Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

Патриоттық тәрбие беру ҒЗИ

Н.В. НИРЕТИНА

ҚАНЫШ СӘТПАЕВ –АТАҚТЫ ҒАЛЫМ, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ

ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ, ӨЗ ЕЛІНІҢ ПАТРИОТЫ

Қарағанды 2015

1

АЛҒЫ СӨЗ

Ең үлкен ғылыми жаңалықтар кезеңінің аса әйгілі өкілі Қаныш Имантайұлы Сәтпаев – біздің данышпан замандас, қазақ халқының дарынды ұлы.

Өзінің шығармашылық жолын 1926 жылы қарапайым инженер-геолог болып бастаған Қ.И.Сәтпаев Жалаңаш даланың минералды ресурстарын игерудің келешегіне сенбейтіндермен теңдессіз күреске шықты, ол кезде барлығы оған ыстық Орталық Қазақстанды шегі жоқ жазық деп атаған болатын.

Қандай азаматтық ерлікпен, табанды сеніммен және қажырлылықпен қалыптасқан пікірге қарсы шығып, Жезқазған мыс кен орынының кені мардымсыз деген пікірді жоққа шығарып, осы кен орынында геологиялық барлау жұмыстарын жалғастыру қажеттігін дәлелдеп, оны өзі басқарып, ақырында кенорынын кен рудасының алыбы болған әлемдік уникумдардың қатарына шығарды. Болашақ ұрпақ 27 жасар инеженер-геолог Қ.И.Сәтпаевтың осы өмірлік ерлігін ешқашан ұмытпайды.

Алайда, ғалым және ұйымдастырушы Қ.И.Сәтпаевтың дарыны 1941 жылы КСРО Қазақ Ғылым академиясының филиалын басқарғанда ғана толықтай ашылды.

1940 жылы өзі құрған геологиялық ғылым институтының директорлығымен бірге, бір мезгілде, Қазақ КСР Ғылым академиясының бірінші және тұрақты президенті Қаныш Имантайұлы өзіне тән шексіз берілгендігімен толықтай ғылымға беріледі. Көп кешікпей Қазақ КСР Ғылым академиясы президенттің қуаты мен бастамасының арқасында еліміздегі ең ірі ғылым штабтарының біріне айналды.

Қ.И.Сәтпаевтың ғылыми зерттеулері шын мәнінде орасан. Ол металлония, минералогия, геохимия, пайдалы қазбалар, стратиграфиялар, тектоника, география, экономика және басқа ғылымдар саласындағы 800 публикациялардан тұрады. Алайда оның ғылыми шығармашылындағы басты бағыт әрқашанда пайдалы қазбалардың металлогениялар мәселелері болды. Қ.Сәтпаев институтттың басқа да ғалымдарымен бірге металлогениялық геологиялық ғылымның негізін қалаушы болып табылады.

Ғалым новатор, ғылыми ұйымдастырушы және мемлекеттік қайраткер Қ.И.Сәтпаев Партия мен Үкіметтің барлық шешімдеріне шапшаң әрекет жасайды, коммунистік қоғам құрылысшыларының авангардты қатарында болды, ғылыми зерттеулердің тиімділігі үшін үздіксіз күрес жүргізді, ғылыми зерттеулердің нәтижесін халық шаруашылығына енгізуге қол жеткізді. Осындай көп қырлы және шын мәнінде алып қайраткер Қ.И.Сәтпаев жеке қасиеттерімен дарындылығымен, еңбексүйсгіштігімен, сарқылмас қажырлығымен, көпшілдігімен және тартымдылығымен танылды.

2

«Ғылым мен қоғамның дамуындағы «сәтпаев кезеңі» бізден алыстаған сайын, оның бейнесі атақты ғалым, мемлекеттік және қоғам қайраткері, өз елінің азаматы және патриоты ретінде арта түседі, біздің Отанымыздың дамуы мен гүлденуіне қосқан үлесі зор» Оның есімі біздің халқымыздың жадында алтын әріптермен мәңгі сақталады».

ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1999ж 12 сәуірінде Қ.И.Сәтпаевтың 100 жылдығында сөйлеген сөзінен

Қаныш Имантайұлы Сәтпаев 1899 жылдың 12 сәуірінде Семей облысының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысының №4 ауылында (қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында) көшпелі-қазақ отбасында дүниеге келген. Алғаш білімді ол екі сыныптық орыс-қырғыз мектебінде алды, онда оның сирек кездесетін қабілеті мен әдеттен тыс есте сақтау қабілеті байқалды. 1911 жылы мектепті бітірген соң ол Павлодардағы екі сыныптық училищеге түсіп, оны 1914 жылы көктемде ойдағыдай бітірді.

Білімге деген зор құштарлық, оны 1914 жылы Семейдегі семинарияға алып келді, ол сол уақыттағы оның қолы жететін жалғыз оқу орны болатын. Бақытына орай, семинария мәдениеті жоғары, ілгерішіл педагогтармен жасақталып, жалпы білімдік пәндер бойынша негізгі білімді берді. Оқу қабілетті жас өспірімге оңай берілді. Семинария жанындағы жақсы кітапхана мен қалалық кітапхана орыс көркемөнер классикасының шығармасымен ғана емес, шетел әдебиетімен кеңінен танысуға және өздігінен білім алуға зор мүмкіндіктер ашты. Осы кезеңдерде Қаныш Имантайұлы Чернышевский, Добролюбов, Белинскийдің шығармаларын оқи бастады, Маркс пен Энгелстің жеке туындыларымен танысты. Орыстың алдыңғы қатарлы жастарымен араласу үлкен тәрбиелік мәнге ие болды.

1918 жылы Қаныш Имантайұлы мұғалімдер семинариясын бітіріп, Семейде ашылған қазақ-мұғалімдер курсына жаратылыстану оқытушысы болып түсті. Өздігінен білім алу бойынша қызу жұмыс және оқытушылық жұмыс оның денсаулығын әлсіретті, онда өкпе туберкулезі басталды. Оқуын тастап, үйге қайтуға тура келді. Өзінің елінде өзі оқыған ауылдық мектепке мұғалім болып орналасып, ЖОО түсуге өздігінен дайындалуды жалғастырды.

1919 ж. күзіндегі кеңес өкіметінің заңымен қазақ даласының өмірі тез өзгерді. Кеңес өкіметінің алғашқы органдары олардың заңдарын көпшілікке жүргізе алатын, жергілікті ұлттан сауатты адамдарға зәру болды. Сондықтан 1920 жылдың басында Павлодар уездінің ревкомы

3

қабілетті жас мұғалімді байқап, Қаныш Имантайұлын Баянауыл ауданының халық биі етіп тағайындады. Бір жарым жыл ішінде ол Кеңес өкіметі алғашқы органдарының тапсырмасын құлшыныспен атқарды. Халық сотының сессиясымен көшпелі ауылдарға жиі шығып тұрды, жас судья Қазақ даласына жаңа өмірдің орнауына, Кеңес өкіметі мен заңдылықтың нығайуы үшін күресті.

Кездейсоқ сәйкес келген жағдай Қаныш Имантайұлының тағдырына араша түсті. 1921 ж. Баянауыл ауданына Томск технологиялық институтының профессоры, геолог Михаил Антонович Усов емделуге келді, ол Қаныш Имантайұлының ауылына орналасты. Михаил Антоновичтің тартымдылығы және оның әңгімелері жасөспірімге айтарлықтай әсер қалдырды. Михаил Антонович жақын жерлерге ғана баратын. Қаныш Имантайұлы үнемі оның қасында жүрді. Жердің құрылымы туралы, Қазақстан жер қойнауының байлығы туралы, олардың республика үшін экономикалық маңызы туралы әңгімелер оның жоғары білімге деген бұрынғы ұмтылысын одан әрі арттырды. М.А.Усов жас жігіттің қабілетін бағалап, оған сол шешімін тезірек жүзеге асыруға кеңес берді. «Томск технологиялық институтының профессоры, академик, Кузбасс зерттеушісін, әкесінің геология туралы әңгімелері қызықтырғаны сонша, ол сол жаққа 1921 жылы оқуға кетті. Ол сонысымен жерлестерін таңғалдырды: мұғалім – ол түсінікті, судья – ол да түсінікті, ал геолог – түсініксіз, ол кім, ессіз адамша жерді зерттейді.

Айтпақшы, студент күнінде үйіне, Баянауыл ауданына демалысқа және емделуге келгенде (Томскдағы оқу жылдарында әкесі туберкулезбен қатты ауырды, дәрігерлер оны енді айықпайды деді), ҚазақКСР ҒА академигі А.К.Каюпованың естелігі бойынша ол уақытта «геологты» көру үшін арнайы келген. Оның өмірінің сол кезеңдері туралы – Мейіз Қанышқызы Сәтпаева еске алатын.

1921 ж күзіне қарай Қаныш Имантайұлының өтініші бойынша губерниялық ұйымдастыруышылар оны Томск технологиялық институтына оқуға жіберді. Қабылдау сынақтарын тапсырғаннан кейін тау – кен факультетінің геологиялық барлау бөліміне студент болып қабылданды. Күрделі оқу басталды. Күнделікті тамақпен қиындық, қатал қыс басталды, күшейтілген сабақ нәтижесінде қалжырау – осының бәрі Қаныш Имантайұлының ауруын тағыда қоздырды. Дәрігерлер оған тез арада Томскден туған жеріне қайтуды ұсынды. Ол ауыр қиындықпен туған ауылына жетті. Бұл жолы денсаулығы тез арада қалпына келе қоймады. Бір жарым жыл туған жерінде болды.

Бұл жолы жас организм туберкулезды біржола жеңіп шықты. Нәтижесінде Қаныш Имантайұлы жақсы денсаулығымен, күнделікті қауырт жұмыста төзімділігімен ерекшеленді. Ол күніне 10-12 сағат бойы жұмыс жасады және геологиялық маршрутты, кейде 25-30 км. жаяу жүріп жасады. 1923 ж Томскке қайтып келіп, екі курс үшін барлық пәндер

4

бойынша емтихан тапсырды. Ол уақытта геологиялық ғылым салалары бойынша барлық жаңа пәннен профессор М.А.Усов берді.

Осы студенттік жылдар, Томсктегі өмір және М.А.Усовпен және басқа да оқытушылармен және Томск технологиялық институтының профессорларымен қатынасу, Қаныш Имантайұлының дүниетанымын және оның мінезін қалыптастырды. Әсіресе бұл қарым қатынаста сүйікті мұғалімі және тәлімгері Михаил Антонович Усовтың игілікті әсері болды. Нәтижесінде Қаныш Имантайұлы ыстық ықыласпен былай деді: «Томскде өткізген студенттік жылдардағы академик М.А.Усовпен тығыз байланыстағы қатынасым, оның терең және тың геологиялық ойлары, оның геологтарға және Сібірдің табиғатына деген махаббаты, оның адам және ғалым ретіндегі тартымды қасиеттері маған терең әсер қалдырды және осы шын мәнісіндегі ізгі адамға, ұлы орыс халқының лайықты ұлына деген алғысым шексіз»

1924 ж. Казнаркомпростың ұсынысы бойынша ол орта мектепке арналған алгебра оқулығын қазақ тіліне аударды.

1926 ж. маусым айында Қаныш Имантайұлы дипломдық жобасын сәтті қорғады және тау кен инженері және қазақтар ортасында алғашқы инженер геолог атағын алды. Институтты аяқтаған соң Қаныш Имантайұлы өзінің бастамасымен Қазақ КСР Халық Шаруышылығының Орталық Кеңесіне қаулысы келді және «Атбасцветмет» (Мәскеу) трестіне жұмысқа жіберілді.

Оның маңдайына Қазақстанның жер қойнауымен айналысу жазылған. Қазақстанда ерекше дамыған осы геология болды, әрине, Сәтпаев тікелей әсер етті. Көптеген қазақ жастары геологияға Сәтпаев геолог болған соң барды. Ал Қазақстан жер қойнауының байлығы Алламен берілген.

Қаныш Имантайұлының үлесіне қиын міндет түсті – мысты Жезқазғанда және көршілес Байқоңыр көмір кенорынында әрі қарай барлау жүргізу үшін геологиялық қызметті ұйымдастыру, барлық Жезқазған Ұлытау ауданы бойынша пайдалы қазбалардың қорын анықтаудың жоспарлы бастамасы.

Бұған дейін 1925 ж. бастап Жезқазғанды зерттеумен және барлаумен шарт бойынша Геолком (геологиялық комитет) айналысты. Геолком ұйымдастырған бұрғылау жұмыстарының қарқыны, ақиқатында « өте баяу» болды. 1927 ж. мұнда тек бір ғана бұрғы станогы жұмыс жасады, 1928 ж. – жазғы кезеңде екі станок.

Қаныш Сәтпаев бірден Жезқазғанның зор потенциалды болашағын көре білді, және ағылшын барлаушыларының кері мәләметтеріне және Геолком жұмысшыларының төмен болжамдарына қарамастан оған лайықты баға берді. Осыған сүйене отырып, ол Жезқазғанды жоспарлы және кешенді зерттеу мақсатында геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізуді талап ете бастады. Оның бірінші кезектегі міндеті

5

Жезқазғанда геологиялық барлау қызметін ауданның барлық байлығын зерттеуді қамтамасыз ететіндей етіп құру.

Жезқазған – бұл сөз астарында 15 жыл бойы өркениеттен тыс – тастақты шөл Бетпақдала; бірінші дәрежелі геологиялық экспедиция ұйымдастыру; мүдделес-геологтар ұжымшыл ұйымын құру; ұлттық индустриалды кадрларды тәрбиелеу; Кеңестің жоғары үкіметтік инстанцияларында кенорынының күрделі масштабатары туралы өзінің дұрыстығын дәлелдеу қажеттілігі; Үлкен Жезқазған кен-метталургиялық комбинатының құрылысын негіздеу; комбинатты құру, қаланы салу жолындағы қиындықтарды жеңу. Соңында – еңбегіңнің басы-қасында болып, оның жемісін көру қандай бақыт – адам қолымен жасалған теңіздің жағасында шексіз даланың арасында керемет жаңа заманға сай жасыл қала – бөген (су қоймасы), алдыңғы қатарлы жер асыты техникасы, карьерлері, алып шахталары бар зор кеніш; тамаша байыту фабрикалары; мыс зауыт-алыбының құрылысы және еңбекқор мақсатты адамдар – жезқазғандықтар, оларға ол 1961 ж. өзінің соңғы келгенінде Қаныш Имантайұлы бұйыра сөйледі: «Жезқағанды қорғаңыздар! Біздің байлық зор болғанымен, шексіз емес.»

Қаныш Имантайұлы өзінің практикалық қызметінің бастапқы кезінен-ақ алғыр ойлы, ой өрісі кең, осы аумақтың бай экономикалық сұрақтарының барлығының жауабын кешенді қамтитын және айқын түсінетін табиғи дарыны, көрнекті ұйымдастырушылық қабілеті ашылды.

Жезқазғандағы жұмысының бірінші күндерінен бастап Қаныш Имантайұлы осы ауданға мемлекеттік жоспарлы органдар мен ғылыми мекемелерді шақырмайынша бұл ауданды жылдам игеру мүмкін еместігін түсінді. Сондықтан 1928 ж. қаңтарында ол «Халық шаруашылық» журналына «Қарсақпай ауданы және оның болашағы» атты ғылыми мақаласы шығады. Бұл Қаныш Имантайұлының бірінші мақаласы, еліміз бен республикамыздың халық шаруашылығы үшін оның әртүрлі табиғи ресурстарының мәнін анықтайтын ауданды дамытудың экономикалық және түбегейлі мәселелеріне арналған.

Ежелгі уақыттардан бергі қолдағы бар геологиялық материалдарды егжей тегжейлі зерттеудің және өзінің жинақтаған геологиялық бақылаулардың нәтижесінде Қаныш Имантайұлы Жезқазған кенорынын КСРО мыс өнеркәсібінің басты болашақ кен базасы ретінде тұжырымдайды.

Бұл мәселеге ол басқа мақаланы арнайды, ол 1928 ж. «Қазақстан халық шаруашылығы» журналында жарияланды: «Атабасар мыс ісі және оның болашағы». Жезқазған және Жезқазған ауданы туралы жұмыстар саны жылдам артты, және оларды жариялау өмірінің соңына дейін тоқтаған жоқ.

1929 ж. елімізді индустрияландырудың алғашқы бесжылдық жоспарын құру бойынша дайындық жұмыстары пайда болды

6

(развернулись). Өзінің батыл геологиялық болжамына сүйене отырып, Қаныш Имантайұлы геологиялық жұмыстар фронтын жылдамдатуды талап етті және КСРО ВСНХ алдына алғашқы бесжылдықта Жезқазған рудаларының негізінде жаңа мыс комбинатын салу қажеттілігі туралы мәселені қойды. Осылай алғаш рет үлкен Жезқазған туралы идея туды. Главметаллдың сол кездегі басшысы, Геолком сарапшыларының қортындысына сүйеніп, бұл идея таза фантазия ретінде қабылданды. Өзінің Жезқазған масштабы туралы пікірінің дұрыстығын тезірек дәлелдеу үшін оған геологиялық барлау жұмыстарының қарқынын бірден арттыру қажет болды.

Жезқазғандағы осы жұмысының алғашқы кезеңінде ол тек қана ұйымдастырушылық қабілет көрсетіп қана қоймай, мемлекеттік қырағылық танытты, жергілікті тұрғындардан құралған техникалық кадрлар мен білікті жұмысшыларды дайындау курсын дұрыс таңдай білді. Бұл жергілікті көшпелі тұрғындардың ғасырлар бойғы өмір қалпын түбегейлі өзгертуге және геологиялық жұмыстардың ойдағыдай әріқарай дамуы үшін қажетті алғышарт жасады. Қажырлы Қаныш Имантайұлының Жезқазғанның зор болашағына деген үміті, геологиялықбарлаушылар ұжымының қиындықтарға қарамастан жұмыс жасауына ықпал етті, өте қысқа мерзімде, 2-3 жыл ішінде алғашқы үміт ететін нәтижелер алды.

1931 ж. аяғында Жезқазған жер қойнауында табылған қорлардың арқасында, ол КСРО мыс кенорындары арасында бірінші орынды иеленді. Осы уақытта алынған жаңа геологиялық материалдар Қаныш Имантайұлына 1932 ж оның алғашқы «Жезқазғанның мыс өңірі және оның минералды ресурстары» атты монографиясын әзірлеп, жарыққа шығаруға мүмкіндік берді, онда 1929-1931 жылдардағы Жезқазған ауданынындағы кеңейтілген геологиялықбарлау зерттемелерінің қорытындылары және кенорынындағы әріқарайғы жасалатын жұмыстардың бағдарламасы келтірілген.

КСРО-дағы ұсақ, әрі бірінші орынға шығып және әлемдегі ірі мыс аймақтарының бірі атанғаны Жезқазған кен орыны жайындағы осы уақытқа дейінгі бұрынғы көзқарасты түпкілікті қайта қарау, ол осы кен орынның геологиялық ерекшеліктерін зерттеудегі тынымсыз еңбектің нәтижесі болды.

Жезқазғанның бұрынғы зерттеу мәліметтеріне қарсы жаңа зертеулердің негізінде Қ.И.Сәтпаев келесі фактілерді (деректерді) белгіледі: Жезқазған кен қабаттарының жалпы қуаттылығы жағынан кен орнының әлеуетті мүмкіндіктерін бағалау үшін маңызы зор жалпы қуаты бұрынғы зерттеулерде 300-350 м. анықтаған болатын. Қ.И.Сәтпаевтың зерттеулері бойынша оның қуаты екі есеге артқан, 650-700 м. тең болған.

Қ.И.Сәтпаев құрастырған Жезқазған жыныстарының дәл стратиграфиялық бағанасы алғаш рет осы кенорынын барлаушыларға

7

біртекті және мылқау Жезқазғанның кен қабаттарына үйренуге, жобалық тереңдікті және өтетін бұрғы ұңғымасының разрезін анықтауға, яғни геологиялық барлау жұмыстарын ашық көзбен жүргізуге мүмкіндік берді.

1931 жылы құрастырылған Жезқазған кен қаттарының бөлшекті стратиграфиялық бағанының дұрыстығы уақыт сынынан өткен және әліде өз маңызын сақтауда.

Барлық осы геологиялық түсініктер: Жезқазған кен қаттарының жалпы қуаты еселенген, жеке кенді горизонттар саны екі еселенген немесе үш еселенген, бір ғана емес, екі рудоотложение фазасының болуы, олардың екіншісі – мыс-қорғасынды рудаландыру, Жезқазған болашақ кәсіпорынын дұрыс бағалау үшін барлық негізгі алғышарттарды жағымды жаққа түбегейлі өзгертті, ең бастысы осы кенорынындағы геологиялық жұмыстарды дұрыс және прогрессивті ғылыми теориямен қаруландырды.

Қаныш Имантайұлының пркатикалық қызметтегі негізгі бағыттар сол уақытта да және одан кейінде барлық Жезқазған ауданының пайдалы қазбалар кенорындарын зерттеудің кешенді тәсілі болатын, минералды шикізат қорларына экономикалық баға беруге ұмтылу, оларды қысқа мерзімде ел қызметіне тарту. Бұл бағыттар оның әріқарайғы ауқымды геолог қызметіндегі басты бағыт болып қалды.

1931 ж ВСНХ КСРО да Жезқазған минералды шикізатының бай қорының, Үлкен Жезқазған комбинаты деп аталатын мысбалқыту зауытының негізінде құрылыс туралы шешім қабылданды. КСРО ірі мысбалқыту комбинатының техникалық жобасын құрастыру бойынша жұмыс 1932 ж. қарай қызу жүрді. Алайда 1933 ж. ақпанында Жезқазғанның геолог-барлаушылар ұжымының жұмысы Главцветмет тарапынан әріқарай қаржыландырудан бас тарқан себепті кенеттен тоқтатылды.

Үлкен Жезқазған үшін жаңа күрес кезеңі басталды. 1933-1934жж. Қаныш Имантайұлы өзінің қажырлығымен, табандылығымен Жезқазғанның кадрлары менн геологиялық барлау қызмет орынын сақтап қалуға тырысты.

Жезқазған үшін осы қиын сәтте де Қаныш Имантайұлы қол қусырып отырмады. Ол ВСНХ КСРО тікелей жетекшісі Г.К. Орджоникидзеден көмек сұрауды ұйғарды. Алайда алдын ала еліміздің беделді ғылыми органдары тарапынан қолдау алу қажет болды.

Осыдан кейін Мәскеудегі КСРО жанындағы Ғылым академиясы Үлкен Жезқазған мен Үлкен Алтайдағы өндіргіш күштерге арналған арнаулы ғылыми сессия шақыру идеясы туды.

Бұл сессия академик А.Д.Архангельскийдің жетекшілігімен ұйымдастырылып, 1934 ж. қарашада өткізілді, 35 жасар инженер-геолог Қаныш Имантайұлы осы сессияны дайындауға және өткізуге белсене қатысты. Бұл іс-шараның міндеті мен маңызын толықтай түсінген ол Жезқазған геологбарлаушылар ұжымының жасаған ауқымды жұмысының

8

нәтижелері туралы толыққанды материалдар мен баяндама құрастырды. Бұл сессияда оларға Жезқазғанның ресурстары мен оның болашағы туралы айтылып қана қоймай, кенорынын геологиялық құрудағы бекітілген маңызды фактор туралы да баяндалды.

Геологиялық ғылымда Қаныш Имантайұлымен жезқазған кен орнының жекелеген қаттарының литологиялық ерекшеліктерімен кен орындарындағы қатпарлы құрылымның және олардың генетикалық байланыстағы қабатішілік аймақтарының қатпарлануы мен тектоникалық бұзылулары бірінші рет дәлелденді. Бұл жаңалық тек Жезқазған үшін ғана емес, сәл кейінірек анықталғандай Қазақстанның басқа да Қаратау және кенді Алтай сияқты ірі кеніштеріндегі –жетекші тектоникалық кентүзілу факторлары туралы Қ.И.Сәтпаев алғашқы рет осы ғылыми сессияда баяндады. Бұл сессиядағы еңбектер «Үлкен Жезқазған» атты атаумен 1935 жылы КСРО Ғылым академиясында жарияланды.

Жіберілетін жұпыны тәсілдерге қарамастан, өз Жезқазғанының кен орнын зерттеумен қатар, Қ.И.Сәтпаев Жезқазған-Ұлытау аудандарындағы ауқымды аудандағы 100-120 мың.км (шақырым) геологиялық және пайдалы қазбаларға кешенді зерттеулер қойылды, ол үшін ең алғаш рет ірі ауқымды геологиялық карта құрастырылды. Осы негізде тектоника мен магнитизмнің және барша Жезқазған-Ұлытау ауданы металлогениясының негізгі ерекшеліктері туралы оларға жоғарыда аталған сессияда толыққанды баяндалды. «Үлкен Жезқаған» атты жинағында Жезқазған-Ұлытау ауданының мыс, темір, марганец, қорғасын, алтынрудалы және көмір кенорындарына және үлкен Жезқазған комбинаты ауданындағы минералды құрылыс материалдарына және қосалқы-металлургиялық шикізат кенорындарына қатысты оның 6 жұмысы жарық көрді.

Сессия Жезқазғанның сөзсіз бірінші дәрежелі маңызын еліміздің мыс өндірісінің шикізат базасы ретінде мойындады және әріқарай оның бай минералды ресурстарын жоспарлы зерттеудің қажеттілігін атап өтті.

Сессиядан соң Қаныш Имантайұлы Г.К.Орджоникидзенің қабылдауында болды. Халық комиссары зор ықыласпен оның Жезқазғанның және Жезқазған-Ұлытау ауданының минералды байлықтары және Жезқазғандық геологиялықбарлау ұжымының жұмысы туралы хабарламасын ден қойып тыңдады. Ол үлкен Жезқазғанды дамытудың қажеттілігін толықтай құптады. Біраз уақыттан соң КСРО ОАК кезекті сессиясында Г.К.Орджоникидзе былай деді: «Жақын уақытта бізге Үлкен Жезқазған комбинатының құрылысын бастауымыз керек болады. Онда мыс кендерінің бай қорлары бар. Олар Орталық Қазақстанның түбінде, теміржолдан алыс орналасқан. Жезқазғанға тез арада Қарағандыдан бастап теміржол салу қажет». 1938 ж 13 ақпанында ауыр өнеркәсіп Наркомы Жезқазған комбинатының құрылысы туралы бұйрық шығарды. Осымен Жезқазғанның бай жер қойнауын игеру тарихының жаңа кезеңі басталды.

9

Жезқазғандағы жұмысы барысында Қаныш Имантайұлы 1928 ж. бастап Орталық Қазақстанда қара метталлургияны жасау мәселесін алға тартты. Атасу, Қарсақпай, Аят темір рудаларының өнерәсіптік бағасы қалай болғанда да оның бастамасымен және еңбектерімен байланысты. Олар Қазақстандағы қара металлургия мәселелерімен байланысты бірқатар жұмыстарды жарыққа шығарды.

Қ.И.Сәтпаевтың ғылыми-зерттеу қызметіндегі ең маңыздысы ол зерттеп отырған объектіні барлық жағынан және ауданның барлық кенорындарын зерттеуді қамтып, өзінің барлық еңбектерінде кешенді ғылыми әдісті қолдануы болып табылады.

Осы кешенді әдісті Жезқазғанға қатысты қолдану тек қана мыс рудаларының әлемдік қорын ашып қана қоймай, оның рудаларында өнеркәсіптік маңыздағы қорғасын, мырыш, күмісті айқындады, өнеркәсіптік маңыздылықтың және көптеген басқа да пайдалы қазбалардың анықталуына әкелді: көмір, марганец, темір, қорғасын, алтын, отқа төзімді құрылыс материалдары және т.б. Осы объектілердің әрқайсысын зерттеу олардың практикалық құндылығы және еліміздің халық шаруашылығында қолдану шарттары бойынша кешенді түрде жүргізілді. Қ.И.Сәтпаевтың Жезқазған және оның аудандарындағы металлогения бойынша ғылыми теориялары тікелей тәжірбие мәліметтерінен шықты. Олар Жезқазған және басқа да кенорындарының геологиялық барлау жұмыстарының практикасында тексерілді.

1940 ж. күзінде Қазақ республикасының 20 жылдығымен байланысты Қ.И.Сәтпаев Қазақстандағы ғылым жетістіктері туралы баяндамасымен Мәскеуге жіберілді. Құбылыстар мен фактілердің терең сараптамасы мен айқын мысалдарға толы баяндамасы үлкен әсер қалдырды. Баяндамада бұрындағы артта қалған патшалық Ресейдің төңірегі тарихи қысқа мерзімде Партия еркімен және халықтың еңбегімен алдыңғы қатарлы мәдениеті мен ғылымы бар гүлденген социалистік республикаға айналғандығы туралы көрсетілген. Жезқазғанды зерттеудегі орасан еңбегі және оның жер қойнауын ашудағы жетістігі үшін Қаныш Имантайұлы бірінші Ленин орденімен марапатталды.

Жезқазғандық кезеңдегі Қ.И. Сәтбаевтың өмірі мен қызметінің дүбірлі еңбегі мен күресін, шығармашылық ізденісін бақылай барысында, оның таусылмас қуаты мен тапқырлығына, оның алдында тұрған мәселелерді шешудегі нағыз мемлекеттік және дана әдісін пайдалануы, оның елі мен халқына сондай қажетті, жаңадан басталған істерге деген сенімділігі таң қалдырады. Алайда, Қ.И. Сәтбаев «...мен 1940-жылдың қыркүйегінде Алматыға Қазақстанның К(б)П ОК-не жедел түрде шақырылдым, КСРО ҒА Қазфилиалы құрамындағы партия мен үкіметтің шешімі бойынша, оның бірінші институты – Геология институты құрылатынын және Қазақстан партиясының ОК-мен оның директоры

10

ретінде мен тағайындалатынымды хабарлады. 1940- жылдың 6-қарашада ҚазКСР 20-жылдығына орай Қазақстанның бір топ қайраткерлерін ордендер мен медальдармен мадақтау туралы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Жарлығы шықты. Ленин орденімен мадақталғандардың арасында мен де болдым. Үкіметтің бұл жоғары марапаты менімен және Жезқазғанның геологиялық барлаушылар ұжымымен қуанышпен қарсы алынып, Үлкен Жезқазған идеясын жүзеге асырудағы ауыр күресті өз иықтарында алып өткен барлық ұжымның патриоттық еңбегінің бағасы аталып өткендігінің белгісі ретінде қабылданды... » деп жазды.

Кейіннен ол Қазақстанның Коммунистік Партиясының бірінші хатшысы етіп тағайындалды, оған Алматыға көшіп, КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының Геологиялық институтын басқару ұсынылды. Бұл кезеңде Қаныш Имантайұлының тумасы – Үлкен Жезқазғанның тағдыры шешілген, яғни ол жедел халықшаруашылық игеру жолына тұрған болатын. Сондықтан, Қаныш Имантайұлы ҚКП ОК құрметті және жауапты ұсынысын қабыл алды.

Қаныш Имантайұлы КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының Геологиялық институтының директоры етіп тағайындалған уақытқа дейін де республикадағы ірі мемлекеттік және қоғамдық қызметкер ретінде белгілі болды. Ол КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының Ғылыми кеңесінің мүшесі, Қарағандылық Облисполкомның пленум мүшесі, Қарағанды облысы Қарсақпай ауданының Еңбекшілер депутаттарының аудандық кеңесінің депутаты, Қазақ таукен-металлургиялық институтының Мемлекеттік емтихандық комиссиясының төрағасы және т.б. болды.

Оған жүктелген міндеттердің маңыздылығын толықтай түсініп, осы және басқа да қоғамдық тапсырмаларды орындауға үлкен жауапкершілікпен қарағанған. Жас инженерлік және техникалық кадрлерді дайындау мәселесіне ерекше көніл бөліп қараған. Ол әрқашан қамқор тәрбиелеуші және жастардың қайырымды ақылгөйі болды.

1937-жылы Алматыдағы Қазақ таукенметаллургия институты өзінің алғашқы түлектерін шығарды. Қаныш Имантайұлы Мемлекеттік комиссияның төрағасы ретінде шақырылды. Кейіннен өндірістің ірі ұйымдастырушылары мен ғалымдары болған аталған ЖОО-ның бірінші түлектеріне өз қолымен өмірлеріне жолдама берді. Өмірінің соңына дейін осы комиссияның мәңгі төрағасы болды.

Осыған орай, 1950-жылғы ҚазТМИ және ҚазМУ геолог түлектеріне арналған Қ.И. Сатпаевтың жолдамасы, әсіресе қазіргі уақытта, үлкен маңызға ие. «Сіздер – Қазақстан геологтарының өскелең ізбасарысыздар. Мен сіздерге қандай тілек айтар едім:

а) оқу және оқу. Тыным таппай оқу, төзіммен оқу. Жастық құлшыныспен және білімқұмалрықпен, патриоттық табандықпен және

11

мақсатқа талпынушылықпен.б) оқу және білім алу формальді түрде емес, нақты ақиқат түрде,

сынақты «жұтпай», алынған білімдерді «қорытып», шығармашылық, сынай отыра зерделеу.

в) Мектеп қабырғасында, сонымен бірге, жоғары оқу орнында алынған білімдер сіздерді тек қана ғылымдардағы жалпы шынайлылық пен нәтижелердің бағытын көрсетеді, оның жеке бөлімдерін игеру үшін түпдеректермен жұмыс істеу әдістемесіне сілтейді.

Ғылыми және оқу әдебиетімен қатар, геолог үшін Табиғаттың ұлы кітабы негізгі қайнар көз болып табылады. Алғашқыда, бұл табиғат кітабы табиғи баспа кітаптарға қарағанда толық немесе желілі болып көрінбейді. Онда коптеген қалдырулар, өшіріліп қалған беттер, түсініксіз жерлер, әр түрлі жасырын жұмбақтар болады.

г) Сондықтан, Табиғаттың ұлы кітабының кейбір беттерінің үйлеспейтін, күрделі және түсініксіз үзінділерден бастапқы, шынайы мәтіндерін құрастыру үшін геологта фактілерге деген зейінді байқағыштығы мен үлкен шығармашылық қиял күші болу керек. Геолог фактілердің мәнсіз тіркеушісі емес, ол оларды түсініп, бірыңғай үйлесімді тұтастыққа біріктіруі тиіс. Геологтың еңбегі, архитектордікі секілді, әр түрлі бөлшектер негізінде қандай да бір архитектуралық құрылыстың жалпы ансамбілін құрастыратын, шығармашылық қызмет болып табылады. Академмик М.А. Усов геолог құбылыстың жұмыс гипотезасын жасау үшін белгілі бір қиял бөлігіне ие болуы тиіс деп айтқан.

д) Бірақ, геологтың гипотезасы қатаң фактілерге негізделген және жаңа фаактілер мәліметтеріне сәйкес өзгеріп отыруы тиіс. Біржақты гипотезаныі құлы болуға болмайды.

е) Кез-келген жаратылыстану қылымдарына сияқты, геология үшін база ретінде, заманауи және ең соңғы болуына қарамастан, гипотезалар емес, нақты фактілер алынуы тиіс. Теориялар мен фактілерді өзара үйлестіру – геолог үшін үлкен өнер. Қанша геологтар оларды икемсіз үйлестірудің құрбаны болды?

ж) Геологқа өндірістен бастау керек. Өндірістік тәжірибесіз геолог –геолог емес, инженер емес, жылыжай гүл. Аспирантура – өндірістен кейін.

з) Біздегі еңбек ұжымдық. Әсіресе, өндірістегі еңбек ұжымдық. Жетістік – ұйымдастыруда. Қндірісте геолог ең алдымен ұйымдастырушы болуы тиіс: ұжымды ұйымдастыра білуі тиіс: орында жаңа кадрларды өсіруі тиіс, олардың жұмысқа деген құлшынысын ояту қажет. Әр қайсысының еңбегін сыйлауы тиіс. Ұжымның жаны болуы тиіс. Бұл үшін адамдарға деген қатынасы әділ, тегіс және қатаң болуы керек. Ағайыншылық пен жағымпазданушылық айқайшылдық пен менменшілік сияқты зиянды. Ұжымды өзінің жеке үлгісімен еліктіру. Қара жұмыстан қашпау. Тұрмыста да, жұмыста да қарапайым болу.

и) Өндірістік процесті ұйымдастыру. Орындағы ғылыми

12

зерттеулерге дейін барлық жұмысты кешенді жүргізу. Орында ғылыми-зерттеу ұяшықтарды жасау.

к) ҚазТМИ-мен, профессурамен, КСРО ҒА-мен байланысты үзбеу. Қиындық тудыратын сұрақтар бойынша оларға қамсынбай жүгіну. Ғылыми кадрлермен жақсы қарым-қатынас орнату.

л) жан-жақты білімді адам болу. Өзінің мамандығының тар аясында тұйықталмау.

Нағыз инженер болу – қиыншылық алдында тізе бүкпеу, оларды жеңіп, мақсатқа жету жолында табандылық көрсету, қиындықтарды жеңу кезінде оңтайлы әдістерді пайдалану.

Өндірістегі ұзақмерзімді жұмыс, әсіресе, өндірістік құрылыстың ауыр теліміндегі жұмыс – жас таукен инженер-геолог үшін тамаша мектеп болды. Бұл жұмыста оның ұйымдастырушылық қабілеттері ұшталып, бағалы практикалық тәжірибе жинақталып, өмірдің терең білімдері байытылды. Бір сөзбен айтқанда, кейіннен ойдағыдай ғылым аймағына көшірілген барлық қажетті заттар алынды және ол басқаратын Қазақ Ғылым академиясының үлкен ғылыми ұжымының зерттеулеріне сол жасампаз мақсаттылық мен нақтылықты жасады. Практикалық жұмыста үлкен тәжірибеге ие бола отыра, ол өндірісте алынған тәжірибенің кейінгі ғылыми жұмыс үшін өте пайдалы екенін түсініп, осындай тәжірибесі бар ғалымды өте бағалаған.

Ол студенттік орындықтан бірден ғылымға келетін жас балалар көп жағдайда өмірді білмейді, ғылыми жұмыста ең бастысын – оның практика үшін пайдалылығын таба алмайды деп жиі айтқан, сондықтан жас мамандарға өздерінің өмірлік жолдарын өндірістегі жұмыспен бастау туралы кеңес берген.

1941 жылы Қаныш Имантайұлының Алматыға КСРО ҒА Қазақ филиалына көшуі Ұлы Отан соғысының алғашқы күндері тұспа-тұс келді. Жаңа жұмыс орнына ауысқаннан кейін ол өзіне тән мақсатқа талпынушылығымен Қазақстандағы ғылымды ұйымдастыру мен оның әрі қарай дамуына бет алды. Толығымен орап алған, қызу қызметіне қарамастан, бір де бір минут өзінің сүйікті Жезқазғаны туралы ұмытқан емес, оны әрі қарай халық үшін меңгерілуіне және зерттелуіне көп күш бөлді.

КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалы еліміздің ғылымды ұйымдастыруының жаңа формасы ретінде Алматыда 1932 ж. болған Академия негізінде құрастырылды. Бұл база құрамында екі сектор болды. 1938 ж. база, құрамында бес секторы бар филиалға қосылып, қайта құрылды. 1941 ж. филиал кішігірім мекеме түрінде болды. Онда 3 ғылым докторы, 14 кандидат, 70-80 ғылыми дәрежесі жоқ ғылыми қызметкерлер ғана жұмыс істеді.

Қаныш Имантайұлы Геологиялық институттағы жұмысының бірінші күндерінен бастап оның тақырыптық жоспарын терең сараптады. Ұлы

13

Отан соғысына қатысты Қазақстан территориясының геологиялық зерттеулер бойынша негізгі бағыттарды шешу және ең алдымен, фронтқа максималды практикалық көмек көрсету үшін институттың жоспары жедел түрде өзгертілді.

Алматыға көшкеннен кейін екі ай өткен соң Қаныш Имантайұлына өте жауапты міндеттер жүктелді – КСРО ҒА Қазақ филиалы Президиумының төрағасының орынбасары. Кейіннен оның басқаруымен барлық филиалдың тақырыптық жоспары түбірлі қайта қарастырылды. 1941 жылдың соңына қарай филиалда екі жаңа институт құрылды, ал Геологиялық институтта – елдің қорғанысын күшейтуге бағытталған, күшейтілген жұмыстарға арналған бірнеше жаңа зертханалар ашылды. Қаныш Имантайұлының тікелей қатысуымен жедел жұмыстар қатары орындалып және Қазақстан ғылымдарымен практикалық маңызды ұсыныстар енгізілді. Ол өзі ең алдымен Балхаш зауыты үшін Жезқазғанның бай кендерін пайдаланды. Ұлы Отан соғысының бірінші күндерінің алғашқы күндерінен бастап Жезқазғанның кені Балхашқа уздіксіз эшалонмен жіберіліп отырды, осының арқасында осы өндірістік алыпта мыс балқыту деңгейі соғыс кезінде ғана емес, бүгінгі күнде де күрт өсті. Кейіннен Жезқазғанның мысты кендері Оралдық мыс зауыттарын да қоректендіре бастады.

1941 жылдың күздің басында Украинада Никопольдық марганец кен орнын уақытша фашистермен қоршауға алынуы, Кавказдағы Чиатур кен орындарының алдында тұрған қауіпке байланысты жұмысында кідіріс болу қаупі бар Магнитогорск комбинатын марганец кенімен қамтамасыз ету туралы сұрақ туындады. Қаныш Имантайұлы Жезқазғанның барлық байлықтарын кешенді зерттеуі негізінде алдын-ала жүргізілген жұмыстары бойынша Жезқазған облысындағы Жезді кен орнынан марганец кенін алу туралы республиканың үкімет мүшелеріне жедел ұсыныс жасады.

Қазақстанның партясы мен үкіметі бұл мәселені елдің Орталық органдардың алдына қойды. 1941 жылдың соңында КСРО Қара металлургияның халық комиссариатының бригадасы Қазақстанға келді, ал 1942 жылдың көктемінде, ылдың көктемінде, 38 күн ішінде, тақыр орында Жезді кеніші ұймдастырылып, оның кенінің бірінші эшелоны Магнитогорске жіберіліп, елдің қорғаныс күшінің жұмыстағы кідіріс қаупі алды алынды.

Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау кезінде өндірістік игеруге Жезді кен орнын жедел енгізу, Қ.И. Сәтбаевтың уақытылы алдын-ала жүргізілген геологиялық барлау жұмыстары мен кеннің құрамы мен техникалық қасиеттерін зерттеуінің арқысында дәл қажет уақытта елдің өндірісі бағалы және өте қажетті шикізат берген, дайын кен орнын алды.

Соғыс уақытында бір орталыққа бағынатын, елдің қорғаныс қажееттіліктері үшін Қазақстандық барлық ғылыми-зерттеу мекемелеріндегі жұмысты күшейту қажеттілігі анық болды. Осы

14

мақсатпен Қ.И. Сәтбаевтың ұсынысы бойынша КазКСР Мемжоспары негізінде ғылыми-техникалық орталығы ашылды.

Соғыс уақыты кезінде металдардың тапшылығы мен Қазақстан аясында қара металлургияның дамуының маңыздылығын ескере отырып, елдің үкіметтік органдарында 1942 жылы республикада ірі металлургиялық зауыттың жедел түрде салынуы туралы сұрақ көтерілді. Осыған орай, геологиялық институтта болашақ зауытқа арналған темір кендерінің қорын арттыру және басқа да минералды шикізаттың барлық түрлерімен қамтамасыз ету мақсатында кеңейтілген зерттеу жұмыстары ұйымдастырылды. 1941 жылдың жазында Қаныш Имантайұлы аталған зауытты құрастыру орнын таңдау бойынша Үкіметтік комиссия жұмысына қатысты; Қарағанды жанынтағы Темир-Тау шатқалы ауданы таңдалды. 1942 жылы ол өзінің «Қазақ КСР темір және марганец кен орындары» атты монографиялық еңбегін аяқтады. Алайда, соғыс уақытының шарттары бойынша, еңбек уақытылы жарияланған жоқ.

1942 жылдың көктемінен Геологиялық институттың ұжымы Орталық Қазақстанда мыс және қорғасын кен орындарының толық тексерісін жүргізді және сирек кездесетін металдардың жаңа кен орындарын ашты. Қорғасын, қалайы, молибден және басқа металдардың қорытпаларын алуды арттыру үшін республиканың жергілікті өндірісін дамыту жолында практикалық өзекті ұсыныстар енгізілді.

Қазақстанға көшкен кәсіпорындар жағынан құрылыстың мен миналды шикізаттың қойма-металлургиялық жергілікті түрлеріне деген сұраныстар КСРО ҚазҒАФ жедел өсуі мен дамуына үлкен түрткі болғды. Филиалдың ғалымдары бұл мәселелерді жедел түрде шешуге тырысты. Филиалдың барлық практикалық ұсынымтары жедел түрде өндіріске енгізіліп отырды.

Соғыс жылдарында Москва мен Ленинградтан көптеген ғылыми мекемелер, ғылым мен мәдениет қайраткерлері Қазақстанға көшірілді. Олардың арасында КСРО ҒА президенті В.Л. Комаров, академиктер И.П. Бардин, А.А. Байков, В.А. Обручев, В.Г. Фесенков және т.б. болды. Қ.И. Сәтбаевтың ұсынысы бойынша «Бурабай» санаториида В.И. Вернадский, Н.Ф. Гамалея, Л.С. Берг және т.б. ададемиктер отбасылармен тұрды. Қаныш Имантайұлы ҚазҒАФ жұмысын көшіп келген ғалымдармен тығыз байланыста ұйымдастыра алды. Ол республиканың қара метеллургиясының даму мәселесіне академик И.П. Бардинді, түсті металлургия, Манғыстау түбегіндегі мұнайды және Алтайдың кен қазба байлықтарын игеру бойынша геологиялық ғылым және қызметі жұмыстарына министрлер П.Ф. Ломаконы, П.Я. Антроповты, Е.П. Славскийді тарта білді.

Академик В.Л. Комаровтың басшылығымен сол кезде құрылған елдің қорғанысына қажетті Орал, Батыс Сібір және Қазақстанның ресурстарын мобилизациялау бойынша КСРО ҒА Комиссиясы қызмет етті.

15

Бұл комиссия қорғаныстың шұғыл қажеттіліктеріне және неміс басқыншыларынан босатылған Совет Одағының қиратылған шаруашылық аудандарын қалпына келтіруге қажетті маңызы зор Қазақстандағы ауыр өнеркәсіптің әр түрлі салаларын құрастыру бойынша мәселелерді толық негіздеді.

Кадрлардың сапалы өсуісіз, тұрғын және өндірістік жерлерді іздеусіз, материалдар мен құралдарды алусыз, жаңа лабораторияларды, секторлар мен институттары құрастырусыз филиалдың дамуы мүмкін емес болды. Соғыз барысында Қазақстанның Партия және Үкіметі, КСРО ҒА ғалымдарының қолдауымен аталған мәселелер үнемі шешіліп отырды.

1942 жылы «Жезқазған ауданының кен орындары» еңбегі үшін Қ.Иқ Сатпаевқа екінші дәрежелі КСРО Сталиндик, кейіннен КСРО мемпремиясы деп аталған премиясы ұсынылды. Бұл уақытқа дейін Қаныш Имантайұлында үлкен бедел болды, 1942 жылы осыған орай және ғылымды ұйымдастырудағы еңбегі үшін КСРО ҒА ГҒИ арнай ұсынысы бойынша оған геологиялық-минералды ғылымдардың докторы ғылыми дәрежесін беруді ұйғарды.

Соғыс уақытында КСРО ҒА Қазақ филиалы республиканың барлық ірі кәсіпорындарымен – Жезқазғанмен, Балхаш зауытымен, Шымкент зауытымен, Алтайдың тау-кен ұйымдарымен тығыз шығармашылық байланыс орнатты. Ол өнеркәсіптің тапсырысы бойынша ғылыми табқырыптардың жобалануында, ғылыми жетістіктердің нәтижелерін кәсіпорындарға енгізу үшін жеке ғалымдардың шығуынан, өндіріс жұмыскерлерінің тақырыптарды ортақ жобалауға қатысуынан және т.б. көрініс тапты.

1942 жылдың соңында Алматыда КСРО ҒА Қазақ филиалының бірінші сессиясы өткізілді. Қаныш Имантайұлының баяндамасында зерттеулерді кешені жүргізу, ғылымның өмір және тәжірибемен максималды байланысы туралы, майданға көмектесу үшін бар күшті жұмылдыру мәселелері айтылды. Ғылыми қоғамның және Қазақстанның халық шаруашылығы үшін аталған сессияның маңызы зор болды. Ол, ең алдымен, респуббликаның ғылыми қоғамын байланыстырып, оның күшін халық шаруашылығына максималды көмек көрсетуге бағыттады.

Соғыс кезеңінін ауыр жағдайында республиканың Партия мен Үкіметінің қос қолдауынын арқасында, президент В.Л. Комаров басқарған КСРО ҒА ірі ғалымдарының үздіксіз қолдауы негізінде Қазақстанда ғылым дамыды.

1943 жылдың ақпанында Қаныш Имантайұлының өмірінде маңызды оқиға болды – Коммунистік партияның мүшесіне үміткер болды, ал бір жылдан кейін 1944 жылы – СОКП мүшесі болды. Ол Ленинградтық партия қатарына енуге үлкен жауапкершілікпен дайындалды, ол өзіне қатаңталап қойып, барлық заттарда үнемі нағыз коммунистік-лениншіл болуға тырысты. Оның көптеген міндеттеріне қосымша жаңа жауапты

16

тапсырмалар жүктелді, ол бұл тапсырмаларды өзіне тән қуатпен және құлшыныспен орындап отырды. Ол Антифашистік комитеттің, ғылым координация бойынша Комитеттің, Орал, Батыс Сібір және Қазақстанның ресурстарын мобилизациялау бойынша КСРО ҒА Комиссиясының, қор бойынша Жалпыодақтық комиссияның мүшесі болып, басқа да көптеген мемлекеттік және қоғамдық тапсырмаларды орындады.

Қаныш Имантайұлы елдің алдында тұрған міндеттерді айқын көріп, оларды шешу жолдарын білді және барлық ұжымды қызықтырып, шабыттандыра алған. Қазақстан ғылымының даму жолдарындағы кедергілерге қарамастан, ол бір де бір минут тоқтаған емес. Ол бұл қиындықтарды жеңе алды және Қазақстандағы ғылымның ары қарай дамуына зор мүмкіншіліктер ашқан, ол басқаратын КСРО ҒА Қазақ филиалы күшейді және дамыды. 1943 жылдың күзінде Қаныш Имантайұлы Қазақстандағы ғылымның дамуына қосқан үлесі және үлкен ғылыми жетістіктері үшін КСРО ҒА корреспондент-мүшесі боып тағайындалды.

КСРО ҒА Қазақ филиалы қызметінің көпжақтылығы мен ауқымдылығы, оның мекемелерімен атқарылатын жұмыстардың кең өрісі, сонымен бірге республикада ғылыми зерттеулердің ары қарай дамуы – КСРО ҒА Қазақ филиалының Қазақ Ғылым академиясы болып өзегеруіне алғышарт болды. КСРО ҒА Президенті В.Л. Комаров 1944 жылы Қазақ басшыларына бұл мәселе бойынша келесі тұжырымдаманы ұсынды: «КСРО ҒА Қазақ филиалының даму қарқыны, соңғы үш жыл бойы бақыланған ғылыми зерттеулердің кеңейту көлемі, өсуі мен сапасы, ҚазКСР ХКК және Ғылым академиясының Қазақ филиалымен жоспарланған ғылыми мекемелерді біріктіретін филиалды ары қарай кеңейту мен нығайту бойынша іс-шаралары – КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының Президиумына 1945 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалын ҚазКСР Ғылым академиясы ретінде қайта құрылуы туралы мәселені қарастыру мүмкіндігін береді. »

1944 жылтың тамызында К(б)П ОК Бюросы мен ҚазКСР ХКК-нің ортақ шешімімен «Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастыруға қатысты дайындық іс-шаралары туралы» қабылданды, ол филиалдың ары қарай дамуын қамтамасыз ететін және оның негізінде ҚазКСР Ғылым академиясын құруға қажетті іс-шараларды анықтады. Басты мәселе ретінде ғылыми кадрларды дайындауды жан-жақты күшейту міндеті тұрды, әсіресе ұлты қазақ тұлғалар арасынан. Бұл мәселеге Қаныш Имантайұлы әрдайым көңіл бөліп отырды. Филиалда ұйымдастырылған аспирантура мен докторантура арқылы ғылыми кадрларларды дайындау бойынша жұмыс күшейтілді. Көптеген қызметкерлер өзінің диссертацияларымен жұмыс істеу үшін сәйкес ғылым аймағының ірі ғалымдар мамандардан ең жоғыры ақыл-кеңес алу үшін Мәскеуге жіберіліп отырды. Қаныш Имантайұлы өзінің Мәскеудегі жиі сапарлары

17

кезінде жас ғалымдардың зерттеулеріндегі жетістіктеріне қызығушылық танытып, олардың диссертацияларының қорғауына қатысуға тырысты, ғылыми жетекшілермен кеңесіп, олардың оқуының жылдам және ойдағыдай аяқталуына бар күшін салып отырды. Мұндай ғылыми кадрлардың дайындығына деген қамқорлық тамаша нәтижелер берді. 1945 жылдың күзінде Қазақстандағы ғылымның дамуына қатысты «Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастыруға қатысты дайындық іс-шаралары туралы» КСРО ХКК тарихи қаулысы қабылданды.

1945 жылы Қаныш Имантайұлы КСРО ҒА 220-жылдығына орай ғылымның дамуына қосқан үлесі үшін жоғары үкіметтік марапаттар – Ленин орденімен және майданға көмегі үшін – II дәрежелі Отан соғысы ордендері мен медальдарымен марапатталды.

Қазақстан Ғылым академиясының салтанатты ашылуы 1946 жылдың 1-шілдесінде өтті. Оның бірінші президенті болып Қаныш Имантайұлы тағайындалды. Республиканың ірі ғылыми орталығын құрастыру бойынша күрделі жұмыстар, еліміздің өміріндегі ең ауыр жылдар болғанына қарамастан, бес жыл ішінде орындалды.

Аталған жұмыста Қаныш Имантайұлының ғалым ретіндегі көрнекті қабілеттері толығымен ашылып, оның ғылыми беделі өсіп, нығайып отырды, оның дәлелі ретінде 1946 жылдың қыркүйегінде КСРО ҒА нақты мүшесі ретінде тағайындалды және біздің еліміздің Шығыс елдерінің өкілдері ішінде КСРО ҒА құрамындағы бірінші академик болды.

Алынған барлық марапаттар, ғылыми дәрежелер, жоғару таңдаулы қызметтер Отан алдында, халық алдында, Партия алдында өтелмес борыш сезімін тудырып отырды. Елге және халыққа пайдасы тиетін, кейінгі нәтижелі еңбек туралы ойлар оны өмірінің соңына дейін қалдырған жоқ.

Ғылымның даму жоспарын құрастыру барысында және оны өмір мен тәжірибе таоаптарына жақындату үшін 1948-1961 жж. республиканың ірі өндірістік райондарына: Орталық Қазақстанға, Рудныйға, Алтайға, Гурьевке, Қостанай облысына, Оңтүстік Қазақстанға ҚазКСР сапарлық сессиялар қатары жоспарланып, кейіннен жүзеге асырылды. Сессия бағдарламасына көкейкесті мәселелер мен өндірістің қажеттіліктеріне облыс басшыларының назарын аудартатын, ғылым мен тәжірибені көп дәрежеде байытатын ғалымдар мен өндіріс жұмыскерлерінің баяндамалары енгізілді.

Алайда, тағдыр Қаныш Имантайұлына қайтадан сынақ дайындады: 1951 жылы Қазақстанда «буржуазиялық ұлтшылдармен» күрес басталып кетті. 1951 жылдың 23-қарашасында алдын ала К(б)П ОК Бюросы баспасында қудалаудан кейін Қ.И. Сәтбаев ҚазКСР ҒА президенті қызметінен босатылды, оған «буржуазиялық ұлтшылдарды» жақтағандығы, көптеген кадрлық және қаржылық бұзушылығы, Ер Едіге

18

эпосын қайта баспадан шығарғаны, әлеуметтік шығу тегін жасырғаны және басқа да күнәлары үшін айып тағылды.

Томск, Мәскеудің ірі ғалымдарынан басқа, жас Қаныш Сәтбаевтың қалыптасуына ағасы Габулғазиз Имантайұлы Сәтбаев (1894-1937) және әкесі жағынан ағалары Абикей Зеинұлы Сәтбаев (1881-1937) и Әбдікәрім Жаминұлы Сәтбаев (1897-1937)үлкен әсерін тигізгенін айта кету керек. Кейіннен үшеуі де қатаң отыс жетінің құрбандары болды. ГУЛАГ қабырғасындағы ағаларының өлімдері жас жігітке үлкен соққы болып тиді, уақыт туралы, өзінің ондағы орны туралы терең ойлынуы алып келді.

Қ.Иқ Сәтбаев өмірбаянының бұл жағы көптеген уақыт бойы айтылмай келді. Саяси қуғын-сүргіннің үш құрбаны, Меккеге сапары кезінде Сатбай атасының қайтыс болуы – партия басшыларының пікірі бойынша, осының барлығы зиянды әсерін тигізіп отыр деп, академиктен үнемі қандай да бір идеологиялық ақаулар іздеп отырды.

Сәтбаев-азаматының қалыптасуына ең алдымен Абай Құнанбайұлы, Шоқан Уәлиханұлы, Ыбырай Алтынсарыұлы секілді қазақ халқының ұлы даналары әсерін тигізіп отырды. Абайдың өлеңдері мен оның толық шығармашылығын жақсы білді, ұлы ақынның көптеген туындыларын жатқа білді, Абайдың лирикалық әндерін орындады. Студенттік өмірі кезінде болашақ ғалым Ш. Уәлиханұлының еңбектерін терең зерттеп, ауызша тараған жергілікті ақын-орындаушылардың Шоқанмен жазылған, ауыз әдебиеті шығармасы – «Ер Едігені» қазақ тіліне аударды.

Оның айтуы бойынша, «Мелиоранскиймен жарияланған нұсқада көптеген татарлық кітаби сөздер мен тіркестердің болуына байланысты» осы эпосты аударуға кірісті. Техникалық жоғару оқу орны студенті қазақ тілінің тазалығын қорғау мәселесін негізгі мақсаты етеді. Қ.И. Сәтбаев Ш.Уалиханов секілді өзінің туған Баянауылында әлеуметтік зерттеулер, этнографиялық және археологиялық жұмыстар жүргізді. Жезқазған-Улытау өңірлерінің ескерткіштерін зерттеу нәтижелері «Жезқазған өңіріндегі тарихи ескерткіштер» атты ғылыми еңбегінде көрініс тапты. 1927 жылы жас геолог Қарсақпай ауданы туралы мақалаларында өзін шебер социолог-зерттеуші ретінде көрсетті.

Қ.И. Сәтбаев тағылған жаладан арылуы және өзінің жазықсыз екендігін дәлелдеу үшін Мәскеуге баруы тиіс болды. Қаныш Имантайұлы үшін КСРО ҒА президенті А.Н. Несмеянов мәскеулік геологиялық институттардың бірінде директор қызметін атқаруды ұсынды. Алайда, Қаныш Имантайұлы Отанын қалдырып кете алмады, көптеген жалалар мен жазалардан кейін Геологиялық ғылымдар институтының директоры боуып қалуына рұқсат берілді. Осылай, академик Қ.И. Сәтбаевтың өмірінде, өзінің жағымды жақтары бар, жаңа кезең басталды: Қазақстанның геологиялық мәселелерін зерттеуге толықтай өзін арнауға уақыт пен мүмкіндіктер пайда болды. Металлогения бойынша жұмыстар пайда болды, оны жүзеге асыру үшін Қ.И. Сәтбаев республиканың барлық

19

геологиялық ұйымдарын тартты.Металлогендік зерттеулер негізіне Қ.И. Сәтбаевпен металлогендік

болжамдық карталардың нақты тұжырымдалған принциптері мен әдістері, металлогендық анализдің кешенді әдісі, кен қалыптасуы мен кен орындарын болжау теориясы мәселелері жатады. Қ.И. Сәтбаевты металлогенді ғылымды жасаушылардың бірі және осы бағыттың Қазақстанда негізін салушы деп тегіннен айтпайды.

1953 жылдың басында ҚазКСР ҒА геологиялық ғылымдар институтында Орталық Қазақстан бойынша материалдарды жинау мен өңдеу бойынша күрделі жұмыстар атқарылды. 1954 жылы металлогендік болжамдық карталардың жұмыс макеттері мен жүйеленген түрлерін әзірлеу аяқталды. Бұл жұмыстар Қазақстан металлогениясының шығармашылық негізі болып табылды, кен қалыптасу кезеңдері мен кен орындарын орналастыру заңдылықтарын (нақты фактілерді мұқият жинақтау негізінде) анықтауға мүмкіндік берді.

ҚазКСР ҒА президентінен босатылуынан кейінгі 1952-1955 жылдар, қарқынды шығармашылық жұмыс жылдары болып табылды. Геологиялық институттың өмірлік директоры болғандықтан өзін толығымен ғылымға арнап, Орталық Қазақстанның металлогения бойынша бірінші ең толық нұсқасын көптеген жинақталған геологиялық материалдардың жіберді және шығармашылықты басқарды.

КСРО ҒА Қазақ филиалына келген бірінші күндерден бастап соғыс уақытымен тығыз байланысты, бірінші кезеңдегі маңызды жұмыстар ретінде – осы уақытқа дейінгі Қазақстанның, әсіресе, әр түрлі геологиялық ұйымдармен жұмыстар жүргізілген аймақ – Орталық Қазақстан аймағында, құрылымдық-геологиялық карталау бойынша барлық зерттеулерін жалпылау міндеті қойылды. Бұл үлкен жалпылау жұмысын Орталық Қазақстанның тәжірибелі зерттеушісі – Н.Г. Кассаин өзінің оқушысымен, сол уақытта Қазақстанның ірі геолог-зарттеушілерінің бірі болған – Г.Ц. Медоевпен атқарды. Қаныш Имантайұлы осы уақыттың өзінде бұл жұмыстарды әр түрлі пайдалы қазбалармен қаныққан, ең маңызды кең өңірдің болашақ металлогенді картасының негізі ретінде қарастырды. Қаныш Имантайұлы мұндай карталарды жасау барысында, ең алдымен, Қазақстан қоймаларының геолог кен іздеушілер мен барлаушылар ұжымдары үшін пайдасын көрді. Мұнан басқа, мұндай карталар жеке өңірлердегі теориялық негіздеуіне мен оларды орналастырудың заңдылықтарын анықтауына септігін тигізуі керек.

Республиканың геологиялық ұйымдарымен тығыз байланыста бола отыра, қолдағы нақты материалдарды жалпылау үшін бірыңғай ғылыми-методологиялық басқармасын орталықтандыру арқылы, барлық ірі ұжымдарды ҚазКСР ҒА Геологиялық ғылымдар институтында (ГҒИ) жинақтады. Осы уақытта, ГҒИ кадрлер құрамы бйынша да, зерттеулер және лабораториялық база деңгейі бойынша да жалпыодақтық деңгейдегі

20

жақсы ұйымдасқан ғылыми-зерттеу мекемесі ретінде танымал болды.Аталған ірі жұмыс Орталық Қазақстанның металлогениясының

теориялық негізделуіне, кен қалыптасуының негізгі жастық геологиялық деңгейлері мен жер қыртысының геологиялық даму тарихына байланысты кен орындарын орналастыру заңдылығын анықталуына алып келді, ал құрастырылған карта Қазақстан мен елдің геологиялық ғылымындағы болжамдардың алғашқы металлогенді картасы болып табылды.

1954 жылы КСРО ҒА геологиялық-географиялық ғылымдар бөлімінде орындалған картаның негізгі принциптері мен нәтижелерін қарастыру туралы арнайы жиналыс ұйымдастырылды, онда аталған карта КСРО ірі геологтарынан қолдау тапты. 1958 жылы Алматыда КСРО және ҚазКСР ҒА, КСРОНедр және ҚазКСР геомин және қорғау металлогендік және болжамдық карталар бойынша бірінші Біріккен Жалпыодақтық ғылыми сессиясы ұйымдастырылды. Қазақстандық геологтардың жұмысы толығымен қолданды. 1958 жылы ұжым авторларына –Қ.И. Сәтбаев басшылығындағы Институт қызметкерлеріне ғылым аймағындағы Лениндік жүлде берілді. Алғашқы жиналыс еліміздің басқа ірі аймақтарында металлогения бойынша жүйелі Жалпыодақтық жинлыстардың өткізілуінің бастауы болды.

Металлогендік карталардың жасалу тәжірибесі республиканың басқа да ірі аймақтары үшін де жасалды, әсіресе, Кенді Алтай мен Оңтүстік Қазақстан үшін. Кен қалыптасу табиғаты туралы өзінің идеяларын дамытып және бекітіп, Қаныш Имантайұлы оларды табандылықпен қорғады. Ол ғылыми баспада белсенді шығып отырды, өзінің ғылыми «қарсыластарымен» пікір таласа отыра, қандай да бір ғана аймақты зерттеу негізінде жасалған кен қалыптасудағы бірыңғайлылық көзқарасын қате деп есептеді.

Геологиялық ғылымның басында Қ.И. Сәтбаев тұрмаған бір де бір сала жоқ. Бұлар гидрогеология, инженерлік геология, сейсмикалық барлау, жер қыртысын, нақты кен орындарын зерттеудің геофизикалық әдістері, сейсмология және тау-кен әдісі, минарлы шикізатты кешенді пайдалану салалары. Геологиялық ғылымдар институтының лабораториясында біріктірілген аз көлемдегі ғалымдар ұжымының негізінде, тау-кен ісі, гидрогеология мен гидрофизика, сейсмология, география, металлургия және байыту институттары ашылды. Жас Қазақстанның ғылым академиясы өсіп, дамуын жалғастырды. Оның құрамында жыл сайын әр түрлі білім саласы бойынша жаңа институттар ашылып отырды, қарқынды түрде ғылыми кадрлар даярланды. Қазақстанның ғылым академиясы көлемі бойынша Украинадан кейінгі екінші орынды алды, ал Геологиялық ғылымдар институты еліміздің геологиялық профильдегі институттардың арасында алдыңғы қатарлы ретінде мойындалды.

Қаныш Имантайұлы республиканың белгілі бір ауданының жақын

21

арадағы келешегінің дамуын таңғаларлықтай нақты болжай алды және Партия мен Үкіметтің маңызды шешімдеріне белсенді ат салысты. Ол өзі Маңғыстау түбегіндегі табиғи ресурстарды кешенді зерттеуді басқарды, осы еңбегі үшін КСРО-ның екі министі Е.П. Славской мен П.Я. Андроповпен Социалистік еңбек ері атағына ұсынылды, алайда республикада қолдау таппай, Ленин Орденімен марапатталды; тың жерлерді игерумен байланысты зерттеулері үшін үшінші Ленин Орденімен; Ертіс-Қарағанды және басқа да көптеген каналдардың құрылысымен айналысты.

Бірақ, Қ.И. Сәтбаевтың геология мен қара металлдардың (темір, марганец) шикізат базасы туралы еңбектері отандық қара металлургияны жасау негізі ретінде оның ғылыми өмірбаянындағы ерекшелік болып табылады. 1942 жылда «Қазақстандағы темір және марганец кен орындары» монографиясы жазылды. Белгілі себептер бойынша ол баспадан шығарылған жоқ, алайда академик В.А. Обручев ұны баспадан шығаруға ұсынды. Еңбек 1998 жылдың соңында, яғни жарты ғасырдан кейін оның еңбектер жинағында басырылып шығарылды. Қ.И. Сәтбаевтың Қара металлургия орталығын құрастыруға бөлген күші оның қызығушылығының әр түрлілігін ғана емес, жоғары азаматтық позиясын байқатады, Қ.И. Сәтбаевты нағыз мемлекетшіл, еліне жанашыр азамат ретінде көрсетеді.

Сонау 1931 жылы оларға алғаш рет қара метеллургия мәселесі ұсынылғанда, ол Қарсақбай мыс зауытының геологиялық бөлімінің басшысы болды, және республикалық масштабтағы қара металлургия сұрақтары оның қызметтік міндеттері шеңберінен өте алыс еді. Қ.И.Сәтбаев биографиясындағы бұл феноменді Қазақстанның, оның халқының болашағын бірінші орынға қоятын Қаныш Имантайұлының жоғары азаматтылығы мен шынайы патриотизмімен ғана түсіндіруге болады.

Қ.И. Сәтбаевтың үлкен қызығушылығы Қазақстанның мұнай-газ тасымалы мәселесін де қамтыды. Мұнай-газ кешенінің жан-жақты дамуына үнемі көңіл бөліп отырды. Қазақ академиясының таңдалған президенті ҚазКСР ҒА екінші көшпелі сессиясын оған сай министирлікпен бірлесе отырып, Өскеменнен (1947ж.) кейін, Атырауда (1949ж.) мұнай-газ тасымалы кешенін дамытуға арнай отырып өткізді. Қ.И. Сәтбаевтың мұнай және газ геологиясы сұрақтары бойынша ғылыми мақалалары мүлде танымал емес деуге болады. Алайда, оның осы саладағы мықты білімі және Қазақстан мұнай-газ мәселесіне ұдайы көңіл аударып отырғандығына оның көпшілік алдындағы сөз сөйлеулері дәлел бола алады.

Қ. И. Сәтбаев сондай-ақ, Қазақстанда алюминий өнеркәсібінің құрылуына үлкен мән берген. Республика территориясында ашылған, торғай (амангелді) бокситтерінің бірегей қоры Павлодар алюминий зауытының (ПАЗ) құрылысына негіз болды.

22

1959 жылдың 9 тамызында Қаныш Имантайұлы Ғылым Академиясының бір топ ғалымдарымен ПАЗ құрылыс алаңына келді. Бұл ҚазКСР ҒА қызметкерлерінің зауытқа алғаш барулары болды. Ол кезде зауыт нөлдік белгіде болған. Қ.И. Сәтбаев нұсқаған сұрақтарды шешу үшін Павлодар қаласында ҚазКСР ҒА глинозем бөлімі құрылды және ҚазКСР ҒА металлургия және байыту Иститутының глинозем лабораториясы кеңейтілді. Ол кездерде глинозем алудың теориясы және жаңа технологиясы саласындағы жұмыстардың жалпы ғылыми жетекшілігімен Қ.И.Сәтбаевтың әріптесі ҚазКСР ҒА академигі В.Д.Пономарев айналысты. Қ.С.Сәтбаевтың Павлодар қаласына келуі және қала басшылармен зауыт мәселесін талқылауы ПАЗ құрылысының жылдамдауына айтарлықтай септігін тигізді. 1964 жылы Павлодар алюминий зауытының бірінші, ал 1967 жылы екінші кезегі шығарылды. ПАЗ-та шетелде бокситтектес балшық ретінде жіктелетін, глиноземды төмен сапалы бокситтен алудың жаңа жоғары тиімді аппаратты-технологиялық схемасы ғалымдар мен зауыттың инжинерлі-техникалық қызметкерлерінің, сондай-ақ, ҚазКСР ҒА металлургия және байыту Институтының ғалымдарының ірі жетістігі болып табылады. 1980 жылы бұл жұмыс кешені ССР Мемлекеттік премиясымен марапатталды. Осылайша, Қ.И.Сәтбаевтың туған қаласы Павлодарда республиканың алюминді өнеркәсібі құрылды.

Қаныш Имантайұлының академияның жан-жақты қызметінің басшылығымен жұмысы қауырт болғанына қарамастан, ерекше «тізгін ұстау» қабілеті барлығын таң қалдырған. Осылайша, 1963 жылдың күзінде ауыр науқас бола тұра, Мәскеуге жол жүріп бара жатып, Оңтүстік Қазақстанның минерагенді картасын құрастыру бойынша бағдарламаның орындалу барысын арнайы тыңдады. Ғылыми және өндірістік ұйымдар, жоғары оқу орындары өкілдерінен құралған үлкен аудитория жиналды. Қорытындысында ол жасалған жұмысты мақұлдап, орындағандар жөнінде жылы ниетін білдірді. Келесі сөздері есте сақталып қалды: «Геофизиктер бізге аймақтың жабық бөлігін банан сияқты ашты», сондай-ақ, «геофизиканы оңтайлы қолдану геологиялық зерттеу мен болжам көлемін арттырады». Бұл республикадағы геология қызметінің және әсіресе, үлкен ықыласқа бөленіп, Одақтағы үздіктердің бірі болған геофизиканың кішігірім гүлденген кезі болатын. Ол геология зерттеулік прцестердің барлық кезеңдерінің бөлінбес бөлігіне айналды. Өкінішке орай, үлкен ғылыми және тәжірибелік мәні бар Оңтүстік Қазақстанның минерагенді жұмысы Қ.И.Сәтбаевтың мезгілсіз қайтыс болуына байланысты тоқтатылды.

Барлық өңірлер бойынша зерттеулер ертеректе Қ.И.Сәтбаев құрастырған Орталық Қазақстан бойынша ұқсас жұмыстар, әдістемелік принциптер тәжірибесін ескере отырып орындалды: «барлық алғашқы бақылаулар мен дәлелдер жинаудағы толық қандылық, кешенділік, оларды талдаудағы нақтылық, жинаудағы объективтілік, еңбектегі

23

ұжымдық». Сол жылдардағы өз жұмыстарында Қаныш Имантайұлы ол кездері енді ғана туындай бастап, оның қайтыс болуынан кейін атақты болған кейбір ғылыми концепцияларымен таң қалдырғанын ескерсек, Оңтүстік Қазақстан бойынша барлық ақпаратпен ғылыми қамтуды аяқтағанда қандай теориялық және тәжірибелік нәтижелер алынуы мүмкін болатындығын елестету қиын емес.

Бұл жиында Қаныш Имантайұлы тағы бір ақпаратты тыңдады: 1964 ж. Үндістанда өтуі керек ХХІІ Халықаралық геологиялық конгресске Қазақстан геологтарын дайындау барысы жөнінде.

60-шы жылдардың басында Қазақстан геологиялық ғылымы геологиялық қызмет сияқты өзінің ең бір шарықтап гүлденуіне жетті. Бұл уақытқа дейін іргелі зерттеулерінің нәтижесі танымал бола бастады. Оның қатарына кейінірек Е.Д.Шлыгин дамытқан, Қазақстан геологиясы жөніндегі Н.Г.Кассиннің негіз қалаушылық жұмыстарн қосуға болады.

Қазақстан геологтары әлемге әйгілі ғылыми жетістіктері бола тұра, халықаралық байланыстары да, шетелге шығу мүмкіндіктері де болмады. Көптеген адамдарды мұның себебі қандай деген сұрақ толғандырды. Жауап 1963 жылы күзде болған мәжілісте Қаныш Имантайұлынан алынған еді. Бұрынырақ Қазақстан өкілдері конгресстерге қатыспаған және Сәтбаевтың сөзіне сүйенсек мұның өзіндік себептері болған. Конгресске тек қана қатысу үшін ғана бармау керек. Біз, деп атап өтті Қаныш Имантайұлы, бұндай абыройлы форумдарда бүгінгі күні бізде бар, бірақ құжатталмаған ғылыми, геологиялық тәжірибедегі жетістіктерімізді көрсетуіміз керек.

Мәжілісте жұмыс жетекшілері белгіленді – картаның басты редакторлары: геологиялық – Ш.Е. Есенов, тектоникалық – Р.А. Борукаев, металлогенді – Қ.И. Сәтбаев, құрылымдық-геофизикалық – Ш.Е. Есенов. Сондай-ақ, конгресске арнап Қазақстан геологиясы мен минералды ресурстары, геологиялық зерттеулердің әдісі мен әдістемесі, республикадағы геологиялық қызметтің даму деңгейі және т.б. сұрақтарды бейнелейтін баяндамалар жинағын дайындау туралы шешім қабылданды. Қ.И. Сәтбаев төрағалық ететін, Ш.Е. Есенов жетекшінің орынбасары етіп таңдалған және Г.Е. Бекжанова ғылыми хатшы болған Ұйымдастыру комитеті құрылды. Сәтбаев қайтыс болғаннан кейін материал дайындау қарқыны төмендеді. Соңында конгресске тек геофизикалық және геологиялық карталар ғана аяқталып, кейіннен жарыққа шығарылды. Тектоникалық пен металлогендіге келетін болсақ, олар осы күнге дейін құрастырылмаған.

Алайда конгресске Қ.И. Сәтбаев естелігіне арналған, 20 табақ беттік көлемдегі «Қазақстан геологиясы мәселелері» жинағын дайындап, айбынды (сол кездегі өлшем бойынша) делегациямен барды. Бұл кітап халықаралық форум жұмысына алғаш қатысқан қазақстандық геологтардың таныстыру карточкасы болды. Ол делегаттар арасында

24

таратылды. Осы кітап арқылы көптеген шетелдік геологтар алғаш рет Қазақстан геологиясымен және біздің республикамен танысты. Осы конгресстен Қазақстанның одан кейінгі барлық Конгресстерге қатысуы басталды.

Қазастанның жылдам дамуға деген тұрақты құлшынысы, теоретикалық ғылым және оны ел игілігі үшін пайдалану саласында жаңа міндеттерді шешуде Қаныш Имантайұлының бейнесі ірі мемлекеттік қайраткер ретіндегі бейнесі айқын көрінді. Ол барлық ел мен республика өмір сүрген бірде бір жаңалықты назарынан тыс қалдырмаған, коммунистік құрылыс бойынша барлық іс-шаралардың жүзеге асуы үшін күресті және ол осы жолда қойылған міндетті орындаудағы ғылым көрсете алатын көмекті жан-жақты қарастыуды ойластырып отырды. Қазақстанның ғылым Академиясының ғалымдары тың және тыңайған жерлерді игерудегі үлкен мәселені шешуге зор үлес қосқаны үшін көпшілігі 1957 жылы жоғары үкіметтік наградаларға ұсынылды.

Қ.И. Сәтбаев көптеген жылдар бойы КСРО Жоғарғы Кеңес депутаты болып, Кеңес Одағының Коммунистік Партиясының ХХ, ХХІ, ХХІІ съезініе және КОКП ОК мен Қазақстан КП көптеген пленумдарына қатысқан. Ол партия мен Үкіметтің халық алдындағы барлық іс-шараларының шешілуінде өзін мобилизацияланған деп есептеп, қойылған міндетті шешуге бар күш-жігерін жұмсап, өзі жетекшілік ететін ұжымын бағыттап, оның орындалуы үшін ең тиімді жолдарды айтып отырған.

Партия, Үкімет және халықтың зор сеніміне ие болған Қаныш Имантайұлы біздің елдегі ғылымның дамуы үшін барлық күш-жігерін, бүкіл қабілетін, бар білімін аямады. Ел, республика Үкіметінде үлкен абыройға, адамдарды сендіре білетін керемет қабілетке ие бола отырып, Қаныш Имантайұлы елдегі барлық геологиялық қызметті біртұтас одақтық геология Министрлігіне біріктіру, КСРО ғылым Академиясы және оның бөлімдері құрылымын қайта құру, елдегі бірнші Қазақ КСР республикалық геология Министрлігін құру және тағы да басқа маңызды жалпы республикалық мәселелерді шешуде белсенді түрде ат салысып отырды.

Қ.И. Сәтбаев ғылым қызығушылықтары өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, мәдениет дамуы қызғушылықтарымен тығыз байланыстырылған, жаңа типтегі кеңестік ғалым болды. Әсіресе ол өмірінің ұзақ жылдары мен ерекше назарын гологиялық оқулар дамуына және елдегі кендерді ашуға арнады. Осы үшін ол 1963 жылы Ленин орденімен марапатталды. Бұл оның соңғы, төртінші Ленин ордені еді.

Қазақ халқының біртуар ұлы ретінде Қаныш Имантайұлына біздің республикамыздың атынан жалпы одақтық мәжілістерге қатысу, Партия мен Үкімет басшыларымен кездесу және шетелде парламенттік делегация

25

қатарында бару құқығы берілді. Қаныш Имантайұлы мұндай тапсырмаларға үлкен жауапкершілікпен қарап, өзіне білдірілген сенімді мінсіз атқарып, өз халқын, өз елін абыроймен таныстыратын.

Өмірінің барлық кезеңінде Қ.И. Сәтбаев Ресей патшалығының артта қалған бір қиыры ретіндегі Қазақстанды Кеңес Одағының алдыңғы қатарлы аграрлы-индустриалды республикаға айналдырған тарихи оқиғалардың белсенді қатысушысы болды. Ел өмірімен тығыз байланыста бола отырып, ол маңызды оқиғаларға белсене ат салысты. Өз мақалаларын Қазақстанның көпшілік тұрғындарына жеткізу мақсатында ол өзінің көптеген мақалаларын қазақ тілінде жариялады. Ол радио және теледидар арқылы үнемі ел және Қазақстанның съезд, пленум, көптеген мәжілістерінде мазмұны өте мағыналы, керемет сөздер сөйлеген. Мықты лектор және насихатшы болды, болып жатқан оқиғалардағы негізгіні бөліп көрсететін.

Осылайша ел мен халыққа маңызды жаңа міндеттер шешудегі талмас еңбек етіп жүріп тамаша адам, талантты геолог, ғалым, ұйымдастырушы және мемлекеттік қайраткер – тек қана өзінің туған республикасы емес, сондай-ақ үлкен КСРО елінің мәдениет пен халық шаруашылығын көтеру үшін зор қызмет атқарған, қазақ халқының дарынды ұлы өмірден өтті.

Адам және басшы ретінде Қаныш Имантайұлы ерекше қасиеттерге ие болды. Адамдармен қарым-қатынасында оны қарапайымдылығы, кішіпейілділігі, жүректілік пен өзгермес ақкөңілділігі ерекшелеп тұратын. Оған өзінің жеке бас мәселесімен өтініш айта келген адамдар үнемі жылы қабақ танытушылық пен көмектесуге деген қамқорлықты көретін. Еңбек адамы, мемлекеттік қайраткер ғылым мен тәжірибедегі еңбек етушілерді жақсы көріп құрметтеді, кез-келген еңбекке – шахтер мен металлургтың еңбегіне, жер шаруашылығы мен мал шаруашылығы еңбегіне, геолог пен физиктің еңбегіне түсіністікпен қарап, бағалаған; - қарапайым шопаннан ірі зерттеушіге дейінгі адамның бәрін, халық игілігі үшін қайда болса да еңбек еткеніне қарамастан адамдардың бәрін бірдей сыйлады. Оны танығанның бәрі бұл қасиетін біліп, оған үлкен сыйластықпен, құрметпен қарап, ортақ іс үшін қызметтесуге дайын болатын. Бұған дәлел – мыңдаған мақала, ол туралы 50 кітап, республиканың өндірістік Алматы, Жезқазған, Екібастұз, Көкшетау, Қарағанды, Сәтбаев қалаларындағыт 7 ескерткіш; қала, село, мекемелердегі ондаған бюст, 5 мұражай, ондаған мектеп, оның атындағы көшелер. Өзінің институты, Жезқазған комбинаты, ҚазҒТУ, Ертіс-Қарағанды каналы, кіші планета және көптегендері оның Ұлы есімімен аталған.

Сонымен қатар ол өте талапшыл еді, біреуге қойылған міндетке үстірт қарау мен жауапсыз карым-қатынасты, еңбек тәртібін бұзушылыққа, менменсу мен шалағайлықты ұнатпады. Нағыз ғалым ретінде ол өзінің ғылыми идеяларын құлшыныс пен сенімділікпен қорғап, үлкен

26

объективтілікке жетті. «Факт және тек қана факт, - біздің идеяларымыз бен гипотезамыздың негізі болып табылатын осылар, ал тәжірибемен нақтыланбаған теория - өлі», сөзін жас ғалымдармен әңгімелескенде, жиын өткізгенде немесе дискуссияға түскенде қайталаудан жалықпайтын. Егерде алдыңғы ұстанымдарды нақтыламайтын, жаңа жол іздеуді қажет ететін жаңа мәліметтер туып жатса, ол алдыңғы идеясынан бас тарта алатын, әлде ғылым дамуы заңы осындай ма.

Ол ғылым мен өнеркәсіп дамуына қатысты мәселенің барлығын шешуде сенімге ие болып, оң нәтижеге қол жеткізе білді. Осы жолда ол өзін де өзгені де аямады. Кез-келген ұсақ ғылыми мекеме мен Академияны тұтастай алғандағы мәселелерді шешу жетістігінен ол үлкен рухани ләззат алатын. Ол республикадағы шаруашылық және мәдени құрылыстағы маңызды мәселелерді шешуге белсене қатысу міндетім деп білген. Ел игілігі үшін қызмет пен ғылымнан ол өз өмірінің мәнін тапты және еңбек оның өмірдегі ең бірінші қажеттілігі еді. Осы қасиетті Қаныш Имантайұлы Сәтбаев жастардың бойына сіңіруге тырысты.

Оңтайлы шешімі ғылым мен халық шаруашылығы дамуы үшін үлкен пайда әкеліп, перспективалы болып табылатын мәселелерді шешуде ол қажымас қайрат пен үлкен табандылық көрсетті. Ол «ең дұрыс саясат болып табанды саясат» деп айтқанды жақсы көретін. Ол партияның күшіне ерекше сенім білдіріп, сара жолын қолдады. Партияның шешімі мен партиялық ұйымның біріншісінен соңғысына дейінгі іс шарасын қолдады. Әрқашан, кез-келген жағдайда ол біздің Коммунистік партияның ұстанымын насихаттады және өзінің партиялық міндетінде оның түсіндірілуі мен орындалуында еш ауытқудың болуына, тіпті, ойдан шығарылған дерек бойынша ол президенттік орнынан босатылып, КОКП мүшелерінің тіркеу карточкасына енгізіліп, қатаң сөгіс жарияланғаннан кейін де жол бермеді.

Қаныш Имантайұлы оны тәрбиелеп, ғалым болуға мүмкіндік бергені үшін Коммунистік партияға үнемі шексіз алғысын білдіретін. Бұл жерде Қ.И Сәтбаевтың автобиографиясынан үзінді келтірген жөн болар: «Өзімнің барлық саналы ғұмырымдағы ең қызықты және жарқын сәттер үшін мен Кеңес өкіметі мен өзімнің Коммунистік партиямның көмегі мен қамқорлығына толықтай қарыздармын деп санаймын. Тек Кеңес билігі маған жоғары мектеп есігін ашып кіруіме және оны аяқтауыма мүмкіндік берді. Одан арғы инженер геолог ретіндегі барлық саналы қызметімде мен өкімет пен партия тұрғысынан үнемі рухтандыратын жетекшілік пен ата-ананың қамқорлығындай қамқорлық алдым».

Барлық дережедегі, жастағы адамдарға ол ерекше сезімталдық, үлкен адамгершілік танытқан. Адамға кішігірім бір болмашы істе болса да көмектесу үшін Қаныш Имантайұлы максималды мүмкін көмек көрсетуді

27

өзінің рухани борышы санады. Өзінің адамға деген ізгі, гуманды қарм-қатынасымен ол халық арасында үлкен құрмет, зор махаббат және беделді дәрежеге ие болды. Міне, шын мәніндегі халықтың мәңгілік ықыласы деген осы. Басқа қандай ғалым өмірінде осындай ықыласқа ие болды, кімді халық осынша жоқтады, өмірден өткеніне бес онжылдық өтсе де оның есінде мәңгі тірі болып, кімнің бейнесі сол жарқын күйінде сақталды? Сәтбаев бұл махаббатқа махаббатпен жауап берді. Ол өз халқы жайында үлкен тебіреніспен, мақтанышпен тек британ премьер-министрі Уинстон Черчиль сынды ірі лауазымды адамның алдында ғана сөйлеген жоқ. «Әлемнің отыз алтыншы бөлігін бостандық сүйгіш қазақ халқы алып отыр. Тек «қазақ» деген сөздің өзінен бостандық лебі тарайды. Біздің халқымыз көптеген ғасырлар бойы тәуелсіз өмір сүру үшін күресіп келді. Оның санасында осы бір қасиетті ұғым мәңгілікке жатталып қалды».Қаныш Имантайұлы жемісті зерттеуші болды. Оның қаламына бүгінгі күні анықталған, шамамен 800 баспа жұмыс пен сөз сөйлеулер, көптеген әлі жарыққа шықпаған қол жасбалар тән. Қ.И. Сәтбаевтың редакциялығымен ҚазКСР ҒА отыздан астам ғылыми еңбек жинақтары жарияланды. Сондай-ақ, мақалалардың басым бөлігін қосымша авторлықта емес, жеке өзі жазған.

Қ.И. Сәтбаевтың ғылыми және жалпы қоғамдық қызметінің келтірілген шолуы артына өшпес із қалдырған, тірі кезінің өзінде-ақ кеңестік Қазақстанның ғылым, мәдениет және халық шаруашылығының даму тарихына кірген, осындай ереше болмысты адамның қайнаған қызметі, көпқырлылығы жөніндегі түсініктің толық емес, бір бөлігі ғана. Қ.И. Сәтбаевтың ғылыми мұрасы, өкінішке орай, әлі толық зерттеліп, замандастарымен жете түсінілмеді. Ғылымның алтын қорына енгізілген, өмірден өткеннен кейінгі, 100-жылдығына арналған, таңдаулы еңбектерінің сегіз томы оның шығармашылық шығармаларының өте аз бөлігін ғана қамтыды.

М.В Ломоносов бүкіл Ресейге қалай маңызды болса, Қ.И.Сәтбаев қазақ халқы үшін де сондай маңызды деп айтсақ асыра сілтегендік болмас еді. Ғасырлар өте келе бұндай біртуар өз елінің Патриоты Азаматы, Ғалымының есімі жақсылығына риза болған ұрпақтарының есімінде сақталып қалатынына еш күмән жоқ. Осы ой ондаған ұлы ғалым, елдің мемлекеттік қызметкерлерінің естеліктерінде саналарынан қызыл жіппен өтті.

Әртүрлі тарихи кезеңдерде өмірдің өзі ерекше талантты адамдарды сайыс алаңына шығарып, оларға өз елінің, өз халқының тағдыры үшін үлкен жауапкершілік артатыны заңдылық. Егер осы көзқарас тұрғысынан талдайтын болсақ, онда Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың қазақстандық ғылымның бастауында тұруы және оны басқаруы, біздің еліміз үшін шынайы бақыт болып табылады. Ол өзіне талантты

28

адамдарды жинай білу қасиетіне ие болды. Академияны ұйымдастырушы серіктерінің барлығы дерлік ғылымдағы бүтін бір бағыттың алғаш ашушылары болды. Олардың қай-қайсының есімі болмасын – жұлдызды. Жазушы және әдебиетші Мұхтар Әуезов, композитор Ахмет Жубанов, химик Әбікен Бектұров, қазақ арасындағы бірінші әйел-академик физиолог Наиля Базанова, геологтар Н.Г. Кассин, М.П. Русаков, Р.А. Борукаев, Ш.Е. Есенов, И.И. Бок, Н. Сауранбаев – алғашқы толық қазақ-орыс сөздігінің авторы, 35 жасында академик атағын алған, лингвист Смет Кенесбаев, энциклопедиялық жан-жақты ғалым, археолог және этнограф Әлкей Марғұлан, әлемде танылған қышқылдар мен негіздер теориясының, ерітінділер теориясының авторы Михаил Усанович, отандық энергетика бастауында тұрған Шафик Чокин... ХХ ғасыр ортасында Қаныш Имантайұлы білім Ордасына жинаған қазақ ғалымдарының бірегей ұрпақтары есімдерінің тізімін жалғастыруға болады.

Қ.И. Сәтпаевтан қиын-қыстау кезеңдерде қыруар істерді жүзеге асырған ірі ғалымды ғана көріп қоймау керек. Қаныш Сәтпаев, бірінші кезекте, шындығында жинақты тұлға, сол жылдары ғылымның жаһандық мәселелерін шешкен барлық адамзаттың ғылыми көкжиектерін аңғарған энциклопедиялық құлаштағы ғалым. Біз Қ.Сәтпаевтың ғылыми жаңалықтарын өз Отаны алдындағы, кеңестік экономиканың ағымдағы (қыруар болса да) өнеркәсіптік және басқа өндірістік мәселелерін шешуге сіңірген еңбектеріне ғана тоғыстыру арқылы оның ролін төмендетеміз.

Осыған байланысты ғалымның 100 жылдық мерейтойында Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н:Ә.Назарбаевтың айтқан пікірі ескерерлік: «...Менің ойымша, Қ.И.Сәтбаев – кешегі өткен Кеңестер Одағының ғана ұлы адамдарының бірі емес, ол өтіп бара жатқан ғасырдың ұлы перзенті. Тап осындай заңғарға Қазақстаннан да, қазақтардың арасынан да ешбір адам көтерілген емес. Мен Қаныш Имантайұлын қазақ халқының ғана емес, сондай-ақ бұрынғы Одақтың ұлы тұлға тарландарына жатқызамын. Мен осындай бағалауды Уақыт пен Тарих бағасы дер едім, олар ең әділ шешімдер шығаратын және бәрін өзінің заңды орнына қоятын шынайы төрешілер» деп атап көрсетті.

Қ.И. Сәтпаевтың адамдық қасиеттерін атай отырып, Н.Ә.Назарбаев оның «қарапайымдылығы, керемет еңбек сүйгіштігі, уақытша қиындықтарға қасқайып қарсы келуі, кез келген құбылыстың құпиясын ашуға қатты құмарлығы, ғылыми шығармашылыққа құштарлығы, өзін ренжіткен немесе қынжылтқан адамдардың қылықтарын түсінуге және

29

кешіруге қабілеттілігі, сонымен қатар кез келген уақытта тіпті танымайтын адамға да жақсылық жасауға дайын тұратын» қасиеттерін айтады. Бірақ осы кезде, - деп атап өтті біздің Елбасымыз, - мені ерекше таң қалдыратыны оның Отанға деген шексіз сүйіспеншілігі».

Ұстаздың, КСРО ҒА толық мүшесі В.А. Обручевтің «Білімге құштарлығы және талпынысы өзінің туған өлкесіне ең үлкен пайда әкеледі» деген айқын анықтамасы бойынша – оның мінезінің басты сипаттары. Жер бетіндегі барлық тіршілік иесіне баға беретін көбінесе идеологиялық тапсырысты орындайтын Тарих емес, алдау мүмкін емес халық бағасын береді.

Қазақ ғалымының қапсағай денесіне таңданған Черчиллге Сәтпаевтың берген атақты жауабы: «менің халқым менен жоғары», достарына - жетекеші Ресей ғалымдарына өлер алындағы өтініші – жер қойнауларына бай Маңғышылақты Қазақстан құрамында сақтау және КСРО Үкіметінің шешімі бойынша Еуропада жаман аурудан емделуден бас тартуы: «... менің халқым Мәскеу тұрмақ, Алматыға да бара алмайтындықтан, мен өзінің дәрежемді пайдалансам, адамдардың бетіне қалай қараймын...» – белгілі фактілер. Шын мәнінде сол Маңғышылақты Қазақстан құрамында сақтай отырып, Сәтпаев оқиғаны алдын ала болжады. Қазақстанға тәуелсіз мемлекет ретінде алғашқы қалыптасу жылдары табиғи қазбалардың, оның ішінде 50-жылдардың басында Қ.И. Сәтпаевтың жетекшілігімен қазақстандық ғалымдардың түбектен тапқан мұнай қорларының көмегі аз болған жоқ. Кейінірек Қ.И. Сәтпаев, геолог Шахмардан Есенов өзінің ұлы тәлімгерінің ісін жалғастыра отырып, Маңғышылақтың бай мұнайлы кен орындарын ашқаны және өнеркәсіптік меңгергені үшін Ленин сыйлығына лайықталды.

Қ.И. Сәтпаев, барлық ой титандары сияқты, өзінің уақытын барлық жағынан орап алды. Мысалға, 1948 жылдың өзінде Қаныш Имантайұлы: «Алматының сейсмикалық аймақта орналасуы, қаланы кеңейту аумағының жеткіліксіздігі, табиғаттың өзгергіштігі оны болашақта Қазақстан сияқты үлкен елдің астанасы ретінде жарамсыз етеді. Біздің республикамызда астана болуға лайықты екі қала бар, - Қарағанды және Ақмола. Алайда олардың ішінде біріншісі көмірдің қалың қабатында тұр, оның үстіне оның суы аз. Ал екіншісінде су да, жер де жеткілікті, ол бүкіл Қазақстанның географиялық центрінде орналасқан»... Оның осы ғылыми негізді болжамы орындалды. Сұлу Астана бүгінгі күні бір кездегі Қ. Сәтпаев сияқты Қазақстанның символы, бренді болып табылады.

30

Қаныш Имантайұлы Сәтпаев 1964 ж. 31 қаңтарда дүниеден өтті. Ол Мәскеуде, Кунцево Кремль ауруханасында қайтыс болады. Жерлеу күні Алматыда 3 ақпанда өтті. Мыңдаған адам қыстың сол бір аязды күні Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрының ғимаратына, онымен қоштасуға және соңғы сапарға шығарып салуға келді. Табытын қолмен көтеріп зиратқа дейін алып келді.

«Осы тамаша адамның, ғылым мен ақыл-ой шырағының, көптеген адамдардың досы және жолдасы болған тұлға өмірден ерте кетті, - деп жазады Ә.Х. Марғұлан сол күндер туралы. – Ол өз халқының мақтанышы еді, халқының өркендеуі жолында өмір сүріп, еңбек етті. Халқына қызмет етуді ол өз өмірінің жоғары идеалы деп санады»...

Халық Қаныш Имантайұлын қатты жақсы көрді. Ол туралы аңыздар айтылды, оның есімін ақындар жырлады. Қазақтан ғана емес бауырлас елдер де біздің қайғымызға ортақтасты. Сол азалы күндері Алматыға Кеңестер Одағының түпкір-түкпірінен жеделхаттар келіп жатты. Мәскеу мен Ленинград, Киев пен Баку, Ереван мен Тбилиси, Ташкент пен Таллин, Рига мен Вильнюс, Свердловск, Фрунзе, Новосибирск, Владивосток, Жезқазған, Қаражал, Рудный – мезгілсіз қайтыс болған Қанышқа қайғырып, аза тұтты. Оған белгілі ғалымдар да, колхозшылар да, шопандар да, жұмысшылар мен инженерлер де қайғырды.

«Сәтпаевты бүкіл Қазақстан жақсы көретін, - деп жазады ҚазКСР ҒА академигі Қ.Д. Жұмалиев. – Оның ойлы, ақылды жүзінен мейірім шапағаты төгіліп тұратын. Көздері керемет – мейірімді, ақылды, көңілді, сәл ойнақылық байқалатын. Кең маңдайының үстінен – сәл-пәл қырау шалған қара бұйра шаштары. Ол әдемі ғана емес – сондай-ақ тартымды болатын. Сөйлескен кезде салмақты, бір қалыпты мінезі, мейірімділігі, жұмсақтығы мен қарапайымдылығы онымен қарым-қатынасты қуанышты және жағымды ететін. Оның жымиғаны қандай жылы, нұрлы еді...».

Қаныш Имантайұлы қайтыс болған соң 10 күн өткенде ҚазКСР ҒА Президиумы ОК және Республика Үкіметі оны мәңгі есте сақтау жөнінде, сонымен қатар ескерткішін Ғылым Академиясына қарама-қарсы орнату, толық метражды фильм шығаруды және т.б. туралы ұсыныс жасады. ОК пен Министрлер Кеңесінің оны мәңгі есте қалдыру туралы Қаулысы бойынша Қ. И Сәтпаевтың есімі Жезқазған кен-металлургиялық комбинатына, ҚазКСР ҒА Геологиялық ғылымдар институтына, Алматы

31

көшелерінің біріне берілді, академия ішіне мүсінін орнатуға және еңбектерін шығаруға рұқсат етілді.

1965 ж. «Академик Қ.И. Сәтпаев. Көрнекті Кеңес ғалымының естелігіне арналған жинақ» атты кітабы шығарылды. Әсірелемей-ақ аталған естеліктер жинағы Қаныш Имантайұлына арналған үздік ескерткіштердің бірі деуге болады. Сол кездері КСРО ҒА авторлардың- министрлер мен академиктердің, Қ. И. Сәтпаевтың әріптестерінің, достарының, шәкірттерінің естеліктері әлі жаңа болатын. Олармен бірге тағы да осы тамаша адамның бейнесі өмір сүрді. Кітап беттерінен Қаныш Сәтпаевтың – өз уақытының нағыз батыры – біртума, мемлекеттік түрде кең ойлайтын, елінің, халқының проблемаларын, өмір алға жылжытқан мәселелерді шешу жолдарын өткір сезінетін ұлы тұлғасы бүкіл болмысымен жоғары көтеріледі.

Осы естелік кітапты басып шығару Қаныш Имантайұлы туралы дайындық бойынша ондаған авторлардың одан әрі еңбегіне, кітаптарға, мақалаларға, очерктерге бастама берді, олардың көпшілігі әлі күнгі дейін жарияланбаған. Ол ҚазКСР ҒА президенті постындағы мұрагерінің – Ш.Ш. Чокиннің, Президиум мүшелерінің, редакция алқасының жауапты хатшысы А.А. Абдулиннің қамқорлығы арқасында, ең бастысы Қаныш Имантайұлының адал серігі – Таисия Алексеевна Сәтпаеваның қарқынды еңбегінің арқасында пайда болды. Қаныш Имантайұлымен тығыз араласатын елдің, Қазақстанның жетекші ғалымдарымен, Мәскеу, Томск, Орта Азия республикаларының министрліктері мен ведомостволарының жетекшілерімен хат жазысу, сөйлесу, өңдеу, басу – осының бәрі алып еңбек. 30 автор – мойындалған ғалымдар, мемлекет қайраткерлері өздерінің мәңгілік алғыс сөздерін қалдырды, өзінің лайықты әріптесіне әділ баға берді.

«Қаныш Имантайұлының денсаулығы батырлардікіндей болды, - деп еске алады ММУ профессоры В.С. Коптев-Дворников. – Ауру меңдеген кезде ол онымен табанды түрде күресті. Өзінің соңғы сәттеріне дейін өзінің міндеттерін атқаруда оның науқастығына күмән келтіруге болатындай төзімділік пен тәртіптілігін көрсетті... Қаныш Имантайұлы үшін жалпы өзін толғандырғанның, қызықтырғанның, өзі күрескеннің бәріне жасампаз көзқарас тән болды. Ол көбінесе: «шындық әрқашан салтанат құрады» дейтін, бірақ ешқашан оның келуін енжарлықпен күткен емес, барлық жағдайда оның жеңісіне жауынгерлерше қол жеткізетін. Қаныш Имантайұлы өмір бойы кең даланы жақсы көретін.... Көп жылдар

32

бойы ҚазКСР ҒА президенті бола жүріп, геологиялық партияларды аралайтын, шахталарға түсетін, бұрғылау мұнараларына баратын, геологтармен және жұмысшылармен әңгімелесетін... Өзінің күш-жігерімен, қайтпас қайсарлығымен және жылы күлкісімен әрқашан өмірдің және оған деген махабаттың бейнесіне айналды. Қаныш Имантайұлы өзін білгендер үшін осы бейнесінде есте қалды».

«Сәтпаев талантының көп қырлылығы таң қалдырады: әдебиет пен өнер проблемалары, философия және экономика, геология, астрофизика, археология, ботаника мәселелері – бұл тек осыған арнаған жан дүниесінің бір бөлігі ғана», - деп еске алады академик А.Л. Яншин.

«Қ.И. Сәтпаев алдыңғы қатарлы, прогрессивті ғалым, ой-өрісі кең үлкен ойшыл ғана емес, сондай-ақ ірі мемлекеттік және қоғам қайраткері болды, - деп жазды КСРО Геология министрі П.Я Андропов. – Маған онымен еліміздің материалдық-шикізат базасын құру мәселелері бойынша ұзақ та, қызықты әңгіме жүргізуге тура келді, бұл оның жылдам индустрияландыруына ықпал етер еді. Ережеге сай, осындай әңгімелесуден кейін сәйкес практикалық қадамдар да қолданылды».

«Қаныш Имантайұлының керемет қарапайымдылығы мен адам сүйгіштігін бәрі біледі, - де жазады Сәтпаевтың жақын достарының бірі Ільяс Омарұлы Омаров. – Сәтпаевтың адамдарға құрметпен қарауы онымен қарым-қатынаста жас айырмашылығы, қоғамдық орны тұтастай білінбей кетеді. Қаныш Имантайұлымен әңгімелескен адам өзі де байқасмастан, қандай да бір сиқырлы түрде, бірақ біртіндеп емес, бірден онымен – ұлы ғалыммен, ұлы тұлғамен тең болып шығады. Көптеген адамдардай, Қаныш Сәтпаевта да өмірінің қиын-қыстау жылдарында қиыншылықтар болды. Онда да өзекті өртер күндері, қаралы сағаттары болды, бірақ Сәтпаевтың абыржыған, ызалы, рухы басыңқы кездері есімде жоқ. Кез келген жағдайлар кезінде ол өзімен өзі – Қаныш Имантайұлы – өзінің алып тұлғасына туған тауларының шыңын, даласының кеңдігі мен байтақтығын, халқының даналығын органикалық түрде тұтастыра білген адам болып қалды.... Қаныш Имантайұлы туралы естелікті аяқтай келе, мен Стефан Цвейганы, оның «Адам баласының жұлдызды сағаты» атты кітабын еске аламын. Ол тарихтың жеке қиын-қыстау сәттері туралы, оның кейінгі барысына солай немесе басқаша әсер еткен адамдар мен оқиғалар туралы жазды. Цвейгадан дәйексөз ала отырып, мен: «Қаныш Имантайұлы Сәтпаев ұлттың, қоғамның,

33

дәуірдің жұлдызды тұлғасы болды» дегім келеді. Қаныш Имантайұлы оны жақсы білетін адамдардың есінде осылай сақталып қалды.

Үш мәрте Социалисттік Еңбек Ері Е.П. Славский: «Сіздер, қазақстандықтар, Қаныш Сәтпаев тұлғасында қандай данышпанға ие болғандарыңызды әлі күнге дейін түсінген жоқсыздар, оның ұлы еңбектері Қазақстанда ғана емес, кеңестік ауқымда толық түрде әлі де бағаланған жоқ. Біздің ғасырымызда бұның болуы екіталай. Алайда Сәтпаевтың даңқты кезеңі сөзсіз басталады. Ол жер қойнауларының құпияларын бәрінен артық түсінетін және кен орындарын қайдан табуды алдын ала білетін. Оның болжамдары әрқашан дәл және дұрыс болды. Біз, өндірушілер, оның болжамдарына сендік және бірде-бір рет алданған жоқпыз. Біздің заманымыздың көрнекті ғалымы еңбек сіңірген наградаларының бірде-бірін алмастан өмірден өтті. Оның үстіне ең жоғары награда – бұл халықтың сүйіспеншілігі мен мойындауы, ал бұны Құдірет Қ. И. Сәтпаевқа бұйыртқан. Оның есімі мен қызметі мәңгілік».

Осы ойды КСРО Геология министрі П.Я. Антропов жалғайды: «Қ.И. Сәтпаев өмірінің соңғы күндері Мәскеу түбіндегі ауруханаға оған баруыма және біздің заманымыздың осы бір тамаша, әрі көрнекті геологының көз алдымда сөніп бара жатқанын бірнеше рет көруіме тура келді. Қайтыс боларынан бір күн бұрын оған министр Е.П. Славскиймен бірге бардым, ол да оның үлкен досы болатын. Ол әлсіз болғанмен, шабытты, терең және идеялы түрде, Отанының нағыз патриоты және үлкен ғалым ретінде өз елінің жер қойнаулары туралы, Маңғышылық түбегіндегі бай мұнай кен орындары және Қазақстанның басқа байлықтары туралы әңгіме қозғады. Ал келесі күні ол мәңгілікке көз жұмды».

Алайда адам қайтыс болғаннан кейін де оның биографиясы жалғасы береді... Республикалық биліктің жоғары эшолонында әлдкімге Сәтпаев бейнесі, оған деген бүкіл халықтың сүйіспеншілігі ұнамайды екен. Жоспарлы үнсіздік, Сәтпаев туралы естеліктің ұмытылу жылдары басталды (Халық арасында «Өлі арыстаннан тірі тышқан артық» деген мақал тегін емес қой). Осы жағымсыз сценарий авторларының ойластыруы бойынша Сәтпаев бейнесі халықтың есінен біртіндеп шығарылуы, бәрін жұтып жоқ қылатын Уақытпен жоғалуы тиіс болды. Осы ниеттерін орындау үшін сценарий орындаушылары Медеу Сәрсекеевтің 1975 ж. Алматыда «Жазушы» баспасынан қазақ тілінде шығуы тиіс «Сәтпаев» кітабының басылымға дайын жинағын жою сияқты заңсыз әрекеттерден де жиіркенбеді. Кітап авторы М.

34

Сәрсекеев сол уақытта керемет табандылық және алғыр конспиративті қабілетін байқатты, ол Қ.И. Сәтпаевтың мәскеулік ықпалды достарының арқасында 1980 ж. Мәскеуде, «Молодая гвардия» баспасының ТАӨ сериясында аталған кітапты орыс тілінде шығарды.

А.И. Брагиннің республиканы орағытып, Мәскеуде «Политиздат» баспасының «Кеңестік отан батырлары» сериясында «жасырын» жарияланған «Умом и молотком» атты шағын кітапшасы ұқсас түрде жарық көрді. Республикалық радиомұрағаттан Қазақстандық радиода әр түрлі жылдары жасалған Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың көптеген сөйлеген сөздері құпия түрде жоғалды. 1967 ж. Қазақфильм М. Қаратаев пен А. Брагиннің сценарийі бойынша түсірген «Академик Қ.И. Сәтпаев» документті фильмі республиканың экрандарына шыққан жоқ.

Осы және осыған ұқсас әрекеттер, өкінішке орай, көбінесе өз мақсатына жетті. 1989 ж. Қаныш Имантайұлының 90 жылдығы қарсаңында ол қайтыс болғаннан кейін 25 жыл өткен соң Алматы көшелерінде барлық жерде жүретін журналисттер жастар өкілдеріне «Сәтпаев деген кім?» деген сұрақ қойды, олардың көпшілігі ештеме жауап бере алмады.

Қаныш Сәтпаевтың мәңгілік биографиясының осы кезеңі туралы Н.Ә. Назарбаев 1989 ж. 28 сәуірде Алматы қ. Республика Сарайында Қ.И. Сәтпаевтың 90 жылдығына арналған қауымдастықтың салтанатты жиналысында былай деді: «Көптеген талантты, біртуар жандар сияқты Сәтпаевқа тіршілігінде оңай болған жоқ және оған ғалымның эрудициясынан, батылдығынан басқа өзіне азамат ерлігін көмекке шақырауға тура келді. Тіпті ол бізден Мәңгілік сапарға аттанған кездің өзінде қазақстандық ғылымның сәптаевтық кезеңін үнсіздік аймағына айналдырудың аңғырт әрекеттері жасалды».

Әділдік үшін, жамандық ойлаушылардың Қаныш Имантайұлының есімін естен шығару әрекеттеріне қарамастан қазақстандықтар ол туралы игілікті естелік сақтады және өздері шамасы келгенше оның есімін мәңгілікке қалдырды: республика қалалары мен ауылдарында Сәтпаев атындағы көшелер мен мектептер пайда болды, Баянауыл мен Қарсақпайда шағын мұражайлар құрылды; көптеген кітаптың авторлары Қ.И. Сәтпаевқа арнап өз еңбектерін жариялады; бақтарда Сәтпаев гладиолустары (1968 ж.) мен «академик Сәтпаев естелігіне» сиреньдері гүлдеді (1972 ж.); 1979 ж. Қырым обсерваториясының астрономы Н.С. Черных 2402 номерімен тіркеліп қайта ашылған кіші ғаламшарға есімін берді.

35

Бақытқа орай, Қаныш Имантайұлы көз тірісінде сенген шындық: «Шындық әрқашан салтанат құрады» - әділ болып шықты. 1987 ж., республика басшысы ауысқаннан кейін Министрлер Кеңесінің Төрағасы Н.Ә. Назарбаев қол қойған Қазақстан Үкіметінің академик Қаныш Сәтпаевтың 90 жылдық мерейтойын тойлау туралы Қаулысы қабылданды. Қаулыда Алматыда Қ.И. Сәтпаевтың мемориалды мұражайын құру, қала алаңдарының бірінде ескерткіш орнату, Сәтпаев туралы кітаптар шығару қарастырылды. Сәтпаев туралы естелік Қазақстанға қайта оралды, оның есімі республика тарихында лайықты орын алды.

10 жыл өткен соң, 1999 ж. сәуірде Қазақстан Үлкен мерейтойды – Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың 100 жылдығын атап өтті. Өз батырының есімін Қазақстан ғана мадақтаған жоқ. Бүкілодақтық ЮНЕСКО ұйымы – адамзат мәдениетін күзететін басты штаб Сәтпаевтың 100 жылдығын 1999 ж. осы ұйым эгидасымен мерекеленіп өткен мерейтой күндерінің санына енгізді. Академик Қ.И. Сәтпаевтың мерейтойын мерекелеуге Парижда ЮНЕСКО штаб-пәтерінде, Мәскеуде РҒА Жер туралы ғылымдар бөлімшесінде, Душанбеде, Бішкекте, Ташкентте, Томск технологиялық университетінде, Жезқазғанда, Қарағандыда, Павлодарда, Талдықорғанда, Текеліде және Қазақстанның көптеген қалалары мен ауылдарында арнайы іс-шаралар арналды.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Алматыда 1999 ж. 12 сәуірде жеке өзі Сәтпаевқа ескерткіш ашты және Республика Сарайында салтанатты мерейтой жиналысында сөз сөйледі, оған Қазақстанның және ТМД елдерінің көптеген қалаларынан делегециялар қатысты. «Қазақмыс» корпорациясының басшылығы Жезқазғанның металлургтер алаңында Қ.И. Сәтпаевқа ескерткіш қоюды жүзеге асырды. Бүкіл республика мерейтойды салтантты түрде атап өтті. В.И. Ленин атындағы бұрынғы техникалық университеттің профессорлық-оқытушылар құрамының өтініші бойынша Қазақ ұлттық техникалық университетіне және Ертіс-Қарағанды арнасына Сәтпаевтың есімі берілді. Жаратылыстану ғылымдары саласында үздік еңбектері үшін Сәтпаев атындағы жыл сайынғы Мемлекеттік сыйақылар тағайындалды. Қ.И. Сәтпаев еңбектері, бояулы альбомдар, естелік кітаптар жарияланды.

Мерейтой тойлауға қазақстандықтардың жас буыны белсенді ат салысты. Жастардың көпшілігі «Сәтпаев – біздің замандасымыз» атты республикалық конкурсқа тамаша шығармаларын жіберді, олардың арасында үздіктері «Қ.И. Сәтпаев және жастар» жинағында жарияланды.

36

Мектеп оқушыларының төменде келтірілген арнаулары «Сәтпаев қалдырған іздің ғасырлар ағынымен ағып кетпейтіні» туралы айтады. Жас ұрпақ өздерінде идел барын көрсетті және олар Отанға, өз халқына қызмет етуде кімнен үлгі алатынын біледі.

КАНЫШУ САТПАЕВУ – ВЕЛИКОМУ УЧЕНОМУ

Глыба – Человек по имени Каныш!Имя в памяти народа проступает.Пусть коснется ветер всех казахских крыш –Помнят люди все фамилию Сатпаев.

Как геолог недра Родины открыл,Как ученый людям дверь раскрыл в науки.Без таких, как он, народ, как и без крылПтица, каждый день испытывает муки.

Жизнь свою Каныш народу посвятил,Людям медь открыв Большого Джезказгана,И стоит Каныш в ряду людей-светил –Имя в памяти народа не увянет...

Р. Жұмағұлова, №25 ОМ 11 сынып оқушысы Актобе қ.

И тропою твоей мы, потомки, ступаемПо следам, что в степи человек проложил.Гордость Родины нашей, великий Сатпаев,В восхищенных сердцах будешь вечно ты жив.

Т. Гопаненко, Семей геолгиялықбарлау колледжінің 3 курс студенті

Қаныш Имантайұлы жөнінде көптеген мақала жазған жезқазғандық Константин Алтайскийдың өлеңі ерекше мақтаныш тудырады.

КАНЫШ САТПАЕВ

Когда-нибудь, всю ночь не засыпая,Приеду в Джезказган и в свете звездУвижу – в бронзе отлитый Сатпаев,Врастя в гранит, стоит во весь свой рост.

Спокойный, обаятельный и мудрый, -Вся жизнь его исканья и борьба.Тепла улыбка, и упали кудриНа выпуклость сократовского лба.

37

Как в жизни, ни усов и ни бородки,Глаза похожи на миндаль слегка.И ямка доброты на подбородке,И чуть косые скулы степняка.

Геолог, академик и философ –Любимый сын народа своего.Зовем его – Казахский Ломоносов,Равняем с Валихановым его.

Сатпаев с Джезказганом в сердце рядом,Он всенародной славой осиян,И мысленно всегда СатпаевградомЗову тебя, любимый Джезказган.

Атақты ақын, жазушы, мемлекеттік және қоғам қайраткері, Қ.И.Сәтпаев Халықаралық қорының төрағасы Қ.И.Сәтпаевтың 100 жылдығына орай оған поэманы арнады.

КАНЫШ И КАРСАКБАЙ

Мой Карсакбай,Степи «котел червленый»,Ты весь гудишь при имени его:Сатпаев,

Божьей милостью ученый,Честь, ум, душа народа своего.

Ход непростых событийВидя, слышаВ моей самостоятельной стране,Я нынче горд плодами дум КанышаПо-новому, особенно, вдвойне…

Его в былом невзгоды не минули,Но Карсакбай сберег его и спас.Хоть в Джезказгане и в БаянаулеОн тоже свой,Он всюду свой для нас.

Қаныш Имантайұлының көп қырлы, орасан қызметі туралы, оның ірі

38

мемлекеттік мәселелерді шешудегі азаматтық ерлігі туралы қысқаша очеркті аяқтай отырып, оның ерекше құбылысы неде деген сұрақ ойға келеді, өзінің қысқа өмірінде қалай ол қаншама игілікті істерді қалдырды, көзінің тірісінде және өмірден озған соң да халық оны не себепті құрметтеп, жақсы көрді?

Бұл сұрақтарға оның серіктестері және одан кейінгі ғалымдар, мемлекеттік және қоғам қайраткерлері жауап берсін. Сатпев туралы өзінің мақаласында 1965 ж. Қаз КСР ҒА вице-президенті, академик, политэконом С.Б.Баишев былай деп жазды:

«Қоғамдық ғылымдағы ғалымдарды, және де басқа саладағы ғылым ғалымдарын дайындауда және тәрбиелеудегі Қ.И.Сәтпаевтың рөлін қайта бағалау мүмкін емес. 1941 жылдан бастап және өмірінің соңына дейін, ширек ғасыр бойына, Қазақстандағы ғылымды басқарғанда, Қ.И.Сәтпаев Ғылым академиясына ғылыми кадрларды дайындау мәселесімен өзі айналысты. Қ.И.Сәтпаевтың нұсқауы бойынша Ғылым академиясында әлі күнге дейін ойдағыдай жұмыс атқаратын аспирантура құрылды. Оның бастамасымен 40-шы жылдардың ортасында Ғылым Академиясында докторантура жұмыс жасады, ол бойынша шамамен 20 адам докторлық диссертацияларын ойдағыдай қорғады. Барлығы 1944 жылдан бастап 1964 жылға дейін Қазақ КСРО Ғылым академиясында шамамен 11000 кандидат және 120 доктор дайындалды. Олардың ішінде 200 кандидат және 30 доктордан астамы – қоғамдық ғылымдардың өкілдері. Шамамен 50 ғалым жекелей академик Қ.И.Сәтпаевқа қарыздар, ол оларды дайындауда үлкен көмек көрсетті.

Міне сондықтан Қазақстанның қазіргі ғалым ұрпақтары Қ.И.Сәтпаевты өздерінің ұстазы, қамқоршы және талапшыл жетекшісі деп есептейді. Алайда оның өмірбаянында докторлық және кандидаттық диссертацияларға жетекшілік еткені туралы дерек жоқ.

Қ.И.Сәтпаев – ақылдың нағыз шамшырағы, ХХ ғасырдағы қазақ жеріндегі ломоносов бейнесіндегі ерекше үйлесімдегі ғалым. Қ.И.Сәтпаевты жақын білгендердің бәрі оның көптеген ғылым салалары бойынша жоғары ғұламалығы, кез-келген ғылыми мәселелерді талқылау барысында ең тиімді шешімдерді таба білетіндігі, күрделі ғылыми мәселелерге бейімделе алатындығы таң қалдыратын. Егерде XIX ғасырда Шоқан Уәлиханов Шығысты зерттеуде құйрықты жұлдыз секілді жарқ етсе, онда Қаныш Сәтпаев ХХ ғ ғылыми ерліктің алыбы, балуаны болып табылады. Егерде бұрын Шоқан Уәлиханов жеке-ғалым болса, Қаныш Сәтпаев біздің заманымызда тұтастай ғылыми мектептің басшысы, ғылымның бірегей ұйымдастырушысы, Қазақстан ғалымдар армиясының тәлімгері және тәрбиешісі.

Қ.Сәтпаев өзінің жан-жақты және жемісті ісімен Қазақстандағы қоғамдық ғылымдардың даумына баға жетпес үлес қосты, ғылымның осы саласында да өшпес із қалдырды. Міне сондықтан барлығы академик

39

Қ.И.Сәтпаевты қоғамдымдық ғылымдардың қадірлеушісі және досы деп таниды. Ол Қазақстанның ғылым тарихында әрқашан осылай қалады»

Жоғарыда аталған Кәкімбек Салықов былай деді: «Сәтпаев есімі тек қана Қазақстанның индустриясы және

ғылымының даму тарихымен байланысты емес, барлық халықтық шаруашылық және республиканың экономикалық және мәдени өмірінің дамуымен және қалыптасуымен үздіксіз байланысты. Қазақстанда өзінің орасан ғылыми және азаматтық беделімен адамдардың жүрегіне және ақылына ауқымды және жан-жақты Қ.И.Сәтпаев сияқты әсер еткен ғалым жоқ шығар. Онымен бұрынғы Кеңестің және республиканың өкіметі санасатын, өйткені онда Жердің астындағы мен үстіндегіні көретін данышпандық бар.

Қ.И.Сәтпаев Жезқазған мен Орталық Қазақстанға байланысты жұмыстар айналасында ғана тұйықталып қалған жоқ, Қазақстанның барлық аймағындағы іздестіру және барлау ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамытуға белсенді әрекет етті, сондықтан оның талапты ақылы және мейірімді жүрегі Қазақстанның барлық кеңейтілген аймақтарының жерінде және жер қойнауында өшпес із қалдырды».

Қаз КСР ҒА академигі – құрылтайшысы, ботаник А.В.Павлов Сәтпаев туралы өзінің очеркінде: « Өзінің мінезінің және орасан пайдалы ісінің арқасында Қ.И.Сәтпаев Қазақстанда кең танымалдыққа ие. Құрметті есім: Қаныш аға есімін, металлургиялық зауыттардағы, көмір шахталарындағы, кеңшарындағы және ұжымшарындағы кез-келген қазаққа таныс еді. Далада оның есімін айтқанның өзі жеткілікті, Қ.И.Сәтпаевты кез-келген киіз үйде, кез-келген ауылда құрметті қонақ болуға. Оның ісі ғана емес, оның тұлғасы да белгілі, себебі Қ.И.Сәтпаев газет және журналдардағы фотосуреттерде жиі көрініс береді. Оның Қазақстанның көптеген атақты суретшілері, мүсін шеберлері салды, тіпті ұлы Вучетичте – оның портретін сомдады және қашады».

Әсіресе Қаныш Имантайұлының досының, мұрагерінің Социалистік Еңбек Ері (1963) Василий Иванович Штифановтың берген бағасы қымбат:

«Оның «соңына түсті». Көптен бері соңына түсті, бірақ ол ағылшындардың және Мәскеудегі Главком мамандарының болмашы болжамдарын теріске шығарып, Жезқазған рудаларындағы мыстың қорын жылдам арттыру бойынша практикалық ісімен және даналығымен жеңді. Әрі ол мұның бәрін асықпай, өнегелікпен, іскерлікпен жасады. Қазір өткеннің барлығын ой елегінен өткізе отырып, мен мынадай қорытынды жасадым, шын мәнінде ол барлығына тойтарыс берген данышпан адам болған екен. Ол Серго Орджоникидзе мен Лазар Кагановичке тек қана Жезқазғандағы мыстың өте үлкен қорын дәлелдеп қана қоймай, Кеңес өкіметіне Жезқазғанның ерекше қажет екендігін негіздеп берді. Қазақстан үшін жезқазғандық геологтың салтанатты шеруі қуаныш болды, ал Мәскеу үшін – олжа және үлкен тірек болды. Сіздер, ақындар

40

және жазушылар, осындай өнегені көргенде «жақсы жандардың» даңқын шығарыңыздар, ал, біз, қарапайым адамдар, мұндай жағдайда жоғары ақылды бағалаймыз. Енді алыстан жорамалдауға болады: Қаныш Сәтпаев ерекше ақыл иесі, соған орай оның жүрегі де кең болды».

− Екіншіден, менің жас достарым, сіздерге айтарым деп Штифанов өз әңгімесінде мынаны баса айтты – мен кейде Сәтпаевқа деген кейбір көмескі көзқарастармен келіспеймін, яғни, оған атақты геолог ретінде бір жақты қарайтындармен, дегенмен ол алдымен тамаша адам болды ғой. Турасын айтайын: ол пайғамбар. Ол барлық Жердің геологиясын білді, жер шары оның басында болды. Сәтпаев барлық жағынан ұлы. Алла оған тек бой беріп қана қоймай, адамдағы жақсыынң бәрі берілген. Бұл ерекше сападағы қоспа. Мұндай адамдар дүниеге жүз жылда бір келеді, Рустағы – Пушкин сияқты, ал, қазақтарға – екінші Сәтпаев, мың жылдық. Қаныш шын мәнінде заманалық тұлға. Өтпелі ғасыр қазақтар үшін Сәтпаев пен Әуезов сияқты осындай алыптардың ғасыры. Адамдар ойланбастан, оны Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш президенті, ғылымның барлық жүйесін жасаушысы ретінде айтады. Алайда, мұндай жұмысты басқа елдерде ғасырлар бойы жасайды. Еске түсіріңіздер, Ломоносовтан Келдышке дейін, қаншама патшалар, әміршілер болды, сондай-ақ Ресей мен Кеңес Одағындағы Ғылым академиясының президенттері де қаншама. Қазақстанда Қаныш осы орасан зор, ғасырлық жұмысты өзі жалғыз жасады, қайталап айтамын, бұған көптеген мемлекеттер бірнеше ғасыр жұмсады.

Қаныш Имантайұлын мен қалай білсем, солай есімде қалды. Онда Толстойға ұқсастық бар: зұлымдыққа зорлықпен жауап

бермейтін, жоғары деңгейдегі мейірбан адам болатын. Сірә, мұндай тек кемеңгер адамдар ғана кездеседі. Мұның бәрі оны замандастарынан бір саты жоғары тұратын, ұлы ойшыл етті. Жамандық ойлайтындардың қатары оның атағымен, ұлы істерімен қатар өсіп отырды. Алайда, оның дайын металл түрінде берген ғажайыптарына сөзсіз сенді. Ғажайып аз уақыт ішінде орын алды, жаулардың арам ойлары Сәтпаевтың аяқ алысына үлгермеді... Мен бақыттымын, осындай ақылды, сенімді досым болғанына».

Қаз КСР ҒА корреспондент-мүшесі, серіктесі, әріптесі П.Т.Тәжібаева былай деп еске алады:

«Ол жастарға сенетін, өйткені ол батыл, жігерлі, барлық жаңаны қабылдайды. Жастарға, Қаныш Имантайұлы, үлкен жауапкершілік жүктеді: ғылымның тапталмаған сүрлеу шыңына шығу үлкен еңбек пен білімді талап етеді. Ол кеңес ғалымының борышы, өзін өзі ұстай білу және ғылымдағы үздік адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуі туралы айтты. Осы тақырыпқа бірнеше рет тоқталды.

Қаныш Имантайұлы менмендіктің бітіспес дұшпаны болды. Ол жастарды тәрбиелеу барысында еркеліктің болмауын талап етті, ол

41

қиындықтарды, кедергілерді жеңе білу керек деп айтатын. Қаныш Имантайұлымен әңгімелесе отырып, әрбір адам өзін оңай

және сергек сезінетін. Онымен кездескеннен кейін ерекше күш-қуат, өмір сүруге және жұмыс жасауға деген құлшыныс пайда болатын. Біз онымен әңгімелесе отырып, өзімізді туған әкемізбен сөйлесіп отырғандай еркін сезінетінбіз. Ол жастардың үлкен досы болды, өте ықыласты, мейірімді және сонымен қатар қатал және талапшыла болатын. Ол жастарды жақсы істерге бағыттайтын, оларға еңбектің ұлылығын түсіндіретін, еңбекті құрметтеуге, адал еңбекшілерге құрмет көрсетуге және жалқауларды жек көруге мәжбүрлейтін.

Ол көп нәрсеге үйретті. Жұмыс жасай білуге, адамдармен қарым-қатынас жасауға, адамдарда тек жақсы қасиеттерді көруге; ол адамдарға ілтипат көрсетуге, адамдардың қателіктері мен кемшіліктерін кешіруге үйретті. Ол адалдыққа, еңбексүйгіштікке, шыдамдылыққа, адамдардың еңбекке қатысты төзімділігіне үйретті. Қ.И.Сәтпаев біздің жақмы, нағыз, шынайы досымыз болды. Ол біз жұмыс істейтін зертханаларға келетін, әрбір қызметкердің жанына үңілетін, барлығының жұмысына, өміріне көңіл қоятын, жанұя амандығын біліп отыратын. Біз оны оқытушы және тәлімгер деп қана білмейміз, сондай-ақ оны өзімізден үлкен досымыз, жақын адамымыз ретінде көретінбіз.

«Өзінің күш-жігерімен, қайтпас қайсарлығымен және жылы күлкісімен әрқашан өмірдің және оған деген махабаттың бейнесіне айналды. Қаныш Имантайұлы өзін білгендер үшін осы бейнесінде есте қалды». Ол өзінен кейін үш үлкен іс қалдарды: бірінші – Жезқазған, екінші – Қазақстан Ғылым академиясы, үшінші – Геологиялық ғылымдар институты. Олардың барлығында бірнеше жүздеген адамдар өмір сүреді және жұмыс істейді, олар қазақтың қадірлі ұлы, ғалым, коммунист, геолог Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың ісін жалғастыруда».

Профессор Коптев-Дворников

Мерейтой иесінің өмірін және қызметін жан-жақты насихаттау қажеттілігін еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 жылдың желтоқсанында Павлодарда мерейтой комиссия мәжілісінде, былай деді: Қ.И.Сәтпаев арқылы, ЮНЕСКО арқылы біз барлық әлемге біздің халқымыздың Данышпан ұлын, оның биографиясы, оның еңбектері арқылы тағы бір насихаттаймыз, оның данышпандылығымен біз қазақ халқын, біздің республиканы және қазқ жері қандай ұлдарды сыйлағанын насихаттаймыз. Нұрсұлтан Әбішұлының бұл сөздері бүгінгі таңда Қ.И.Сәтпаевтың тұлғасына берген терең және ауқымды бағасы болып табылады. Бұл бізді ол туралы кез-келген жарияланымдарға жоғары дәрежедегі жауапкершілікпен қарауды міндеттейді. «Қ.И.Сәтпаев – әлемдік масштабтағы тұлға, бір ғана респбулкаға немесе ауданға емес, ол әлемдік өркениетке жатады, және жергілікті патриотизм

42

қарқынында бұл туралы ұмытпау керек»Сөйтіп оның естелігіне деген шексіз құрмет сезімімен соңғы

сәтпаевтық, геология және геологиялық ғылымдарының туындауының барлық оқиғасын, оның естелігін мәңгі есте сақтау үшін ҚР минералды ресурстары Академиясының президенті Г.Р.Бекжанов жазды. Өзінің бастамасымен Қаныш Имантайұлының 100-жылдық Мерейтойын ұйымдастырып, одан кейін 115-жылдығын атап өтті, ол орта буындағы адамзатқа Сәтпаев еңбектерін оқуды өтінді, одан үлгі алуға және өз халқын, өз елін ол сияқты сүюге үндеді.

«Уақыт оның жарқын бейнесін, оның ұрпаққа қалдырған орасан зор шығармашылық және рухани мұрасын айқындайды. Біз өзімізідң жұмысымызды және іс-әркетімізді Қ.И.Сәтпаев бойынша салыстырамыз, қиын және қуанышты сәттерде оның жарқы бейнесіне жүгінеміз». Эстафетаны орта және жас буындарға бере отырып, Қ.И.Сәтпаевтың мұрасын ұқыпты және лайықты ұстайды деген үмітімізді білдіреміз. Жүк салмақты және күрделі болады». Өмірден ерте озған, өзінің еңбексүйгіштігімен, адамға деген интеллект кеңдігімен ұқсас, ол оған ондаған жылдар бойы сыйынған, қажымас Гинаят Рахматуллич Бекжановтың өсиеті осындай.

Барлық жерге, өзінің халқына деген махаббат, ол оны әрқашан білімді, бай, индустриялы дамыған елде баққытты өмір сүруді қалады, бұл оның мінезінің негізгі ерекшелігі.

1927 жылдағы Таисия Алексеевнаға жазған көптеген хаттарының бірінде, Қаныш Имантайұлы былай деп жазды: «Мен, табиғатында қазақпын, сенім бойынша қазақ (90%), әріқарайғы өмірім тек Қазақстанда; қиялға берілмеймін, сондай-ақ қиындықтарға мойымаймын; ауқаттылығымды материалдық тұрғыда көрмеймін, мұқьтаждық туындаса өмірлік «жайлылықтан» бас тартып Қазақстан бойынша «қаңғыруға» дайынмын».

Өмір бойғы ауруымен күрес, өзінің істерін жүзеге асыруда, «ұлтшыл» деген ойдан шығарылған айыптаулар, қызметтен босатылуы кезінде де, партия тарапы бойынша қатаң сөгіс жариялағанда да, ол өзінің пайымдауларына, өзінің халқына, Қазақстанына деген адалдығын дәлелдеді.

Әрбір ғалымның өзінің тағдыры және өзінің атағы бар. Бекерге айтпаған болар, жарық дүниеде екі тұқым ,екі адамзаттық әртүрлілік болады: жаман және жақсы адамдар. Сәтпаевта өзінің ерекше параметрлерімен жақсы адамдар тұқымына жатады. Алайда табиғаттан осы Адамға берілгеннің бәрі, оның қарапайым және рақымы мол адам болуына әсерін тигізді. Қазақстандық ғылымның патриархы, Сәтпаев серіктесі, Қаз КСР ҒА академигі Шафик Чокин еске алады: «Мен онымен 20 жылдан астам жұмыс істедім. Ол ерекше тұлға: атақты ғалым және атақты ұйымдастырушы – бұндай үйлесімділік сирек. Қазақстанның жолы

43

болды. Ол өте талапшыл адам болатын. Барлығын белгілі бір арақашықтықта ұстады. Ешқашан ешкімге даусын көтерген емес. Бірақат адамдарды тәртіпке үндейтін, олардың ісін жандандлыра білетін. Бұл деген оңай емес».

Қаныш Имантайұлы өзінің 50-жылдық Мерейтойында өзінің рөлі туралы былай деді: «Егерде менен сұраса, өмірімде не нәрсені үлкен бақыт деп білесіз деп сұраса, мен айтар едім, менің ең үлкен бақытым, маған біздің тамаша ғасырда өмір сүру бақыты түсті, шабытты, шығармашылық етуге барлық мүмкіндіктер бар, бір ұрпақтың көзінің алдында халықтың бақыт туралы ғасырлық арманы орындалуда, - бұл үлкен қуаныш. Ол менің үлесіме тиді, мен срнымен бақыттымын. Менің өмірім мен қызметімнің өтіп кеткен жылдарындағы менің жасағанымның бәрі, қарапайым сезімнен және өз кірпішімді тауып оны біздің Отанымыздағы халықтың жаңа өмір құрылысына қалау ұмтылысынан шықты...»

Бірақта, өмір көрсетті, толық емес 65 жыл ішінде, ол келесі ұрпаққа Үлкен Жезқазғанды, Ғылымдар академиясын, 1964 ж бері оның атымен аталатын Геологиялық ғылымдар Институтын құрыд және қалдырды.

2006 ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының 60-жылдығында ҚР Президенті Н.А.Назарбаев былай деді: «1946 ж. Қазақ КСР Ғылым академиясының ашылуы маңызды тарихи оқиға болды. Мұндай оқиғалар, әдетте, атақты тарихи тұлғалармен байланысты. Біз бүгін мақтанышпен сол ұлы ғалымдардың бірі, отандық ғылымды әлемдік деңгейге көтере білген, Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш президенті, Ленин және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, қазақ халқының данышпан ұлы Қаныш Имантайұлы Сәтпаевты еске алудамыз».

Драматикалық бұрылыстыраға толы, қазақтың бірінші академигінің жарқын өмірі, оның көпқырлы ғылыми, ұйымдастырушылық және қоғамдық қызметі, шолуда «өмірді кімнен жасаймыз» деген Владимир Маяковскийдің сөзімен айтқандағы жастар мәселесін бүгіннен ойластырылатын қазақстан жастардың еңбекқорлық пен білімге құлшынысына өнеге болады. Осыған байланысты акедемик Қ.И.Сәтпаевтың өмірлік қызметін насихаттауға және оны танымалды ету мәселесі маңызды мәнге ие болады. Бұл біздің еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын париоттыққа және адамгершілікке тәрбиелеу үшін жаңа ғылыми идея.

Бұл очеркті сол кезеңнің әзіл сықақ «Шмель» журанлының жеңіл жартылай әзіл түрінде осы Үлкен Адамның болмысы көрсетілген, Қ.И.Сәтпаевты 60 жылдығын құттықтаумен аяқтағым келеді.

ЮБИЛЯРУ

44

Могучим сказочным Фархадом,Нарушив вековую тишь,Из недр глубоких клад за кладомДля родины берет Каныш.Его умом народ гордится,И в шестьдесят он полон сил.Он Менделеева таблицуВ богатство наше воплотил.О нем бы написать в поэме,Как светится в его глазахСедая мудрость академий,И строек молодой размах!

Шмель

Очерк Қ.И.Сәтпаев серіктестері, жұбайы Т.А. Сатпаева және Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылым Институты, Академик Қ.И.Сәтпаев архивінің жетекшісі қызы М.К. Сатпаеваның жариялаған материалдары бойынша биология ғылымының кандидаты Ниретина Н.В. құрастырды.

45

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Академик К.И. Сатпаев: Сборник, посвященный памяти выдающегося ученого. - Алма-Ата, 1965. – 262 с.2 Академик К.И. Сатпаев и наука Казахстана: к 100-летию со дня рождения. – Алматы, 1999. – 272 с.3 Академик Каныш Сатпаев (фотоальбом). Алматы, 1999. – 157 с., 2011 г. – 172 с.4 Академик К.И. Сатпаев (к 110-летию со дня рождения). Под ред. Г.Р. Бекжанова. – Алматы: «Казгео», 2010. – 273 с.5 Альжанов Т.М., Сатпаева М.К. Каныш Сатпаев – сын земли казахской (каз., рус.). - Алматы: Ғылым, 2002. – 173 с.6 Бекжанов Г.Р. К.И. Сатпаев – выдающийся геолог современности. – Алматы: Ғылым, 1998. – 116 с.7 Брагин А.И. Умом и молотком. – М.: Политиздат, 1975. – 127 с.8 Брагин А.И. Первый академик: Документальная повесть. - Алма-Ата, 1989. – 224 с.9 Букетов Е.А. Жас Қаныш. Деректі хикаят. – Алматы, 1999. – 192 б.10 Зангар. Қ. Сәтбаев туралы естеліктер. – Алматы: «Айкос», 1999. – 316 б.11 Қаныш аға. Естеліктер. – Алматы, 1989. - 400 б.12 Сарсекеев М. Қуғындалған «Сәтбаев». – Алматы: Шабыт, 1994. – 213 б.13 Гордость Казахстана: беседа с Н.А. Назарбаевым // Казахстанская правда, 1999, 9 апреля.14 К.И. Сатпаев и молодежь. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000. – 256 с.15 Каныш Имантаевич Сатпаев: биобиблиография. – Алматы: Ғылым, 2002.16 К.И. Сатпаев. Собрание трудов в 8 томах. – Алматы: Ғылым, 1998 – 2001. 17 Лозовский И.Т., Сипайлов Г.А. Студенческие годы Каныша Сатпаева в Томске. – Томск: изд-во ТПУ, 1999. – 304 с.18 Мир Сатпаева (сборник воспоминаний). – Алматы, 1999. – 304 с.19 Сарсекеев М.С. Сатпаев (дополненное второе издание). – Алма-Ата: Өнер, 1989. – 441 с.20 Сарсеке М. Через тернии (воспоминание-эссе о путях-дорогах к Сатпаеву). – Усть-Каменогорск, 2002. – 366 с.21 Сатпаева Т.А. Каныш Имантаевич Сатпаев. – Алматы: Ғылым, 2003. – 263 с.22 Яркая звезда. Академик Сатпаев в воспоминаниях современников. – Алматы: Ғылым, 2000. – 276 с.

46