reading, skills, research.

The number of higher education institutions that recognize the results of

IELTS continues to grow and grow. Currently IELTS is one of the most widely used English language examinations. It was a new format that demonstrated the changes in language learning, as well as the study of communicative languages and the development of English for specific purposes. Tasks are intended to illustrate the use of language in the real world. Two IELTS modules are offered: academic and general training. The Academic module is for those who are going to study at a university or have a high level of linguistic competence with a high degree of professionalism. The General Training module is designed for people who are going to live in Canada, Australia, New Zealand, or those who are going to study or work in places where they do not need very high language skills.

The use of IELTS techniques helps to develop skills and help to avoid difficulties during the exam. Every year, more than a million people pass this exam, but some of them are not familiar with the IELTS techniques and do not know how to complete the task, but they do not achieve good results. Еven the most professional user of the language may not be able to achieve great results. Because they have been trained to translate texts, they have learned to memorize dictionaries. Therefore, it is necessary to introduce new techniques of teaching English.

Reading is one of the basic skills that a student must acquire in the process of mastering a foreign language at school. The foreign language curriculum considers reading as one of the leading language classes to be developed. When learning to read, they should acquire different reading skills.

Reading is a lifelong skill to be used both at school and throughout life. According to Anderson reading is a basic life skill [1]. This is the cornerstone of the child's achievement in school and in fact the whole life. Without a good learning opportunity, personal development and joblessness inevitably will be lost. That's why readings have a great impact on many things. If students want to get the most out of the materials they are assigned, they have to learn to read critically or analytically. The idea here is that when we read something, the purpose is to try to understand what the intention is. Teele asserts that the goal of all readers should be to understand what they read. Research shows good readers are actively involved with the text, and they are aware of the processes they use to understand what they read. Teachers can help improve pupils’ comprehension through instruction of reading strategies. Predicting, making

81

connections, visualizing, inferring, questioning, and summarizing are strategies shown by research to improve reading comprehension.

A huge amount of work by teachers, psychologists, linguists, and physiologists is devoted to reading issues. It is on a multidisciplinary basis that the modern notion of this most complex mental function has been formed. We share the point of view of those researchers who understand reading as a complex psycho-physiological process aimed at deciphering and understanding the written message. Therefore, we follow them to highlight the technical and semantic aspects in reading. The meaningful side, being more significant, in turn depends on the formation of technical indicators: on the method, speed and accuracy of reading.

Reading, as well as writing, is included in one of the types of speech activity: in written speech. Like any activity, reading is impossible without a motive, a clear understanding of the purpose of this activity. Mastering the operational structure of reading skills and the application of acquired skills (reading and understanding words and sentences) in independent activities meets the learning and cognitive motives and needs of students.

Some foreign researchers students presented their views on the techniques of understanding the text. For example, Sheng defines most reading as the process of communication between reader and the writer in order to understand the empty of printed symbols, which involves recognition of writing letters, words, phrases, clauses, and comprehension [2].

Hengari further adds that interpretation, appreciation and application are much related to the process of reading. And thus, reading comprehension is the process of obtaining meaning from texts. The goal is to get a general idea of student what is described in the text. Subsequently, reading comprehension is a complex process in which the readers identify basic information and are able to predict, to infer, to argue and to recognize the writer’s most points of view. Reading comprehension is divided into various skills. A well-known statement about reading skills from Mikulecky and Jeffries is a reader who wants to have a that higher level of reading, should be able to identify main idea, find detail information, make inference, have sufficient vocabulary while reading [3].

Similarly, Harmer also confirms that the five goals of reading comprehension are to identify the topic, predict and guess the detailed information, specific information and general understanding [4]. According to Hare and Milligan, the ability to define basic ideas in a text is an important key to reading comprehension. In addition, the recognition of the main idea is important because it not only helps readers understand the paragraph being read, but also helps them remember the content later. The basic idea is not stated in any particular sentence in a paragraph, but each sentence usually contains details that lead to a general idea. The information offered in the text may sometimes be too general or too specific. Therefore, readers should indicate information that is informed in the text, based on their needs or intentions to read. Finding this detailed information helps readers better understand the text. This is one of the

82

aspects that improve reading comprehension (Mikulecky & Jeffries, 1996) [5]. In a number of statements, some words in one sentence are often repeated in other sentences.

Writers try not to repeat words very often, because it would be redundant, and thus, it will help readers to make inference or to recognize reference words and be able to identify the words which they refer to understand the meaning of the text. Vocabulary is greatly related to the reading ability because it is the main part of reading comprehension.

By knowing the meanings of words, readers can reduce the complexity of processing the information presented in the text. According to Brown, the more vocabulary a reader has, the easier it is for him to understand the text, in other words, increasing the size of the vocabulary has a noticeable effect on reading comprehension [6]. It is clear that comprehension is more than a matter of reading the words. Readers should be involved in active decision making, problem solving, and the use of background knowledge in an attempt to understand the texts they read. In consequence, the comprehension skill to find main ideas, details information, references, and guessing word meaning play a great role in determining the readers’ overall understanding of the text being read. Among the methods that English teachers can use to improve pupils’ reading comprehension are skimming and scanning techniques (techniques that use in IELTS exam).

According to Liao, skimming is done at a speed three to four times faster than normal reading [7]. Readers often skim when they have masses of materials to read in a limited amount of time. In skimming, readers only have to take the most important information and the main idea. As skimming is related to speed, it is necessary to improve the reading speed, readers also need to increase concentration, improve memory and reduce interruptions and stress. It is also necessary to ensure the skimming procedure in the following three steps:

-read first sentence of paragraph -read last sentence of paragraph -read key words in between Two skimming patterns were added in the process : 1. For formal style, and this is typical of most text books (long sentences

and long paragraphs), therefore readers should read using the three steps outlined above.

2. For informal style (shorter sentences and paragraphs), the readers should read using first two steps only.

In teaching, the students are taught to skip words and learn to select key words or phrases to captivate important information with concentration and practice. Because, skimming technique deals with the process of rapid coverage of reading a text to determine its gist or main idea, so that the students need to accelerate the reading process. This is done so that they do not need to translate detailed information in the text. And so, it is typically recommended to read the

83

first and the last sentence of the paragraph, because the main idea of the text is usually stated in those parts.

Scanning is unlike skimming, because readers are not concerned with the broad meaning of the text, but in detail. In this technique, the readers look for specific information within a text such as dates, names, and places. Moreover, Brown explains that scanning is the process of quickly searching for particular pieces of information in a text. The purpose of scanning is to extract specific information without reading the whole text. It is basically fast reading. It involves moving eyes quickly down the page seeking specific words or phrases. Scanning is important to develop reading skill. The procedures of scanning technique are:

-keep in mind only the specific information -make a choice which clues would support the finding of necessary

information. -quickly look through the page to find out the clues. If the clues are found

out, read that section to get the information needed. While conducting the procedures above, readers should have full

concentration while reading, be able to scan for the two or three search terms that describe the information needed and look for bolded or underlined words which may carry specific information in the text.

Reading for detail is probably the most commonly used reading technique. This is a slower reading process that starts at the beginning of a passage and proceeds to the end. When reading for detail, students should read every sentence, but they should not try to know the exact meaning of each word. Even native speakers infer the meaning of unknown words as they read. Students even when reading for information, they do not need to know every word on the page but should try and guess its meaning from the context, a valuable skill in and of itself. If students put too much pressure on themselves when it comes to new vocabulary, the dictionary may become more of a burden than a blessing. When reading for detail, students should aim to understand about eighty percent of the information they read. If they need an answer to a particular question that they may have missed, they can always go back and scan for it.

Previous studies have shown that introducing SST can enhance pupils' ability to understand the text. The study, which was conducted by foreign researchers, examined the effect of using SST on reading comprehension. The data were obtained by interviews, documentation and administering reading tests. The results showed that using SST improved pupils' reading comprehension and they enjoyed its implementation in the classroom. In another study, investigated the use of skimming and scanning with comprehending Two classes were used as a sample: the first class was taught with the skimming and scanning technique (IELTS techniques), meanwhile the second class was taught using the conventional method.

The results showed that the first class achieved the best results in understanding reading after skimming and scanning methods were implemented in the teaching and learning process. Another research also affirms that the use

84

of skimming and scanning techniques can enhance reading comprehension and improve pupils’ reading skills. Further observations and interviews showed that these methods also changed their pupils’ perceptions towards reading to positive point of views, motivated the pupils to read better. Briefly, previous studies have shown that using skimming and scanning techniques can improve students' motivation and achievements in understanding reading.

Ngoc encourages teachers to inspire their students to practice skimming and scanning reading texts. This practice is believed to commendably “prevent the students from inefficient reading habits such as reading word by word, reading aloud, moving lips, translating, reading for form and details”[8]. When they can read efficiently, students can make predictions on the purpose of the texts, the main topic and supposedly some supporting ideas.

References and additional resources: 1 Anderson, R.C., & Biddle, W.B. // On asking people questions about

what they are reading.-1975 (p.9) 2 Sheng, H. J. // A cognitive model for teaching reading comprehension. -

2000 (p.12-15) 3 Mikulecky, B. S., & Jeffries, L. // Advanced reading power: Extensive

reading, vocabulary building, comprehension skills, reading faster. – 2007 (p.11) 4 Harmer, J. // The practice of English language teaching (3rd Ed.). –

2001 (p.25) 5 Mikulecky, B. S., & Jeffries, L. // More reading power. New York:

Addison-Wesley Longman. – 1996 (p.13) 6 Brown, F. A. // Vocabulary knowledge and comprehension in second

language text processing: A reciprocal relationship? The Asian EFL Journal Quarterly. – 2010 (p.12)

7 Liao, G. // On the development of reading ability. Theory and Practice in Language Studies – 2011 (p.23)

8 Ngoc, N. T. M. // The essential roles of Skimming and Scanning Techniques in teaching reading comprehension. – 2015 (p.197)

9 https://busyteacher.org/4669-3-most-essential-reading-skills-your-students. html

Аннотация Выбор методов имеет большое значение для эффективного обучения,

поскольку методы, которые использует учитель, могут оказать плохое или хорошее влияние на обучение учеников. Выбор техник для каждого метода зависит главным образом от методологических принципов, которые учит учитель. При организации приобретения учениками нового материала учитель думает о методах, более подходящих для его учеников: он учитывает возраст учеников, их успехи в изучении языка (этап обучения), их интеллектуальное развитие, условия, в которых он находится. В этой

85

статье подчеркивается важность применения новых методов обучения иностранным языкам.

Ключевые слова: IELTS, техники, скимминг, сканирование, чтение, навыки, исследование.

Аңдатпа Әдістерді тиімді таңдау оқытуда үлкен маңызға ие. Әрбір әдіс бойынша

оқытатын техниканы таңдау негізінен мұғалімнің әдістемелік принциптеріне байланысты. Оқушыларға жаңа материалды түсіндіруді ұйымдастырған кезде мұғалім оқушыларға ыңғайлы әдістер туралы ойлайды: оқушылардың жасын, олардың тіл үйренуіндегі (оқу кезеңін), олардың интеллектуалды дамуын ескереді. Бұл мақала шет тілдерін оқытудың жаңа әдістерін қолданудың маңыздылығын көрсетеді.

Негізгі сөздер: IELTS, әдістер, скиминг, сканерлеу, оқу, дағдылар, зерттеу.

ҒТАМР 14.07.09

А.Б.Жалғасова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

Е-mail: zhalgasova98.98@gmail.com

КӨПТІЛДІ ОҚЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Аңдатпа Берілген мақалада әлемнің жаһандану жағдайындағы бүгінгі

Қазақстанның көптілді білім беру мәселесі қарастырылған. Қазақстан әлемдік мәдени кеңістікке енуіне байланысты өз аумағында көптілділікті еңгізуін талап етті. Алайда көптілді білім беруді енгізу мәселесі көп қиындықтар туғызды. Көптілділік заманауи әлемнің басты мәселесін шешуге көмектеседі − адамдар арасындағы үйлесім мен өзара түсіністікті. Көптілділік жас ұрпақты өзара байланысты әлемде оқыту құралы ретінде қарастырылады. Көптілді білім беру мақсаты – әлем бірлестігінің жағдайында бәсекеге түсе алатын көптілді тұлғаны қалыптастыру, әр оқушының жеке қабілеттерін дамытуды жүзеге асыруға жағдай жасау, әр түрлі деңгейдегі мәселелерді шешу жолдары айтылған.

Негізгі сөздер: көптілділік, білім беру, тіл, тәлім-тәрбие, экономика, көпмәдениеті тұлға.

Көп тіл білу – заман талабы. Қоғамның қазіргі заманғы жағдайында мемлекетіміздің басты мақсаты біздің ұлттық құндылықтарымызды қорғау

86

болып табылады. Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі маңызды факторлардың бірі тіл болып табылады. Мемлекеттік тіл – елімізді басқарудың, мемлекеттiң барлық салаларында жұмыс iстейтiн заңдар, сот талқылауы және кеңсе жұмысының тiлi. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі, сондықтан мемлекет пен қоғамның бүкіл өмірі онсыз мүмкін емес.

Тұңғыш Президент өзінің сөзінде «Қазақстан бүкіл әлемдехалқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілімемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі». Иә, «үштілділік» саясатын қайта қарау қажет деген пікірлер жиі қылаң беріп жүргені жасырын емес. Десек те, Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі» - деген болатын.

Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің өзгеден өресі биік, түсінігі кең болатыны белгілі. Бірақ қазақ баласы әуелі отбасында қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нәрлі уызына қанып, ұлттық рухани тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады. Әлихан Бөкейханов сынды алаш арыстарымыздан бастап, кешегі М.Әуезов, Қ.Сәтпаев сияқты талай тарландырымыз қанша жерден Ресей топырағында білім алса да, сол империяның қысымында жүрсе де, ана тілінің идеологиясы мен мәртебесін ең жоғары орынға қойған. Өйткені олардың бәрінің де тілі қазақша шыққан, бірі ауыл молдасынан хат таныса, енді бірі ана тілінде мұғалімдерден тіл сындырған. [1, 38 - 39 б.]

Қазіргі таңда ақпараттық ғасырдың біртұтас нарығында көптілді қарым-қатынас дағдыларының маңыздылығы айтарлықтай артты. Осыған байланысты біздің елімізде жоғары оқу орындары мен мектептерде «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы жүзеге асырылуда. Мәселен, 2018-2019 оқу жылынан алтыншы сынып оқушылары, мектепте оқытудың негізгі тіліне қарамастан, олар Қазақстан тарихын қазақ тілінде, дүние жүзі тарихын - орыс тілінде, орта мектептің оқушылары информатика, физика, химия және биология бойынша ағылшын тілдерінде оқиды. 5-сыныптан бастап оқушылар осы ғылымдардың нақты терминдерімен таныса бастайды. Үш тілді оқытуға толық көшуді 2023 жылға қарай аяқтау жоспарлануда. Үштілділік жөніндегі сөзді Н.Назарбаев: “Тілдердің үштұғырлығы мәдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар – қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінен бастау алған болатын. Сонымен қатар Нұрсұлтан Әбішұлы: “мектептерге ағылшын тілінен шетелдік оқытушыларды тарту қажет. Кез келген ортанқол мектептің балаларға ең жоғары деңгейде шет тілін оқып

87

үйренуіне жағдай жасайтындай дәрежеге қол жеткізуіміз міндет” – деп ерекше атап көрсеткен. [2, 5 б.]

Өз кезегінде, көптілді білім беру – бұл тілдік білім мен іскерлікте, тілдік және сөйлеу қызметінде, сондай-ақ тіл мен мәдениетке эмоциялық-құндылық қатынаста көрініс тапқан адамзаттың әлеуметтік маңызы бар тәжірибесінің "фрагменті" ретінде бірнеше тілді бір мезгілде меңгеру негізінде көптілді тұлға ретінде индивидті оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың мақсатты, ұйымдастырылатын, нормаланатын үш тұғырлы процесі.

Көптілді білім беру бағдарламасы лингвистикалық мәдениетке ие, ол жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті ұрпақтың қалыптасуына үлес қосатын жаңа білім беру моделін құруды көздейді. Қазақ, ағылшын және орыс тілдерін меңгеру жастарға әлемдік нарыққа, ғылымға және жаңа технологияларға жол ашады, әлемдік мәдениеттерге негізделген көзқарас қалыптастыру үшін жағдай жасайды. Қазақ, орыс және шет тілдерін практика және теория жағынан толықтай меңгеру табысқа жетудің маңызды шарттарының бірі болып табылады, қоғамда әлеуметтік және кәсіби деңгейде беделді ұстанымға ие болуға мүмкіндік береді.

Мысалға алатын болсақ екі тілде білім беру немесе билингвизм тәжірибесі әлемнің әртүрлі елдерінде қалыптасқан болатын. Канада, Швейцария, Бельягия, АҚШ, Германия т.б. елдерінде шетелдік мәдениетке үйренуге мәжбүр болған топ иммигранттар ағымына арналған түрлі курстар бар. Курстада халықты жаңа мәдениетпен және зерттеп жатқан тілдің, елдің тарихымын таныстыруға басты назар аударылады. Көптеген ТМД елдерінде екі тілдік мектептерді құру тәжірибесі бар. Бұл тәжірибе балабақшадан бастап орта мектепті бітірген үздіксіз екі тілде білім беру тұжырымдамасын енгізу идеясына негізделген. [3, 129 б.]

Қазіргі кезеңдегі білім берудің мақсаты - жастарды болашақ қоғамдағы өмірге тәрбиелеуі тиіс негізгі құзыреттілікті қалыптастыру. Біздің елімізде жүргізіліп жатқан білім беру жүйесін жаңғырту білім беру мазмұнын жаңартып, оның белсенді, дамып келе жатқан сипатын, кәсіби нарыққа, коммуникативті құзыретті және креативті мамандарға арналған қазіргі еңбек нарығының талаптарын қамтамасыз етумен байланысты.

Осыған байланысты, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытуға және тілдік білім беруді қоса алғанда, алдыңғы қатарлы білім алу мүмкіндіктерін кеңейтуге жағдай жасауға ерекше назар аударылады. Кез келген білім беру мекемесінің маңызды міндеттерінің бірі – жастарды әмбебап, жаһандық құндылықтармен таныстыру, студенттердің көрші мәдениеттер өкілдерімен және жаһандық кеңістікте қарым-қатынас жасау және қарым-қатынас жасау қабілетін дамыту.

Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін еліміздің Конституциясы қазақ тілін мемлекеттік, ал орыс тілін ресми тіл деп жариялады. Құжаттың негізгі мақсаты – этносаралық тұтастықты сақтау және қоғамның тілдік ортасының дисфункциясына жол бермеу. Сондықтан орыс тіліне достық,

88

бейбітшілік және ұлтаралық қатынас тілі мәртебесі берілді. Жаһандану жағдайында ағылшын тілін білуге деген сұраныс даусыз. Қазіргі уақытта ағылшын тілі мектепке дейінгі мекемелерде оқытылуда; ағылшын тілін білу үздіксіз білім беруде де маңызды. Жас ұрпақ елді болашаққа жетелейді. Білім беру жүйесі бәсекеге қабілетті маман ретінде жас адамды қалыптастыруға ықпал ететін негізгі әлеуметтік институт болып табылады. Осылайша, оқу орындары сандық және сапалық қатынаста "Тілдердің үштұғырлығы" саясатын жүзеге асыруға жауапты негізгі органдар болып табылады. Көптілді оқытуды енгізу үшін ең алдымен көптілді білім беруде халықаралық тәжірибені зерделеу сияқты бірқатар мәселелерді шешу қажет; қызметкерлерді оқыту және олардың қол жетімділігі; материалдық ресурстардың болуы және т.б. әзірге осы мәселелердің тиісті шешімі табылмаған, жоспарланған бағдарламаны іске асыру бірқатар қиындықтар туғызады.

Көп тілді оқыту үдерісі мәселелері күрделі және жан-жақты. Ең өзекті, рухани және тарихи маңызы бар мәселе мемлекеттің бүкіл аумағында және барлық қоғамдық қатынастарда қазақ тілін пайдалануға жәрдемдесу болып табылады. Бұл жас ұрпақты тәрбиелеу үшін де маңызды. Үкімет азаматтардың қазақ тілін пайдалануы мен үйренуін кеңейту үшін материалдық-техникалық жағдайларды тегін ұсынады. Жыл сайын мемлекеттік тіл саясатына қаражат артып келеді. Қазақстанның әр қаласында "тілді дамыту" орталықтары бар. Бұл орталықтарда ересектерге арналған қазақ тілін оқыту тегін негізде жүзеге асырылады, ал оқушылар қажетті оқулықтармен және техникалық ресурстармен қамтамасыз етілген.

Қазақстандық ғалымдардың үш тілді саясат туралы пікірін екі бөлікке бөлуге болады:

➢ Балалар үш тілді үйренуі керек. Бірақ 13 жасқа дейін олар тек қазақ тілін үйренуі тиіс. Содан кейін олар басқа тілдерді оқи алады.

➢ Балалар ерте жастан тілдерді тез үйренеді, сондықтан оларды балабақшадан бастап үш тілге үйрету керек.

Осы көзқарастың болуы үшін бірнеше себептер бар. Еліміздің қала тұрғындарының көптеген отбасыларында орыс тілі ғана қолданылады немесе қазақ-орыс билингвизмі орнатылған. Болашақта мұндай тәжірибені болдырмау үшін қазақ интеллигенциясы қазақ тілінің үш тілді мемлекеттік саясаттағы рөлі туралы мәселені көтеруде. 2006 жылы жүргізілген социолингвист Е.Д. Сүлейменованың сауалнамасының деректері бойынша, қазақ тілі олардың негізгі тілі болып табылатынын айтқан респонденттердің үлесі 92,4% - ды құрады; 4% жауап беруге қиналды; олардың 1,2% - ы екі тілді болды, олар қазақ, орыс тілдерін де ана тілінде деп санады. Қорытындылай келе, көптілділік жаһанданған әлемнің қажеттілігі болып табылады деп мәлімдейміз. Біз тілдердің үштұғырлығын біздің тәуелсіз еліміз үшін стратегиялық маңызы бар құбылыс ретінде бағалаймыз. Қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін біз қазақ, орыс және ағылшын тілдерін

89

білу маңызды деп есептейміз. Сондай-ақ, тіл саясатында мемлекеттік тілдің – қазақ тілінің рөлі ерекше маңызды екенін атап өткен жөн.

Көптілді білім беру отандық білім берудегі инновациялардың бірі ретінде көптеген әлеуметтік-педагогикалық міндеттерді атқарады, олардың өзегі қазақстандық қоғамды шоғырландыру идеясы болып табылады. Көптілді білім берудің шоғырландырушы функциялары:

– көптілді білім берудің басты мақсаты ұлттық мектеп түлектерін жаңа Қазақстанның әлеуметтік-мәдени және экономикалық кеңістігіне интеграциялаудан тұрады, бұл тұлғаның толыққанды әлеуметтенуін қамтамасыз етеді;

– көптілді білім беретін мектептің әрбір түлегі өзін қоғамның толыққанды және толық құқылы мүшесі ретінде сезінеді, өйткені ол үшін тұлғалық және кәсіби өсу жолындағы басты кедергілер болып табылатын тілдік, коммуникативтік кедергілер жоқ;

– көптілділік мемлекеттік тілді терең меңгеруге, қазақстандық қоғамды топтастырудың басты факторына ықпал етеді, оны білу қазақстандық патриотизмнің басты критерийлерінің бірі болып табылады. Қазақ тілін тереңдетіп білу оқушыларды мемлекет құрушы қазақ халқының тарихына, салт-дәстүрлеріне, мәдениетіне баулиды; – ұлттық мектепте көптілді білім беру оқушылардың ана, мемлекеттік яғни орыс тілдерінде оқу мазмұнын меңгеруіне ықпал етеді. Бұл арқылы тек этномәдени ортаға ықпалдасуға ғана емес, сонымен қатар бітірушінің білімін жалғастыру, мамандығын игеру, еңбек қызметін жалғастыру үшін де жақсы мүмкіндіктер жасалады;

– көптілді білім беру мәдениетаралық коммуникацияның мүмкіндігі мен тартымдылығын кеңейтетін тілдік және комуникативті орта құрады. Оқушылар қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде оқытатын мектептердің құрдастарымен қарым-қатынас жасауға мүмкіндігі бар. Осыдан балалар арасындағы достық пен өзара келісім сезімі қалыптасады, олар одан әрі де жалғасуы мүмкін олардың өмір бойы болуы мүмкін. Әр түрлі этностардың балаларының қарым-қатынасы, олардың бірлескен әлеуметтік маңызы, қоғамдық пайдалы қызметі – бірлік, азаматтық бірегейлікті қалыптастырудың кілті,

– көптілді білім беру қазақстандық этностардың өзіндік мәдениетін сақтап, дамытады. Балаларға өз халқының мәдениетіне, ол арқылы жалпы қазақстандық мәдениетке араласу мүмкіндігі беріледі. Ана тіліне, мәдениетке деген махаббат жалпыұлттық мәдениетті, яғни біздің ортақ үйіміз.

– Қазақстан Республикасының мәдениетін құрметтеуге айналады. Жалпы, оқушы алғаш мектепке аяқ басқанда өзінің өмірлік жинайтын

білімінің біразын игеріп үлгереді екен. Ал қалған өмірінде осы ұққан дүниелерін жетілдіріп, әрі қарайқорытуға жұмсайды екен. Демек біз осы аралықты ең маңызды кезең деп алып,үштілділікті ұғындыруда тиімді қолдануға мүмкіндік аламыз. Осы кезге дейінгіпедагогтер мен психологтардың, білім саласындағы ғалымдардың тұжырымдарын жүйелей отырып үштілділікті түсіндірудt мынадай үш бөлікке жіктеуге болады:

90

❖ Отбасы институты(жалпы) ❖ Ерте жастан оқыту, дамыту орталықтары (арнайы) ❖ Жеке даму, өз бетімен тілді үйрену(негізгі) Ең маңыздысы отбасы институты болмақ. Бала енді жетіліп, өмірге

деген, айнала қоршаған ортасына деген пікірінің қалыптасуында ата-ана шешуші рөлатқаратыны белгілі. Ақиқат пен жалғандықтың алғашқы ажыратушысы да осыинститут. Үштілділікті дамытуда балаға жігер беретін, қажеттілігін сезіндіретін отбасы болмақ.

Ерте жастан дамыту орталықтары коммерциялық орын болғандықтан тілді үйреуді түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдана отырып өз ісінің мамандары жүргізеді.Бұл өз кезегінде сапалық көрсеткіштерді анықтайды. Баланың мұндағы алар білімі отбасына қарағанда кәсіби дағдыға, кәсіби біліктілікке икемделе түседі. Мұндағы білім алу мен тіл үйрену екі еселенген түрде жүреді. Өз бетінше даму мен үйрену баланың білім жолындағы алғашқы, әрі ең негізгі белесі. Мектеп алды даярлық топтарындағы тілді үйрету негізгі білім орташакәсіби біліктілікке негізделеді. Мұндай топтардың көпшілігі дерлік мемлекеттікмекеме статусында болғандықтан балаға тілді үйретуде және жалпы білім ментаным түйсіктерін қалыптастыруда ерте жастан дамыту орталықтарына қарағандажұмсақтық кестені пайдаланса, отбасындағы тәрбиеден күрделірек форманы қолданады. Яғни, отбасы институты мен арнайы даярлық орындарының арасындағы аумақты қамтумен ерекшеленеді. Өз бетінше дамуға бет алған баланың тілді үйрену қарқыны өзгелерден анағұрлым өнімді болмақ. [4, 140-143б

Үштілділікті үйрету барысында негізгі жауапкершіліктер жүктелетін жақтар:

1. Басқарушы – жаңа әдістер мен инновациялар енгізуде өзін ең жауапты сезінуі тиіс.

2. Мұғалім – оқушыға үйретуде шынайы ынта мен жігерін сарқа пайдалану, жан дүниесімен беріле түсіндіре жүріп нағыз кәсіби маман ретінде көрсете білуі керек.

3. Ата – анасы балаға мұның маңыздылығы мен қажеттілігін ұғындыра білуі тиіс және отбасында жағдай жасалуы керек. Осы үш жауапкершіліктің қайсысы болмасын маңыздылығы жоғары. Бірақ ең ерекшесі және аса көп жүкті арқалайтыны педагог болмақ. Оның жанкештілігініңарқасында баланың білім жолындағы қадамында түбегейлі бетбұрыс болуы әбден мүмкін. Себебі мектеп жасына дейінгі бала енді ғана көктеп шығып келе жатқан талшыбық деп есептесек, мұндағы бағбан мұғалім. [5, 336 б.] [6,73 б.]

Көптілділік – көпмәдениетті тұлғаны қалыптастырудың негізі. Көптілді деп сөйлеуші, түсінуші және түрлі жағдайда шет тілдерін қолдана білетін адамды атауға болады. Шет тілін оқыту әлі білім алғандығын білдірмейді. Көптілді білім беру туралы оқытылатын шетел тілінде басқа оқу пәндері, мысалы, Оқытылатын тіл әдебиеті, Елтану және т. б. оқытылған жағдайда айтуға болады. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Б.А.

91

Жетпісбаева көптілді білім беруді үш және одан да көп тілді қатар меңгеру негізінде көптілді тұлғаны қалыптастырудың мақсатты ұйымдастырылған үрдісі ретінде түсінеді [7, 343].

Көпмәдениетті және жан-жақты үйлесімді тұлғаны дамыту Қазақстан Республикасы Білім берудің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Қазақстандағы заманауи білім беру жағдайы мәдениетті сипаттаудың түбегейлі жаңа үлгілерін ғана емес, сонымен қатар білім беру тәжірибесіне инновациялық парадигмаларды енгізуді талап етеді. Қазіргі қоғам жастарға шетел тілдерін меңгеруде жоғары талаптар қояды. Және осыған байланысты мемлекетіміз барлық жағдай жасауға тырысуда. Өйткені, мемлекетіміздің болашағы дәл осы жастардың қолыңда. Көптілділік біздің мемлекетімізді алыдыңғы дамыған елдер қатырыңда көрсететін бірден-бір жол. Бірнеше тіл меңгерген жастар болашақта елімізге түрлі жаңашылдық пен елді дамытатын оң жаңалықтар алып келеді. Сол кезде Қазақстанның бәсекеде қабілеттілігі елеулі нығаяды. Осыған байланысты, көпмәдениетті білім беру мәселесі бүгінгі таңда өзекті болып отыр.

Әдебиеттер тізімі: 1 СадықоваА.Н. «Көп тілді білім беру: мәселелері мен болашағы». 12

жылдық білім. ғылыми әдістемелік, ақпараттық-сараптамалық журнал, №3 2008ж. 13 б.

2 Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.

3Солнцева-Накова Е. Об основных тенденциях и перспективах развития двуязычного образования. Образование и наука №9 (98), 2012 г. С. 129 .

4 Кинжекова Р.С., Тукешова А.М «Мектеп жасына дейінгі балалардың үштұғырлы тілін дамытудың педагогикалық негізі, Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №3 (46), 2017ж. 140 б.

5 Жұмабекова Ф. Мектепке дейінгі педагогика: Оқу құралы. – Астана Фолиант, 2008. - 336 б.

6 Баймуратова Б.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. - А, 1991ж.73 б.

7 Жетписбаева Б.А. Көптілді білім беру: теория және әдіснама. - Жоғары Мектеп, 2008. – 343 б.

Аннотация В данной статье рассматривается проблема полиязычного образования

современного Казахстана в условиях глобализации мира. Казахстан потребовал внедрения полиязычия на своей территории в связи с вступлением в мировое культурное пространство. Однако проблема внедрения полиязычного образования вызвала много трудностей. Полиязычие помогает решать главную проблему современного мира-

92

гармония и взаимопонимание между людьми. Полиязычие рассматривается как средство обучения молодого поколения в взаимосвязанном мире. Цель полиязычного образования-формирование полиязычной личности, конкурентоспособной в условиях мирового сообщества, создание условий для реализации индивидуальных способностей каждого учащегося, решение проблем различного уровня.

Ключевые слова: полиязычие, образование, язык, воспитание, экономика, поликультурная личность.

Abstract This article deals with the problem of multilingual education of modern

Kazakhstan in the globalized world. Kazakhstan demanded the introduction of multilingualism on its territory in connection with the entry into the world cultural space. However, the problem of the introduction of multilingual education has caused many difficulties. Multilingualism helps to solve the main problem of the modern world-harmony and mutual understanding between people. Multilingualism is seen as a means of teaching the younger generation in an interconnected world. The purpose of multilingual education-the formation of a multilingual personality, competitive in the world community, creating conditions for the implementation of individual abilities of each student, solving problems of different levels.

Key words: multilingualism, education, language, education, economy, multicultural personality.

ҒТАМР 14.07.07

Н.Ж.Құлмұрза

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

Е-mail: nurshat_92_92_@mail.ru

ТОПТЫҚ ЖҰМЫСТЫ ЖҮРГІЗУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН

ТҮРЛЕРІ Аңдатпа Ұсынылған зерттеу жұмысында ағылшын тілін үйрету барысында

топтық жұмысты жүргізудің дағдыларын тиімді әдіс-тәсілдермен дамытып оқыту ұсынылған. Шет тілін оқытудың маңызы және оның ерекшеліктеріне, тіл дамыту жұмыстарын тиімді жүргізудің әдістеріне тоқталғанмын. Тілді, оның ішінде оқушылардың шет тілін оқыту барысында топтық жұмыс жүргізу технологиясына түсіндірме беріледі.

93

Негізгі сөздер: шетел тілі, топтық жұмыс, білім беру,мультимедия коммуникативтік жағдай, оқу процесі,мотивация,белсенділік.

Қазіргі заманғы үрдістерге байланысты ағылшын тілінің мұғаліміне дейінгі білім беру процесі міндет әмбебап білім беру ісін қалыптастыру. Білім алушылар жаңа білімдерді, дағдыларды және құзыреттерді өз бетінше оқуды үйренеді. Бұдан коммуникативтік әмбебап байланыс, білім беру қызметі пайда болады. Коммуникативтік әмбебап білім беру қызметі орта мектеп оқушыларын оқыту үдерісінде маңызды орын алады ол адамдар арасындағы қарым-қатынастың жетекші қызметі болып табылады. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында «Шетел тілін оқытудың басты мақсаты — оқушыларға шетел тілінде қарым-қатынас жасауды базалық деңгейде игерту» деп көрсетілген[1]. Өйткені қазіргі нарық жағдайында шетел тілін, оның ішінде ағылшын тілін меңгеру, шетел тілінде сөйлей білу өмірдің өзекті мәселесіне айналды. Сондықтан өсіп келе жатқан ұрпаққа шетел тілін оқытуда әр түрлі әдістемелік жаңа тәсілдерді түрлендіре, күрделендіре түсу қажеттілігі туындап отыр. Кейінгі кезде мультимедиалық, гипермәтіндік, желілік және коммуникациялық ақпараттық технологиялардың пайда болуы шетел тілін тиімді оқыту үшін үлкен мүмкіндіктерге жол ашты. Мультимедиалық технологиялар мәтіндік құжаттарға, графикалық суреттер, дыбыс және бейне- көріністерін пайдалануға мүмкіндік береді[2].Оқу процессін топтық жұмысты ұйымдастырудың мұндай түрі оны жүзеге асырудың үлкен әлеуетіне ие. Топтық жұмыс жөніндегі маман Марвин Шоу: «Барлық топтардың жалпы сипаты бар: олардың мүшелері өзара әрекеттеседі». Сондықтан ол топты «өзара әрекеттесетін және бір-біріне әсер ететін екі немесе одан да көп адамнан тұратын қоғам» деп анықтады. Топтағы жұмыс топтың басқа мүшелерімен жиі байланысуға, өздерінің ұстанымын қалыптастыруға, ынтымақтастықты дамытуға, тұлғааралық құзыреттілікке және коммуникативтік мәдениетке ықпал ететін іс-әрекеттерді үйлестіруге мүмкіндік береді. Топта жұмыс істейтін студенттер осы тапсырманы бірге орындауға тырысады. Бұл жағдайда, тапсырма топтың басқа мүшелерінің көмегінсіз оны орындауға қабілетсіз етіп жасалады.Ауызша сөйлеуге үйретудің, біріншіден, белгілі бір көлемде диалогты түрде және монологты түрде сөйлеудің арасында айтарлықтай формасы жағынан да, мазмұны жағынан да қандай да бір байланыстың болуы; екіншіден, оқушының өзіне тиісті пәнді жетік меңгеруімен; үшіншіден, қандай да бір мәтін материалдары мен ауызша сөйлеуде едәуір байланысты болуы. Оқудың бірінші кезеңінде іштей оқуға көңіл бөлу керек [3]. Сонымен қатар оқушылардың ағылшын тілінде ауызекі сөйлеу қабілеттерін дамыту бағытында түрлі іс-әрекет ұйымдастыруға болады. Шетел тілі пәні бойынша оқушы ереже мен ұғымдар анықтамасын тек жаттап алғаннан гөрі, оларды іс жүзінде саналы түрде қолдана алуы қажет[4]. Түрлі тапсырмалар мен жаттығулар арқылы

94

теориялық білімді шыңдауға болады. Мысалы, белгілі бір мәтін бойынша жұмыс істеу үшін мына жаттығуларды беруге болады:

• Мәтінді қатесіз, дауыс ырғағын сақтай отырып оқу. • Мазмұнынтүсіну. • Тірек-сызба сөздері арқылы баяндау. • Мазмұнын түсінуі бойынша сурет салып, суреттеу [5]. • Келесі жаттығу түрі сөйлеуге үйрету. Диалогтық сөйлеуде оқушылар

сұрақ-жауап, өтініш айту, нұсқау беру және тағы басқа жұмыстары ретінде қарапайым іс-әрекеттерді жасай алуы тиіс. Балалар бөлік элементтерден жаңа, тұтас жағдай құрай алуы керек. Оқушылар жалпы арнаулы сұрақтарды қояалуы, әртүрлі сұрақтарға жауап бере алуы, өтініш, бір нәрсемен келісетінін немесе келіспейтіндігін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру қажет және әр оқушы сөйлегенде екі репликадан айтуы тиіс. Қазіргі кезеңде пән мұғалімдерінің кеңінен қолданып жүрген тілдік жаттығуларының біріне «Warmingup» жаттығуы жатады [6-8].

Ынтымақтастықта оқудың негізгі бөлімі топ мүшелерінің ынтымақтастығы арқылы консенсусқа қол жеткізуге негізделген. Мұғалім үшін қызықты факт, топтық жұмысты танымдық қызығушылыққа зерттеу барысында, эстондық ғалым Х.И.Лимеийцтің ерекшеліктерімен ерекшеленетін топтық жұмыс принциптері:

- 3-тен 6 адамға дейін бірнеше топқа; - Әрбір топ өз міндетін алады, ол бәріне бірдей немесе

дифференцияланған болуы мүмкін; - әр топта оның мүшелері арасында рөлдер тағайындалады

(«көшбасшы», «сөйлеуші», «аналитика», «уақытша ұстаушы»); - топтағы міндеттерді орындау процесі пікір алмасу және бағалау

негізінде жүзеге асырылады; Топта әзірленген шешімдер бүкіл сыныппен талқыланады. Топтық

оқыту барлық оқушыларға оқу үдерісіне белсене қатысуға, белсенді болуға, оң нәтижеге қол жеткізу үшін өзара әрекеттесуге мүмкіндік береді. «Ағылшын тілі» пәнінің өзіндік ерекшелігі, ол оқыту үдерісінде сыныпты екі топқа бөлуді білдіреді, өйткені бұл тіл балаларға арналған емес. Сыныпты 15-16 адамнан тұратын топтарға бөлу тілді үйрену кезінде де тиімді емес, сондықтан студенттерді тобыңыздағы 5-6 топтағы шағын топтарға бөлсеңіз, бұл оқушылардың ағылшын тілін үйренуге деген танымдық қызығушылығын арттырады.Студенттерді топта оқыту үдерісінде студенттердің тәуелсіздік дәрежесі артады, әр дамудың шығармашылық қабілеттері, жылдам ойлау дағдылары мен қабілеттерін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Мұғалім әр оқушыға көңіл аудару қиын, себебі сабақ 45 минутқа созылады. Топтық жұмыс маңызды, өйткені осы сыныптағы оқушылар әртүрлі мотивация деңгейлері бар оқушыларда күшті және әлсіз студенттер бар.

Мотивацияның жоғары деңгейі бар студенттерге топтық жұмысқа жауапты рөлдерді беру керек.Мысалы, сабақтың соңында әрбір білім алушының рөлін қадағалап, әрбір оқушының тобындағы жұмысты

95

бағалаңыз. Менің бақылауларымның нәтижесі ретінде төмендегілерді атап өткім келеді: дәстүрлі сабақтарда мотивацияның төмен деңгейі бар студенттер көбінесе оқу үрдісіне қатыспаған, байқалмаған, сосын топтық жұмыспен айналысатын оқушылар өздерін қолдайды сыныптастар. Сондай-ақ, топтағы күрделі тапсырмаларды орындаған кезде, студенттер осындай тапсырмаларды жеке орындағанда қарағанда жақсы нәтижеге қол жеткізді. Ағылшын тілінде тыңдап түсіну қабілеттері дамып жетілгеннен кейін, радиобағдармаларды тыңдауға немесе көркем және деректі фильмдерді көрсету арқылы оқушылардың білімдерін нығайтуға болады.[8]

Топтық жұмыс жүргізу мақсаттары: Топтарда қалай жұмыс істеуге болады? Топтық жұмыстан барынша көп басымдылық алу үшін, мұғалімдер мен

оқушылар бәрінен хабардар болуы қажет және бақылау мен қарым-қатынас жасау барысында жеке тұлғалық дағдыларын дамытып,өз ойларын білдіріп және басқаларға қолдау көрсету өте маңызды. Қойылған сұрақтарға тез және нақты жауап беру және сурет бойынша әңгіме құрастыру, әр түрлі жағдаяттарға байланысты сұрақ қоя білу мен схема бойынша сөйлемдер құрастырып айту жұмыстары басты рөл атқарады .

Топтық жұмыс барысындағы дамитын дағдылар 1) Қарым-қатынас: жазбаша және ауызша әңгімелесу, тыңдау, ым мен

қимылды пайдалану 2) Өзін-өзі таныту: үстемдік танытпай, топтағы жұмысқа белсенді

қатысу үшін өзіне-өзі сенімді болу 3) Басқаларды қолдау:топтың қызметіне үстемдік жүргізбей, топ

жұмысына белсенді қатысу үшін шиеленіскен жағдайларды шешу 4) Басқаларды бақылау және басқалар туралы хабардар болу. Топтың

басқа мүшелеріне қарым-қатынас барысында ықылас таныту Топта жұмыс істеу ережелері. Топтық жұмыс жеке шешуге болатын тапсырмаларды емес, анағұрлым

күрделі тапсырмаларды шеуді көздейді.Кез-келген команда барлық мүшелері білетін және түсінетін жалпы ережелерді басшылыққа алуы қажет. Ол топтың әрбір мүшесінің одан не күтілетіндігін, жұмыс қалай бөлінетіндігін және қолдау көрсетілетіндігін, сондай-ақ нәтижелерге қалай қол жеткізілетіндігін білулері үшін қажет. Көлемді мәтінді оқып қана қоймай, көру арқылы мазмұнын түсініп мәтіннің мазмұны бойынша түсінгенін айта білу. Сондай-ақ өз бетімен әңгіме құрап, мәтінге байланысты қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы сөйлеуге дағдыландыру. Бұқаралық, ақпараттық хабарларды оқып түсіну (газет, журнал материалдары, теледидар хабары) мен талқылауда белсенділік танытып, біліктілікті жоғарылату жұмыстары басшылыққа алынады [9].

Топты ұйымдастыру ережелері. Топтар түрлі тәсілдермен құрылады: А) Кездейсоқ іріктеліп алынған топтар

96

Б) Жекелеген мүшелердің нақты мықты қасиеттеріне қарай құрылатын топтар

Топ құру кезеңдері. Топ мүшелерінің саны қанша болуы қажет? Бүгінгі таңда ойын технололгиялары мектептің оқу-тәрбие процесінде

оқушылардың жалпы оқу интеллектуалдық біліктерін қалыптастыруда ерекше мәнге ие болады.[10] Топтың көлемі мен санының арасындағы тепе-теңдік орнату маңызды. Шағын топтар немесе жұп топтар шектеулі қысқа уақыт 5 минут барысында тиімді жұмыс жұмыс істей алады. Үлкен топтарда тәртіптің нашар болуы ықтимал. Тапсырманы тиімді орындау үшін, мұғалім топ қатысушылар саны қанша болатынын анықтап алуы қажет

Топтар 1)Шағын топ: 4-6 оқушыдан тұратын топ. Топтық жұмыстың көптеген түрлерінде және топта бір оқушының

үстемділігін әлсірету үшін тиімді. Топ мүшелерінің кейбіреуі үшін аз жұмыс істеуге көп мүмкіндік береді. Тыныш, салмақты оқушылар жұмысқа аз қатысқысы келуі мүмкін

2) Үлкен топ:7-10 оқушыдан тұратын топ. Мәселені талқылау барысында көптеген көзқарастарды қарастыру

мақсатында тиімді болуы мүмкін. Топ мүшелері көп болған сайын ұйымдастыру, жоспарлау, рөлдер мен

арадағы қарым-қатынас, сөз сөйлеу қиындайды. 3) Жұптық жұмыс: жоғары деңгейлі тапсырмаларды бірлесе

орындауда, шешім қабылдауда, мәселелерді шешуде, құрбы-құрдастарын оқыту үшін тиімді

1. Топтық жұмысты ұйымдастырудың проблемалары 2. Негізгі кезеңдері 3. Туындайтын сұрақтар 4. Топқа бөлу 5. Топтағы адамдардың санына байланыстылығы 6. Оқушылардың білім дәрежесін есепке ала отырып бөлу 7. Тапсырманы орындау 8. Топ ішінде рөлді бөлініп берілуі 9. Оқушылардың оқыту процесіне қатысуы 10. Тапсырманы орындау уақыты 11. Іс-әрекетінің нәтижесін көрсету 12. Топтық жұмыстың нәтижесін көрсету 13. Аудиторияны баурап алуы Тиімді топтық қарым-қатынас дегеніміз не? • Кезекпен сөйлесу; • Белсенді тыңдау; • Сұрақ қою, және сұрақ бар ма екенін тыңдау; • Ұсыныс енгізу және басқаларда ұсыныс бар ма екенін сұрау;

97

• Өз ойларын және пікірлерін ортаға салу және басқалардың идеялары мен пікірлерін білу;

• Ұсыныстарды, идеяларды, және пікірлерді ұжыммен талқылау; • Көмектесу және көмек сұрау • Түсініктеме беру және түсініктеме беруді өтіну; • Идеяларға түсініктеме беру және оларды бағалау; • Топтық шешім қабылдау және бір тоқтамға келу • Талқылаудың қорытындысын шығару; • Дәйекті айғақтар келтіру Мен болашақ мұғалім ретінде, балаларды қалай дұрыс оқуға үйретсем,

оларды тақырыппен қалай қызықтырсам болады деп ойлаймын, сондықтан мен қызығушылығын арттыру үшін білім алушылармен жұмыс жасаудың осындай формаларын қолдану қажет. Мен үшін бұл тәсілдердің бірі топтық жұмыс түрі. Топтық жұмыс өте тиімді, себебі топтарда жұмыс істейтін білім алушылар түрлі адамдармен жұмыс істеуді үйренеді. Сонымен қатар,сыныптағы топтық жұмыс барысында білім алушылардың танымдық қызығушылығын арттыру үшін түрлі стратегияларды байқауға болады. Мысалы, сыни ойлау стратегиясы топтарда жұмыс істеуді қамтиды, интерактивті оқыту стратегиялары балалардың пікірталастар мен талқылауларға белсенді қатысқан кезде тиімді түрде оқитынын дәлелдейді. Топтық тәрбие тәрбиесімен студенттер әлеуметтік жағынан да, эмоциялық жағынан да дамиды, яғни олар өздерінің құрдастарымен әңгімелесуге, өз идеяларын қорғап, ұсынуға, пікір алмасуға және өз-өзіне баға беруге және бағалауға белсене қатысуға мүмкіндіктері бар екенін атап өткен жөн.

Әдебиеттер тізімі: 1 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік

жалпыға міндетті стандарты. – Астана: ҚР БжҒМ, – 5-б. 2 Жұмаева Э.С.Ағылшын тілін оқытудағы жаңа ақпараттық

технологияларды пайдаланудың тиімділігі. – Қызылорда: Санат, 2012. – 20–24-б.

3 Брекеева А.С.Жаңа білім беру әдісі // Ағылшын тілін оқыту әдістемелігі. – 2014. – № 1. – 10–13-б.

4 Бақытов А., Жұманова Р.Шетел тілін үйренуде тілдескіш оқу құралдарының тиімділігі // Мектептегі шет тілі. – 2011. – № 4. – 23–25-б.

5 Бакишева Л.Б.Шетел тілі сабағында ойын технологиясын қолдану // Мектептегі шет тілі – Иностранный язык в школе. – 2011. – № 4. – 7, 8-б.

6 Альмухамбетова Г.К.Влияние стратегий технологии критического мышления на раскрытие творческих способностей учащихся // Респ. пед. журн. «Мастер-класс». – 2011. – № 5. — С. 3-6б.

7 Кенжеева Г.Қ.Оқыту мен тәрбиелеудің қазіргі заманауи технологияларын оқыту үрдісіне енгізу негізінде педагогикалық ұжымының

98

кәсіби құзыреттіліктерін арттыру // Мектептегі шет тілі = Иностранный язык в школе. — № 4.– 8 – 10б.

8 Бегазова М.Ж.Шетел тілі сабағында білім алушылардың коммуникативті құзыреттілігін қалыптастыру жолдары // Мектептегі шет тілі. – 2011. — № 4. – 28–31-б.

9 Касимова Р.Н.Шет тілін оқытуда компьютерлік технологияларды қолдану ерекшелігі. — Астана, – 16, 17-б.

10 Уразова Г.Т., Туленова Ұ.Т. Ойын технологиясы – Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру құралы // Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №3 (42) қыркүйек, 2016 ж. 141 б.

Аннотация Данная статья исследует методы развивающие групповые работы

учащихся на уроке английского языка, являющейся немаловажным в процветании многоязычного Казахстана. Исследовала значение обучения иностранному языку и его особенностям, методам эффективного проведения групповой работы по развитию речи. Дается разъяснение о языке, в том числе в ходе обучения иностранному языку, о технологий группового обучения.

Ключевые слова: полиязычие,групповая работа,образование, иностранный язык, мотивация, мультимедия, учебный процесс, активность.

Abstract The present research focuses on revealing the methods developing group

work speech of the learners which is significant in building the prospering way of multilingual Kazakhstan. Recommendations on movie lesson plans are also suggested. The value of learning a foreign language and its features, methods of effective group work on the development of speech at school.

Key words: polulingual, group work, education, foreign language, motivation, multimedia, stadying process, activity.

99

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

МРНТИ 06.61.53

А.А.Мусаева., А.Аққалиқызы

Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова г.Атырау, Республика Казахстан

E-mail: a.musayeva@asu.edu.kz

SWOT-АНАЛИЗСОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ

КАЗАХСТАНА Аннотация В статье анализируется SWOT-анализ для выявления социально-

экономического развития Республики Казахстан, выявляются слабые стороны и силы, возможности и угрозы.

Ключевые слова: социально-экономическое развитие, SWOT-анализ, государственные программы развития, PEST-анализ, анализ отраслей экономики.

За годы независимости экономика Республики Казахстан претерпела

ряд глобальных структурных изменений. Постепенный и поэтапный переход к формированию казахстанской модели экономического развития способствовал росту макроэкономических показателей страны и, как следствие, повышению благосостояния граждан, обеспечению занятости и высокого уровня социального развития ее граждан. Сегодня, демонстрируя опережающие темпы, всестороннее развитие страна опирается на заложенный в первые годы независимости прочный экономический фундамент, способный выдержать любые внешнеэкономические колебания на пути к устойчивому развитию. [1]

Казахстан как 9-ая по территории в мире страна является развивающимся государством с активным социально-экономическим развитием. Чтобы оценить возможности и перспективы социально-экономического развития Казахстана проведем SWOT-анализ.

Таблица 1 - SWOT-анализ социально-экономического развития

Казахстана

100

В

нутр

ен

ня

я с

ре

да

Strengths (сильные стороны) Weaknesses (слабые стороны)

- реализуются Стратегический план развития Казахстан до 2025 года, государственные программы;

-стабильность макропоказателей; - активное развитие 6-ти основных отраслей экономики (промышленность, строительство, сельское хозяйство, связь, торговля, транспорт); - активный и современный финансовый сектор; - стабильное сальдо платежного баланса страны; - принятие серьезных практических решений по экономической политике; - низкая межнациональная конфликтность.

-увеличение государственного долга страны; - наличие коррупции; - низкие заработные платы у работников образования, здравоохранения и сферы соцобеспечения; - низкий уровень сознания населения в отношении устойчивого развития.

Вн

еш

ня

я с

ре

да

Opportunities (возможности) Threats (угрозы) - формирование несырьевой экономики, «экономики простых вещей»; - развитие страны в целях устойчивого развития, становление «зеленой» экономики; - разработка и реализация новых государственных программ, в том числе социальных; - повышение экспортного потенциала и производительности труда; - культивирование новых индустрий с применением цифровых технологий; - вхождение в число 30-ти развитых стран мира к 2050 году.

- девальвация тенге; - увеличение инфляции; - уменьшение цены на углеводородное сырье; - введение санкций в отношении Казахстана; - увеличение безработицы; - мировые финансовые кризизы, снижение финансирования объектов социальной сферы; - ухудшение финансового состояния банков второго уровня; - нестабильность социально-политической ситуации в стране; - глобальные изменения климата; - миграция населения, отток квалифициррованной молодежи.

101

Рассмотрим более подробно сильные стороны социально-экономического развития Казахстана, к которым в первую очередь относится реализация Стратегического плана развития до 2025 года, государственных программ «Дорожная карта бизнеса-2020», «Нурлыжол», «Нурлыжер», «Цифровой Казахстан», программы индустриально-инновационного развития, программы «Пять социальных инициатив» и других региональных программ.

С целью обеспечения устойчивого и сбалансированного роста регионального предпринимательства в Казахстане, поддержания действующих и создания новых постоянных рабочих мест была разработана и реализуется государственная программа «Дорожная карта бизнеса - 2020», на которую за 4 года реализации быловыделено 210 млрд.тенге.

Средства программы способствовали: - финансированию 13 тысяч субъектов МСБ; - ежегодному обучению 20 тысяч предпринимателей, созданию 10

тысяч рабочих мест, производству продукции на 3,3 трлн.тенге; - ежегодному получению налогов на 175 млрд. тенге. [2] Государственная программа «Нұрлыжол» была рассчитана на 2015-

2019 годы, но на данный момент объявлено о ее продлении до 2025 года. Программа направлена на транспортно-логистическое инфраструктурное развитие регионов Казахстана, в частности, за время реализации программы произведено строительство автодорог республиканского значения, реализованы важные проекты - МЦПС «Хоргос», северный проект по развитию порта Актау, СЭЗ «Хоргос-Восточные ворота», новый порт Курык, подведение инфраструктуры к объектам образования и специальным экономическим зонам.

Таким образом, новая политика инфраструктурного развития в рамках программы «Нұрлыжол» основана на принципах:

- социальной ориентированности на повышение качества жизни населения с акцентом на областной и районный уровень;

- развития транспортной инфраструктуры в контексте интегрированности различных видов транспорта в единую систему;

- приоритетности решений, основанных на интеллектуальных технологиях, цифровизации и интеграции в глобальные системы. [3]

Государственная программа «Нұрлыжер» предоставляет возможность гражданам Казахстана получить доступное жилье по нескольким направлениям, реализуемых определенной государственной структурой - «Жилстройсбербанк», «Казахстанская Ипотечная Компания», ФНБ «Самрук Казына» и «Байтерек девелопмент».

Данная программа призвана улучшить жилищные условия более 250 тысячам казахстанских семей. Асучетом строительства инженерной инфраструктуры для районов массовой застройки государство за5лет поможет 650 тысячам семей, или более 2миллионам казахстанских граждан. [4]

102

Государственная программа «Цифровой Казахстан» рассчитана на 2018-2022 годы, является важной комплексной программой, нацеленной на повышение уровня жизни каждого жителя Казахстана за счет использования цифровых технологий.

Основными целями Программы стали ускорение темпов развития экономики Республики Казахстан и улучшение качества жизни населения, а также создание условий для перехода экономики на принципиально новую траекторию – цифровую экономику будущего.

Реализация госпрограммы планируется в 5 ключевых направлениях: 1. Цифровизация отраслей экономики – использование прорывных

технологий и возможностей, способствующих повышению производительности труда и росту капитализации.

2. Переход на цифровое государство – предоставление качественных онлайн-услуг населению и бизнесу с использованием цифровых технологий.

3. Реализация цифрового Шелкового пути – развитие высокоскоростной и защищенной инфраструктуры передачи, хранения и обработки данных.

4. Развитие человеческого капитала – создание креативного общества, экономики знаний, повышение IT-грамотности населения.

5. Создание инновационной экосистемы – развитие технологического предпринимательства, связь науки, образования, бизнеса и государства, внедрение инноваций в производство, развитие электронной коммерции. [5]

В Казахстане с 2015 года реализуется вторая пятилетка индустриализации. 2019 год является завершающим. По данным Министерства индустриализации и инфраструктурного развития РК, за 4 года реализации программы индустриально-инновационного развития достигнуты положительные результаты, в частности, введено480 проектовна сумму около 4,9 трлн.тенге, создано более 44 тысяч постоянных рабочих мест.

Программа «Пять социальных инициатив» - довольно новая, ее реализации начата в 2018 году и рассчитана до 2022 года.

В число пяти социальных инициатив входят инициативы: - Новые возможности приобретения жилья для каждой семьи.

Реализуется посредством программы 7-20-25, которую реализуют 8 казахстанских банков второго уровня. По данной программе только за первые погода реализации уже одобрены более 3,5 тысяч заявок на сумму 42,4 млрд.тг.

- Снижение налоговой нагрузки для повышения заработных плат низкооплачиваемых работников. С 1 января 2019 года снижена налоговая ставка по ИПН до 1% для тех, кто получает заработную плату ниже 25-кратного МРП в месяц.

- Повышение доступности и качества высшего образования и улучшение условий проживания студенческой молодежи. С сентября 2018 года увеличено количество образовательных грантов на 20 тысяч мест, в

103

большей степени (11 тыс.) на технические специальности, 5 тыс. на востребованные на рынке труда специальности, 3 тысячи – на подготовку магистров и 1 тысяча – на подготовку PhD. Увеличены расходы на подготовку одного специалиста по технической и сельскохозяйственной специальности до 635,8 тысяч тенге. До конца программы планируется строительство новых общежитий для студентов.

- Расширение микрокредитования. Только в 2018 году на микрокредитование было выделено дополнительно 20 млрд.тенге к существующим 42 млрд.тенге. Выдано более 14 000 микрокредитов, 63,5% из которых - на финансирование стартапов, 29,3% - на расширение собственного дела, 7,2% - на развитие якорной кооперации.

- Дальнейшая газификация страны. Реализуется проект по строительству магистрального газопровода по маршруту Караозек (Кызылординская область) – Жезказган – Караганда – Темиртау – Астана. [6]

Таким образом, реализуемые в Казахстане государственные программы имеют хорошие результаты.

Следующей сильной стороной социально-экономического развития Казахстана является стабильность макропоказателей.

В 2018 году рост ВВП составил 4,1% к соответствующему периоду 2017 года. Краткосрочный экономический индикатор, включающий динамику развития 6 ключевых отраслей(сельское хозяйство, промышленность, торговля, строительство, связь, транспорт),составил104,7%.

Инфляция с начала года (декабрь 2018 г. к декабрю 2017г.) составила 5,3%. Цены на продовольственные товары выросли на 5,1%, на непродовольственные товары – на 6,4% и платные услуги – на 4,5%.

Инфляция в годовом выражении составила 5,3%против 7,1% в декабре 2017 года. В частности, цены на продовольственные товары выросли на 5,1%, на непродовольственные товары – на 6,4%,платные услуги – на 4,5%.

Месячная инфляцияв декабре 2018 г. составила0,7%. Совокупный объем инвестиций в основной капиталв январе-декабре

увеличился на 17,2%. В разрезе отраслей существенный рост инвестиций наблюдается в

промышленности (на 27,1% до 6 562,7 млрд. тенге), строительстве (на 20,6% до 116,5 млрд. тенге), а также операциях с недвижимым имуществом (на 20,1% до 1 424,2 млрд. тенге),сельское хозяйство (на 14,2% до 395,6 млрд. тенге).

По статистическим данным международные резервы страны на 1 января 2019 года составили 88,6 млрд. долл. США, в том числе золотовалютные активы Национального Банка – 30,9 млрд. долл. США, а также активы Нацфонда в иностраннойвалюте –57,7 млрд. долл. США.

Необходимо отметить, что в январе-ноябре 2018 года среднедушевые номинальные денежные доходы населения возросли по сравнению с

104

соответствующим периодом 2017года на 10,8% в номинальном выражении, в реальном – на 4,4% и составили 1 002,4 тыс. тенге.

Средне месячная номинальная заработная платав январе-декабре 2018 года составила 161,4 тыс. тенге и увеличилась в номинальном выражении на 7,2%.

Уровень безработицы в декабре 2018 года составил 4,9%. Положительная ситуация в 6-ти отраслях экономики Казахстана – еще

одна сильная сторона социально-экономического развития страны. Так, в 2018 году наблюдалась положительная динамика роста в

торговле (на 7,6%), транспортной сфере (на 4,6%), промышленности и строительстве (по 4,1%), сельском хозяйстве (на 3,4%), услугах связи (на 2,6%).

Объем промышленного производства в январе-декабре 2018 года увеличился на 4,1%. Рост обусловливается синхронным увеличением производства как горнодобывающей, так и обрабатывающей промышленности.

Вгорнодобывающей промышленности и разработке карьеров увеличилось производство на 4,6%. Это произошло за счет роста добычи железной руды – на 6,5%, природного газа – на 5,5% и сырой нефти – на 4,8%.

Также произошло увеличение производства на 4% в обрабатывающей промышленности, которое объясняется ростом производства машиностроения – на 14,1%, продуктов нефтепереработки – на 8,8%, химической промышленности – на 8,1%, бумаги и бумажной продукции – на 4,9%, а также легкой промышленности – на 4,4% и резиновых и пластмассовых изделий – на 3,1%.

К сожалению, снижение наблюдается в производстве черной металлургии на 1,7%.

Подача газа, пара и воздушное кондиционирование, электроснабжение возросло на 2,4%.

Водоснабжение и канализационная системаснизились на 1%. Что же касается валовой продукциисельского хозяйства, то его рост

составил 3,4%, которое произошло за счет увеличения производства продукции животноводства на 3,9% и растениеводства на 3,1%.

Объем строительных работ вырос на 4,1%. В 2018 году ввод в эксплуатацию жилых домов возрос на 12,1% за

счет существенного роста темпов ввода жилья в Мангистауской (на 40,8%), Атырауской (на 27,2%), Туркестанской (на 21,7%) и Жамбылской (на 21,3%) областях.

На 4,6% увеличился объем услуг транспорта, на 2,6% - объем услуг связи, на 7,6% - объем розничной и оптовой торговли .

Сильная сторона социально-экономического развития Казахстана - активный финансовый сектор.

105

На 1 января 2019 года сумма выданных кредитов банками второго уровня в отрасли экономики составила 13 091,8 млрд.тенге и увеличилась на 3,0% к началу 2018 года. На меньшую сумму по сравнению с прошлым годом выдано кредитов юридическимлицам (на 4,6% до 7 789,1 млрд.тенге), тогда как физическим лицам выдано кредитов на16,8%до5302,6 млрд.тенге.

В 2018 году выдано кредитов на сумму 13460,4млрд. тенге, что больше на24,4% по сравнению с 2017 годом.

В частности, объем краткосрочного кредитования за январь-декабрь 2018г. к соответствующему периоду 2017 г. возрос на19,9% в сумме – до 7341,7 млрд.тенге (доля в общей сумме кредитов - 54,5%), а объем долгосрочного кредитования – на 30,2% до 6 118,7 млрд. тенге (доля в общем объеме выданных кредитов составила 45,5%).

Средняя ставка вознаграждения по выданным кредитам в декабре 2018 г. составила 12,3%. В частности, по долгосрочным выданным кредитам наблюдалось снижение ставки с 16,9% в январе 2018 г. до 12,9% в декабре 2018 г., а по краткосрочным кредитам - с 13,1% до 11,8%.

Необходимо отметить, что новые кредиты в январе-декабре 2018 г. в основном были направлены в развитие торговли (4 679,9 млрд. тенге, 34,8%) и промышленности (2 105,8 млрд.тенге, 15,6%).

А также в строительство было направлено 533,4 млрд.тенге (4,0%), на развитие транспортной отрасли – 395,3 млрд.тенге (2,9%), в сельское хозяйство – 112,0 млрд. тенге (0,8%).

Можно наблюдать положительную тенденцию на депозитном рынке Казахстана. Так, депозиты на 1 января 2019 г. достиглисуммы в 18553,2 млрд. тенге (с начала года – рост на 6,0%), в т.ч. по депозитам физических лиц наблюдается рост на 6,6% до 8656,8 млрд.тенге, по депозитам юридических лиц - на 5,4% до 9896,5 млрд. тенге.

Увеличилась доля депозитов в национальной валюте – с 50,6% в декабре 2018 г. до 51,6% в январе 2019 г.

Объемналичных денег в обращении с начала года увеличился на16,1% и составил 2260,2 млрд. тенге.

Денежная масса (М3) с начала 2018 года увеличилась на 7,0% до 20 813,4 млрд.тенге.

В декабре 2018 г. официальный курс тенге к доллару США был в диапазоне 369,4-384,2 тенге за 1 доллар США,а в среднем за январь-декабрь 2018 г. его курс составил 344,7тенгеза 1 доллар США.

Стабильное сальдо платежного баланса страны наблюдалось в 2018 году. Отрицательное сальдо составило (-0,3%) к ВВП или 487,6 млн.долл. США против (-2,8%) к ВВП или 4 636,4 млн. долл. США за аналогичный период 2017 г. Но данный показатель все еще является отрицательным, а значит страну покидает денег больше, чем в нее приходит. Так, чистый приток иностранных инвестиций составил 4 885,0 млн. долл. США, что меньше средств, ушедших за рубеж.

106

Внешнеторговый оборот Казахстана в январе-ноябре 2018 г. составил 84,3 млрд.долл. США и возрос на 20,5% по сравнению с соответствующим периодом 2017 г., в т.ч. экспорт – 54,7 млрд.долл.США (рост на 26,4%), импорт – 29,7 млрд.долл.США (рост на 11,1%).

За последние годы (2017-2018) в Казахстане приняты серьезные практические решения по экономической политике, способствующие дальнейшему росту реальных доходов населения.

Во-первых, в 2016-2018 годах очень сократилась господдержка бизнеса в виде дотаций и субсидий. Тем самым на финансовом рынке кривая доходности приобрела нормальный вид. В период 2016-2018 гг. страна проходила через перестроение госполитики от неэффективной поддержки бизнеса к поддержке доходов населения, таким образом, переход к новой политике резко повысил её эффективность, мультиплицировав бюджетные действия в реальную экономику.

Во-вторых, главные параметры новой политики уже утвердились законодательно и подкреплены бюджетом, то есть страна уже вошла в 2019 год с совершенно иной политикой.

Перечислим основные положения: 1. Произошло повышение заработных плат государственным

служащим через реформирование системы оплаты труда. 2. Произошло повышение минимальной заработной платы и введена

прогрессивная шкала налогообложения, где работники с заработной платой меньше, чем 60 тыс.тенге теперь будут платить фиксированный индивидуальный подоходный налог всего в 1%. Это означает, что снижается налоговая нагрузка на бизнес, в частности, в большей степени на МСБ, т.к. именно там сконцентрирована основная часть низкооплачиваемых работников, а ИПН за работника в Казахстане платит бизнес.

3. Проведена налоговая амнистия для 91 тыс.субъектов МСБ на сумму 130 млрд.тенге.

4. Произошло понижение и замораживание тарифов в ЖКХ. Необходимо отметить, что это решение значимо для населения, особенно для тех, чьи доходы являются невысокими, и для тех, у кого оплата коммунальных услуг занимает большую долю расходов. Эксперты считают, что снижение тарифов на ЖКХ даст толчок развитию микро- и малого бизнеса, который сосредоточен в услугах СТО, кафе, мини-пекарнях, салонов красоты, моек, парикмахерских и т.д.

5. Внедрен ЕСП (единый совокупный платеж), который значительно не повлияет на доходы населения, так как имеет добровольный характер оплаты и относительно незначительного размера.

Таким образом, в 2019 г. наблюдается существенный рост заработных плат и дальнейший рост реальных доходов населения, которые надеемся приведут к росту экономики.

К слабым сторонам социально-экономического развития Казахстана можно отнести увеличение государственного долга страны.

107

За 2018 г. поступления в госбюджет составили 10 924,7 млрд.тенге, что доказывает его исполнение на 101,8% к годовому плану, в т.ч. доходы без учета трансфертов – 8 208,6 млрд.тенге. Расходы составили 11757,7 млрд.тенге и исполнены на 99,7% к годовому плану, в т.ч. затраты – 11346,1 млрд.тенге или 99,7%. Дефицит составил 833,1 млрд. тенге или 1,4%к ВВП.

Поступления в республиканский бюджет составили 8 907,6 млрд. тенге и исполнены на 101,5% к годовому плану, в том числедоходы без учета трансфертов – 5 848,6 млрд.тенге. Расходы составили 9636,8 млрд. тенге и исполнены на 99,8% к годовому плану, в том числе затраты – 9 334,7 млрд. тенге или 99,8%. Дефицит составил 729,2 млрд.тенге или 1,3% к ВВП.

Государственный долг Казахстана на 1 января 2019 г. составил 15 387,2 млрд.тенге (40,1 млрд.долл. США), что составляет 26,4% к прогнозному ВВП 2018 года. 75,9% госдолга составляет долг Правительства РК (11 674,2 млрд.тенге или 20,0% к прогнозному ВВП), в т.ч. внутренний долг – 10,4% к прогнозному ВВП, внешний – 9,7% к прогнозному ВВП. В целом госдолг с учетом гарантий и поручительств на 1 января 2019 г. составил 16 045,4 млрд.тенге, увеличившись на 14,7% по сравнению с началом 2018 г.

Еще одной слабой стороной является наличие коррупции. Несмотря на то, что в последние два года в Казахстане наблюдается устойчивое снижение коррупционных преступлений, в частности в 2017 году их число снизилось на 17%, а за 2018 год ещё на 7%, коррупция еще имеет место. В основном коррупция связана со сферой оказанием услуг, по имкоренению которой принимаются системные и комплексные меры, в частности, большая часть оказываемых государственных услуг переведена в электронный формат, в результате чего 73% услуг оказываются через "единое окно".

К слабой стороне социально-экономического развития государства можно отнести все еще низкие заработные платы у работников образования, здравоохранения и сельского хозяйства.

Как сообщает Комитет по статистике РК в І квартале 2019 года среднемесячная номинальная зарплата 1-го работника составила 168 489 тенге. Индекс номинальной зарплаты к соответствующему кварталу 2018 года составил 110,5%, реальной – 105,2%.

Отмечается, что в отраслевой структуре самая высокая номинальная зарплата отмечена в горнодобывающей промышленности и разработке карьеров (401,1 тыс. тенге), т.е. в 2,4 раза выше среднереспубликанского уровня, в финансовой и страховой деятельности – 323,0 тыс.тенге, что также выше в 1,9 раза среднереспубликанского уровня, в сфере профессиональной, научной и технической деятельности – 296,3 тыс.тенге, это в 1,8 раз, в сфере информации и связи – 253,0 тыс. тенге, что выше в 1,5 раза, а в сфере транспорта и складирования – 218,2 тыс. тенге, что выше в 1,3 раза. Как показывает анализ низкий уровень номинальной заработной платы отмечен в образовании – 107,9 тыс. тенге, что на 38,7%

108

ниже среднего показателя по республике, а самый низкий уровень номинальной зарплаты в сельском, лесном и рыбном хозяйстве – 93,2 тыс. тенге, что на 44,7% ниже среднего показателя по республике.

В топ-10 сфер деятельности с наименьшей заработной платой входят: купля и продажа недвижимости 51 438 тенге, рыболовство и аквакультура 58 378, дошкольное образование 62 373, предоставление социальных услуг с обеспечением проживания 78 314, начальное образование (первая ступень) 80 381, предоставление социальных услуг без обеспечения проживания 80 899, деятельность по обеспечению безопасности и расследованию 87 734, образование 97 482, высшее образование 149 784, ветеринарная деятельность 98 236.

Немаловажную роль в социально-экономическом развитии государства имеет ориентация на устойчивое развитие, осведомленность о котором и уровень сознания населения в целом является низким. [7]

Далее все возможности и угрозы, выявленные в процессе SWOT-анализа, мы разбиваем на 6 квадратов по степени их вероятности и приоритетности приложения усилий государства:

Таблица 2 – Анализ возможностей, предоставляемых внешней средой

Влияние возможностей

Вероятность использования

возможностей

Сильное (С) Умеренное (У) Малое (М)

Высокая (В) ВС формирование

несырьевой экономики,

«экономики простых вещей»;

повышение экспортного потенциала и

производительности

труда; культивирование новых

индустрий с применением цифровых

технологий

ВУ разработка и

реализация новых

государственных программ, в том числе

социальных; вхождение в число 30-ти

развитых стран мира к

2050 году

ВМ

Средняя (С) СС развитие страны в целях

устойчивого развития, становление «зеленой»

экономики

СУ СМ

Низкая (Н) НС НУ НМ

109

Таблица 3 – Анализ внешних угроз

Последствия

угроз Вероятность

реализации угроз

Разрушительные (Р) Тяжёлые (Т) Лёгкие

(Л)

Высокая (В) ВР

уменьшение цены на углеводородное сырье

ВТ

увеличение инфляции; увеличение безработицы;

нестабильность

социально-политической ситуации в стране.

ВЛ

ухудшение финансового

состояния

банков второго

уровня

Средняя (С) СР

девальвация тенге;

введение санкций в отношении Казахстана

СТ

мировые финансовые

кризизы, снижение финансирования объектов

социальной сферы; миграция населения,

отток

квалифициррованной молодежи

СЛ

Низкая (Н) НР глобальные

изменения климата

НТ

НЛ

По результатам таблицы 2 можно сделать вывод, что у Казахстана есть

огромные возможности по формированию несырьевой экономики, «экономики простых вещей»; повышению экспортного потенциала и производительности труда; культивированию новых индустрий с применением цифровых технологий, которые окажут высокое сильное воздействие на развитие страны.

В Стратегии-2050 основными задачами является развитие несырьевой экономики в Казахстане Президентом страны было решено выделить дополнительно 500 млрд.тенге на 2019-2021 годы, из которых 400 млрд – на перерабатывающую промышленность, что придаст новый импульс развитию несырьевого экспорта. Увеличение ВВП Казахстана в 2018 году на 4,1% пришлось в основном на несырьевой сектор. Основными драйверами стали машиностроение (увеличение на 14,1%), химическая промышленность (рост на 8,1%), нефтепереработка (на 8,1%), легкая промышленность (рост на 4,1%) и добыча нефти и газа (рост на 4,8%). К 2021 году планируется увеличить экспорт продукции обрабатывающей промышленности до 720 млрд.тг., а это 13% прироста.

В 2019 году в Казахстане стартовала программа «Экономика простых вещей», направленная на производство товаров народного потребления, а также сырья и продуктов первичной переработки. В рамках программы

110

предусматривается получение льготных кредитов с годовой ставкой в 8% сроком на 7 лет, на что государством выделено 600 млрд.тг. С помощью данной программы планируется к 2025 году увеличить производство отечественных товаров в 2,5 раза и активно продвигать их внутреннем рынке.

В Казахстане дан новый импульс развитию таких перспективных отраслей, таких как онлайн-торговля, В Казахстане дан новый импульс развитию таких перспективных отраслей, таких как онлайн-торговля, 3D-принтинг, мобильный банкинг, цифровые сервисы во всех сферах услуг, в частности, образовании, здравоохранении, коммуникации. Это придаст новое качество традиционным отраслям.

Согласно таблице 2 мы считаем, что высокое, но умеренное воздействие окажут разработка и реализация новых государственных программ, в том числе социальных; вхождение в число 30-ти развитых стран мира к 2050 году.

В частности, в последнее время поднимаются вопросы материальной поддержки многодетных матерей, матерей-одиночек, малообеспеченных семей, инвалидов и других незащищенных слоев населения, требующих пристального внимания и разработки новых государственных социальных программ. Это будет способствовать и вхождение в число 30-ти развитых стран мира.

Развитие Казахстана в целях устойчивого развития, становление «зеленой» экономики окажет сильное и среднее воздействие. Этот процесс не быстрый, требующий переосмысления населением важности вопроса. Развитые страны давно поняли важность развитию «зеленой» экономики, которая не приносит быстрых доходов, окупается очень долго, а иногда и вовсе не окупается, но ее активное развитие оказывает благоприятное воздействие на окружающую среду, здоровье нации. [7]

Таким образом, нами проведен SWOT-анализ социально-экономического развития Казахстана. Можно сделать следующие выводы, что высокой и разрушительной угрозой может служить снижение цен на углеводородное сырье (таблица 3). Как ни говори, Казахстан все-таки является зависимым от продажи углеводородного сырья на мировом рынке.

Средним по вероятности угроз и разрушительным по последствиям могут стать девальвация тенге и введение санкций в отношении Казахстана.

Низким по вероятности угрозы и разрушительным может быть глобальное изменение климата.

Высоким по вероятности угроз и тяжелым по последствиям для страны мы считаем может быть, если произойдет рост инфляции, рост безработицы, нестабильность социально-политической ситуации в стране.

Средним по вероятности проявления и тяжелым по последствиям могут стать мировые финансовые кризизы, снижение финансирования объектов социальной сферы, миграция населения, отток квалифициррованной молодежи.

111

Как показывает практика последних лет коммерческие банки Казахстана быстро уходят с финансового рынка, объединившись с другими банками или вовсе обанкротившись. Поэтому к категории «высокие по вероятности проявления и легкие по последствиям» мы отнесли ухудшение финансового состояния банков второго уровня.

Список литературы: 1 Токсамбаева А. Б., Базарбаева Л. М. Экономическое развитие

Казахстана за годы независимости [Электронный ресурс] // Вопросы экономики и управления. – 2017. – №1.1. – С. 62-64. – URL https:// moluch. ru/th/5/archive/51/1751/

2 Еженедельная информация о Дорожной карте бизнеса – 2020. [Электронный ресурс] / сайт Фонда развития предпринимательства «ДАМУ». - URL https://www.damu.kz/programmi/dorozhnaya-karta-biznesa-2020/ ezhenedelnye-dannye-o-khode-realizatsii-programmy-dorozhnaya-karta-biznesa-2020/

3О ходе реализации Госпрограммы «Нұрлыжол»[Электронный ресурс] /сайт Министерства национальной экономики РК. – URLhttp:// economy. gov.kz/ru/pages/gosudarstvennaya-programma-infrastrukturnogo-razvitiya-nurly-zhol-na-2015-2019-gody?theme_version=standart.

4 О ходе реализации программы «Нұрлыжер» [Электронный ресурс] / сайтКомитета по делам строительства и жилищно-коммунального хозяйства Министерства индустрии и инфраструктурного развития РК. – URLhttp://kds. miid.gov.kz/ru/pages/otchet-o-realizacii-programmy-zhilishchnogo-stroitelstva-nurly-zher

5 О ходе реализации программы «Цифровой Казахстан» [Электронный ресурс] / сайт Министерва информации и коммуникаций РК. – URLhttp://mic.gov.kz/ru/news/itogi-pervogo-goda-realizacii-gosprogrammy-cifrovoy-kazahstan-podveli-na-pravchase-v-mazhilise

6 Расширенное заседание Правительства под председательством Главы государства [Электронный ресурс] / официальный сайт Президента РК. – URL http://www. akorda.kz/ru/ events/rasshirennoe-zasedanie-pravitelstva-pod-predsedatelstvom-glavy-gosudarstva-5

7 Мусаева А.А., Байбалиева Ж.М. Устойчивое развитие городских территорий: состояние, проблемы и перспективы на примере г.Атырау // Вестник АГУ им.Х.Досмухамедова. - №4(47), 2017. – С.95-102.

Abstract The article explores SWОT-analysis of the social-economic development of

Republic of Kazakhstan, identifies weaknesses and strengths, opportunities and threats.

Key words: socio-economic development, SWOT-analysis, state development programs, PEST-analysis, analysis of industries.

112

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

МРНТИ 14.07.07

А.И. Кумаргалиева

магистрант специальности «6М011100-Информатика» Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова

г.Атырау., Республика Казахстан

E-mail: aynur_kumar@mail.ru

ОСОБЕННОСТИ ПРОЕКТНОЙ ТЕХНОЛОГИИ ПРЕПОДАВАНИЯ КУРСА «КОМПЬЮТЕРНАЯ ГРАФИКА» БУДУЩИМ ПЕДАГОГАМ Аннотация В статье рассматриваются роль ИКТ в образовании, место курса

«Компьютерная графика» в подготовке учителей информатики, исследуются типы и методы обучения компьютерной графики. Обсуждается эффективность применения метода проектирования в решении такой важной проблемы в области современной педагогики, как приобщение студентов и школьников к самостоятельному выполнению работ, развитие умственных способностей, навыков формирования своего мышления.

Ключевые слова: компьютерная графика, проектная технология, проект, проектная деятельность, графическая информация, творчество.

В современном мире графическая информация, являясь наиболее

эффективной и удобной для восприятия и запоминания, занимает лидирующее место в информационном потоке. В когнитивной психологии существует понятие «эффект превосходства изображения», означающее, что информацию в форме изображения мозг человека легче воспринимает и лучше хранит. Именно поэтому графическая информация в виде инфографики, изображений, схем, графиков и др. является важным элементом, используемым педагогом присоздании средств обучения, развивающихэстетическое восприятие окружающего мира, зрительную память, наблюдательность, ассоциативное и пространственное мышление обучающихся.

Вопросам использования компьютерной графики в образовании уделяли внимание педагоги-исследователи В.А. Кондратова, Г.А. Байдрахманова, В.А. Шевко, Е.Ы. Бидайбеков, А.Е. Сагимбаева, В.И. Мураховский и др.

113

В педагогической литературе нет однозначного определения понятия «компьютерная графика», так, В.А. Шевко определяет ее как область деятельности, в которой компьютеры используются в качестве инструмента, как для синтеза (создания) изображений, так и для обработки визуальной информации, полученной из реального мира[2]. Иначе трактует понятие В.И. Мураховский, утверждая, чтокомпьютерная графика – это специальная отрасль информатики, которая занимается методами и средствами создания и обработки изображений с помощью программно-аппаратных вычислительных комплексов [1]. Чаще всего под термином «компьютерная графика» понимают информационную технологию, содержащую специализированные программные средства, компьютерное оборудование, методы и способы создания и обработки графической информации.

Компьютерная графика, включая эмоциональную сферупользователя, способна оказывать комплексное воздействие на восприятие. Она предоставляет возможность визуально моделировать объекты, изучая их динамические характеристики. Отличительной чертой компьютерной графики является возможность быстрого создания нескольких вариантов качественных изображений, легко корректируемых и конвертируемых в нужные форматы.

Возможности создания компьютерной графики различного качества и формата находятся в прямой зависимости от функционала графических программ, широко представленных на рынке программного обеспечения. Существуют как специализированные графические программы, с помощью которых можно создать какой-нибудь конкретный тип графики, так и многофункциональные, позволяющие совмещать графику разных типов. Все программы можно классифицировать по следующим признакам:

• по типу графики (растровые, векторные, трехмерной графики); • по программной платформе (Windows, MАС, АВМ и др.); • по специализации (научные, инженерные, художественные,

дизайнерские и др.); • по количеству измерений (2D, 3D);

• по динамике (без анимации, с анимацией). Сегодня к наиболее распространенным программам компьютерной

графики относятся программы графического пакета Adobe Creative Cloud, вкоторый входят приложения и сервисы для различных графических объектов: Illustrator (Векторная графика и иллюстрация), Photoshop (Редактирование и компоновка изображений), InDesign (Разработка дизайна и макетов для печати и цифровой публикации), PhotoshopSketch(Создание ярких картин и рисунков с помощью традиционных инструментов), Capture (Преобразование изображений в цветовые темы, векторную графику, узоры и многое другое). Помимо программных продуктов Adobe популярны программы линейки CorelDRAW:GraphicsSuite (для разработки графического дизайна), TechnicalSuite проектирование и создание технических иллюстраций), CorelCAD (система проектирования и моделирования).

114

Компьютерная графика позволяет не только дать определенные зна-ния в этой области, но и раскрыть творческие, интеллектуальные, проект-ные, технические, конструкторские, дизайнерские способности обучающегося, сформировать творческие качества, позволяющие эффективно решать стандартные и нестандартные задачи. Изучение разных видов компьютерной графики – от растровой до интерактивной – также играетсущественную роль в развитии познавательной деятельности обучаемых через освоение средств и методов технического моделирования. Техническое, конструкторское мышление, формируемое при овладении компьютерной графикой, приобретает общенаучное значение, а умения, навыки и способы деятельности, осваиваемые при ее изучении, имеют общеинтеллектуальный, общеучебный, надпредметный научный характер, входят в число важнейших компетенций современного человека.

Для создания и обработки графических объектов, необходимых для создания средств обучения, педагог должен обладать определенными цифровыми компетенциями, позволяющими профессиональноиспользовать различные графические программы. Формировать требуемые знания, умения и компетенции у педагога надо еще на этапе полученияпрофессионального образования, в связи с чемво многих образовательных организациях высшего образования Республики Казахстанв программу обучения будущих педагоговвводится курс «Компьютерная графика».

Будущий педагог в итоге должен не просто «знать» и «понимать», а использовать в педагогической деятельности полученные навыки и добиваться конкретного результата. В результате обучения по курсу «Компьютерная графика» студенты – будущие педагоги:

− должны знать: основы векторной, растровой и фрактальной графики; методы и средства компьютерной графики и графического моделирования; типы графических файлов; состав типовой программной системы компьютерной графики; законы создания цветовых моделей; способы создания анимации,

− должны уметь: реализовывать на основе программных сред основные алгоритмы растровой и векторной графики; использовать графические стандарты; использовать современное программное обеспечение в области разработки компьютерной графики; поэтапно создавать геометрические объекты, используя инструменты пакета компьютерной графики; редактировать изображение, используя специальные эффектыи др.

− должны быть компетентными в следующих областях: решение профессиональных задач по реализации компьютерной графики; программное обеспечение для создания и обработки графических объектов.

Педагог посредством компьютерной графики получает инструментарий для создания иллюстративного материала, имеющего вариантность и высокое качество изображений, соответствующее эстетическим, психофизическим, эргономическим требованиям. Также компьютерная

115

графика выступает инструментом моделирования, позволяя педагогу демонстрировать функции моделей, как в статике, так и в динамике, анимируя объекты графики. Это позволяет превращать элементы экранного изображения в интерактивный объект для взаимодействия с пользователем.

Графические программы, наравне с текстовыми и табличными редакторами, дают возможность педагогу создавать качественные электронные образовательные ресурсы, являющиеся средством наглядности. Использование на занятиях таких ресурсов является мотивационным средством обучения, стимулирующего познавательную активность и творческое мышление обучающихся, оказывая комплексное воздействие на восприятие пользователя.

Учитывая специфику курса «Компьютерная графика» привыполнении практической части (графические и практические работы) и самостоятельной работы студентов эффективнее использовать проектную технологию. Проектная технологияявляется одной из ведущей технологиейобучения, которая имеет своей целью предоставить студентам возможности применения приобретенных знаний для самостоятельного решения практических задач. Среди преимуществ данной технологии следует назвать предоставление возможности каждомустудентураскрыть свой нереализованный потенциал, творческие способности, воспитывать в себе упорство, учиться самоконтролю, публичному выступлению, высказывать и отстаивать свое мнение и уметь убеждать, приобретать навыки определенных коммуникативных умений, необходимых для реализации и представления своего конечного продукта на конкурсе или конференции.

Сущность понятия "проектное обучение" связана с такими научными понятиями и категориями, как "проект", "проектная деятельность", "метод творческих проектов", "проектная ситуация", "творчество" и др.

Под проектом понимается самостоятельно разработанное и изготовленное изделие – от идеи до ее воплощения. Проектная деятельность – это деятельность, направленная на выполнение проектов [4].

По К.М. Кантору, проект – это проявление творческой активности человеческого сознания, "через который в культуре осуществляется деятельностный переход от небытия к бытию". Автор придает огромное значение проекту как специфической форме сознания, конституирующей всякий трудовой процесс [5].

Проектная технология обучения прииз учении курса «Компьютерная графика» дает возможность будущим педагогам творческое решение учебных и практических задач, самостоятельное выполнение творческих работ, проектов, предусматривает создание собственных графических произведений, идеальных и реальных моделей объектов, процессов, явлений, с использованием программ 3D графики.

116

Особенностью проектной технологии по курсу «Компьютерная графика» является создание конечного продукта в виде графического изображения или 3D объекта. Это может быть календарь (настенный, карманный, настольный), буклет, открытка, визитная карточка, логотип, плакат, план, схема, выполненные в векторном редакторе. Результатами практических и самостоятельных работ в растровом редакторе конечным продуктом могут быть фотоколлаж группы, семьи, мероприятий, дружеский шарж, фотомонтаж, реставрация старых фотографий, обработка изображений с использованием фильтров, эффектов и слоев. В трехмерной графике результатом проектной деятельности могут быть геометрические объемные фигуры, интерьеры домашнего обихода, дизайн квартиры или офиса, ландшафта, строение химических соединений, физические процессы, чертежи инженерных сооружений и т.д.

По продолжительности выполнения проекта различают: мини-проекты – укладываются в одно занятие или даже его часть; краткосрочные – на 4-5 занятий; недельные, требующие на выполнение проекта 30-40 часов. Предполагается сочетание аудиторных и внеаудиторных форм работы.

Выполнение проектной работы требует от исполнителей именно творчества, а не простого воспроизводства информации, побуждая самостоятельно конструировать свои умения ориентироваться в информационном пространстве, поскольку задания всегда содержат больший или меньший элемент неизвестности, следовательно, дают возможность найти свое собственное «правильное» решение, основанное на своем персональном опыте и опыте других.

В соответствии с доминирующим методом, лежащим в основе проекта, различаюттворческие, приключенческо-игровые, информационные и практико-исследовательские. В нашем случае более применимы творческие и практико-исследовательские проекты. Они имеют четко продуманную структуру, которая практически совпадает со структурой реального научного исследования.

Цель каждого педагога – направлять творческое мышление обучаемого, поддерживать творческий поиск, создавать ситуации, направлять его решения, искать новые и анализировать систематические исследования. В процессе изучения этих потребностей была внедрена технология изучения проекта.

Цели проектной технологии обучения: − формирование исследовательской деятельности студентов; − овладение технологией этапов проекта и применение в

образовательном процессе; − реализация студенческого саморазвития; − формирование у студента уникального (проектного) мышления и

научного подхода к жизни; − развитие студенческого творчества; − мониторинг развития студентов[6].

117

Проектная технология – система обучения, в которой знания и умения студенты приобретают в процессе планирования и выполнения постепенно усложняющихся практических заданий – проектов. Технология проектов всегда ориентирована на активную самостоятельную работу студента (индивидуальную, парную и групповую), которую они выполняют в течение определенного отрезка времени[7].

Работа над проектом развивает любознательность, у студента появляется искренний интерес к изучаемой теме, самостоятельность, то есть желание самому «докопаться до истины», узнать неизведанное, а также формируется чувство ответственности перед самим собойза начатое дело.

Студенты выполняют учебные проекты, под которыми следует понимать самостоятельно разработанный продукт (полиграфическое изделие, фотоколлаж, 3D объект, четреж, схема) – от идеи до ее воплощения, обладающий субъективной и объективной новизной и выполненный в ситуации субъективного взаимодействия с педагогом. Учебное проектирование связывает две стороны процесса познания. С одной стороны, оно является методом обучения, с другой – средством практического применения усвоенных знаний и умений.

Также проектная работа может использоваться в качестве оценочных средств по курсу «Компьютерная графика» для промежуточной аттестации и итогового контроля. Аттестационная работа студента может быть выполнена индивидуально, в пареили в группе, темы проектов предоставляются преподавателем еще в началекурса и самостоятельная работа студента должна быть направлена на выполнение аттестационной проектной работы.

Итоговая проектная работа – это результат полученных теоретических, практических знаний, умений и навыков студента за весь курс, творческая и практико-исследовательская работа. Для выполнения итоговой работы требуется огромная и серьезная подготовка. При этом должны быть соблюдены все этапы работы над проектом:

1. Выбор темы 2.Планирование. 3. Реализация проекта. 4. Создание конечного продукта. 5.Защита проекта. Выполненные проекты публично обсуждаются, защищаются

студентами. Для оценки качества выполненного проекта используются критерии. Оцениваться, прежде всего, должно качество работы в целом, а не только презентация, использование средств и методов создания графического продукта и дальнейшее его применение в учебном процессе студентами и педагогом.

Немаловажную роль в успешном выполнении проекта играет педагог–руководитель проекта. Позиция педагога должна быть открытой, дающей простор самостоятельности обучающихся, свободу действий, не ограничивать в выборе способов и методов, не навязывать свои идеи и

118

желания, но в то же время тонко чувствовать проблемность ситуаций, с которыми сталкиваются студенты и уметь ставить перед ними реальные задачи в понятной для них форме, выполнять функцию координатора проектной деятельности и партнера, избегать директивных приемов, стараться увлечь студентов, стимулировать творческое мышление при помощи поставленных вопросов, проявлять терпимость к ошибкам, предлагать свою помощь или адресовать к нужным источникам информации, предоставлять возможность обмена мнениями в ходе обсуждений, способствовать продолжению студентами проектной деятельности и участию на конкурсах и студенческих конференциях.

Таким образом, благодаря использованию метода проектов при изучении курса "Компьютерная графика" повышается вероятность творческого развития студентов; естественным образом происходит соединение теории и практики, что делает теорию более интересной и более реальной; развивается активность обучающихся, которая приводит их к большей самостоятельности; укрепляется чувство ответственности; раскрываются нереализованный потенциал, непроявленные способности и таланты; радость и чувство удовлетворения у студентов от осознания собственных достижений и приобретенных навыков.

Списоклитературы: 1 Мураховский В.И. Компьютерная графика / В.И. Мураховский; Под

ред. С.В. Симонович. - М.: "АСТпресс СКД", 2002. - С.640 2 Шевко В.А. Введение в компьютерную графику/В.А. Шевко. –

Саарбрюккен: LAP LAMBERT, 2015.- С.129 3 Бидайбеков Е.Ы. и др. Особенности обучения педагогов

компьютерной графике в условиях фундаментализации образования [текст]/ Е.Ы.Бидайбеков. // Современные информационные технологии и IT образование. – 2017. – Том 3-№ 2 –С.103-107.

4 Бычков А.В. Метод проектов в современной школе [текст]: пособие для учителей / А.В. Бычков. - М., 2000. - С.47

5 Лазарев Т. Проектный метод: ошибки в использовании [текст] / Т. Лазарев // Первое сентября. - 2011. - № 1. - С. 9.

6 Идрисов С.Н. Информатика пәнінен оқушылардың білім сапасын арттыруда жобалау технологиясын пайдаланудын мақсаты [текст] / Вестник Атырауского государственного университета имени Х.Досмухамедова. - 2016. - №1(40)-С.87.

7 Горбунова, Н.В. Методика организации работы над проектом [текст] / Н.В. Горбунова, Л.В. Кочкина // Образование в современной школе. - 2000.- №4.-С.16

119

Аңдатпа Бұл мақалада білім берудегі АКТ-ның рөлін аша отырып, информатика

пән мұғалімдерін дайындаудағы «Компьютерлік графика» курсының орны, компьютерлік графиканың түрлері мен оқытудың әдістері сарапталады. Компьютерлік графиканы оқытудағы қазіргі педагогика саласындағы негізгі өзекті мәселе - oқушылaрдың, студенттердің oйлaу қaбілетін дaмытып, өздігінен жұмыс істеуге бaулу, өз oйын тұжырымдaуғa дaғдылaндыру бoлғaндықтaн, сaбaқ бaрысындa кеңінен деңгейлеп, дaмытa oқытудың жобалау әдісін қолдaлaну және оның тиімділігі қарастырылған.

Негізгі сөздер: компьютерлік графика, жобалық технология, жоба, жобалық қызмет, графикалық ақпарат, шығармашылық.

Abstract This article discusses the role of ICT in education, the place of the course

"Computer Graphics" in the training of computer science teachers, examines the types and methods of teaching computer graphics. It also examines the effectiveness of the application of the design method in solving such a major problem in the field of modern pedagogy - the introduction of students and schoolchildren to the independent performance of work, the development of mental abilities, skills in the formation of their thinking.

Key words: computer graphics, project technology, project, project activities, graphic information, creativity.

ҒТАМР 14.01.11

А.Х.Нұрманова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің

2-курс магистранты Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: aimok_96.04@mail.ru

12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУГЕ КӨШУГЕ БЕЙІНДІК МЕКТЕПТЕРДІҢ

АТҚАРАТЫН РӨЛІ Аңдатпа Бұл мақалада 12 жылдық білім беруге көшуге бейіндік мектептердің

атқаратын рөлі туралы айтылған. 12 жылдық мектептің басты ерекшелігі қарастырылып, сатыларға бөлінген. Бейінді оқыту, жалпы оқыту процесінің құрылымын, мазмұны мен ұйымдастырылуын, жалпы орта білім бағдарламасының жеке пәндерін тереңдете оқыту керек екені туралы айтылған.

120

Негізгі сөздер: бейінді оқыту, мектеп, технология, әдіс, дамыта оқыту.

Қазіргі заман – білім беру азаматтың ортақ мүлігіне айналған дәуір

болып есептелінеді. Бір жерде жаңалық ашылса, ол басқа жерде тез қолданысқа енуде. Әрбір азаматтың міндеті дүние жүзіндегі жаңалықтар мен дамуларды назарға ала отырып, одан да жақсысын, тиімдісін үйрену. Өйткені ғасырымызда барлық саланың даму қарқыны өте жедел жүзеге асуда. Ал дамудың негізі – білімде. Қазақстанда қазір білім берідің ұлттық моделін орнату жүріп жатыр. Бұл процесс білім беру парагдимасын өзгертумен қатар жүргізілуде. Жалпы білім беретін мектептерде қазіргі таңда білім берудің дәстүрлі түрлерін өзгертуді және жаңа оқыту технологияларды пайдалану ұсынып отыр [1].

Еліміздің жалпы білім беретін мектептерінде 2006-2007 оқу жылынан бастап жоғарғы сатысына бейінді оқыту енгізілді.

«Бейінді оқыту» және «кәсіптік білім беру» ұғымдарын шатастыруға болмайды.

Бейінді оқыту – бұл жалпы білім беретін мектептің жоғарғы буынында оқытуды даралауға, оқушыны әлеуметтендіруге, сонымен бірге мектептің жоғарғы сатысы мен орта және жоғарғы кәсіби білім берудегі сабақтастықты жүзеге асыруға бағытталған арнайы дайындау жүйесі.

Кәсіптік білім беру деп жеке тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің мүддесі үшін, нәтижесінде азамат сәйкес құжатпен куәландырылған нақты кәсіби мамандық алатын оқыту мен тәрбиелеудің мақсатты процесін түсінеді.

Бейінді оқытуды енгізудің мақсаты – жалпы білім беретін мектептің жоғары сыныптарында оқушыны еңбек нарығының нақты сұраныстарын ескере отырып әлеуметтендіруге бағытталған арнайы дайындау жүйесін жасау болып табылады [2].

Бейінді оқытудың негізгі міндеті - бағдарлардың икемді жүйесін жасауға және мектептің жоғары сатысын бастауыш, орта және жоғары кәсіптік білім беретін мекемелермен үйлестіруге келіп саяды. Сонымен бірге бейінді оқыту жеке тұлғаға бағыттала отырып, мынадай міндеттерді де шешуді қамтамасыз етуі қажет:

- жалпы орта білім бағдарламасының жеке пәндерін тереңдете оқыту; - білім мазмұнын саралауға және әр оқушының жеке білімдік

траекториясын құруға жағдай жасау; - жалпы орта және кәсіби білім арасындағы сабақтастықты, бағдарлы

сынып оқушыларын жоғары оқу орнында білімін жалғастыруға дайындауды қамтамасыз ету.

Біздің еліміздегі қалыптасқан білім жүйесі академиялы, түбегейлі деп бағаланатынын айта кетуіміз керек. Бірақ жыл асқан сайын оқу бағдарламалары бойынша 11 жылда берілетін білім көлемінің ауқымдылығы оқу жүктемесінің шектен тыс көбеюіне әкеліп, білім сапасы мен оқушылар

121

денсаулығына кері әсерін тигізіп отыр. Қалыптасқан бұл жағдай оқушылардың оқуға ынтасын да төмендететінін тәжірибеден байқап жүрміз. Осыған орай қазіргі білім беру тәжірибесінде білім көлемін жинақтай отырып, оқу материалын жеңілдетуді, сондай-ақ құзырлылыққа жетуге бағдарланған білім мазмұнын қарастырып отыр. Бүгінгі таңдағы еліміздің білім ұйымдарының басты міндеті – баланың денсаулығына жағымды ықпал етуді көздейтін білім беру ортасын құру. Біз өмір сүріп отырған уақыт алдыңғы толқынның заманына мүлдем ұқсамайды. Бала болашағы оның жаңа тұжырымдарды түсінуі мен қабылдай білуіне, дұрыс таңдау жасауына, бүкіл өмір бойына өзгермелі жағдайларға тез икемделе білу қабілетіне байланысты болмақ. Осыған байланысты мұндай тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талап: ойлылық, салмақтылық, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, терең білімділік, кәсіби сауаттылық т.б. Бұл оқушының бойында қалыптасатын түпкілікті мақсат, міндеттерін айқындауға тікелей мұрындық болады [2].

12 жылдық мектептің басты ерекшелігі – баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі мен ойын ашық жеткізуіне, әр адамға табиғатынан берілген шығармашылық әлеуетін толық іске асыруына ықпал ететін, өзін-өзі танып, келешегін айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси, өміріне белсенді араласуға мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық институт ретінде қалыптасуында болып отыр. Оның жаңа құрылымына тоқталатын болсақ, 12 жылдық білім беру жүйесі 5+5+2 сатыларынан тұрады. Бүгінгі күні осы құрылым мен жаңа мазмұнға негізделген жалпыға міндетті білім стандарттары әзірленуде [3].

Бірінші саты – бастауыш мектеп (1-5 сынып). Білім алу 6 жастан басталады, ұзақтығы – 5 жыл. Осы жастағы балаларды оқыту біздің тәжірибемізде бұрыннан бар.

Бүгінгі күні баланы 5 жастан бастап тәрбиелейтін мектепалды даярлық бағдарламасының мектепке дейінгі мекемелерде тәжірибеге енгізілгеніне бес жылдан асып кетті. Ал алты жасар баланы оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері мен практикалық тиімділігі жан-жақты зерттеліп, оқу-тәрбие процесіне енгізудің нақты қадамдары жасалуда. Оларды мектепке қабылдаудың, оның жас және жеке ерекшеліктеріне қарай жағдай жасау арқылы оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері тәжірибеге енгізіліп, еліміздің 104 мектебінде сынақ тәжірибеден өтуде.

Ал екінші саты – (6-10 сынып) жалпы орта білім беру дайындығының негізін қалап, оқушының қоғамдағы өзгерістерге сай әлеуметтік-психологиялық бейімделуі мен ғылыми дүниетанымын кеңейтуді, сондай-ақ жеке тұлғалық сапаларының қалыптасуын қамтамасыз етуді көздейді. Оқытудың бұл кезеңі оқушының үшінші сатыдағы бейіндік оқыту түрін саналы түрде таңдауына бағдар беретін бейіналды дайындықтың енгізілуімен ерекшеленеді десек, үшінші сатысында (11-12 сыныптар) бейіндік оқыту енгізіледі.

122

Мұндағы басты мақсат – оқытуды даралау мен саралауға бағдарланған оқытуды енгізу арқылы жоғары сынып оқушыларының қажеттілігі, қызығушылығы мен қалауына сәйкес тұлғалық және өмірлік өзін-өзі анықтауына әсерін тигізетін бейіндік оқытуды жүзеге асыруға жағдай жасау. Бейіндік оқыту идеясы өзіміз өмір сүріп отырған кезеңде қоғамды демократияландыру процестерінің әсерінен туындап отыр. Елімізде біраз уақыттан бері әлемдік білім беру жүйесіне еніп, өзіндік бағыт алған гимназия мен лицейлердің, дарынды балаларға арналған арнайы мектептердің тәжірибесі осы бейіндік оқытудың алғашқы қадамы болып саналады.

12 жылдық жалпы орта білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі мынадай ұстанымдарды басшылыққа алады. Атап айтсақ, жеке тұлғаның жас және табиғи ерекшеліктерінің басты назарда болуы; жеке тұлғаның балалық шағының ескерілуі; барлық жұмыс оқыту мен тәрбиеге бағытталуы назарда болады.

Жоғарыда айтылған үш сатыда білім берудің материалдық-техникалық жағдай, кадрлық әлеует пен оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етуді қатаң ескере отырып, үшінші сатыдағы бейіндік оқытуды ұйымдастыру төмендегі бағыттар бойынша қарастырылады:

- бір бейінді мектеп – бір бейінді оқытуды іске асырады; - көп бейінді мектеп – бірнеше бейінді оқытуға бағытталады; - жалпы білім беретін мектептердегі, гимназиялардағы, лицейлердегі,

дарынды балаларға арналған мамандандырылған білім ұяларындағы бейінді оқыту сыныптары ашылады .

- өңірлік ресурстық орталық-материалдық және кадрлық әлеуеті жеткілікті, басқа мектептер бейіндік оқытуға пайдалана алатын мүмкіндігі бар білім беру ұйымы болып табылады. Ресурстық орталықтар жоғары оқу орындарының, колледждердің немесе білім беру орталықтары жанынан ұйымдастыруына болады.

- сырттай оқытатын және кешкі мектептердегі бейіндік оқыту еліміздің ЖОО, облыстық біліктілікті арттыру институттары жанынан ашылған бейіндік мектептер мен ресурстық орталықтардың базасында жүзеге асырылады.

- елді мекендерде шалғай ауылдан келетін оқушылардың тұруына мынадай жағдайлар жасалады:

- ауыл балаларына арналған бейіндік оқытудың барлық түрі қамтылған мектеп-интернат;

- интернат бағыттарындағы пансионат – шағын комплектілі ауыл мектептерінен келген оқушыларды таңдаған бейіндеріне немесе ресурстық жағдайына қарай аудан орталықтарында ұйымдастырылған орта мектептері.

Елімізде 2005 - 2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында және отандық 12 жылдық білім беру тұжырымдамасында бейінді оқытудың үш бағыты анықталған: оның біріншісі, жаратылыстану-математикалық, екіншісі, әлеуметтік-гуманитарлық, үшіншісі, технологиялық. Бұл бағыттардың мазмұны арнаулы бейіндік

123

курстар жиынтығынан тұрады. Демек, кез келген мектеп оқушысының өз білім жолын таңдауына, жергілікті мектеп желісінің ерекшеліктеріне және кадрлық құрамына қарай білімін жан-жақты тереңдетуіне мүмкіндігі бар.

Жаңа оқу жылынан бастап, әрбір облыс, аудан орталықтарында, қалаларда, ауылдық жерлерде бейіндік оқытуды сынақ-тәжірибеден өткізуге арналған эксперименттік алаңдар – бейіндік мектептер нақтыланып, бағдарламасы әзірленуде. Қазақстандық білім беру жүйесінде оқушының білімін тек қана 5 балдық шкаламен бағалау көп уақыттан бері қалыптасып қалғанмен, білім беру жүйесіндегі түбірлі өзгеріс, білім мазмұнын жаңарту процесі оқушының білімін бағалауда түбегейлі өзгертулерді талап етеді. Осыған орай, тәжірибелі ғалымдардың, озат педагогтардың қатысуымен оқушының білімін бағалаудың жаңа жүйесінің жобасы дайындалуда. Сондай-ақ, біздің мекеменің ғылыми қызметкерлері білім сапасын бағалаудың ұлттық орталығымен бірлесе отырып, шетелдік тәжірибелерді де түбегейлі қарастырып жатыр.

12 жылдық оқыту жүйесіне байланысты айтылып жатқан сан алуан пікірлерге келсек, халық арасында түсінбеушілік тудырып отырған басты мәселе, бала жасына байланысты болып отыр. Қазіргі оқыту жүйесінде бала мектепке 7 жастан барып, орта мектепті 16-17 жасында аяқтайды. Ал 12 жылдықта да солай болады. Бала 6 жастан мектепке барады. 16-17 жасында мектепті бітіреді. Бала жасына байланысты өзгеріс – оның мектепке бір жыл ерте баруында ғана [4].

12 жылдық білім беру жүйесіндегі басты артықшылық – баланың тек қана білім алып ғана қоймай, бейімі мен икемділігіне, таңдайтын мамандығына қарай алғашқы кәсіби бағдар алып шығуында жатыр. Яғни, 11-12 сыныптардағы білім мазмұны оқушының жоғары оқу орнының алғашқы курстарында алатын білім мазмұнымен кіріктіріледі. Оқушы мен оқытушы арасындағы өзара түсіністік пен ықпалдастыққа негізделген оқыту процесі оқушының ойлау жүйесінің дамуына, құндылық бағдарының айқындалуына, қарым-қатынас жасай білу дағдысының қалыптасуына игі ықпал етеді. Нәтижесінде оқушының танымдық қабілетінің деңгейін өсіріп, ойлау қабілетін арттырып, ақпаратты қабылдап қана қоймай, оны талдап, өзіндік тұжырым жасай алатын дәрежеге қол жеткізеді. Бұл үрдіс 12 жылдық білім беру жүйесінде білім мазмұнын түбегейлі жаңартумен қатар, оқытудың тың әдістемесін дүниеге әкеледі. Әрине, бұл құнды идеялардан туындайтын жаңа оқыту технологияларын енгізуді талап етері сөзсіз. Дегенмен әлемдік қолданыста оң нәтижесін көрсетіп келе жатқан кредиттік технология сияқты, бұл да өз шешімін береді деген үміт үлкен.

Президентіміз айтқандай, білім реформасы «біздің мемлекетіміздің әрбір азаматы тиісті білім мен біліктілік алған соң әлемнің кез келген елінде сұранысқа ие маман бола алатын» деңгейге жетуі тиіс [5].

Қорыта айтқанда, 12 жылдық білім беруге көшу еліміздің білім саясатындағы келелі мәселелерді шешуде нақты қадам болып табылады. Білім беру құрылымы мен мазмұнының түбегейлі жаңаруы еліміздің

124

болашағына ие болар білікті жастардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына игі ықпал ете отырып, қазақстанның өркениетті ел ретінде дамыған 50 елдің қатарынан орын алуына кепіл бола алады.

Әдебиеттер тізімі: 1 Ахметова А., Ақтаубаева Ж.Х. Оқу үрдісінде жаңа технологияны

қолданудың теориялық негіздері/ Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы/ №1 (44), 2017 ж, 120 б.

2 Кенесбаев С.М., Нурманова А.Х. Мектепте информатика пәнін бейіндеп оқытудың педагогикалық-әдістемелік жолдары/ ҚР БҒМ Өрлеу БАҰО АҚ Филиалы Алматы облысы бойынша ПҚ ББИ / Білім және ғылымдағы инновациялар тақырыбындағы халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары, 22-23 қараша 2018 жыл-ISBN 978-601-276-570-0, 393-396 б.

3 Сағымбаева А.Е. Білімді тексерудің тестілік әдістемесі. // Информатика негіздері. №2. 2002. Б. С.15-17

4 Кенесбаев С.М., Педагогикалық және компьтерлік технологиялардың өзара байланыстарының дидактикалық шарттары/ «Педагогика мен психологиядағы қазіргі тенденциялар: теориядан практикаға» атты шетелдік ғалымдардың қатысуымен өткізілетін ғылыми-практикалық конференция жинағы Алматы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 2013 ж, 143-145 б.

5 Койшигулова Л.Е., Уркимбаева Г. Білім алушылардың шығармашылық іс – әрекетін қалыптастыруда жаңа ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктері/ Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы/ №1 (44), 2017 ж, 135 б.

Аннотация В данной статье говорится о роли профильных школ при переходе на

12 летнее образование. Рассмотрены основные особенности школ с 12 летним обучением, разделены на поэтапные ступени. В этой работе рассматриваются методы профильного обучения в целостном процессе образования, построение структуры организации и содержания в преподавании углубленных методических предметов.

Ключевие слова: профильное обучение, школа, технология, метод, развивающее обучение.

Abstract This article describes the role of specialized schools in the transition to a

12year education. The main features of schools with 12year education are considered, divided into gradual stages. This paper examines the methods of specialized education in the holistic process of education, the construction of the structure of the organization and content in the teaching of in-depth teaching subjects.

125

Key words: profile training, school, technology, method, developing training.

ҒТАМР 03.01.21

Г.Салтанова., Д.Айбаров техника ғылымдарының кандидаты,

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің

магистранты Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: d.aibarov@mail.ru

АТЫРАУ ӨЛКЕСІ КИЕЛІ ОРЫНДАРЫ Е-КАРТАСЫН ЖАСАУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Аңдатпа Мақалада Атырау облысы территориясындағы тарихи-мәдени маңызы

бар ескерткіштерді мобилді қосымшалар арқылы насихаттау үшін е-карта жасаудың маңызы баяндалады. Андройд негізінде мобилді қосымша жасау қазақстандық ішкі туризді дамытуға және ескерткіштердің әлемге танылуына әсер етеді.

Негізгі сөздер. Иманкара, Ұшқан Ата, мобилді қосымша, мәдени ескерткіштер, е-карта

Атырау облысы Қазақстанның табиғи қазба байлығымен қатар тарихи

мұрасы да мол аймақтың бірі. Осындай тарихи мұралар қатарында облыс территориясындағы көне қалаларды да жатқызуға болады. Қазіргі таңда ЮНЕСКО халықаралық ұйымы негізінде қорғауға алынған дара ескерткіш ретінде Сарайшық қаласы әлемге танылып отыр.

Мемлекет басшысының 2017 жылғы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық баяндамасында жалпыұлттық қасиеттерді насихаттау мақсатында «Қазақстаның қасиетті рухани құндылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы керек»,-деп атап көрсеткен болатын [1]. Осыған орай Атырау университеттінің ғалымдары Атырау облысының киелі орындарының интерактивті картасы» жобасы қолға алынды. Жоба мақсаты – Атырау өңірінің қасиетті тарихи-мәдени орындарын насихаттау және халыққа танымалдылығын арттыру, тарихи ескерткіштер мен киелі орындар туралы түсініктің қолжетімділігін заманауи сандық технология көмегімен қамтамасыз ету.

Біздің тақырыбымыздың арқауы болып отырған мәселе – Атырау облысының территориясында орналасқан ескерткіштерді замануи

126

құрылғылар алқылы халыққа танымалдылығын көтеру жолдарын қарастыру болып табылады. Каспий теңізінің елуден астам әр тілдегі атауының болуы да бұл жерді түрлі халықтың мекендегенінің айғағы. Батыс Қазақстан территориясында қала мәдениетінің дамуы Алтын орда дәуірімен байланысты дамиды. ХІІІ-ХV ғасыр аралығында Алтын Орда империясының күшейген уақытында қалалар мен елді мекендер қайта бой көтере бастайды. Қалалар мен елді мекендер енді Батыс Қазақстан мен Еділ өңіріне шоғырланады. Деректерге қарағанда, Еділ өзені бойына астанасы Сарайды қоса есептегенде 80-дей қала салынады. Ал Батыс Қазақстан аймағында қырыққа жуық қала мен елді мекен салынған деп саналады. Соның ішінде астана дәрежесіне жетіп, өркениет орталығына айналған Сарайшық қаласы болды.

Қазіргі заманғы адам өзінің тұрмыс жағдайын мейлінше ыңғайлы етуге ұмтылады. Бүгінгі таңда көптеген адамдар үшін ғаламтор желісіне шығу мүмкіндігі шексіз. Сонымен қатар олар әрдайым ғаламтор желісінде on-line болуын қажет етеді. Сондықтан да мобилді телефондарға арналған қосымшалар жасау қызметі бүгінгі күннің ең сұранысы жоғары саласы болып отыр. Бұл қызмет түрі мобилді интернет, яғни мобилді ғаламтор қызметінің ұсынысы жоғарылаған сайын өзектілігін арттыруда.

Замануи телефондар секілді мобилді қондырғылар қазіргі адамдардың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігі екендігі даусыз. Бұл дегеніміз адамдар арасындағы өзара байланыс құралы, коммуникацияның ең қолжетімді түрі, сүйікті музыка мен әуендерді тиыңдау мен ақпаратты көзбен көрудің құралы ретінде кең талап отыр [2]. Қазіргі телефондардың күнділікті қолжазба дәптер, блокнот, байланыс, қарым-қатынас құралы ретіндегі қызметі сан-алуан. Олар шын мәнінде адамға кез-келген жерде пайдалануы үшін ең ыңғайлы шағын компьютер десек те болады.

Алайда, арнайы қосымшаларсыз олардың тиімділігі шектеулі екендігін білеміз. Арнайы жасақталған қосымшаларсыз архитектуралық визуалды 3D көрінісі сияқты жұмыстарды орындай алмаймыз.

Ақпараттық технологиялар саласындағы қазіргі мамандар күнділікті өмірде және экономиканың түрлі саласындағы орасан зор міндеттерді шешуге арналған аса қажетті қосымшаларды ойлап жасап шығаруда. Мысалы, олардың қатарында 3D анимацияларды айтуға болады. Олардың бірқатары желімен байланыс орнатуға арналған. Ал кейбіреулері маршруттардың тиімділігін арттыруға бағытталған. Үшіншілері ең тиімді сауда орындары мен дүкендерді табуға ниеттілер үшін жасақталады. Сонымен қатар кейбір қосымшалар күнделікті ас-суды, тағамдарды үйге тапсырыс арқылы алдыртатын адамдар үшін жасақталады. Қалай болғанда да мұндай қосымшалар негізде белгілі бір утилиттер пайдаланылады [3]. Сайып келгенде олар белгілі бір міндеттерді шешуге, уақытты үнемдеуге және адамның тұрмыс жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.

Андройдтарға арналған мобилді қосымша дегеніміз планшеттік жеке компьютер мен смартфондар негізінде жұмыс жасайтын бағдарлама. Бұл

127

бағдарлама көмегімен девайстың иесі белгілі бір практикалық мәселелерді шеше алады, яғни ғаламтор желісіне шыға алады, әлеуметтік желілерде фотосуреттерін жүктейді, мәтінді немесе бейнелерді редакциялайды, виртуалды орктарды жояды, музыка тыңдайды.

Қосымша front-және back-end құрамды бөліктерінен тұрады. Front-end дегендеріміз бұл бағдарламаның тұтынушымен іс-әрекетте болатын компоненттері. Back-end немесе серверлік бөлігі дегеніміз бұл бағдарламаның жасақтаушымен іс-әрекетте болатын компоненті. Шартты түрде алғанда front-end тұтынушының қондырғысында болса, back-end бағдарламаны жасақтаушының жеке немесе жалға алған серверінде болады [4].

Жалпы алғанда смартфондар мен планшеттерді тұтынушылар бағдарламаны жасақтаушылардың сайттарынан немесе сауда нүктелері-дүкендерінен қосымшаларды жүктеп алатындығын білеміз. Сондықтан бүгінгі таңда ең кеңінен таралған сатушылар дүкені GooglePlay и AppStore болып табылады. Сондықтанда бұлардан жүктеп алатын тұтынушылар аудиториясы ұсынылған қосымшаларды қауіпсіз деп санайды. Себебі аталған сатушылардың модераторлары белгілі бір қосымшаларды ұсынар алдында ол осы жаңа қосымшаларға тексеру жұмыстарын жүргізеді.

Қосымшаның қажетті функционалды деңгейін анықтау барысында жасақталатын қосымшаның мақсаты мен міндеті нақтыланып, анықтап алуымыз керек. Демек, мобилді құрылғыларға арналған бағдарламаны не үшін жасап отырғандығымызды түсінуіміз керек. Бұл жерде мәселені бизнес тұрғысынан қарамауымыз жөн. Әрине, қосымшаларды жасаудағы «қызмет сапасын жақсарту» немесе «смартфон иелеріне ыңғайлылықты қамтамасыз ету» деген сияқты түсіндірулердің соңында белгілі бір коммерциялық мүдде, яғни сатылымды арттыру мәселесі тұратындығы мәлім [5]. Бірақ бұл түсіндірулер бағдарламаның функционалдылық дәрежесін жоспарлауды қамтамасыз ете алмайды.

Қосымшаны жасауды тұтынушы тұрғысынан алып зерделеп қарайық. Тұтынушылардың қандай мақсатпен аталмыш қосымшаны өзіне жүктейтіндігін және қолданатындығын анықтаймыз. Содан соң осы мақсатқа қол жеткізуді қамтамасыз ететін міндеттерді табамыз.

Шартты түрде қазіргі кезде жасалған мобилді қосымшаларды қызмет (жұмыс) қажеттілігіне арналған және ойын-сауық мақсатындағы бағдарламаларға деп бөлуге болады. Мұның алғашқысы кәсіпкерлерге (бизнесмендерге) және кеңсе қызметкерлеріне бизнес-үдерісті қадағалауға, аналитикалық есептерді жасауға, фирмалық үлгідегі дизайнды жасау секілді міндеттерді шешуге жәрдемдеседі. Екіншілері түрлі ойындар, фильмдер қарауға және музыка тыңдауға арналған софттар, өзара байланысып қарым-қатынас жасауға керекті бағдарламалар болып саналады. Яғни бағдарламалардың қай-қайсысы да өзінің тұтынушысын тауып жатады. Алайда мамандардың пікіріне сүйенсек, тұтынушылар арасында арнайы мамандандырылған софт кеңінен сұранысқа ие екен. Бұл жерде түрлі

128

бағыттарға жұмыс жасайтын компанияларға керекті фирмалық стильді жасақтау қажеттілігі жоғары деп саналады. Сондай-ақ осындай бағдарламаларда бірқатар қаражат та табуға болады. Себебі қазіргі заманауи компаниялар өздерінің бизнес-үдерістеріне оң ықпал ететін өнімдерді енгізу мен жасақтау үшін біраз инвестициялар жұмсайды.

Кейінгі жылдары жүргізілген талдаулар мобилді қосымшаларға деген сұраныстың артып отырғандығын көрсетеді. Мұндай статистика мобилді қосымшалардың өзектілігін және пайдалылығын дәлелдей түседі.

Қазіргі кезде система ОС Android оперативті жүйесі кеңінен таралған екені мәлім. Атап айтқанда Android түрлі өндірушілер шығарған көптеген немесе барлық қондырғыларда қолдануға болатын жүйе болып отыр. система Ең бастысы ОС Android жүйелері бағдарламалар жасақтауға тегін мүмкіндіктер береді, ал IOS жүйесінде мұндай бағдарламалар жасақтау бірқатар қаражатты қажет етер еді.

Атырау облысының территориясындағы киелі қасиетті жерлердің геолокация және геокод қызметін OC Android негізінде жасақтау.

Жасақталған жоба тұрғындарға/тұтынушыларға әлемнің кез-келген нүктесінен Атырау облысы территориясындағы нақты бір ескерткіш туралы қысқаша ақпаратты табуына, маршрутын жасауға, ескерткіш нысанына дейінгі қашықтықты анықтауға, нысанның фотосуретін көруге мүмкіндік береді [7].

Қойылған мақсатқа жету үшін келесі зерттеу міндеттері шешілуі қажет: 1) міндетті шешудің жолын анықтап, қосымшаға қойылатын

міндеттерді анықтап алу; 2) қосымшаны жасауға қатысты қолда бар міндеттерді шешу бойынша

шолу жасап, нақтылау; 3) Android-қа арналған қосымшаларды жасауға байланысты замануи

құрылғыларға зерттеу жүргізу; 4) талаптарын анықтау және мобилді қосымшаны жобалау; 5) мобилді қосымшаны іске-асыру және сынақтан өткізу. Тиімділігінің өлшем критерийлері ретінде өлкенің киелі орындарының

е-картасында болуға тиісті негізгі функциялар алынады. Қосымшаның негізгі функцияларының тізіміне кіреді:

• картада орналасқан нысандарды іздестіру және мекен-жайларын алу;

• таңдалған нысан бойынша маршрут жасау; • таңдалған нысаннан тұтынушыға дейінгі навигацияны жүргізу;

129

Мобильді қосымшалар жасау да роботехника курстары сияқты бірқатар

қиын техникалық пәндерді оқушыларға үйретуде тапстырмас құрал. Бұл жайында «Мұнда білім алушылардың тек логикалық ойлау қабілеті жетіліп қана қоймай, сонымен қатар, математикалық, алгоритмдік жалпы қабілеттері мен электронды сызбаларды түсіну, өз ойын нақты және дұрыс жеткізу, проблемаларды түрлі жолдармен шешу, топпен жұмыс жасау секілді басқа да зерттеушілік біліктіліктерін де дамытады. Нәтижесінде студенттер өз жобаларын жүзеге асыра алады»,-деп атап өтеді Э.Эльдарова [8].

Жалпы Атырау облысының аумағында орналасқан киелі сакралды тарихи-мәдени орындар көпшілікке танымал деуге болады. Олардың ішінде облыстық киелі орындар тізіміне 20 нысан алынса, олардың 7-і республикалық реестрге енгізілген. Қолға алынған интерактивті картада Атырау облысының киелі жерлерінің тізіміне енгізілген нысандардың 4-і қамтылған, олардың 3-інің республикалық маңызы бар. Қосымшаға Атырау облысының аумағында орналасқан төиендегі объектілер алынды: Иманқара, Ұшқан Ата, Ақкегершін, Исатай-Махамбет алаңы. Бұл жерде әлемнің кез-келген нүктесінде отырып, Атырау облысының белгілі бер тарихи-мәдени ескерткіштері жайында қысқаша мәлімет табуға болады. Сондай-ақ осы ескерткіш-нысанның Атырау қаласынан қаншалықты қашықтықта орналасқандығы, қандай маршрут арқылы жетуге болады, және де фотсуретін көру мүмкіндіктерін айта аламыз.

Әдебиеттер тізімі: 1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Болашаққа

бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасы // Егемен Қазақстан Республикалық газеті. 12 сәуір 2017 ж.

2 Медникс З., Дорнин Л. Программирование под Android. Издательство Питер, 2012.

3 Амелин К. С., Граничин О. Н., Кияев В. И., Корявко А. В.. Введение в разработку приложений для мобильных платформ. Издательство ВВМ, 2011.

4 Котляров В.П. Основы тестирования программного обеспечения. Издательство Бином, 2009.

5 Блог посвященный Android - <http://android-zone.info/>:// <http://

130

android-zone.info/>android-zone.infohttp://android-zone.info/ 6 Блог разработчика Android -http://androidengineer.ru/ 7 Кайыргалиева Г., Салтанова Г., Айбаров Д. Атырау аймағындағы көне

қалалар (Ақтөбе-Лаэти қаласының мысалында)//Ибн Батуттаның Ұлы жібек жолымен саяхаты: мәдениеттер арасындағы диалогты алға бастыру: Сб. материалов международной научно-практической конференции. – Атырау, 2017. -С.88-92.

8 Эльдарова Э.Э. Робототехника элементтерінің физикалық және логикалық принциптерін түсіндірудің кейбір мысалдары // Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №2 (49) 2018. 139 б.

Abstract The article highlights the importance of creating an e-map for the

promotion of monuments of historical and cultural significance in the territory of the Atyrau region through mobile applications. Creating a mobile application based on android contributes to the development of domestic tourism and the promotion of monuments.

Key words: Imankara, Ushkan Ata,mobile application, monuments of culture, е-каrt.

131

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР

ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

ҒТАМР 34.29.35

С.Нажмеденова., У.Шайхмежденова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: S.Sisenalieva@asu.edu.kz

ҚАЛА КӨШЕЛЕРІНДЕГІ КӘДІМГІ ҚАРАҒАЙДЫҢ БИОИНДИКАТОРЛЫҚ ҚАСИЕТІ

Аннотация Қоршаған ортадағы ауаның құрамында болатын автокөліктерден

бөлінетін улы газдардың өсімдіктердің мүшелеріне тигізетін әсерлерін білу үшін кәдімгі қарағайалынды. Қылқандарының қоршаған ортаның ластануына сезімталдық көрсететін индикаторлық ерекшеліктеріне және қоршаған ортаның зиянды әсерлерін тез қабылдайтындығына байланысты фенологиялық бақылау жүргізілді. Даму ерекшеліктеріндегі, органдарындағы морфологиялық өзгерістерге қарап қоршаған ортаның жағдайының әсері анықталды. Қолайсыз жағдайлардың әсерлерінен қылқандарының өсу қарқындылығының артатындығы анықталды, некроздық белгілері көбірек байқалды.

Негізгі сөздер: кәдімгі қарағай, қоршаған ортаның сапасын бағалау, атмосфера ауасының ластануы, ластану дәрежесіне сезімталдығы, биоиндикатор, қылқандардың жағдайы.

Кәдімгі қарағай (Pinussylvestris) – қылқан жапырақтылардың ішіндегі

кең тараған мәңгі жасыл ағаш. Ол күй талғамай, құмды топырақта да, батпақты жерлерде де, борлы беткейлерде де өсе алады. Қылқандары бұтақтың бойында екі екіден орналасады.Қолайлы жағдай болғанда қылқандары 25-60 мм ұзындыққа дейін өсе алады[7].

Атырау облысында Қазақстан Республикасы бойыншаластаушы заттардың шығындары 167,1 мың тоннаны құрайды[8]. Осынша мөлшердегі ластаушылар қоршаған ортаға зиянын келтіретіні сөзсіз. Қоршаған ортаға зиянын өсімдіктер арқылы білуге болады.Қылқандылардың қоршаған ортаның ластануына сезімталдық көрсететін ерекшеліктеріне байланысты, қоршаған ортаның зиянды әсерлерін тез қабылдайтындығына байланысты [2] қаладағы көше бойында өсіп тұрған кәдімгі қарағайлардың фенологиялық даму ерекшеліктеріне қарап қоршаған ортаның жағдайының өсімдіктерге әсерін білу үшін біршама жұмыстар жасалды.

132

Атырау қаласында кәдімгі қарағай санаулы жерлерде ғана өсіп тұр. Алдымен көше бойындағы автокөлік жолына жақын жерде өсірілген Абай көшесіндегі қонақ үйдің жанында өсіп тұрған қарағай, Атырау университетінің Жайық жақ алдында өсіп тұрған қарағай, Авангард мөлтек ауданындағы демалыс саябағындағы қарағай таңдап алынды. Зерттеу жүргізу әдістемелері ғылыми әдебиеттерге шолу жасау негізінде іріктеліп алынды. Зерттеу жұмыстары қарағай өсімдігінің биологиялық ерекшеліктерімен танысудан басталды. Кәдімгі қарағайдың вегетациялық даму кезеңдерінің сатыларына фенологиялық бақылау ғылыми әдістемлерге сүйене отырып жасалды[1].

1.Қылқандардағы өзгерістер зерттелді. А.Қылқанды лупамен қарап, кездескен хлороз белгілерін, тіркеп,

анықтап, өлшеу жұмыстары жүргізілді. Зақымдану % анықталып,белгілері жазылды.

Б.Өткен жылғы бұтақтағы қылқанның ұзындығы мен ені өлшенді. ол 10 рет қайталанады.

В. Қылқандардың тіршілік уақытының ұзақтығы анықталды. Г.50 дана қылқанның салмағы өлшенеді.Оны алдын ала термостатта

құрғату керек. Д. Қорытынды төмендегі кестеге толтырылды. Кесте 1. Қылқандардың белгілеріндегі айырмашылықтар

Үлгіні алған жер Ұзындығы

мм

Ені мм Тіршілік

ұзақтығы

50Дана

салмағы

Некроз

% сипаты

Универ.маңы 11,8см 2мм 2-3 5,8гр 25 дақ

Жеңіс саябағы 11см 2мм 2-3 5,5гр 32 Кепкен

Көше бойы 8cм 1,5мм 4,7гр 38 дақ

2.Бұтақ пен бүршіктің өзгерісі бақыланды. Кесте 2. Үшжылдық бұтақ пен бүршіктің өзгерісі

Алынған орын бұтақ Бүршік

Негізгі бұтақ

ұзындығы

Негізгі

бұтақтың ені

Бұтақтың

тарамдалу

саны

Саны Ұзындығы

см

Жеңіс саябағы 95см 1,5см 18 25 3см

Универ маңы 75-82см 1,5см 15 36 3-5см

Көше бойы 57см 1,2см 13 25 2,4см

Кәдімгі қарағай өсімдігіне фенологиялық бақылау наурыз айынан басталды. Наурыз айының соңында бүршіктері аздап ісіне бастағаны

133

анықталды. Бүршіктері сарғыш қоңыр түсті конус тәрізді жұмыртқа пішіндес болды. Бүршіктердің ашылуы сәуір айының ортасында болды[3].

Вегетативті бүршіктерден жас бұтағы өсіп жетілді, қылқандары кейінірек пайда болды. Генеративті бүршіктері мамырдың басында ашылып гүлдеу кезеңі бір аптаға созылды.Көше бойындағы және саябақтағы қарағайдың вегетациясы университет маңындағы қарағайға қарағанда 4-5 күнге ертелеу басталғаны анықталды. Аталық бүршіктері 8-10мм-дей сарғыш түсті, аналық бүршігі 3-5см-дей, конус тәрізді болып, бір түпте 6-7данадан бірге жетілгені байқалды. Университет маңындағы қарағай мен саябақтағы қарағай бір жылда отырғызылғанымен бүрлер тек университет маңындағы қарағайда ғана байқалды.Осы жердегі қарағайда өсіп тұрған өткен жылғы бүрлер барлық ағашта жетілген, бір бұтақтағы саны 13-15 дана, олар 5-6 данадан шоғырланып орналасқан, ұзындықтары 8-10см-ге тең болады.Жеңіс саябағында өскен қарағай мен университет маңындағы қарағайдың бұтақтары мен қылқандарына жүргізілген зерттеулер кесте түрінде өрнектелді.

3кесте. Қарағайлардың сыртқы белгілері Зерттеу нысаны Университет маңы Жеңіс саябағы Көше бойы

Бүрі Өте көп Бүрі жоқ Бүрі жоқ

Ағаштың биіктігі 5,8м 4,5м 4,0м

1ретті бұтағының саны 15-19 21-29

Бұтақтың жылдық

ұзындығы

5-7см 5-9см 5см

1бұтақтағы қылқанның

саны

65-75 100-120 70

Қылқанның ұзындығы 11,8см 9-11см 8см

Бұл мәліметтерге қарағанда саябақта өсіп тұрған қарағайдың барлық көрсеткіштері жоғары екендігі байқалады. Саябақ болғанымен оның маңындағы тұрғындардың көліктерінің жолы ортасымен өтетін болғандықтан қоршаған ортадағы зиянды заттардың әсер ететіндіктерін байқауға болады. Себебі автокөліктер атмосфера ауасын ластаушылырдың негізгі көзі болып есептеледі. Олардан әртүрлі газдар және буланған жылу бөлінеді[4].

Ғылыми әдебиеттерде автокөліктердің туғызатын жылуының көптігінен және олардың бөлетін әртүрлі улы газдардың әсерінен индикатор өсімдіктердің өсу қарқындылығы артатыны жазылған[5].

Ал университет ауласындағы қарағай жолдан алыс, ықтасын жерде тұр. Сондықтан да вегетативтік органдарының дамуында көп өзгеріс байқалмағандығы, органдарының жақсы жетілуі, яғни бүрлерінің өте көп болып дамуы тіршілік жағдайының талапқа сай екендігін білдіреді.

Барлық сынақ алаңындағы қарағайлардың қылқандардың бойындағы сыртқы өзгерістері бақыланды.Ол үшін әр алаңнан 50 қылқаннан алынып үстіндегі дақтары мен құрғаған жерлері,кепкен қылқандар есепке алынды.

5- кесте Қылқандардың закымдану көрсеткіші

134

Зерттеу нысаны Университет маңы Жеңіс саябағы Көше бойы

Қылқан саны 50 50 50

Дағы бар қылқан саны 12 16 19

Кепкен қылқан саны 13 18 20

зақымданбағаны 25 16 11

Жеңіс саябағы мен көше бойындағы қарағайдың қылқандарының көбірек зақымданғандығы анықталды.

Қараша айында бүрлер жиналып, тұқым сапасы анықталды[6]. Барлық бүрлерден алынған тұқымдар толық дамымаған болды.

Жергілікті жерде өсетін қарағайдың тұқымының жетілмеу себептері зерттеуді қажет етеді.

Қорытынды Атмосфералық ауаның ластану дәрежесін мүшелерінен анық

байқалатын Кәдімгі қарағай өсімдігін биоиндикатор ретінде пайдалану арқылы білуге болады. Саябақта өскен қарағайдың закымданған қылқандардың орташа %- ы 32 болды. Жол бойына жақын өскен қарағайдың закымданған қылқандардың орташа % -ы 38 болды.Жол бойына жақын өскен қарағайдың қылқандардың закымдану дәрежесінің жоғарылығына қарағанда ауаның да ластану дәрежесінің жоғарылығы автокөліктердің көптігінен де болады деген тұжырым жасауға болады. Осыған байланысты қарағайларды жол бойынан қашық жерлерге өсіру керек.

Әдебиеттер тізімі: 1«Методики инродукционных исследований в Казахстане». Наука.

Алма-Ата.1987.С17-19. 2 Меннинг У. Д., Федер У. А. «Биомониторинг загрязнения атмосферы с

помощью растений». – Л.: Гидрометеоиздат, 1985.С.185. 3 Булохов А.Д. «Экологическая оценка среды методами

фитоиндикации» Брянск: БГПУ.1986.С.133. 4 Мелехова О.П. «Биологический контроль окружающей среды:

биоиндикация и тестирование». М. Академия, 2007.С.288. 5 Уткин А.И. Площадь поверхности лесных растений: сущность,

параметры, использование. М.: Наука, 2008. С.292 6 Луценко Я.И., Васильев А.В. Использование биоиндикации и

биотестирования в экологии. – М.: Дрофа, 1998. – С. 15-35 7 Еленовский А.Г. и др.Ботаника: Систематика высших, или наземных

растений: Учебник. Академия, 2001.с.176. 8 Абдинов Р., Шекебайқызы Ж. Атырау облысының тұрақты дамуы.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №1.2018.175 б.

135

Аннотация В качестве объекта исследования рассмотрен вид Сосна обыкновенная,

для изучения влияния выбросов токсичных выхлопных газов содержащиеся в составе воздуха. Проводился фенологический контроль загрязнения окружающей среды, где в качестве индикатора были рассмотрены Хвойные. Определено состояние окружающей среды через морфологические признаки и особенности развития данного объекта. Из-за неблагоприятных условий выяснилось, что увеличивается интенсивность роста хвои, проявлялось больше некротических симптомов.

Ключевые слова: сосна обыкновенная, степень оценки загрязнения, окружающая среда, загрязнение атмосферы,чувствительность к степени загрязнения, биоиндикатор,состояние хвои.

Abstract Object of study as pine ordinary to research the effect of emissions of toxic

exhaust gases contained in the composition of the air. Phenological control of environmental pollution was carried out, where conifers were considered as an indicator. The stale of environment have been defined through the morphological signs and development of the object. Due to unfavorable conditions, it turned out flat the in growth of the needles increased and more necrofic symptoms were projected.

Key words: pinus sylvestris, asses of pollution, environment, pollution in atmosphere, sensitivity to pollution, bioindicator, condition of conifer.

ҒТАМР 61.51.19

А.Б.Тасеменов., Ф.Б.Кайрлиева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республика

E-mail: adai.aibek@mail.ru, kairlieva.fazi@mail.ru

ҚЫСҚЫ ДИЗЕЛЬ ОТЫНЫН ӨНДІРУ ПРОЦЕСІН ЖЕТІЛДІРУ Аңдатпа Осы мақалада қысқы мезгілде төмен температураларда қататын дизель

отынын өндіру процесін жетілдіру үшін ұсынылатын шаралар қарастырылған.

Негізгі заманауи өндірістік процестер ол дизель отынының жақсартылған экологиялық және сипаттамаларын қамтамасыз ететін процестер - гидротазалау, гидроароматизация, парафинсіздендіру және изопарафинсіздендіру.

136

Каталитикалық изо парафинсіздендіру процесі дизель отындарының төменгі температуралық қасиеттерін түбегейлі жақсартуға мүмкіндік береді, мұнайдан алынған жеңіл фракцияларды таңдауды азайтад.

Төмен температурада қататын дизель отынын өндірудің термогидроката-литикалық процестерінің арасындағы бағасы төмен катализаторды қолданған кезде негізгі дайын өнімі максималды көп шығаратын технология экономика жағынан ең тиімді болып табылады.

Төмен температурада қататын дизельді отынның салмағы бойынша кемінде 92% шығуын қамтамасыз ететін жаңа катализаторларды қолдану, кірістілік салмағы 88%-дан аспайтын қолданыстағы каталитикалық парафинсіздендіру қондырғылар үшін тиімді.

Негізгі сөздер: дизель отыны, төмен температурада қататын дизель отыны, каталитикалық изопарафинсіздендіру процесі, бағасы төмен катализатор.

Қазіргі таңда мұнайөңдеу өнеркәсібінде шикізаттың түрлері мен

үзіліссіз өзгеріліп тұрған сапаға сәйкес болу, сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау саласындағы өзгеріліп отырған заңдардың мөлшерін сақтаумен жоғары сапалы өнімдерді өндіру үшін пайдаланып отырған технологияларды уақытында жаңарту және оңтайландыру қажеттілігі бар. Қазіргі уақытта мұнай өңдеу саласының мамандары белгілі мәселені шешуде, технологиялық нүсқаларды қарастыруда [1].

Индустриалды дамыған елдерде өңдеу технологиясын дамытуда арнайы бағыты - мотор отындарының экологиялық сипаттамаларын жақсартатын жаңа процестердің дамуы кең таралған. Соңғы жылдары бүкіл әлем бойынша мұнай өңдеу зауыттары күкіртті және хош иісті көмірсутектерді дизельді отыннан гидрогенизациялау арқылы жоюға бағытталған технологияларды меңгерді.

Негізгі міндет - күкірттің салмағы бойынша 0,15-0,05% аспайтын және хош иісті көмірсутектердің салмағы бойынша 20%-дан аспайтын экологиялық таза дизель отынын өндіруге жаппай көшу [2].

Дизель отыны мұнай өңдеудің негізгі өнімдерінің бірі болып табылады. Бензинге қарағанда, дизельді қозғалтқыштардың келесі артықшылықтары бар[3]:

- арзандатылған отын 30-35% -ға аз қолданылады; - дизельдегі орташа жұмыс температурасы төмендейді, бұл оны

салқындатуды жеңілдетеді; - жанармаймен салыстырғанда жанармайдың дизельді

қозғалтқыштарында өрт қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі, оны тасымалдау және сақтау жеңілдетеді;

- үлкен жүктемелерге жол беріп, жұмыс істеп тұру; - пайдаланылған газдар аз уытты; - жанармайдың ауамен едәуір қысқаруына байланысты, жанудың жану

қаупі толығымен жойылады;

137

- дизельді қуатты тұрақты ауа ағынымен отын беруді реттеу арқылы өзгертуге мүмкіндік беретін жанғыш қоспаның іс жүзінде шексіз мүмкіндігі;

- жанармайды әр түрлі құбылмалылықпен пайдалану мүмкіндігі: орта дистиллят, ауыр және белгілі бір жағдайларда және бензин мен керосин тәрізді жарық жағдайларында.

Дизель отындарының негізгі кемшіліктері: жоғары қарқындылығы;аз жылдамдық;қысқы басынан тұрғысынан үлкен қиындықтар.

Төмен температурада қататын дизельді отынға деген сұраныстың артуы карбамидті тазартудан гөрі үнемді болып табылатын процестерді енгізуді талап етеді, әсіресе дизель отынының негізгі шикізаты - жаппай парафинді мұнай[4]. Төмен температурада қататын отын алудың перспективалы және тез дамитын процестерінің бірі - жоғары-кремнийлі цеолит қолданылатын металл-цеолит бифункционалды катализаторлардағы каталитикалық гидропарафинсіздендіру.

Соңғы жылдары дизельдік отынға деген сұранысты, әсіресе суық климатта пайдалануға жарамды дизель отындарына сұраныстың арту үрдісі байқалды.

Бұл бірінші кезекте Қазақстанның климаттық жағдайларына, қыста төмен температураға, сондай-ақ дүниежүзілік дизельдік автотұрақтардың өсуіне байланысты. Бұл, өз кезегінде, жазғы, қысқы және арктикалық дизель отынының компоненттерін өндіруге мүмкіндік беретін мұнай өңдейтін зауыттарда каталитикалық тазарту процесін енгізуге әкелді.

Бұл процес ресейлік және қазақстандық мұнай өңдеу барсында жаңа болғандықтан, оның заңдылықтары жеткілікті зерттелмеген және шикізат құрамының үнемі өзгеруі жағдайында,тиісінше, катализатор қондырғыларына келіп, каталитикалық парафинсіздендіру процесінің заңдылықтарын зерттеу, сондай-ақ оны шикізат құрамына байланысты оңтайландыру қажет.

Негізгі заманауи өндірістік процестер дизель/дизель отыны компоненттері сияқты гидрокрекинг, гидроконверсия, каталитикалық крекинг және жеңіл крекинг сияқты процестерді қамтиды және қамтамасыз етеді. Ал дизель отынының жақсартылған экологиялық және сипаттамаларын қамтамасыз ететін процестер - гидротазалау, гидроароматизация, парафинсіздендіру және изопарафинсіздендіру[5].

Дизель отынын парафинсіздендіруде ашық тізбек қалыпты жүреді және сәл төмен молекулалық салмағы және тиісінше жақсартылған төмен температура қасиеттері бар көмірсутектерді қалыптастыру, алқа тармақталған онда жұмсақ гидрокрекинг нысаны болып табылады. Шикізат ыдырауы қалаған өнімдерді шығынға әкеледі (әдетте қарағанда көп емес 75-88 мас % береді.).

Дизельді отынның ағымы - дизель отынын төмен температуралық сипаттамаларын жақсарту сутегі қатысуымен изомерлеу реакцияларының нәтижесінде қалыпты және жеңіл тармақталған алкандарды конверсиялау нәтижесінде пайда болады.

138

Изомерлі алкандар қалаған өнім құрамында қалады, ол салмағы бойынша 92% шығуымен дизель отынын өндіруді қамтамасыз етеді[6].

1-кесте - Дизель отындарының төмен температура сипаттамаларын жақсарту процестеріне арналған катализаторлар

Гидропарафинсіздендірудің

бифункционалдық

катализаторлары

Изопарафинсіздендіру/ изомеризациялық

парафин-сіздендірудің бифункционалды

катализаторлары

Қышқыл компоненті - цеолит немесе цеолит-ұқсас құрылымдар, тек n-алкандардың өтуін

қамтамасыз ететін арналардың өлшемі, онда тармақталған алкандар, нафтендер және хошиісті құрылымдардың конверсиясы шамалы болып қалады

- крекинг функциясын

қамтамасыз етеді н-алкан: ZSM-5, ZSM-22, ZSM-23, ЦВМ и

др.

- крекинг дәрежесін барынша азайта отырып,

n-алкандардың изомерлеу функциясын қамтамасызету (әдетте жоғары модуль-моль

қатынасы SiO2/Al

2O

3):ZSM-11, ZSM-12, Y, Beta,

ZSM-22, ZSM-23, ZSM-48, SAPO-11, ZSM-35, SSZ-32, SAPO-31, SAPO-41

Гидрогенизация - дегидрогендеу компоненті

- металлдар Ni, Mo, Co, W - Бағалы металдар Pt, Pd (Индустриалды түрде

жүзеге асырылатын технологиялар үшін – тек қана Pt)

Промоутерлер, модификаторлар

- беріктігін арттыру катализатордың текстуралық сипаттамаларын жақсарту

түрлі ком-поненттер, кокс (металдар, металл оксидтері, сирек жер элементтері,

т.б. мысалы, Fe, Mn, В, Cu, La, Ce) катализатор мен қалыптастыру залалсыздандыру дәрежесі азайту.

Қосылыс компоненті

Al2O

3, SiO

2 Al

2O

3, SiO

2

2-кесте- Гидропарафинсіздендіру және изопарафинсіздендіру

процестерінің технологиялық параметрлері

Гидродепарафинсіздендіру Изопарафинсіздендіру/

изомеризациялық парафинсіздендіру

Температура

- шикізат сапасына, қажетті сапаға байланысты

270-400°С, оңтайлы 300-350°С 270-400°С, оңтайлы 270-350°С

(төменгішегі – платинадан тұратын

катализаторлар үшін)

139

Көлемді беру жылдамдығы

- шикі затты катализатормен байланыстыру уақытымен анықталады, ағымдағы температуралық режимде n-алкандардың қажетті конверсия тереңдігін

сақтай отырып, қажетсіз крекинг реакцияларының үлесін азайту үшін қолайлы

орташа мәндер

2-4 ч-1

, оңтайлы 3-3,5 ч-1 2-4 ч

-1 , оңтайлы 3-3,5 ч

-1

Қысым - оңтайлы орташа мәндері – қысым арттыру жанама реакциялар мөрі

молекулалар мен

кокс қалыптастыру жолын кесуге септігін тигізеді, бірақ қысым айтарлықтай

артуына инвестициялық және пайдалану шығындарын арттырады

3-4 МПа

3-4 МПа изомерлеу үшін қажетті жоғары құндылықтар (5 МПа немесе одан да көп)

дейін қысым арттыру есебінен қоспасын

тепе-болмауына изомерлеу ингибирование туғызады [алкан алкен + ↔ H2] олефин

концентрациясы

H2 / шикізаттың көлемдік қатынасы

- катализатордың белсенді бетіне көміртектіш өгінділерді бұғаттауға жол бермеу үшін сутегінің артық болуы қажет

400 нм3/м

3 төмен емес 600 нм

3/м

3 төмен емес

Каталитикалық кептіруге қарағанда дизель фракцияларының

изотоптық эвакуациясының артықшылығы – өнімнің жоғары өнімділігі және дизель отынынан жоғары цетан сандары [7].

ISОDEWAXING процесін алғаш рет 1993 жылы Chevron компаниясы әзірледі. MSDW (Mobil Selective Dewaxing) үдерісіне ұқсас технологиялық процесс 1997 жылы Мобилде жасалды. Біраз уақыттан кейін сол фирма дизель фракцияларының изотоптарымен - MIDW (Mobil Isomerization Dewaxing) процесін жасады.

ISОDEWAXING процестер платина бар катализаторларда жүзеге асырылады, сондықтан шикізатты азот пен күкірт қоспаларынан алдын ала талазау секциясы болуы керек. Негізі катализаторлар ұзақ тізбекті парафиндер изо парафинсіздендіру реакциясы қатысты жоғары селективті экспонаттау цеолит тобы 1-D, 10-R болып табылады.

Соның салдарынан цеолит гидрокрекинг катализаторы дизель кірістілігінің кезден перспективалы каталитикалық парафинсіздендіру, Isodewaxing әлдеқайда төмен - тиісінше 94% және 82-88%. Алайда ISODEWAXING катализаторлар, әдетте, платина бар. Al2O3 - ВНИИП [8] базалық металдар (Ni, Мо, W) және байланыстырғыш затты тотықтары, Pd, Ir, Ru (гидрлеуге фракциясы), цеолит (қышқылы компоненті) бар арзан катализаторлар ISODEWAXING жобаланған.

Төмен температуралық сипаттамалары жақсартылған дизель отынын алу үшін құрамына вольфрамат-аниондарымен түрлендірілген ZrO2, жоғары

140

кремнеземды цеолит, Pt, Pd – асыл металдар (GIZ-2 катализаторы) немесе Ni, Мо өтпелі металдар (GITS-1 катализаторы), байланыстырғыш (Al2O3), промоторлар кіретін екі түрлі катализаторлар зерттелген. Шикізат ретінде құрамында кұкірт мөлшері 10 ppm-нан кем гидротазаланған дизель фракциясы қолданылады. Гидроизомерлеу процесі қысымы P = 3 МПа, H2/шикізат қатынасы - 1000 м3/м3 жағдайында өткізілді. ГИЦ-1 катализаторын пайдаланған кезде шикізатты берудің айналымды жылдамдығы 1,5 сағ-1, Т= 350°С, ал ГИЦ-2 тиісінше 2сағ-1 және 270-290ºС. Тұрақты гидрогенизаттың шығымы 95 % мас. болды, соның ішінде дизель отыны 84,6% мас. (ГИЦ-1) және тиісінше 91-96 % мас. (ГИЦ-2) құрайды. Екі катализаторды қолданған кезде парафиндерді гидроизомерлеу нәтижесінде дизель отынның лайлану температурасы және сүзілудің шеткі температурасы 18-200С-қа төмендеді [9].

Атырау мұнай өңдеу заут жағдайында мұнайды терең өңдеу кешенінің құрылысы мен іске қосылуы К-5 экологиялық класс деңгейіндегі мотор отындарын алуға ие болады. Бензин мен дизельді гидротазалау біріккен қондырғының қазіргі жұмыс істеп тұрған дизель секциясы жоғары сапалы аз күкіртті және төмен температурада қататын дизель отының алу үшін жаңғыртуды талап етеді. Сол себептермен қондырғыға келетін шикізатты 3 нұсқа бойынша өңдеу жолдары қарастырылған. 1 нұсқа бойынша біріншелік өңдеу қондырғыда (ЭЛТҚ-АТ-2) ауыр мұнай өндіріледі, ал 2 нұсқа бойынша - жеңіл мұнаймен араластырады. 3 нұсқада дизель отын құрамындағы парафиндерді азайту мақсатымен гидроизомерлеу процесі қарастырылады.

3-кесте – Мұнайды айына 450 мың.тонна өңдеу кезіндегі дизель отынының теңбері

№ п

п Атауы

Жеңіл

мұнайсыз өңдеу

(1 нұсқа)

Жеңіл

мұнаймен өңдеу

(2 нұсқа)

Парафин-

дерді гидро-изомерлеу

(3 нұсқа)

Ескертулер

1 2 3 4 5 6

1 Мұнайды өңдеу 450 000 450 000 450 000

Мұнай өнімдердің өндірісі:

2 КГФ 117 500 131 000 131 000

1.КГФ өндірісі 1

нұсқа бойынша өнделетін

Маңғышлақ мұнайынан

96%/3300С көрсет-

кіштерімен және ТС-1 қосуы-мен

шамамен 23% құрайды;

2. КГФ өндірісі 2

141

нұсқа бой-ынша өнделетін жеңіл

мұнайы-нан

96%/3400С көрсеткіштері-мен

және ТС-1 қосуымен шамамен 26%

құрайды

3

БДГ БҚ ди-зель секция-сында

ши-кізатты өн-деу, соның

ішінде:

89 000 89 000 89 000

ДС БДГ БҚ

жүктелуі: КГФ – 2 370

тонн/тәул.; БКҚ ЖГ – 600

тонн/тәул. КГФ 71 100 71 100 71 100

БКҚ ЖГ 18 000 18 000 18 000

4

Гидротаза-ланған

дизель

отын компонентінің

өндірісі (ПТФ -250С)

71 200 71 200 82 770

1. ДС БДГ БҚ-нан 1

және 2 нүсқа бойынша

гидротазалан-ған

компоненттің шығымы 80%-дан

артық емес; 2. ДС БДГ БҚ-сынан

3 нүсқа бойынша

гидротазаланған ком-поненттің

шығымы 93%-дан кем емес.

Дизель отынның араласуы:

5 -250С-дағы ЭТДО дайындау

9 300 10 000 12 000

100%-ға гидротазаланған

компонент

қолданады.

6 -150С-дағы

ЭТДО дайындау 85 970 102 000 102 850

1. 1 нұсқа бойынша

гидрота-заланған мен тікелей айдал-

ған компоненттердің

қатына-сы 72% мен 28% құрайды;

2. 2 мен 3 нұсқа

бойынша гидротазаланған

мен тікелей айдалған

компоненттердің

қатынасы 60% пен

142

40% құрайды.

Барлық дизель отыны:

95 270 112 000 117 950

Артығы:

7 Байланыс-паған КГФ

22 330 19 100 12 720

Дизель отынның сақталына-тын

максималды көлемі 34800 тонна

құрйды.

1. Парафиндерді гидроизомерлеу кезінде БДГ БҚ жағдайындағы гидротаза-ланған компоненттің шығуы 12-13%-ға ұлғайады;

2. ЭЛТҚ-АҚ-2 қондырғысында жеңіл мұнайды өңдеуде ЭТДҚ (минус 15) және ЭТДҚ (минус 25) маркалы қысқы дизель отын шығымы 2 және 3 нұсқаларда 1 нұсқамен салыстырғанда тиісінше 15% және 19% артады;

3. Жеңіл мұнайды өңдеген кезде 2 және 3 нұсқалардағы ЭТДҚ (минус 15) маркалы қысқы дизель отынын дайындаған кездегі гидротазаланған және тікелей айдалған компоненттердің теңдігі тиісінше 60% / 40%-ға артады. 1 нұсқа бойынша, ЭТДҚ (минус 15) маркалы қысқы дизель отынын дайындаған кездегі гидротазаланған және тікелей айдалған компоненттердің теңдігі 72% / 28%-ға құрайтыны есептелді.

Каталитикалық изопарафинсіздендіру процесі дизель отындарының төменгі температуралық қасиеттерін түбегейлі жақсартуға мүмкіндік береді, мұнайдан алынған жеңіл фракцияларды таңдауды азайтады.

Төмен температурада қататын дизель отынын өндірудің термогидроката-литикалық процестерінің арасындағы бағасы төмен катализаторды қолданған кезде негізгі дайын өнімі максималды көп шығаратын технология экономика жағынан ең тиімді болып табылады. Осы себеппен экономикалық тиімділікті есептеу үшін құрамында қымбат платина металы жоқ катализаторды қолданып изопарафинсіздендіру процесімен дизель отынын алу нұсқасы қабылданды.

Әдебиеттер тізімі: 1 Байдаулетова Л.Р., Буканова А.С., Оразова Г.А. Технологические

способы получения нефтехимической продукции // Вестник АГУ им.Х.Досмухамедова. 2018г. №1(48). С.155-159

2 Баннов П.Г. Процессы переработки нефти. М.:ЦНИИТ Энефтехим, 2000. – С.224

3 Кинзуль А.П., Хандархаев С.В., Писаренко Н.О. и др. Совершенствование технологии производства низкозастывающих дизельных топлив // Мир нефтепро-дуктов. 2012. № 8. С. 7-11.

4 Афанасьев И.П., Лебедев Б.Л., Ишмурзин А.В. и др. Мониторинг процесса депарафинизации дизельного топлива и реактивации катализатора СГК-1 // Нефтепереработка и нефтехимия. 2014. № 4. С. 18-22.

143

5 Основные процессы нефтепереработки: справочник / под.ред. Р.А. Мейерса. СПб.: Профессия, 2011. С.944

6 Гидроизомеризация длинноцепочечных парафинов: механизм и катализаторы. Часть I. // Катализ в промышленности. 2015. № 1. С. 27-54.

7 Герасимов Д.Н., Фадеев В.В., Логинова А.Н.,Лысенко С.В. Гидроизомеризация длинноцепочечных парафинов: механизм и катализаторы. Часть II // Катализ в промышленности. 2015. № 2. С. 30-45.

8 Груданова А.И., Хавкин В.А., Гуляева Л.А. и др. Перспективные процессы производства дизельныхтоплив для холодного и арктического климата с улучшенными экологическими и эксплуатационными характеристиками // Мир нефтепродуктов. 2013. № 12. С. 3-7.

9 Груданова А.И., Гуляева Л.А., Красильникова Л.А., Чернышева. Катализатор для получения дизельныхтоплив с улучшенными низкотемпературными характеристиками // Катализ в промышленности. 2015. Т.15. №2. С. 46-52.

Аннотация В этой статье приводятся меры по улучшению процесса производства

низкозастывающего дизельного топлива в зимний период. Основными современными производственными процессами,

обеспечиваю-щих улучшение экологических и эксплуатационных характеристик дизельного топлива являются процессы - гидроочистка, гидроароматизация, депарафинизация и изодепарафинизация.

Процесс каталитической изодепарафинизации позволяет коренным образом улучшить низкотемпературные свойства дизельных топлив, не снижая отбора светлых фракций из нефти.

С экономической точки зрения среди термогидрокаталитических процессов технология производства низкозастывающего дизельного топлива с применением дешевого катализатора и максимального увеличения выхода готовой продукции является наиболее эффективной.

Применение новых катализаторов, обеспечивающих получение низкозасты-вающего ДТ с выходом не менее 92 % масс., является эффективным для существующих установок каталитической депарафинизации, где выход не превышает 88 % масс.

Ключевые слова: дизельное топливо, низкозастывающее дизельное топливо, процесс каталитической изодепарафинизации, дешевый катализатора.

Abstract This article provides measures to improve the process of production of

diesel fuel at low temperatures in winter. The major modern production processes are the processes that provide

improved environmental and performance characteristics of diesel fuel - hydrotreating, hydromatization, paraffinization and isoparaffinization.

144

The process of catalytic isoparaffinization improves the lower temperature properties of diesel fuels, reducing the choice of light oil fractions.

When using low catalysts between thermohydrogenic lithium production processes of low-temperature diesel fuel, the most high-end technology of producing the final finished product is the most economical.

The use of new catalysts providing low-solidification diesel fuel with a yield of not less than 92% by weight is effective for existing catalytic dewaxing units where the yield does not exceed 88% by weight.

Key words: diesel fuel, low-temperature diesel fuel, catalytic isoparaffin removal process, low catalyst.

ҒТАМР 34.31.27

У.Шайхмежденова., А.М.Утешкалиева

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: S.Sisenalieva@asu.edu.kz

АТЫРАУ ФЛОРАСЫНДАҒЫ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдатпа Атырау облысы флорасын зерттеуші ғалымдардың жұмыстарын негізге

ала отырып флораның қалыптасуы туралы айтылған. Атыраудың климаты мен топырақ жабындысының әртүрлілігіне байланысты өсімдіктер жабындысы да өзгереді. Осыған байланысты сортаң топырақты жерлерде галофиттер, шөлді құрғақ аймақтарда ксерофиттер, құмды топырақта псаммофиттер өсетіні жазылған. Кең тараған тұқымдастардың түрлерінің біршамасы мал азықтық, әсемдік, тағамдық, дәрілік өсімдіктер болып табылады. Сонымен қатар өте ертеден сақталған реликті түрлер де кездеседі.

Негізгі сөздер: өсімдіктер бірлестігі, мезофитті флора, ксерофитті флора, алабота тұқымдасы, сирек кездесетін реликті өсімдіктер.

Атырау облысының климаты қатаң, құрғақ болғандықтан ауа

құрамындағы шаң тозаң, өнеркәсіптер мен автокөліктерден шығатын зиянды қалдықтардың көбеюіне жағдай жасалады.

Топырақ түзілу жағдайларының әртүрлілігіне байланысты облыстың топырақ жабындысы біркелкі емес. Облыс аумағының солтүстік шығысында ашық қоңыр топырақ, өзендердің маңында шайылмалы, шалғынды ашық қоңыр топырақ, біраз жерде сұр, шалғынды сортаң, сортаң, құмды топырақ қабаттарына жіктеледі[5].

145

Осындай жер бедеріне байланысты өсімдіктер дүниесі де әртүрлі бірлестіктерді құрайды. Облыстың біраз бөлігі шөлді шөлейтті климаттық зонада орналасуына байланысты Солтүстік Каспий аймағының табиғатының ерекшелігі, құрғақшылық пен ауа температурасының ауытқулары, ылғалдылықтың тапшылығы, басқа аймақтың флорасынан айырмашылығы ерте кезден зерттеушілерді өзіне аударған.

Бұл аймақтың флорасын зерттеуде И.В.Ларин (1950), Б.А.Быков, (1955), В.В.Иванов, (1968,1972), Е.А.Агелеуов (1966,1985),

Т.Ж.Джармагамбетовтер (1986) біраз зерттеу жұмыстарын жасаған. Осы ғалымдардың зерттеулері бойынша Каспий маңы флорасында өсімдіктердің әртүрлі тіршілік формаларын кездестіруге болады.

Е.П.Коровиннің (1958) зерттеуі бойынша Орта Азия Солтүстіктен келген мезофитті Торғай флорасы мен оңтүстіктен ксерофитті Түркімен флорасы жақтан келген флористикалық ағынның ортасында қалған. Осы флоралардың қосылуы Солтүстік Каспий маңы аймағының флорасының пайда болуына әкелген. Солтүстік Каспий маңы өсімдіктерінің таралуына Б.А.Быков (1955) анықтама берген. Алдымен бұл аймақта космополитті өсімдіктер және біржылдық сораңдар пайда болған. Құмды – тұзды топырақты жерлерге ақмамық, кермек, жыңғыл өсе бастаған. Осылардан кейін мезофильді және ксерофильді өсімдіктер бірлестіктері жетілген.

1950-52 жылдары З.В. Кубанскаяның басшылығымен Гурьев облысына жүргізілген геоботаникалық экспедицияның қорытындысында шөлді аймақтың доминанты - алабота тұқымдасының өкілдерін формацияларға топтап, оларға зерттеу жүргізген. Бұл тұқымдастың өкілдері өте ертедегі өсімдіктерге жатады.

М.М. Ильиннің (1936) пікірі бойынша бұл өсімдіктер бор дәуірінен бері таралған, көбінесе теңіз маңында, теңіздің регрессия нәтижесінде пайда болған.

Е.П. Коровин (1958) алабота тұқымдасының өкілдерін Тұран ойпатының өсімдіктерінің қарқынды қалыптасуы кезінде өскен ксерофитті өсімдіктерге жатқызады. Төрттік дәуірде өсімдіктер бірлестігінің дамуы регрессивті бағыт алған. Бұл өсімдіктер ертедегі Жерорта теңізінің тартылуынан оның орнында пайда болған тұзды топыраққа таралған [6]. Сондықтан да осындай топыраққа бейімделген ертедегі монотипті туыстар қазірге дейін сақталған. Оларға алабота тұқымдасына жататын Londezia Fisht.etMey, Kirilowia Bge, Iljinia Eug.Kor, Ofaiston Rafin, Nanaphyton Less жатады[4].

1970-79жылдар аралығындығы жүрізілген зерттеу қорытындысы бойынша Атырау облысы флорасында 80нен астам тұқымдастың 371туысына жинакталатын 940-тан астам түр кездеседі. Бұл аймақ флорасының негізін негізгі түрлерге бай 10 тұқымдас жасайды. Оларға күрделігүлділер (Asteraceae Dumort), алабота (Chenopodiaceae Vent), астық (Poaceae Barnhar), бұршақ (Fabaceae Lindl), шаршыгүлділер (Brassicaceae Burnett), қалампыр (Cariophillaceae), таран (Polyganaceae Juss), сабынкөк

146

(Scrophulariaceae Lindl), ерінгүлділер (Lamiaceae Lindl. (Labiatae), айлауықгүлділер (Boraginaceae Juss) тұқымдастары жатады. Қалған тұқымдастарда аз ғана түрден кездеседі. Олардың көпшілігін гүлді өсімдіктер, шөптесін, жартылай бұталар мен бұталар құрайды. Жалаңаш тұқымдылардан бір ғана қос масақшалы қылша (Efhedra distachia L.) кездеседі. Жоғары сатыдағы споралы өсімдіктерден дала қырықбуыны (Eguisetum arvense I.) мен үштік кезенің сирек кездесетін реликті өсімдіктері төрт жапырақты гүлжапырақ (Marsilia guadrifolia I.) және қыржапырақ, жүзгіш шыбынсалы (Salbinia natans I.) ағыны аз суларда таралған[7].

Атырау флорасындағы өсімдіктердің көпшілігінде жапырақтары ұсақ, сыртында әртүрлі түктері болатын ксерофиттік және шырынды, етті жапырақты галофиттік белгілер кең тараған.

Сырттан қарағанда облыстың өсімдіктер дүниесі өте жұтаң болғанымен олардың ішінде 140-тан астамы бағалы өсімдіктер болып есептеледі. Техникалық құндылығы жоғары, тағамдық, дәрілік, әсемдік маңызы бар, каучукті, майлы, илікті, жемшөпті, улы және инсектидті өсімдіктер кездеседі. Олардың арасында отызға жуығы дәрілік өсімдіктер болып табылады. Олардың ішінде жалаң мия(Glycyrzhiza glabraL.), құс тараны (Poligonum arviculate L.), сарыбас жусан (Tanacetum vulgare L.), қара алқа (Solanum nigrumL.), құм шайшөбі (Helichrysum arenarium (L.), қырықбуынды қылша (Ephedra eguisetina Bge.) кең тараған[3].

Соңғы жылдары көптеген ауруларды синтетикалық дәрілерге қарағанда қосымша әсерлері болмайтын құрылымы жағынан адам ағзасының табиғи компоненттеріне өте ұқсас өсімдіктектес заттармен емделу жиірек қолданылуда. Жүрек қан тамырлары, асқазан, нерв жүйесі ауруларын емдеуде тек қана өсімдіктен алынған дәрілік заттар пайдаланылады.

Халық арасында кең қолданысқа ие дәрілік өсімдіктердің түрлерін нақтылау үшін біршама ғылыми әдебиеттерге шолу жасалды. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындар арасында адамға сауалнама жүргізілді. Оның қорытындысы бойынша тұрғындардың барлығына жуығының дәрілік өсімдіктердің түрлерінен хабарларының аздығы, пайдаланбайтындықтары анықталды. Білетіндері жалаң мия мен адыраспан өсімдігі ғана болғанымен оларды қандай мақсатта пайдалануға болатыны нақтыланбады. Тұрғындардың 3%-ы ғана дәріханадағы шөптектес түймедақты қолданатыны белгілі болды. Осыған байланысты жергілікті жерде өсетін дәрілік өсімдіктер туралы көбірек мәлімет жинауға тура келеді.

Физиотерапия немесе өсімдіктер арқылы емдеу өте ертедегі сонымен қатар ең жас ғылым болып саналады. Адамдардың өмірі өсімдіктер әлемімен тығыз байланысты. Адамдардың ағзасы тіршілік етіп дамып жетілу барысында оларсыз өмір сүру мүмкін болмайтын ақуыздарға, көмірсуларға, май және өсімдіктектес әртүрлі биологиялық белсенді заттарға бейімделеді. Осының нәтижесінде бір өсімдіктер тамақ ретінде болса, екіншілері дәрілік қызмет атқарады.

147

Дәрілік өсімдіктермен айналысу денсаулықты сақтауға, отбасының қаражатын үнемдеуге, табиғат байлығын қорғауға көмектеседі[8].

Дәрілік өсімдіктердің өздеріне тән ерекшеліктері олардың әртүрлілігіне және күрделі химиялық құрамына, адам ағзасына әсер ететін әртүрлі белсенді заттарға, өсіп турған жерлерінің топырағының құрамына тығыз байланысты болады [1].

Өсімдіктердің дәрілік қасиеттері құрамындағы эфир майлары, органикалық және бейорганикалық қышқылдарға, фитонцидтерге, фенолдар, полифенолдар тағы басқаларға байланысты болады.

Ғылым әлі де болса шөлді аймақтағы өсімдіктерде жүретін құбылыстарды толық, терең зерттеп болған жоқ. Мысалы жантақ шөлді аймақтың символы, оны тек түйе малы ғана пайдаланады. Бірақ соңғы жылдары Түркімен ғалымдары одан шөл қандыратын сусын дайындауға болатынын анықтаған.Бұл сусын тек қана ас қорыту мүшелерінің жұмысын арттыруға көмектесіп қана қоймай, қатты ыстық кезде дене қызуын төмендетеді, дененің сусыздануын қысқартады. Сонымен қатар, суға қарағанда шөлді екі еседей мөлшерге азайтады[2].

Олай болса, өлкеміздегі өсімдіктер дүниесінің ашылмаған сырлары өте көп, сол бағытта жұмыстануымыз керек.

Әдебиеттер тізімі: 1 Курамысова И.И и др.Лекарственные растения. Кайнар, 1989.С.13-18. 2 Ветлина В. Ускользающие жемчужины. Москва. Мысль,1981.С.85-95. 3 Джармагамбетов Т.Ж. 1987а.К вопросу формирования флоры

Прикаспийской низменности.//Ботанические материалы гербария института ботаники АН КазССР, выпуск.15. Алма-Ата,1987. С. 6-10.

4 Кубанская З.Б. Солянковые пустыни Казахстана. Наука, Алма-Ата, 1980. С.13-14.

5 Диаров М.Д.Экология и нефтегазовый комплекс. Том 2.Наука, Алматы, 2003.С.31-33.

6 Вухрер В.В.,1990. Формирование растительности новой суши в пустыне.-Алма-Ата. С.214.

7 Дельта реки Урал и прилегающие побережье Каспийского моря. Том 1.Под ред. д.т.н. Бурлибаева., д.б.н. Курочкиной Л.Я.идр.ПРООН,2007.С.102.

8 Тоқабасова А.Қ., Аталихова Г.Б., Забиева М.М. Жергілікті жердің дәрілік өсімдіктері жанға шипа, дертке дауа. // Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. №2.2018.141 б.

Аннотация Атырауская область представляет интерес для геоботаников по

изучению растительного покрова. Основу флоры области составляют травянистые растения. Ключевыми семействами флоры области являются маревые и сложноцветные, которые представлены в разнообразных жизненных формах. Встречается растения высокой технической ценности,

148

имеющие пищевые, лекарственные, декоративные свойства, такие как жировые, дубильные,кормовые, ядовитые, инсектицидные растения.

Ключевые слова: растительные сообщество, мезофитная флора, ксерофитная флора, семейство маревые, сложноцветные, редко встречаемые реликтовые растения.

Abstract Atyrau region represents special interest for geobotanicsby its flora. Basis

of the flora is herbaceous plants. Main kind of regional flora are specimens and family chenopodiaceae vent, asteraceae flowers, they are represented in various forms. There are plants with high tech, food, medicinal and ornamental properties: rubber, oil, tannins, fodder, poisons and insecticides.

Key words: plant community, the species is mesophilous flora, the xerophytic flora, family chenopodiaceae vent, asteraceae, epibiotic plants.

IRSTI 87.19 K. Zheniskyzy

Kh.Dosmukhamedov Atyrau State University Atyrau, Kazakhstan

E-mail: zheniskyzy.95@mail.ru

COMPARATIVE ANALYSIS FOR THE CONTENT OF HEAVY METALS

IN THE WATER OF PERETASKA RIVERS AND URAL Abstract This article provides an overview of the surface water volume, gives

practical recommendations for water saving, and presents the result of water analyzes sampling of Ural River and Peretaska channel.

Water is a valuable natural resource. Every day for each of us about 2.5-3 liters per day is required for drinking and cooking, but this 1 m3 per year is special potable water.

Key words: water, Ural river, Peretaska channel, indicators, WPI, results of an unscheduled water.

Introduction Antarctica, scientists think, contains approximately 75% of the world's

freshwater and 90% of the world's ice, and almost 10% of the continental glaciers are located in Antarctica and Greenland.

The scale of pollution of rivers and lakes in Kazakhstan is becoming critical. The waterways of our country are disturbed by their "polluted" fate. In the latest issue of the departmental bulletin they noted: of the 69 rivers of Kazakhstan, only 9 were recognized as clean. The remaining 60 are contaminated [1].

149

The ecological status of rivers and lakes is regularly monitored by the RGP "Kazgidromet" of the Department of Environmental Monitoring (Ministry of Environmental Protection). Specialists of this center are on duty at stations and posts near water bodies, take water samples and investigate it in laboratories. Laboratory assistants assess the level of pollution of surface and sea waters by the value of the water pollution index (WPI).

The water resources of Kazakhstan in the river basins have been studied in sufficient detail. However, the territory of Kazakhstan is located mainly in the lower parts of the rivers. Therefore, the amount of water coming from adjacent territories is gradually decreasing. Reliable determination of their values for the future is almost impossible; it is also very difficult to predict the volume of river flow, which should flow into the territory of the republic from adjacent territories [2].

The indicators of the sanitary and chemical analysis of the composition of wastewater allow one to assess the possibility of using certain methods and technologies for water purification. For treatment plants, the most important tasks of the sanitary and chemical analysis are to monitor the cleaning processes and evaluate the efficiency of each facility [3].

In the future, the Republic of Kazakhstan is not able to meet the water needs of economic sectors and preserve the natural complexes in river basins in a satisfactory condition. Therefore, the following necessary measures should be taken:

- Develop a long-term interstate agreement on the rational use and protection of water resources in transboundary river basins. First you need to develop a methodological basis for the division of water;

- Or develop measures to reduce specific water consumption rates in sectors of the economy, especially in the irrigated agriculture sector, by 2 or more times. In irrigated agriculture, it is advisable to consider the possibility of transferring water-intensive to low water intensive cultures; the widespread introduction of feed crop rotations. This is a cardinal measure, because in parallel it is possible to stop further deterioration of the ecological and reclamation condition of irrigation systems. Otherwise, in the long term, there is a danger of putting irrigation systems out of agricultural circulation in general, since the process of salt accumulation and a tendency to increase it is observed in irrigation systems. This is facilitated by the increasing in the salinity of irrigation water coming from the territory of neighboring states. The redevelopment of agricultural production areas: their transfer to the production of vegetables and melons, the development of horticulture and viticulture in order to provide the population of the Republic of Kazakhstan with these types of products; the priority of grain production is given to dry-growing agriculture; limited development of industrial crop production. It is necessary to harmonize the development of irrigated agriculture with the irrigation capacity of the watercourse. And, first of all, it is necessary to create conditions for the preservation and restoration of natural complexes in river basins.

150

- It is advisable to develop pond facilities and non-water-intensive or water-free industries. Such a task should be set for the next 5-10 years (for 2015-2020). Transboundary Rivers will occur at a rapid pace (will depend on the pace of development of industries in neighboring countries).

Main report In the course of recent events on the fish extinction on the Ural River from

December 2018 to 2019, studies were conducted on samples from the Ural River and the Peretaska channel.

In pursuance of the Protocol order of the Energy Vice-Minister of the Republic of Kazakhstan S. Nurlybay of 04.01.2019 RGP "Kazgidromet" from 08 to 21 January 2019 conducted daily unscheduled sampling of water at 13 sites in the river Zhayik and Yaik, Peretaska channels.

From 21.01. 2019 theRGP "Kazgidromet" switched to a weekly unscheduled sampling of water at the above 13 sites.

Laboratory analysis is performed on 41 indicators of water quality, including major ions, biogenic, organic matter and heavy metals.

The results of an unscheduledwater sampling of the Zhayik River for April 1, 2019 are shown in Table 1 [4].

шалыги Table 1 - бария The results of an unscheduled water sampling of the Zhayik River

for April 1, 2019 (13 водпост sites) [4]. № водыWater quality indicators name сумма

Unit of

measurement

режима MPC N

orm

Zhayik river point 1

km higher from Atyrau city

01.04.2019г.

окружающей

Actual

concentrations.

прозрачность

Multiplicity

Exceeding MPC

1 статистикалық Visual observations Unusual facts for

watercourse not detected

2 нефтепродуктов Water temperature 0

С

хозяйства

no

2.0

3 связывания Hydrogen indicator no

8.2

4 антропогенное Oxygen saturation % n

o

44

5 моря Electrical conductivity будет

мкСм/тяжелых см

395

6 перетаска Dissolved oxygen кадмий

mg/dm3

6.1

7 имеет Biological oxygen consumption 5

8 рыбы Suspended substances также

mg/dm3

частицами

no

420

151

9 перестали Chromaticity район degrees

no

39

1

0

рыбохозяйственного TTTttttttTransparence которых

cm

n

o

30

11

необходимые Smell конце score

no

0

12

количестве Carbon dioxide основном mg/dm

3

no

0

13

лекарство Chemical oxygen consumption амиргалиев mg/dm

3

no

18

сумма MAIN IONS

1

4

измерение Chlorides mg/dm

3

3

00

74 0.2

15

обеспечить Sulfate mg/dm3

100

77 0.8

1

6

дефицит Hydrocarbonate mg/dm

3

хром

no

109

1

7

торговать Calcium mg/dm

3

1

80

34 0.2

18

коагуляции Magnesium mg/dm3

40

28 0.7

1

9

мониторинга Rigidity mg/dm

3

серьезным

no

4.0

2

0

условияхSodium and potassium sums mg/dm

3

53

21

университет Ions sum mg/dm3

no 380

водоемеBIOGENIC AND INORGANIC SUBSTANCES

2

2

элементов Ammonium Nitrogen mg/dm

3

0

.39

0.08 0.2

2

3

примерно Nitrite nitrogen mg/dm

3

0

.02

0.00

09

0.05

24

содержание Nitrogen nitrate mg/dm3

9.1

3.7 0.4

2

5

пределов Nitrogen sum mg/dm

3

3.8

2

6

многие Phosphates mg/dm

3

пищи

no

0.00

2

27

кальция Common phosphorus mg/dm3

одним no

0.2

2

8

объектах Common iron mg/dm

3

0

.1

0.09 0.9

2

9

далека Silicon mg/dm

3

металлов

no

1.1

3 овощных Boron mg/dm 0 0.01 0.6

152

0 3 .017

0

3

1

анионами Synthetic surfactants mg/dm

3

0.03

паводка METALS

3

2 сумма Cuprum

mg/dm

3

0

.001

0 0

3

3 нехватки Zinc

mg/dm

3

0

.01

0.00

4

0.4

34 объект Chrome (3+)

mg/dm3

0.00

5

0.001

0.2

3

5 углерода Chrome (6+)

mg/dm

3

0

.02

0.00

2

0.1

36

наряженная Common chrome mg/dm3

0.003

3

7 центров Manganese

mg/dm

3

0

.01

0.00

2

0.2

3

8 жизни Nickel

mg/dm

3

0

.01

0.00

2

0.2

39

республики Hydrogen sulphide (H2S) mg/dm3

0

кигач ORGANIC SUBSTANCES

40

всех Oil products mg/dm3

0.05

0.03 0.5

4

1 прикладных Phenols

mg/dm

3

0

.001

0.00

06

0.6

№ металлBottom sediment quality indicators

name

воды Unit of

measurement

Zhayik river point 1 km

higher from Atyrau city»

01.04.2019г

электропроводность Actual concentrations.

1 сумма Cuprum связанных mg/kg 0.5

2 обнаружено Zinc глубины mg/kg 1.3

3 иващенко Nickel фенолы mg/kg 0.4

4 наряженная Common chrome системный mg/kg 0.04

5 центров Manganese дожди mg/kg 0.11

6 отбор Cadmium глубина mg/kg 0.24

7 нефтепродукты Plumbum вызов mg/kg 0.25

8 гвиана Oil products особенности mg/kg 0.03

№ водохранилищеWater quality indicators name

антпропогенном

Unit of measure

ment

бассейна MPC N

orm

дозировкаPeretaska channel, 4 km, lower

from Atyrau, 0.5 km lower the branch duct Peretaska

01.04.2019г

окружающей Actual concentrations.

прозрачность Multiplicity

Exceeding MPC

153

1 статистикалық Visual observations

токсикологияUnusual facts for watercourse

not detected

2 нефтепродуктов Water temperature 0С

мере

no 1.2

3 связывания Hydrogen indicator

перестали

no 8.0

4 антропогенное Oxygen saturation

% пребывания

no 40

5 моря Electrical conductivity стока мкСм/книгу см 421

6 перетаска Dissolved oxygen разработке мг/отличается дм3 5.7

7 имеет Biological oxygen

consumption 5

8 рыбы Suspended substances другие

mg/dm3

бутакское

no 379

9 перестали Chromaticity среду

degree

металлов

no 38

10

рыбохозяйственного TTTttttttTransparence сравнению см металлов no 28

1

1

необходимые Smell каспийского

score

свойства

no 0

1

2

количестве Carbon dioxide показатель

mg/dm3

приходишь

no 0

13

лекарство Chemical oxygen consumption следующий mg/dm3

топыракшашты no

19

физические MAIN IONS

14

двух Chlorides mg/dm3 300

80 0.3

1

5

обеспечить Sulfate mg/dm3 1

00

84 0.8

1

6

дефицит Hydrocarbonate mg/dm3 всемирная

no

183

17

торговать Calcium mg/dm3 180

39 0.2

1

8

коагуляции Magnesium mg/dm3 4

0

32 0.8

19

мониторинга Rigidity mg/dm3 реже no

4.6

20

условияхSodium and potassium sums mg/dm3 61

2

1

университет Ions sum mg/dm3 азот

no

483

фактическиеBIOGENIC AND INORGANIC SUBSTANCES

2

2

элементов Ammonium Nitrogen mg/dm3 0

.39

0.08 0.2

23

примерно Nitrite nitrogen mg/dm3 0.02

0.002 0.1

2 содержание Nitrogen nitrate mg/dm3 9 3.9 0.4

154

4 .1

25

пределов Nitrogen sum mg/dm3 4.0

2

6

многие Phosphates mg/dm3 водных

no

0.002

2

7

кальция Common phosphorus mg/dm3 сложным

no

0.3

28

объектах Common iron mg/dm3 0.1

0.076 0.8

2

9

далека Silicon mg/dm3 видам

нет

1.2

3

0

овощных Boron mg/dm3 0

.017

0.010 0.6

31

анионами Synthetic surfactants mg/dm3 0.03

песок METALS

32

сумма Cuprum mg/dm3 0.001

0 0

3

3

нехватки Zinc mg/dm3 0

.01

0.003 0.3

3

4

объект Chrome (3+) mg/dm3 0

.005

0.002 0.4

35

углерода Chrome (6+) mg/dm3 0.02

0.003 0.2

3

6

наряженная Common chrome mg/dm3 0.005

3

7

центров Manganese mg/dm3 0

.01

0.002 0.2

38

жизни Nickel mg/dm3 0.01

0.003 0.3

3

9

республики Hydrogen sulphide (H2S) mg/dm3 0

изменения ORGANIC SUBSTANCES

4

0

всех Oil products mg/dm3 0

.05

0.04 0.9

41

прикладных Phenols mg/dm3 0.001

0.0007 0.7

№ годуWater quality indicators name среднUnit of

measure

ment

речную MPC

Norm

ионы Peretaskachannelданным point ”7,6 km,lowerfromAtyrau,2 проводится kmначале higherэкземпляре fromданные

AtyrauTEC”

01.04.2019г

окружающей Actual concentrations.

прозрачность Multiplicity Exceeding MPC

1 статистикалық Visual observations

линейнаяUnusual facts for watercourse

not detected

2 нефтепродуктов Water temperature 0C

n

o 1.2

155

3 связывания Hydrogen indicator

n

o 8.2

4 антропогенное Oxygen saturation

% n

o 46

5 моря Electrical conductivity пьет мкСм/истемес см 401

6 перетаска Dissolved oxygen соотношении mg/dm3 6.5

7 имеет Biological oxygen

consumption 5

8 рыбы Suspended substances

элементов mg/dm3 n

o 445

9 перестали Chromaticity

вернее degree n

o 38

1

0

рыбохозяйственного TTTttttttTransparence растворенная см

n

o 27

1

1

необходимые Smell качество score

n

o 0

12

количестве Carbon dioxide mg/dm3 no

0

1

3

лекарство Chemical oxygen

consumption

mg/dm3 n

o 21

распространенных MAIN IONS

14

мыщцах Chlorides mg/dm3 3

00 85 0.3

1

5

обеспечить Sulfate mg/dm3 1

00 81 0.8

16

дефицит Hydrocarbonate mg/dm3 хрому no

140

17

торговать Calcium mg/dm3 180

38 0.2

1

8

коагуляции Magnesium mg/dm3 4

0 30 0.8

19

мониторинга Rigidity mg/dm3 кислородом no

4.4

2

0

условияхSodium and potassium sums mg/dm3 50

2

1

университет Ions sum mg/dm3 точки

no 429

водохранилищеBIOGENIC AND INORGANIC SUBSTANCES

2

2

элементов Ammonium Nitrogen mg/dm3 0

.39 0.10 0.2

23

примерно Nitrite nitrogen mg/dm3 0.02

0.001 0.1

2

4

содержание Nitrogen nitrate mg/dm3 9

.1 4.0 0.4

2

5

пределов Nitrogen sum mg/dm3 4.1

156

26

многие Phosphates mg/dm3 населения no

0.002

2

7

кальция Common phosphorus mg/dm3 себя

no 0.2

28

объектах Common iron mg/dm3 0.1

0.08 0.8

29

далека Silicon mg/dm3 анализ no

1.2

3

0

овощных Boron mg/dm3 0

.017 0.011 0.6

31

анионами Synthetic surfactants mg/dm3 0.04

температура METALS

32

сумма Cuprum mg/dm3 0

.001 0.001 1.0

3

3 нехватки Zinc

mg/dm3 0

.01 0.002 0.2

3

4 объект Chrome (3+)

mg/dm3 0

.005 0 0

35

углерода Chrome (6+) mg/dm3 0

.02 0.004 0.2

3

6 наряженная Common chrome

mg/dm3 0.004

3

7 центров Manganese

mg/dm3 0

.01 0.001 0.1

38

жизни Nickel mg/dm3 0

.01 0.001 0.1

3

9 республики Hydrogen sulphide (H2S)

mg/dm3 0

конц ORGANIC SUBSTANCES

4

0 всех Oil products

mg/dm3 0

.05 0.03 0.6

4

1 прикладных Phenols

mg/dm3 0

.001 0.0007 0.7

№ тамдыWater quality indicators name

крови Unit of

measurement

показателей MPC

Norm

сазана Peretaskachannel данным point ”8.5 km,lowerfromAtyrau,2 проводится kmначале higherэкземпляре fromданные

AtyrauTEC”

01.04.2019г

окружающей Actual

concentrations.

прозрачность Multiplicity

Exceeding MPC

1 статистикалық Visual observations

2 нефтепродуктов Water temperature

слоистыми 0С концентрация

no 12

3 связывания Hydrogen indicator

повышенное

no 8.2

4 антропогенное Oxygen saturation

% наименование

no 56

157

5 моря Electrical conductivity вывода мкСм/железо см 393

6 перетаска Dissolved oxygen атырау mg/dm3 6.0

7 имеет Biological oxygen

consumption 5

8 рыбы Suspended substances

определения mg/dm3 мышцах

no 386

9 перестали Chromaticity

очередь degree магистерском

no 39

1

0

рыбохозяйственного TTTttttttTransparence всемирной см

буксирование

no 26

11

необходимые Smell амиргалиев score

no

0

1

2

количестве Carbon dioxide собственным mg/dm3

n

o 0

1

3

лекарство Chemical oxygen

consumption предыдущий mg/dm3

n

o 19

только MAIN IONS

1

4 желудочного Chlorides

mg/dm3 3

00 89 0.3

15

обеспечить Sulfate mg/dm3 100

78 0.8

1

6

дефицит Hydrocarbonate mg/dm3 республике

no 134

1

7

торговать Calcium mg/dm3 1

80 40 0.2

18

коагуляции Magnesium mg/dm3 40

30 0.7

1

9

мониторинга Rigidity mg/dm3 nаci

no 4.4

2

0

условияхSodium and potassium sums mg/dm3 61

21

университет Ions sum mg/dm3 полностью нет

436

предыдущимBIOGENIC AND INORGANIC SUBSTANCES

2

2

элементов Ammonium Nitrogen mg/dm3 0

.39 0.09 0.2

2

3

примерно Nitrite nitrogen mg/dm3 0

.02 0.0009 0.05

24

содержание Nitrogen nitrate mg/dm3 9.1

4.3 0.5

2

5

пределов Nitrogen sum mg/dm3 4.4

2

6

многие Phosphates mg/dm3 континентальных

no 0.003

27

кальция Common phosphorus mg/dm3 приоритетных no

0.3

2 объектах Common iron mg/dm3 0 0.09 0.9

158

8 .1

29

далека Silicon mg/dm3 организменном no

1.3

3

0

овощных Boron mg/dm3 0

.017 0.015 0.9

3

1

анионами Synthetic surfactants mg/dm3 0.03

воде METALS

3

2 сумма Cuprum

mg/dm3 0

.001 0 0

33

нехватки Zinc mg/dm3 0

.01 0.003 0.3

3

4 объект Chrome (3+)

mg/dm3 0

.005 0 0

3

5 углерода Chrome (6+)

mg/dm3 0

.02 0.003 0.2

36

наряженная Common chrome mg/dm3

0.003

3

7 центров Manganese

mg/dm3 0

.01 0.002 0.2

3

8 жизни Nickel

mg/dm3 0

.01 0 0

39

республики Hydrogen sulphide (H2S) mg/dm3

0

акватории ORGANIC SUBSTANCES

40

всех Oil products mg/dm3 0

.05 0.04 0.8

4

1 прикладных Phenols

mg/dm3 0

.001 0.0009 0.9

№ рекеBottom sediment quality indicators name

более Unit of

measurement

важна Peretaskachannel данным point ”8.5

km,lowerfromAtyrau,2 проводится kmначале lowerэкземпляре fromданные

AtyrauTEC”

01.04.2019г

низовье Actual concentrations.

1 сумма Cuprum важное mg/kg 0.3

2 обнаружено Zinc буквальном mg/kg 1.2

3 иващенко Nickel число mg/kg 0.7

4 наряженная Common chrome ишим mg/kg 0.01

5 центров Manganese различных mg/kg 0.08

6 отбор Cadmium чистой mg/kg 0.2

7 нефтепродукты Plumbum болотах mg/kg 0.1

8 гвиана Oil products илек mg/kg 0.03

№ диметромWater quality indicators name пределах Unit of

measure

ment

превышение MPC

Norm

осуществляются проток железа Яик кислорода точка 11км исследованием ниже г.ртути

Атырау, распространенных выше с.калия Ракуша,0,5км значения ниже удерживают ответвления качество протока действия Яик

01.04.2019г

окружающей Actual прозрачность Multiplicity

159

concentrations. Exceeding MPC

1 статистикалық Visual observations

удобренияUnusual facts for watercourse not

detected

2 нефтепродуктов Water temperature

влиянием 0С n

o 2.0

3 связывания Hydrogen indicator

n

o 8.3

4 антропогенное Oxygen saturation

% n

o 51

5 моря Electrical conductivity природно мкСм/потребителям см 301

6 перетаска Dissolved oxygen показателя mg/dm3 7.1

7 имеет Biological oxygen

consumption 5

8 рыбы Suspended substances воды mg/dm3 no 315

9 перестали Chromaticity пропуске degree no 38

1

0

рыбохозяйственного TTTttttttTransparence окружающей см

no 27

11

необходимые Smell рабочих score

no 0

1

2

количестве Carbon dioxide mg/dm3 no 0

1

3

лекарство Chemical oxygen

consumption

mg/dm3 no 20

загрязнений MAIN IONS

1

4 антропогенное Chlorides

mg/dm3 300 90 0.3

15

обеспечить Sulfate mg/dm3 100 75 0.8

1

6

дефицит Hydrocarbonate mg/dm3 квадратах no 79

1

7

торговать Calcium mg/dm3 180 30 0.2

18

коагуляции Magnesium mg/dm3 40 31 0.8

1

9

мониторинга Rigidity mg/dm3 горизонта no 4.1

2

0

условияхSodium and potassium sums mg/dm3 49

21

университет Ions sum mg/dm3 было no 358

водохозяйственныйBIOGENIC AND INORGANIC SUBSTANCES

22

элементов Ammonium Nitrogen mg/dm3 0.39 0.08 0.2

2

3

примерно Nitrite nitrogen mg/dm3 0.02 0.003 0.2

24

содержание Nitrogen nitrate mg/dm3 9.1 4.1 0.5

160

25

пределов Nitrogen sum mg/dm3 4.2

2

6

многие Phosphates mg/dm3 исследований no 0.002

27

кальция Common phosphorus mg/dm3 следствие no 0.2

28

объектах Common iron mg/dm3 0.1 0.08 0.8

2

9

далека Silicon mg/dm3 районе no 1.0

30

овощных Boron mg/dm3 0.017

0.011 0.6

31

анионами Synthetic surfactants mg/dm3 0.05

конвенции METALS

3

2 сумма Cuprum

mg/dm3 0.00

1 0.001 1.0

3

3 нехватки Zinc

mg/dm3 0.01 0.003 0.3

34

объект Chrome (3+) mg/dm3 0.00

5 0.001 0.2

3

5 углерода Chrome (6+)

mg/dm3 0.02 0.002 0.1

3

6 наряженная Common chrome

mg/dm3 0.003

37

центров Manganese mg/dm3

0.01 0.0025 0.3

3

8 жизни Nickel

mg/dm3 0.01 0.001 0.1

3

9 республики Hydrogen sulphide (H2S)

mg/dm3 0

научная ORGANIC SUBSTANCES

4

0 всех Oil products

mg/dm3 0.05 0.03 0.6

41

прикладных Phenols mg/dm3 0.00

1 0.0006 0.6

Conclusion пайдалануSome practical and theoretical questions of the toxicity of heavy metals are

considered. A comparative analysis of the content of heavy metals in the Ural River and the Peretaska channel are given.

чуThe main waterway of Atyrau city is the flat Ural river, which belongs to the highest category of fisheries water bodies. In addition, periodically drying up left-bank tributaries of the Urals - Peretaska, Bukharka rivers and right bank tributaries - the Baksai and Chernoyarka. The Ural River within the Atyrau region is characterized by its quality as “clean” (class 2, WPI = 0.6-0.7). аминокислотамиExcess of MPC

161

is noted on phenol (to 2 MPC) and on nitrogen nitrate (to 3.8 MPC). The dirtiest water in Ural River is observed at the confluence of Ilek River. Excess of MPC is noted on boron (20.3 MPC), six valent chromium (15.2 MPC), phenols (4 MPC), and nitrates (2.3 MPC). Then the river self-cleans and at the site of Uralsk city its characteristics vary from “clean” to “polluted”. In hydrogeological terms, the territory is confined to the south-eastern part of the West Caspian artesian basin of the second order. угодийThe main load of anthropogenic impact, as a rule, is borne by aquifers, which are the first to be located on the surface. On the ANPZ LLP territory, such are the continental aquifers - modern and Upper Quaternary alluvial and alluvial-delta, aquifer thickness is 3-9 m, sediments are represented by fine-grained sands and sandy loams, sandy clays. The depth of groundwater from 0.5 to 6.0m.; Caspian Sea, Urals river and the Peretaska channel pollutions from LLP "ANPZ" through groundwater is excluded due to a small hydraulic slope, a very small slope of the terrain of small amount of precipitation, poor aquifer water cut and a relatively low filtration rate. The main potential sources of groundwater pollution currently include the evaporation pond on the left-bank part of Atyrau. The wastewater evaporator pond has existed for more than 60 years and receives wastewater not only from ANPZ LLP, but also discharges of industrial and public utilities from the entire left-bank part of Atyrau therefore, is among the most significant potential sources of influence on groundwater at present time.

According to the results of monitoring observations in 2014-2019. for the state of the first aquifer from the surface, in the area of the observation wells, it was shown that the chemical content in groundwater does not exceed the background. The content of petroleum products, phenols, heavy metals in groundwater samples according to monitoring studies do not exceed the MPC. Groundwater quality has been stable over the past 5 years.

Literature list 1Chemically hazardous water. https://online.zakon.kz/ Document/? Doc

id=31200551. 2Experts predict a 30% decrease in water resources of Kazakhstan's rivers

by 2020.https://www.zakon.kz/4514638-snizhenie-vodnykh-resursov-rek.html 3 Abdinov R., Murzagaliyev S. Analysis of technologies for cleaning

domestic and industrial effluents at the karabatan area. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы №4 (47) желтоқсан. – 154-159 б.

4 Daily hydrological Bulletin. https://kazhydromet.kz/ upload/ pagefiles/ malika/ справки/результаты %20анализа%20за%2020.05.pdf.

Аңдатпа Бұл мақалада жер үсті суларының шолу жасалынған, суды үнемдеу

бойынша тәжірибелік ұсынымдар беріліп, Орал өзенінің және Перетаска каналының суларын сараптау нәтижелерін ұсынылады.

162

Негізгі сөздер: су, өзен, канал, талдау, сараптау, Жайық, Перетаска, су ластанудың индексі.

Аннотация В данной статье сделан обзор объема поверхностных вод, даны

практические рекомендации по водосбережению, приведены результаты анализов отбора проб воды реки Урал и протока Перетаска.

Ключевые слова: вода, река Урал, канал Перетаска, индекс загрязнения воды, рекомендации по очистке вод.

ҒТАМР 31.01.05

Г.К.Шамбилова – химия ғылымдарының докторы, профессор., Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Т.Т.Бақтығалиева – магистрант, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail:shambilova_gulba@mail.ru, t_b_t@inbox.ru

КӨМІРТЕКТІ НАНОМАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ НЕГІЗІНДЕГІ КОМПОЗИТТЕР

Аңдатпа Мақалада көміртекті наноматериалдар мен олардың композиттері

туралы толық сипаттама және олардың жіктелуі, нанокөміртекті түзілімдердің физикалық қасиеттерін сипаттайтын әдеби деректер, олардың негізінде композиттерді басым пайдалану себептері жинақталған. Қышқыл және негізгі оксидті беттік түзілімдердің табиғаты, олардың технологиялық процестерде ұқсас композиттерді пайдалану мүмкіндігіне оң және теріс әсері, құрылысты басқару жолдары және беттік құрылымдардың шоғырлануы қарастырылды.

Негізгі сөздер: көміртекті нанотрубкалар, талшықтар, беттік оксидтер;, табиғат, әсері, қасиеттері, композиттерді қолдану.

Наноматериалдар нанотехнологияның ғылыми іргетасы болып

есептелінеді. Болашақта бізді наноматериалдар ауқымында революция күтіп тұрғаны анық. Наноматериалдар негізіндегі материалдар, өнімдер мен құралдар, наноробот тектестер дүниелер алынып, олардың біздің өмірімізді алға жылжытары қақ. Мұнымен бәрі келіседі, бірақ-та осының боларын ешкім де кесіп айта алмайды. Наноматериалдар қазіргі таңда бүкіл әлем бойынша зертханалардағы көптеген өңдеулер мен зерттеулерде негізгі пән болып табылады. Олар едәуір ұсақ компонентті өнімдердің өнімділігін арттыруға талпынуда. Әлбетте, мұның бәрі максималды түрде төмен бағада

163

болуы тиіс. Сондықтан да наноматериалдар эволюциясын заманауи әлемдегі көптеген салаларға біртіндеп ықпал ететін процесс ретінде қарастырғанымыз жөн [1].

Наноқұрылымды және нанокомпозитті материалдар туралы ғылым, өзінің айқын жастығына қарамастан, өте жылдам қарқынмен дамып келеді.

Шынында да, бүгінгі күні наноматериалдар туралы ғылым бөлімі оны наноматериалдау деп атаймыз, қарқынды, бірақ өз уақытында созылып кеткен алхимияның гүлдену кезеңіне ұқсас жағдайды бастан кешіруде. Аталған алхимиялық кезеңде теориялық түсінік болмаған кезде философиялық тасты белсенді іздеу, түрлі заттарды алтынға айналдыру жолдарын іздеумен өтті. Химиядағы бұл кезең үлкен нақты материалдың қарқынды жинақталуымен қатар жүруімен құнды. Сондай-ақ, бүгін де бұл жағдай наноматериалдау жағдайында да орын алады.

Наноматериалдауға қатысты тұжырымдама алғаш рет Н. Глейтер тұжырымдады, алғашында Роскилдтегі ғылыми конференцияда ғалым "Поликристаллдардың деформациясы" баяндамасында "нанокристаллдық материалдар" терминін енгізді. Бұдан әрі бұл ұсыныстарды дамытты. Глейтер соавторлармен бірге "наноқұрылымды", "нанофазды" және "нанокомпозитті" терминдерін және олар туралы материалдар ұсынды [2].

Наноматериалдар – жеке бөлшектері, қабаттары немесе кеуектері болмағанда бір өлшемде 100 нм-нен аспайтын жеке немесе композитті заттар.

Наноматериалдарға деген қызығушылықтың бірнеше себебін атап көрсетуге болады:

1. наноқұрылымдалған материалдардың атомдық құрылымы кристалдар мен шынылардың құрылымынан ерекше;

2. наноматериалдардың электрондық, магниттік, оптикалық, механикалық және химиялық қасиеттері химиялық құрамы сол тәрізді кристалдар мен шынылардың қасиеттерінен қатты ерекшеленуімүмкін;

3. әдетте араласпайтын заттардың "құймалары" мен "қоспалары", соныменқатар, нанокомпозиттер наноматериалдар түрінде болуы мүмкін;

4. наноматериалдар заттарға жаңа қасиеттер беретін, сол себепті құрылғылар мен приборлар құрастыруға мүмкіндік беретін өлшемдік эффекттертанытады;

5. өлшемдік эффекттерге нанобөлшектер қалпының эффектіс қосылады;

6. наноматериал алу кезіндегі қосымша құнның шамасы орасанзор. Наноматериалдар – нанонысандардың бір бөлігі ғана. Тиімді өлшемі ~10 нм шағын бөлшектер ансамбльдері ұсынған

материалдарды зерттеуге авторлар қызығушылық танытады, олардың бірқатары жаңа перспективалы қасиеттерінің көрінуінен туындаған. Атап айтқанда, жер бетіндегі жай-күйлердің ерекшеліктері, мұндай наносистемаларда беттік атомдардың үлесі, қасиеттері бойынша сол табиғаттағы атом бөлшектерінен ерекшеленуге қабілетті.

164

Наноматериалдардың беріктігі мен қаттылығын принципті арттыру мүмкіндігі туралы іргелі сұрақ қойып, ультрадисперсті ұнтақтар негізінде алынатын, авторлар ультрадисперсті никель (диаметрі 60 нм бар сфероидтар) 0,1-ден 5,0 ГПа-ға дейінгі қысым және 300-900 °C температура кезінде 15 мкм бөлшектерінің тиімді мөлшері бар ПНК-ОП-4 маркалы никель негізінде престеумен алынған жүйелерді зерттеді. Зерттеушілер жоғары қысымның салыстырмалы төмен температурадағы (300-900 °C) қысқа мерзімді әсері микроқұрылымды никель қаттылығының он есе ұлғаюын туындататынын атап өтті. 1980-ші жылдардың ортасында наноматериалдар мен нанокомпозиттерді зерттеу идеялары көптеген ғылыми ұжымдардың жұмыс жоспарларына берік кірді.

Бұдан әрі нанокомпозиттерді негізінен көміртегі материалдарға қатысты қарауын жалғастырамыз. Осы табиғат өнімдері қазіргі уақытта үлкен көлемде жасалып, пайдаланылады және таяу болашақта олардың өндірісі әлемдегі ондаған мың тоннаға жетуі мүмкін. Осы себептерге байланысты көміртегі нанооообъектілерді зерттеу басқа нанодисперсті жүйелермен салыстырғанда кеңінен жүргізіледі [3].

Нанокомпозиттер өздерінің физикалық қасиеттерінің жақсаруына байланысты интенсивті зерттеулердің нысаны болып табылады. Нанокомпозиттер дегенімізкемінде екі фазадан тұратын, фазалары бір – бірінің үстіне орналасып, бір фазасы матрица деп аталатын, үшөлшемді тор түзетін материалдар.

Көміртекті (немесе графитті) талшықтан және көміртекті (немесе графитті) матрицалардан тұратын материалдар көміртек-көміртекті композициялық материалдар деп аталады. Оның негізінде реттелмеген көміртектен графитке дейін өзгеретін бір химиялық элемент жатыр.

Композициялық материал микромасштабта біртекті емес, ал макромасштабта біртекті болады, олардың арасында бөлік шекарасы болады және компанент қасиеттері әртүрлі. Композициялық материалдардың қасиеттері әрекеттесу сатысына, деформация механизміне және компанент қасиеттеріне байланысты. Негізінен композиттер геометриялық белгісіне қарай әртүрлі болып келеді. Матрицасы барлық көлемі бойынша үздіксіздікке ие компанент болып табылады. Композиттің көлемі бойынша бөлінген компаненті күшейткіш немесе армирлеуші болып табылады.

Композициялық материалдарды пайдалануы бойынша, құрылымы және олардың компаненттерінің түрлеріне байланысты жіктеуге болады. Армирлеуші толтырғыштар композиттерді екі түрге жіктеледі - талшықты және дисперсті-толтырылған.

Талшықты композиттер екі класқа жіктеледі: үздіксіз талшықтармен армирленген және дискретті талшықтармен армирленген, олар қасиеттері бойынша және алу технологиясы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді.

Үздіксіз толтырылған композициялық материалдар, толтырғыштың текстилді формасының түрімен ерекшеленеді, мысалы: ленталар, маталар, төсеніштер, жіптер. Толтырғыштардың химиялық табиғаты композициялық

165

материалдарды шыныпластиктер, органопластиктер, боропластиктер және т.б. бөліктерге бөліп анықтайды. Көміртекті талшықтармен армирленген пластиктер үш анықтамаға ие: көміртектіпласттер, көмірпластиктер және карбопласттар.

Көбінесе толтырылған деп атайтын дисперсті толтырылған композициялық материалдар үйілген және газбен толтырылған деп жіктеледі. Көп жағдайда үздіксіз талшықтармен армирленген композициялық материалдар анизотропты болады. Сонымен бірге армирленген толтырғыш белгілі бір қатаң бағытпен матрица көлемінде болады. Мысалы егер барлық талшық армирлеу өсіне параллель орналасса - бұл бір бағытты композиттер деп аталады. Көміртек-көміртекті композициялық материал секілді армирлеуші компаненттер үш, төрт және одан да көп бағытта орналасатын жағдайлар кездеседі. Оларды кеңістікті армирленген құрылысты деп атайды. Бағытталған бағыттың жиынын санмен және D әрпімен (dimension - өлшемділік) белгілейді. Мысалы, үш бағытқа бағытталғанды 3D деп белгілейді. Сондай-ақ қисық сызықты және сызықты бағытталғандар (айналу денесі) кездеседі. Басында бұл материалдар графитті немесе көміртекті төмен модульді матамен құрылады және термореактивті шайыр матрицасымен (мысалы, фенолформальдегидті) кокстың үлкен көлемді шығынымен құрылады.

Көміртек-көміртекті композициялық материалдар қасиеті оларды жасау кезінде қолданылатын технологиялық амалдарға байланысты. Бағыты бойынша толтырғыштарды армирлеу сатысының өзгеруі беріктілікті, жылуфизикалық және композиттің басқа қасиеттерінбасқаруға мүмкіндік береді, яғни қажетті анизотропты қасиетті материал құру [4].

Композиттік материалдар мен нанокомпозиттерді жасаудың себептері қандай? Мұндай себептер көп болуы мүмкін. Нано - және микрокомпозитпен байланысты кейбір себептерін қарастырайық. Наноматериалдар, солардан ішінде бір және көп қабатты нанотүтікшелерді қараудан бастаймыз, олар салыстырмалы түрде жақсы зерттелген және өте жоғары механикалық және физикалық параметрлермен сипатталады, атап айтқанда:

• ұзындығы ~0,134 нм болатын C-C sp2 – байланыстарының ерекше жоғары беріктігі;

• графендық жазықтықта атомдар қаптамасының рекордтық үлкен тығыздығы;

• құрылым ақауларының салыстырмалы аз тығыздығы; • осы қасиеттердің анизотропиясы бар графит пен алмаздан магниттік

сипаттамалардың айырмашылығы. Көміртекті нанотүтікшелер Юнгтың өте жоғары модулімен

сипатталады. Оның шамасы әртүрлі мәліметтер бойынша 410 және 4150 ГПа аралығында ауытқиды, орташа мәні 1800 ГПа. Бұл басқа да бірқатар объектілерге тән. Атап айтқанда, Юнга модулі диаметрі 22 нм бар sic наностержндері үшін эксперименталды бағаланған. Бұл материал үшін ол 610-660 ГПа. Үлкен жылжу кернеулерінде sic кристалды наноұстағыштар

166

сынады. Көміртекті нанотүтікшелердің беріктігі бағаланды. Осы түзілімдер жойылатын иілу кернеулері зерттелді. Тиісті шамалар 100-150 ГПа құрады. Көрсетілген бағалауларға сәйкес, көміртекті нанотүтіктердің сығуға қаттылығы, кем дегенде, сол құрылымның басқа жүйелеріне қарағанда 100 есе артық болады.

Осы қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты көміртекті нанотүтікшелер және көпқабатты көміртекті нанотүтікшелер қазіргі заманғы технологиялық процестерде пайдаланыла алмайды. Олар негізбен араласуы немесе нығыздалуы немесе қандай да бір өзге жолмен матрицаға енгізілуі тиіс. Бұл матрица әртүрлі болуы мүмкін – мысалы, наноконтейнерлер, нанореакторлар, пластикпен, шайырмен немесе көміртекпен түзіледі. Егер матрица-наноөлшемді диаметрі мен көлемі бар наноөлшемдік болса, оған белгілі бір өнімдерді енгізуге болады. Мысалы, ол диоксиндерді сорбиттау арқылы, өнеркәсіптік шығарындылар SO2, сутегінің қызмет контейнері қызметін атқаруы мүмкін (батареямен). Көміртекті нанотүтікшелер үшін Юнга-ның рекордты модулі мың ГПа-ны құрайды.

Наноқұрылымды материалдарды, атап айтқанда көміртекті нанотүтікшелер, әр түрлі тәсілдермен енгізуге болады. Мысалы, трансмиссиялық электрондық микроскоптың торларына, арнайы ұстағышқа бекіте отырып, жағу керек. Олар эпоксидті шайырға енгізілуі мүмкін, содан кейін микротомада жұқа кесектерге кесіледі. Оларды болат мембранада (қалыңдығы ~ 300 нм лентада) орналасқан көміртекті нанотүтікшелерге Fe катодты бөлумен желімдеуге болады. Кейбір жағдайларда 2-ден 10-ға дейін мас.% көпқабатты көміртекті нанотүтікшелер микрографитпен араластырылады және бөлме температурасында 6000 кг/см2 және одан да көп қысыммен пісірмей сығымдалады [5].

Юнг-ның өте жоғары модулінің және басқа да бірқатар себептерге байланысты, негізінен таза нанокөміртекті материалдарды емес, олардың нанокомпозит деп аталатын композиттерін пайдалану жолдарын зерттеуге бағытталған кейбір өтпелі кезең байқалады.

Мұндай жүйелердің жіктелуі өте әртүрлі болуы мүмкін. Ең алдымен, композициялық жүйелер немесе композиттер екі немесе одан да көп фазалардан тұратын, олардың арасындағы бөлімнің айқын шекарасы бар материалдар ретінде анықтауға болады. Нанокомпозиттер гетерофазды жүйелер болып табылады, ішкі кернеулердің берілуі мен таратылуын қамтамасыз ететін матрица, оның ішінде материалдың физикалық сипаттамаларын анықтайтын толтырғышта да. Әрине, соңғы толтырғыш табиғатына байланысты. Бұл ретте, негіз ретінде (матрицаға) үлкен нанокомпозит компоненті алынады. Нанокомпозиттердегі толтырғыш бір жағдайда жүктеменің едәуір үлесін қабылдай отырып, арматуралаушы рөлді орындайды, басқаларында-материалдың функционалдық сипаттамаларын анықтайды. Байланыс табиғаты, егер механикалық қоспаларды ескермесе, матрица мен толтырғыштың арасында әртүрлі болуы мүмкін: әлсіз Ван-дер-

167

Ваальс өзара әрекетінен әртүрлі табиғаттың берік химиялық байланысына дейін. Бұл толтырғышты енгізудің түрлі тәсілдерін анықтайды.

Белгілі болғандай, композиттерді түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады. Олардың бірі – матрицаның табиғаты, ол бойынша мұндай материалдарды бөледі:

• металлды, (Al, Cu, Mg қорытпалары негізіндегі матрица атап айтқанда, көміртекті наноматериалдарымен армирленген(нанотүтікшелер, нановолокна);

• көміртекті, көміртегі негізіндегі матрицалар да көміртекті наноматериалдармен армирленген, мүмкіндігінше, интерколлирленген металдармен (Ni, Cu);

• көміртекті немесе карбидкремнийлі нан талшықтарымен толтырылған түрлі керамикалардың негізінде негізі бар керамикалық;

• аралас, бірнеше матрицамен немесе толтырғыштармен толтырылған. Әрине, бұл жалғыз жіктеу емес. Композиттің басқа компоненттерімен көміртекті нанотүтікшелер жағу

немесе араластыру әрбір нұсқасы жеке міндеттерімен анықталады. Табиғатында көміртекті нанотүтікшелер матрицамен (төсенішпен) оның

қисық радиусына қарамастан байлансуында мәселе туындайды. Бір жағдайда, яғни престеу тек механикалық алынған қоспалар орын алады. Олар Юнг өте жоғары модулінің есебінен тек көміртекті нанотүтікшелер және көпқабатты көміртекті нанотүтікшелер ғана нығыздалмайды және олардың негізінде нығыздалған өнімдерді алуға болмайды. Бұл жағдайда көміртекті нанотүтікшелер және басқа да композит компоненттерінің өзара әрекеттесуін елемеуге болады.

Басқа жағдайларда осындай өзара іс-қимыл Ван-дер-Ваальстың молекулааралық байланыстары түрінде болады деген болжам бар. Бұл "орыс матрешка" типінің құрылымын құрайтын көп қабатты көміртекті нанотүтікшелер жағдайында орын алуы мүмкін. Сонымен бірге мұндай тәсіл күшті құбыраралық өзара іс-қимыл табиғатын түсінуге мүмкіндік бермейді, бұл көп қабатты құрылымдағы ақаулардың болуымен түсіндіріледі. Көміртекті нанотүтікшелер толтыратын өнімдердің, олардың беттерімен байланыс табиғатын білу инкапсулдау технологияларын әзірлеу және принциптерін түсіну үшін өте маңызды. Мысалы, әлсіз сулау осындай наноемкостарды (наноконтейнерлерді, нанореакторларды) толтыруды қиындатады. Сулау энергиясы, дәлірек айтқанда, беттік энергияның шекті шамалары 100– 200 мн/м (мн – миллинанометр) аралығында тұрғанын атап өту керек. Сонымен қатар, Al оның беткі энергиясымен 840 мн/м көміртекті нанотүтікшелер жұмсайды.

Көміртекті нанотүтікшелер беттік құрылымы маңызды мәнге ие. Көптеген мәліметтер бойынша, олардың бетінде үнемі функционалдық топтар бар. Әдетте, мұндай түзілімдердің құрылымы органикалық химиялық қосылыстардың түрлі кластарының функционалдық топтарына жақын деп

168

көрсетіледі, бұл бір жағдайда өзінің оң, ал кейбіреулерінде – теріс үлес қосады. Функциялық топтар екіге жіктеледі:

1) қышқыл; 2) негізгі. Біріншісі карбонильді, карбоксильді және фенолды. Бірқатар

жағдайларда pKa шамасы бойынша топішілік жіктеудің орындылығы көрсетіледі:

- pKa 2,0 – ден 5,0-ге дейін-карбоксильді топтар; - pKa 5,0-10,0 аралығында- карбонильді; - pKa> 10 – фенолды [6]. Қорыта айтқанда, көміртекті наноматериалдардың қасиеттері және

оларды технологиялық процестерде пайдалану мүмкіндігі көп жағдайда олардың үстіңгі қабаттарының құрылымымен анықталады. Осыған байланысты зерттеушілердің алдында бүгінгі күні өте күрделі міндет тұр – табиғатты басқару әдістерін әзірлеу және ұқсас үстіңгі оксидті түзілімдердің шоғырлануы.

Әдебиеттер тізімі: 1 Шамбилова Г.К., Бақтығалиева Т.Т. Нанотехнологияның негізгі

болашағы – көміртекті наноматериалдар синтезі // Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – Атырау: АтМУ баспаханасы, 2019. – 129-135 бб.

2 Мансуров З.А. Этапы и перспективы развития нанотехнологий и нанонауки // VII Международный симпозиум «Физика и химия углеродных материалов. Наноинженерия». – Алматы: Қазақ университеті, 2012. – С. 41-56.

3 Суздалев И.П. Нанотехнология. Физико-химия нанокластеров, наноструктур и наноматериалов. – М.: Книжный дом «Либроком», 2009. –С.292

4 Нанотехнология негіздері: оқулық / З.А. Мансұров, Б.Қ. Діністанова, А.Р. Kepiмқұлова, М. Нәжіпқызы; Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. – Алматы: ҚP ЖОО қауымдастығы, 2014- 248 б.

5 Кадемартири Л. Нанохимия концепциялары: оқулық / Людовико Кадемартири, Джеффри Озин; ауд.: З.А. Мансуров, М. Нәжіпқызы және т. б.; Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. – Алматы: Дәуір. 2013. – 365 б.

6 Фахльман, Бредли Д. Химия новых материалов и нанотехнологии: учебное пособие: пер. с англ. / Б. Фахльман. — Долгопрудный: Интеллект, 2011. – С.464

Аннотация В статье подробно описаны углеродные наноматериалы и их

компоненты и их классификация. Обобщены литературные данные, характеризующие физические свойства наноуглеродных образований,

169

причины преимущественного использования композитов на их основе. Рассмотрена природа кислотных и основных оксидных поверхностных образований, их позитивное и негативное влияние на возможность использования подобных композитов в технологических процессах, пути управления строением и концентрацией поверхностных структур.

Ключевые слова: углеродные нанотрубки, волокна, поверхностные оксиды, природа, влияние, свойства, применение композитов.

Abstract Literature data characterizing physical properties of nano carbon materials

and reasons of preferential application of composites on their base are generalized. Nature of acidic and basic oxide surface species, their positive and negative influence on possibility of application of such composites in the technological processes, directions of manages structure and concentration of surface particles is considered.

Key words: carbon nanotubes; fibers; surface oxides; nature;influence; properties; application of composites.

ҒТАМР 61.51.21

А.Б.Турсынбай., Ф.Б.Кайрлиева., Л.Б.Сакипова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Атырау қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: a.tursinbay@gmail.com, kairlieva.fazi@mail.ru, lidaibayr@mail.ru

ПРОПАНДЫ МЕТАНМЕН, ЭТАНМЕН НЕМЕСЕ ИЗОБУТАНМЕН АРАЛАСТЫРУ ЖОЛЫМЕН ДЕГИДРЛЕУ

Аңдатпа Осы мақалада олефинді көмірсутектердің шығуын арттыруға

бағытталған дегидрлеу әдісі келтіріледі. Олефинді көмірсутектер (пропилен, н-бутен, изо-бутилен, бутадиен) синтетикалық каучуктерді, пластмассаларды және басқа да құнды химиялық өнімдерді алуға арналған шикізат болып табылады.

Зерттеу объектісі ретінде Чинаревское кен орнының ілеспе мұнай газы алынды. Физика-химиялық сипаттамалары зерттелді.

"HYSIS" бағдарламасының көмегімен осы жұмыста көмірсутектердің модельдік қоспаларын дегидрлеуге талдау жүргізілді.

Пропанның бастапқы шикізатын метанмен, этанмен немесе изобутанмен араластыру жолымен дегидрлеу процесін зерттеді.

Есептеу нәтижелері бойынша пропанды араластыру жолымен дегидрлеу үшінтемпература – 590оС және қысым-1 атм жәнеде пропан мен

170

метан қоспасы 72,9% және 27,1% (масс)қатынасы ең оңтайлы шартекенін көрсетті.

Негізгі сөздер: пропан, пропилен, олефины, дегидрлеу, селективтілік, концентрация.

Әлемдік өнеркәсіпте С3-С5 парафиндерді дегидрлеу процестерінің бірнеше нұсқасы бар, ол қолданылатын катализатордың табиғатымен түріне байланысты. Олефинді көмірсутектердің шығуын және процестің селективтілігін арттыруға бағытталған қолданыстағы дегидрлеу әдістерін жетілдіру өзекті міндет болып табылады. Көмірсутектер қоспаларын (ІМГ) алдынала жеке компоненттерге бөлмей дегидрлеу, олефиндерді алу процесін қарқындату тәсілдерінің бірі болуы мүмкін.

Сепарация газының компоненттік құрамын зерттеу нәтижелері бойынша пропанды сұйылтылмаған және сұйылтылған түрде дегидрлеу кинетикасының есебін жүргізуге болады [1]. Компоненттік құрамның нәтижелері 1-кестеге көрсетілген.

1 – Кесте. № 23 ұңғыма сепарация газының компоненттік құрамы

Компонент масс. % Ұстап тұрудың салыстырмалы уақыты, мин.

H2 0.01 0.696

He 0.06 0.536

N2 0.62 6.031

CO2 0.64 2.199

H2S 0.08 7.094

CH4 54.35 10.21

C2H6 15.96 3.489

C3H8 12.3 3.417

i-C4H10 1.55 4.628

n-C4H10 5.16 5.355

i-C5H12 2.37 9.632

n-C5H13 2.18 10.580

рC6 1.90 11.232

рC7 0.74 12.372

рC8 2.08 14.833

Сома 100.00 -

Төменде пропанды сұйылтылмаған түрде дегидрлеу кинетикасын

есептеу нәтижелері келтірілген. Температураның артуы және қысымның азаюы кезінде пропан конверсиясы артады.

2-Кесте. Пропанның конверсиясына температура мен қысымның әсері

171

Температура, oС Пропанның конверсиясы, қысым кезінде %, атм

0,1 1 5

520 61 32 14

540 64 38 18

560 71 49 24

580 78 56 28

590 84 68 34

610 88 71 38

620 91 76 42

Пропанды дегидрлеу процесін зерттеу кезінде бастапқы пропан

шикізатын метанмен, этанмен немесе изобутанмен сұйылту арқылы пропиленнің ең жақсы шығуын көреміз.

Араластырылмаған пропанға температура диапазоны-540-590оС, қысымы – 1 атм. Шарттары ең оңтайлы жағдайлар болып табылады [2].

600оС-тан жоғары температураларда, катализатордың өте қатты кокстану болады.

Бастапқы шикізатпен метанды араластыру кезінде, температура мен қысымның пропилен шығуына әсері зерттелді. Аралыстырылған қоспа үшін газдардың көлемдік жылдамдығы-800сағ1.

Термодинамикалық есептеулердің нәтижелері 3-кестеде келтірілген [3].

3-Кесте. Пропилен шығысына температура мен қысымның әсері

Бастапқықоспа Селективтілігі, %масс Конверсиясы, %масс

пропан,%масс

метан,%масс

540оС 560оС 580оС 590о

С 540о

С 560оС 580оС 590о

С

99,9 0 87,5 86,3 84,3 82,1 29,2 35,7 41,3 46,3

85,1 14,9 88,5 87,3 86,5 84,3 32,7 38,2 43,8 48,4

81,2 18,8 88,8 87,9 86,8 85,4 33,2 38,7 44,6 50,8

78,7 21,3 89,3 88,2 87,5 86,8 34,7 38,9 46,1 52,5

73,7 26,3 89,8 88,8 88,2 87,5 38,3 44,8 51,9 58,3

72,9 27,1 90,8 90,7 90,3 90,1 48,6 54,3 61,4 65,0

69,3 31,7 91,1 90,8 90,5 90,2 52,1 58,1 65,3 72,8

Есептеу нәтижелері бойынша: температура-5900С, қысым – 1 атм.,

пропан мен метан қоспасының қатынасы 72,9% масс. Және 27,1% масса. Тиісінше ең оңтайлы шарттар болып табылады. Пропанның конверсиясы 65,0% массаны құрайды., селективтілігі-90,1% масс.

Араластырылған қоспаның әр түрлі концентрацияларындағы селективтіліктің температураға тәуелділігі 1-суретте көрсетілген.

172

1 Сурет. Селективтіліктің температураға тәуелділігі

Сұйылтылған қоспаның әр түрлі концентрациялары кезінде конверсияның температураға тәуелділігі 2-суретте көрсетілген [4].

2-сурет. Конверсияның температураға тәуелділігі

Селект

ивт

ілік

%

Конверси

я,%

Температура, С

590

580

560

73,7:26,3

72,9:27,1

69,3:31,7

540

99,9:0

85,1:14,9

81,2:18,8

78,7:21,3

75

70

65

60

55

50

45

40

35

30

25

Температура, С

590

580

560

78,7:21,3

73,7:26,3

72,9:27,1

69,3:31,7

540

99,9:0

85,1:14,9

81,2:18,8

91,4

90,2

89

87,8

86,6

85,4

84,2

83

81,8

80,6

79,4

78,2

77

173

Термодинамикалық есептеулердің деректеріне сәйкес пропан үшін тиімді араластыру этан немесе инертті метан болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген деректерге қарасақ, метан-пропан қоспасын дегидрлеу кезінде, пропилен бойынша селективтілікті арттыра отырып, пропилен шығуының көбейгені айтарлықтай бір мезгілде байқалады [5].

Қазіргі таңда мұнайөңдеу өнеркәсібінде шикізаттың түрлері мен үзіліссіз өзгеріліп тұрған сапаға сәйкес болу, сонымен қатар қоршаған ортаны қорғау саласындағы өзгеріліп отырған заңдардың мөлшерін сақтаумен жоғары сапалы өнімдерді өндіру үшін пайдаланып отырған технологияларды уақытында жаңарту және оңтайландыру қажеттілігі бар. Қазіргі уақытта мұнай өңдеу саласының мамандары белгілі мәселені шешуде, технологиялық нүсқаларды қарастыруда [6].

Әдебиеттер тізімі: 1 Турсынбай А.Б., Кайрлиева Ф.Б., Сакипова Л.Б. Использование

попутного нефтяного газа для нефтехимического производства методом дегидрирования пропана. «Вестник ТарГПУ» №39. 2019 г. С. 130-135.

2 Пахомов Н.А., Кашкин В.Н., Молчанов В.В., Носков А.С., Надточий В.И. Дегидрирование парафинов С2-С4 на Cr2O3/Al2O3 катализаторах. – Газохимия, 2008г. с.67-69

3 Галим А.Н., Жунусова Э.Б., Комплексное использование попутного нефтяного газа // 68-я Международная молодежная научнаяконференция «Нефть и газ-2014» РГУ им. И.М.Губкина. - Москва. 2014, С. 25.

4 Isupova L., Tanashev Yu., Kharina I., Moroz E. et al. // Chemical Engeneering Journal 2005 v. 107, issue 1-3, pp.163-169.

5 Пат.2280021.СПОСОБ ПОЛУЧЕНИЯ ОЛЕФИНОВ. Николай Николаевич (RU), Коваленко Ольга Николаевна (RU) и др.

6 Байдаулетова Л.Р., Буканова А.С., Оразова Г.А. Технологические способы получения нефтехимической продукции // Вестник АГУ им.Х.Досмухамедова. 2018г. №1(48). С.155-159.

Аннотация В этой статье приводятся метод дегидрирования направленное на

увеличение выхода олефиновых углеводородов. Олефиновые углеводороды (пропилен, н-бутен, изо-бутилен, бутадиен) являются сырьем для получения синтетических каучуков, пластмасс и и других ценных химических продуктов.

Объектом исследования взят попутный нефтяной газ месторождения Чинаревское. Исследованы физико-химические характеристики.

Проведен анализ дегидрирования модельных смесей углеводородов, выполненные в работе с помощью программы «HYSIS».

Исследовали процесс дегидрирования пропана путем разбавления исходного сырья пропана метаном, этаном или изобутаном.

174

Результаты расчетов показали, что наиболее оптимальными условием для дегидрирования пропана путем разбавления является температура – 590оС и давление – 1 атм., при соотношениях смеси пропан и метан 72,9% масс и 27,1% масс.

Ключевые слова: пропан, пропилен, олефины, дегидрирование, селективность, концентрация.

Abstract This paper presents a method of dehydrogenation aimed at increasing the

yield of olefin hydrocarbons. Olefin hydrocarbons (propylene, n-butene, ISO-butylene, butadiene) are raw materials for the production of synthetic rubbers, plastics and other valuable chemical products.

The object of the study is associated petroleum gas from the Chinarevskoye field. Physical and chemical characteristics are investigated.

The analysis of dehydrogenation of model mixtures of hydrocarbons, performed in the work with the help of the program "HYSIS".

The process of propane dehydrogenation by diluting the feedstock of propane with methane, ethane or isobutane was investigated.

The calculation results showed that the most optimal condition for propane dehydrogenation by dilution is temperature – 590 ° C and pressure – 1 atm., at a mixture ratio of propane and methane 72.9% by weight and 27.1% by weight.

Key words: propane, propylene, olefins, dehydrogenation, selectivity, concentration.

175

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР • СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

СЕРИЯСЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ

М.С.Касенов Қарабау ғибадатханалары.............................................. К.А.Санти Эстефан., Г.Джаксиева О роли концертмейстера в вокальном классе...................................................................................

К.В.Плотебнева.,С.С.Дутбаева Мотив «Квартирный вопрос» в

городской прозе ХХ века........................................................................ Ж.М.Абдрахманова., А.Қуанышев Этномәдени лингвистика – антропоөзектік ғылымдардың бастауы.................................................. А.А.Кенжебаев Антропоцентрическая философия Имадеддина Насими.................................................................................................. Ж.М.Абдрахманова., Н.А.Рафихова Интернет-коммуникацияның өзекті мәселелері және оның ғылыми еңбектердегі көрінісі.................... Г.Кайргалиева., А.Абат Жергілікті жер-су атауларының тарихы (Исатай ауданы мысалында).................................................................... Г.Б.Аяпова Б.Қорқытов драмаларының тіл көркемдігі...........................

4

16

22

28

32

37

44 53

А.Қ.Төлегенова Экрандық мәдениет және заманауи коммуникативтік Кеңістік...................................................................................................

61

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

Қ.Игібаева., У.Шайхмежденова Биология сабағын әртүрлі әдістермен өткізудің тиімділігі............................................................... Л.Койшигулова., А.С.Губашева Қазақ халқының дәстүрлі тәрбие жүйесінің ерекшеліктері........................................................................ S.Karabalina., F.Berikkaliyeva Using IELTS reading techniques in teaching English..................................................................................... А.Б.Жалғасова Көптілді оқытудың ерекшеліктері................................ Н.Ж.Құлмұрза Топтық жұмысты жүргізудің ерекшеліктері мен түрлері..................................................................................................

66

72

79 85

92

176

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

А.А.Мусаева., А.Аққалиқызы SWOT-анализсоциально-экономического развития Казахстана...................................................

99

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР • СЕРИЯ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК

СЕРИЯСЫ

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

А.И.Кумаргалиева Особенности проектной технологии преподавания курса «Компьютерная графика» будущим педагогам...... А.Х.Нұрманова 12 жылдық білім беруге көшуге бейіндік мектептердің атқаратын рөлі............................................................... Г.Салтанова., Д.Айбаров Атырау өлкесі киелі орындары Е-картасын жасаудың маңызы................................................................................

112

119

125

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР

ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

С.Нажмеденова., У.Шайхмежденова Қала көшелеріндегі кәдімгі қарағайдың биоиндикаторлық қасиеті........................................................ А.Б.Тасеменов., Ф.Б.Кайрлиева Қысқы дизель отынын өндіру процесін жетілдіру............................................................................... У.Шайхмежденова., А.М.Утешкалиева Атырау флорасындағы өсімдіктердің ерекшеліктері................................................................. K.Zheniskyzy Сomparative analysis for the content of heavy metals in the water of Peretaska rivers and Ural......................................................

131

135

144

148

Г.К.Шамбилова., Т.Т.Бақтығалиева Көміртекті наноматериалдар және олардың негізіндегі композиттер.................................................

162

А.Б.Турсынбай.,Ф.Б.Кайрлиева., Л.Б.Сакипова Пропанды метанмен, этанмен немесе изобутанмен араластыру жолымен дегидрлеу ............................................................................................

169

177

Х.ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

ХАБАРШЫСЫНА ЖАРИЯЛАНАТЫН ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

1. ҒТАМР 2. Автордың (лардың* аты-жөні 3. Автордың (лардың) ** жұмыс орны

4. Электрондық пошта 5. Мақаланың тақырыбы

6. Мақаланың мәтінінде жазылған тілде және ағылшын тіліндегі аңдатпа 7. Негізгі сөздер 8. Мақаланыңтолықмәтіні

Мақалалар Times New Roman шрифтінде (12 кегль) білдіреді, *.doc, *.docx мәтіндік редакторында басылып шығарылады, беттің барлық жағынан 3 см қалың шеттері болуы қажет. Шегініс 1,0 см, жол аралығы біртұтас. Сілтемелер тік жақшаларда пішімделеді.

Ешқандай бет түсіндірмелеріне жол берілмейді. Беттер нөмірленбейді. Кестенің негізгі мәтінінде, сызбаларда, мәтіннің фотосуреттерінде рұқсат етіледі. Формулалар Equation Editor редакторында орындалуы керек. Мәтінде халықаралық жүйеде қабылданған қысқарту

бірліктері, физикалық, химиялық және математикалық шамалар мен терминдер және т.б. қолданылады.

Мақаланың электронды нұсқасы бөлек файлда болуы тиіс. Файл атауында бірінші автордың тегі көрсетілуі міндетті (мысалы, Құсниденовтің мақаласы). Қолжазбаның толық көлемі, оның ішінде аңдатпа, әдебиеттер, кестелер және сызбалар 10 парақтан аспауы тиіс.

9. Қолданылған әдебиеттер ГОСТ 7.1-2003 сәйкес жасалуы керек 10. Автор (авторлар) туралы ақпарат. Жеке бетте автор (лар) туралы толық ақпарат

көрсетіледі: толық аты-жөні, жұмыс орны, лауазымы, электронды поштасы, телефон нөмірі. 11. Мақаламен бірге ғылым кандидаты немесе ғылым докторының мақалаға берген

рецензиясы қоса беріледі.

ТРЕБОВАНИЯ К НАУЧНЫМ СТАТЬЯМ

ПУБЛИКУЕМЫМ В ВЕСТНИКЕ АТЫРАУСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА

ИМ.Х.ДОСМУХАМЕДОВА 1. МРНТИ

2. Ф.И.О. автора (-ов)* 3. Место работы автора (-ов) ** 4. Электронная почта

5. Название статьи 6. Аннотация на языке текста публикуемого материала и на английском языке 7. Ключевые слова

8. Полный текст статьи Статьи представляют в напечатанном в текстовом редакторе *.doc, *.docx шрифтом

TimesNewRoman (12 кегль) с полями по 3 см со всех сторон листа. Абзацный отступ 1,0 см, межстрочное расстояние - одинарное. Сноски оформляются в квадратных скобках. Не допускаются постраничные сноски. Страницы ненумеруются. Допускаются в основном

тексте схемы, таблицы, рисунки, фотографии по тексту. Формулыдолжны быть выполнены в редакторе EquationEditor. В тексте допускаются лишь принятые в

международной системе единицы сокращения мер, физических, химических и математических величин и терминов и т.п.

В электронном варианте каждая статья должна быть в отдельном файле. В имени

файла необходимо указать фамилию первого автора (например, Кусниденов статья). Общий объем рукописи, включая аннотацию, литературу, таблицы и рисунки, не должен превышать 10 страниц.

9. Использованная литература должна быть оформлена согласно Гост 7.1-2003 10. Сведения об авторе (авторах). На отдельной странице указываются полные

сведения об авторе (-ах): ФИО полностью, место работы, должность, адрес электронной почты, номер телефона.

11. К статье прилагается одна внешняя рецензия за подписью кандидата или

доктора наук по специфике статьи.

Х.Досмұхамедов атындағы

Атырау мемлекеттік университетінің

Хабаршысы Вестник

Атырауского

государственного университета

имени Х.Досмухамедова

Отв. за выпуск,

редактор Г. Қайырғалиева

Технический редактор, компьютерная верстка

С. Батыргалиева

Подписано в печать

25.06.2019 Формат 60х84/8

Усл.-печ. л. 25,75

Тираж 300 экз. Заказ 1

Цена договорная

Издательство

Атырауского государственного

университета

имени Х.Досмухамедова

060011, г. Атырау, пр. Студенческий, 1 Тел. /712-2/ 27 63 23

Отпечатано в типографии издательства

Атырауского

государственного университета имени

Х.Досмухамедова