Farabi'de Hakikate Ulaşma Yolu Olarak Felsefe

8/7/2019 Farabi'de Hakikate Ulama Yolu Olarak Felsefe

1/249

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

SLAM FELSEFES BLM DALI

FRBDE HAKKATE ULAMA YOLU

OLARAK FELSEFE

Yksek Lisans Tezi

AL TEKN

stanbul, 2008


2/249


3/249

T.C.

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

LAHYAT ANABLM DALI

SLAM FELSEFES BLM DALI

FRBDE HAKKATE ULAMA YOLU

OLARAK FELSEFE

Yksek Lisans Tezi

AL TEKN

Danman: PROF. DR. KASIM TURHAN

stanbul, 2008


4/249


5/249

I

NSZ

Felsefe her eyden nce bir hakkat araydr. Filozof, tarihin bir

noktasnda ve belli bir corafyada kendi bireysel kiilii erevesinde belli bir

hakkat iddis ortaya koyar. Onu dinlerken herkesten ve her eyden vazgememiz

gerekir. nk btn bir kurgu ona aittir. Baka bir filozofla diyaloa getiimizde

aslna zihinsel bir ok yayoruzdur. Bu her defasnda byle olur. Farkl hakkat

iddilardr bunlar. Ancak her biri de felsefedir. Onlarn her birini felsefenin tmel

varlna dhil edenbir kriterimiz vardr, olmaldr. Felsefe ile onun tarihi arasnda

dnp dolar, bazen belirli bazen bulank yolculuklar yaparz. Bir hakkatten

baka bir hakkate doru devam eder gider bu sre. Bazen savrulur bazen

toparlanrz. Ancak her zaman bizi mutlu klan bir ey vardr: Hakkatin bilgisinin

ardnda komann sevinci. Bu sevincin ardndan bir dinginlik ve huzur

hissettiimiz zamanlar olur. Byk filozoflar bu huzurun temsilcileridirler. Onlar

okuduumuzda onlarla ayn huzuru paylarz. Ancak bu fazla srmez. Filozoflar

kendi huzurlu durularyla bizi mutlu ettikleri kadar huzursuz da ederler. Ayn

abay sarfetmedike, kendi hakkat iddimz ortaya koymadka hep

huzursuzduruz ya da yapay bir huzur ierisindediriz. Huzurlu gnlerimizi

yaadmz alarda sorarz felsefenin ne olduunu. Bu soru onun tarihiyle

dorudan ilintilidir. Felsefenin nelii ve tarihi, iki farkl sorun gibi gzken ve

ksmen de yle olan; bununla birlikte ou zaman da i-ie gemi olarak bulunan

felsef sorunlardr. Meseleye biraz daha stten baktmzda soru daha da zorlar.

Bu soru hakkatin neliine ilikin olan sorudur. Hakikti aramaya baladmz

andan itibaren felsefelerle karlarz. Byk harfle yazdmz FELSEFEnin

paralardr felsefeler. Hakkatin aran sreci, BEN-FLOZOFLAR ve FELSEFE

arasndaki zorlu diyaloun anlarnn toplamndan ibrettir.

Tezimizde Frbnin (870-950) dncelerini inceleyeceiz. kinci

retmenin kendi tikel kiilii, yani FRB ile FLOZOFLAR ve FELSEFE

arasndaki zorlu diyalou ele almay hedefliyoruz. Bunu yaparken de kendi


6/249

II

BENimizin farknda olduumuzu ifde etmemiz gerekiyor. Bu zorlu diyalou farkl

sahnelerde seyre sunacaz. Hakkat sorunu balamnda oluan felsefe ve onun

tarih ierisindeki dolam sorunlarna deindiimiz bir giri sahnesiyle baladk.Burhn felsefenin zaman ve mekn temel hareket noktamz oldu. Bundan dolay

ilk blm felsefe ncesi dnem ya da hakkatin kayp zamanlar, ikinci blm

felsef yntemin oluum dnemi ya da hakkate giden yolun farkl evreleri

eklinde isimlendirdik. Yine burhn felsefenin yannda durarak filozofla birlikte

gelecee dir bir okuma yapmann gerekliliini dndmzden dolay da

nc bir balk atk ve felsefe sonras dnem ya da hakkatin tarih ve

toplumlara alm evreleri bal altnda din ve ardndan da fkh ve kelminceledik. Felsefenin idealize edilen-doal oluum evreleridir bunlar. Ancak Frb

bu doal oluum srecinin baz kademelerinin baz toplumlarda farkl sebepler

dolaysyla tek bir seyir tkip edemeyebileceini de belirtmitir. Biz doal sreci

takip ettik ve filozofla birlikte felsefeyi ve onun tarih-coraf dolamnn doal

sahnesini resmettik. Tezimizin temel hareket noktas mantksal-burhn perspektif

oldu.

almamz tamamlamamzda birok kiinin emeinin olduunu

dnyoruz. ncelikle danman hocam Prof. Dr. Kasm Turhan Beyi anmak

istiyorum. Yaptmz almann biraz zaman alacan biliyorduk. Konuyu

almam kabl eden ve tezin sonunu getireceime inanan az saydakiiden birisi

olan deerli hocama ne kadar teekkr etsem azdr. Bana gvendii ve her

defasnda bunu ifde ettii ve acem heyecanlarm olgunlukla karlad iin ona

kran borluyum. Felsefe almalarna ynelmemi salayan ve beni tbiri cizse

hatab veiir srelerimden uyandrdndndm lk retmenim Do Dr.

mer Mahir Alpere ok ey borluyum. Hocam felsef ilgilerimin ynlenmesinde

her zaman nemlibir role ship oldu. Felsef birikimi yannda mtevz kiilii ve

dim desteiyle de kendisinden oka istifde etmi olduum kinci retmenim

Prof. Dr. Alparslan Akgene de ok ey borlu olduumu ifde etmek isterim.

Ondokuz Mays Spor Salonunun kantini ve OM lahiyat Fakltesindeki odasnda

beraber Frb okuduumuz (2003-2004) deerli hocam Dr. Fatih Tokta da


7/249

III

anmak istiyorum. Hem arkada hem de rencisi olabildiim nc

retmenime teekkrler. Farkl veslelerle tezimde katklar olduunu

dndm Prof. Dr. lhan Kutluer, Prof Dr. Ali Durusoy, Dr. mer Trker Beyl ere

de mteekkrim. Birlikte Me felsefenin izini srdmz Yol Arkadalarm

Hac Kaya ve Mehmet zturandan da ok ey rendim. Tezin yazm sresi

boyunca saatlerce beni dinleme sabr gsteren Sf Dostum brahim

Allahverdiyeve ok ey borluyum. lahiyat kimliini rnek aldm Amcam

Hikmet Tekine ve uzun zamandr felsef sohbetler yaptm, bu almann

hazrlanmasnda oka emei bulunan ve tezi okuyarak belli dzeltmeler yapan

Dayolum lyas Altunere de kranlarm sunmak istiyorum. Son olarak daAilemi anacam. Saf kendisi iin verilen bir uray bu kadar gnlden

destekledikleri iin onlara ne kadar teekkr etsem azdr.


8/249

IV

NDEKLER

NSZ.......................................................................................................................................... I

NDEKLER .......................................................................................................................... IV

KISALTMALAR ......................................................................................................................VII

GR............................................................................................................................................ 1

1. FELSEFE NCES DNEM

YA DA HAKKATN KAYIP ZAMANLARI ........................................................................ 12

1.1. LK VARLIKTAN NSANIN VAR OLUUNA KADARK AAMALAR YA DAMETAFZN KISM TARH.................................................................................................... 14

1.1.1. Frb Felsefesinde Hiyerarik Varlk Dzeni ve Oluum Fikri ................. 141.1.2. Mkemmel Olandan Eksik Olana Doru: lk Varlktan lk MaddeyeKadarki Sre ............................................................................................................................ 171.1.3. Eksik Olandan Mkemmel Olana Doru: lk Maddeden nsann VarlaGelmesine Kadarki Sre ...................................................................................................... 18

1.2. NSAN VE LK TOPLUMLARIN ORTAYA IKII YA DA TARH OLMAYANTARH ZERNE ............................................................................................................................ 201.3.TOPLUMSAL TECRBENN LK KURUMU: LAFIZLAR VE DLN OLUUMU .. 251.4. KLL VE CZ KAVRAMLARIN OLUUMU................................................................ 341.5. LAFIZ-ANLAM LKS LE LGL FARKLI DURUMLARIN ORTAYA IKII . 36

1.5.1. Esesli Lafzlar .............................................................................................................. 361.5.2. Eanlaml Lafzlar ........................................................................................................ 371.5.3. Birleik Lafzlar............................................................................................................. 371.5.4. stire ve Mecz ........................................................................................................... 38

1.6. KIYS OLMAYAN SANATLAR: AMEL SANATLARIN OLUUMU...................... 391.7. YAYGIN KIYS SANATLAR: HTBET VE RN OLUUMU ........................... 42

1.7.1. lk Olarak Ortaya kan Kys Sanat: Hitbetin Oluumu ........................... 431.7.1.1. Hitbet Sanatnn Ortaya kt Zaman Asndan Epistemolojik

Deeri: Bulank Konularn Bulank Yntemi ............................................................ 441.7.1.2. Hitbet Sanatnn Tanm ve Tanma Dir Aklama .............................. 461.7.1.3. Hitbet Sahnesinin Aktrleri ................................................................ .......... 511.7.1.4. Hitbet Sanatnda Kullanlan ncller: Makblt.................................. 531.7.1.5. Hitbet Sanatnda Kullanlan Kantlamalar............................................... 551.7.1.6. Burhn Yntem Karsndaki Deeri Asndan Hitbet Sanat:Bilgiye Zeyl Olarak Hitbet.............................................................................................. 59

1.7.2. kinci Olarak Ortaya kan Kys Sanat: iir Sanatnn Oluumu............. 621.7.2.1. Ortaya kt Zaman Asndan iirin Epistemolojik Deeri: BelirsizKonular zerine iirsel Sylevler ............................................................. .................... 641.7.2.2. iir Sanatnn Tanm.......................................................................................... 661.7.2.3. iir Sanatnda Kullanlan ncller: Muhayyelt...................................... 67


9/249

V

1.7.2.4. iir Sanatnda Kullanlan Kantlama Biimi: Temsl .............................. 681.7.2.5. iir Sanatnn Trleri.......................................................................................... 681.7.2.6. irler....................................................................................................................... 71

1.7.2.7. iir Sanatnn Burhn Karsndaki Deer ve Anlam ............................ 721.8. ELDE EDLEN BRKM KORUMAYA DAR ABALAR: EZBERLEME, DLBLM VE YAZININ OLUUM EVRELER .......................................................... .................... 75

2. FELSEF YNTEMN OLUUM DNEM

YA DA HAKKATE GDEN YOLUN FARKLI EVRELER ............................................... 77

2.1. BURHN FELSEFENN HAZIRLIK AAMALARI ..................................................... . 782.1.1. Sofistik Felsefe .......................................................................................... .................... 80

2.1.1.1. Ortaya kt ZamanAsndan Sofistik Felsefenin EpistemolojkDeeri: Deien Hakkat Anlay ve Deien Konular ......................................... 812.1.1.2.Sofistik Felsefenin Tanm: Aldatc Bilgelik Nedir? ................................ 842.1.1.3. Sofistik Felsefeye Mekn Bulmak: Sofistlerin Kimliine likinSoruturmann Anlam...................................................................................................... 862.1.1.4.Sofistik Felsefenin Yanltma Biimleri zerine......................................... 962.1.1.5. Sofistik Felsefenin Burhn Felsefe Karsndaki EpistemolojikDeeri ....................................................................................................................................101

2.1.2. Cedel Felsefe...............................................................................................................1032.1.2.1. Karm ve Karmn Ardndan Gelen Berraklk: Birleik KysSanatlar Dnemi ve Cedelin Oluumu.......................................................................1052.1.2.2. Ortaya kt Zaman Asndan Cedel Felsefenin Epistemolojik

Deeri: Yetersizliinin Farknda Olmayan Hakkat ddis ..............................1112.1.2.3.Cedel Sanatnn Tanm ....................................................................................1132.1.2.4. Cedel Sanatnn nclleri: Mehrt.........................................................1152.1.2.5. Cedel Sanatnn Aktrleri: Soran ile Cevaplayan Kii DurumundakiAktrler ve Rolleri zerine ...........................................................................................1212.1.2.6. Cedel Felsefenin Coraf-Tarih Sahnesi: Cedelcilerin Kimliklerizerine Bir soruturma ..................................................................................................1232.1.2.7. Burhn Felsefe Karsndaki Epistemolojik Deeri Asndan CedelFelsefe: Hakkte Giden Yolun En Byk Destekleyicisi....................................128

2.2. HAKKATE GTREN YEGNE FELSEFE: BURHN FELSEFE VE OLUUMU...........................................................................................................................................................131

2.2.1. Btn Bir Tarih Okumasnn Temeli Olarak Burhn Felsefe ...................1332.2.2. Burhn Sanatnn Tanm ........................................................................................1342.2.3. Burhn Yntem-Epistemoloji zerine .............................................................1352.2.4. Burhn Epistemolojinin cr Edicileri Olan Temel Karakterler:retmen (Muallim) ve renci (Muteallim)...........................................................1492.2.5. lk retmen Ve kinci retmen: Frb Felsefesinin Temel KavramsalKiilii Olarak Aristoteles ve Frb ...............................................................................1542.2.6. Yunanllardan Araplara: Burhn Felsefenin Tarihsel-Coraf Dolam.......................................................................................................................................................156

2.2.7. Burhn Felsefenin Ksmlar (Eczul-Felsefe) ..............................................160

2.2.8. Btn Gelecek Zamanlarn Felsefesi Olarak Burhn Felsefe ...................165


10/249

VI

3. FELSEFE SONRASI DNEM

YA DA HAKKATN TARH VE TOPLUMLARA AILIM EVRELER....................... 167

3.1. DN ...........................................................................................................................................1693.1.1. Frbnin Din ile lgili Grlerine Dir Yaplan Farkl Okuma Biimlerizerine Bir Deerlendirme ................................................................................................1703.1.2. Dinin Tanm ................................................................................................................1843.1.3. Dinin Temel Karakteri Olarak Din Koyucu ya da Maskeli Filozof ...........186

3.1.4. Din Koyucularn Tarihsel Kiilikleri zerine Bir Soruturma ya daMaskeli Filozofa Tarihsel Kimlik Bulma abasnn Anlam ...................................1883.1.5. Belirleyen-Belirlenen Olma Balamnda Felsefe-Din likisi ....................1983.1.6. Zamansal ncelik-Sonralk Balamnda Felsefe-Din atmas veUzlamas ..................................................................................................................................2003.1.7. Dinde Kullanlan Yntem: Hitbet Sanat Yeniden Halklar Arasnda ....2043.1.8. Dn fdelerin Burhn Felsefe Karsndaki Epistemolojik Deeri: HalkYnlarnn Felsefesi Olarak Din .....................................................................................206

3.2. FIKIH VE KELMIN OLUUMU .....................................................................................2103.2.1. Fkh ................................................................................................................................2113.2.2. Kelm..............................................................................................................................213

SONU VE DEERLENDRME ......................................................................................... 218

KAYNAKA ........................................................................................................................... 225


11/249

VII

KISALTMALAR

AFY Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

bkz. baknz

c. cilt

ev. eviren

vr. eviri

der. derleyen

DEF Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

DA Diyanet slam Ansiklopedisi.

FD stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

kr. karlatrnz

M.. Milattan nce

MFVY Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

MFD Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

OMFD Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

s. sayfa

sad. sadeletiren

SFD Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

sy. say

t.y. tarih yok

thk. tahkik eden

TBKY Trkiye Bankas Kltr Yaynlar

UFD Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

vd. ve devam / ve dierleri

vs. ve saire


12/249

1

GR

Tezde Ele AlnanSoruna likin ereve

Metafizik, fizik, tarih-ncesi, medeniyetin kkenleri, dillerin kkeni ve

oluumu, dnce tarihinin aamalar, medeniyet tarihi, tarih felsefesi, toplumfelsefesi, felsefe tarihi, dinlerin oluumu vs Bu sorunlarn her biri, bugnden

bakldnda farkl disiplinlerce ve farkl tarzlarda ayrntl bir ekilde ele alnan

trden sorunlardr. Biz, tezimizde bu sorunlarn her biriyle ilgileneceiz. Ancak

bizim ilgimizi belirleyen esas sorun hakkat ve hakkatin tarih ierisindeki dolam

sorunu olacaktr. Hakkat sorunuyla uraan yegne dnme biimi de felsefe

olduuna gre biz tezimizde felsefenin tarih ierisindegeirdii evreler sorununu

incelemeyi tasarlam oluyoruz. Dier btn sorunlar bu sorun etrafnda ve busorunla birlikte amlanm olacak.

Her bir insan kendince bir hakkate sahiptir. Dorunun-yanln, iyinin-

ktnn, gzelin-irkinin, dilin-dil olmayann, gerein-gerek olmayann vs.

neliine dir her birimizin syleyecek sz vardr muhakkak. Bu ve benzeri sorular

en bata felsefenin sorular olmutur her zaman. Peki, her bir insan tekinin en az

bir filozof kadar kesin bir ekilde cevap verebildii bu sorularla felsefe ne

yapmtr, ne yapyordur ve ne yapmaya devam edecektir? Felsefenin tarafn terk

ederek bu soruya cevap vermeyi denersek, aslnda Hibir eydir. demekten baka

bir alternatifimiz olamaz. Felsefe, kendisi ile itigal etmeyenlerin cevaplaya geldii

sorular yeniden sorar. Dolaysyla her zaman biraz oyunbozanlk yapmaktr

felsefenin ii. Hakkat iddilarna bakaldrd iin de merluu hep tartma

konusu olmutur. Bir yerde felsefenin varlnn merluu sorgulanyorsa, felsefe

orda vardr. Savater, felsefeye dardan bakyor, Sokrates (M.. 470-399) ve Ortega


13/249

2

Gasseti (1883-1955) de yanna alarak Hibir eydir. eklinde dile getirdiimiz

ifdeyi yle amlyor:

Felsefenin bize salayaca bilgiler nelerdir? Bu soruya verebileceimiz

yant, Sokratesin de verebilecei yanttr: hibir ey. Doa bilimleri, teknoloji,

gazeteler, baz televizyon programlar bilgilendirirler bizi Ama felsefi bilgi

diye bir ey yoktur. Yukarda (n-uyarda anladmz), Ortega Gassetin dedii

gibi, Felsefe haberlerle badamaz, bilgi ise haberlerden oluur.1

Bu ifde anlalaca zere aslnda ironik bir ifdedir. Evet felsefe bize

hibir ey vermez. Felsefeye dardan bakacak olursak byledir aslnda. erden

bakmay deneyelim: Felsefe bize hakkatin bilgisini veren yegne uratr.2 Felsefe

yapmayanlar hibir hakkate sahip deillerdir. Onlar, kendi toplumlarnn deer

yarglar ve anlam haritalar zerindeki farkl meknlar esas alrlar kendilerine.

Dolaysyla felsefece dnmek, sahip olunan yarglar ykmak ve yeniden ve

kendince kurmak demektir. Felsefece dncenin kendine has bir biimi vardr.

yleyse felsefece dnme biimini dier dnme biimlerinden ayrt eden ey

ne olmaldr? Hangi dnceler felsefelerdir? Hangi dnceler felsefece

dncelerin tarihini oluturmaktadr? Felsefe olarak bildiimiz bir tarihe sahibiz:

Felsefe tarihi. Felsefe tarihi, insanlk tarihinin ierisindefelsefe olanlarn ard arda

getirilmesi neticesinde oluturuluyor. Peki, felsefe olanlarn tarihini yazan kiilerin

kriterleri-miyarlar nedir? Orhan Sadeddinin felsef miyar dedii eydir bu.3 Yani

felsef olann neliini belirleyen ey. mer Mahir Alper, bunu yle dile getiriyor:

Dolaysyla tarihteki dnsel bir rnn felsef olup olmadnn

belirlenmesi, belli bir felsefe anlayna dayandrlmak zorundadr. Bu, tarihteki

felsefeyi ortaya karmann ncelikle bir felsefe anlayn gerektirdii anlamna

gelmektedir. Eer felsefe tarihi, muayyen bir felsefe anlayna ve tasavvuruna

bal olarak varlk kazanyorsa, bu, felsefe tarihine bal olarak felsefe tanmna

ulamann imknszln ortaya koymaktadr. Buradaki ksr dng udur:

1 Fernando Savater, Yaam Sorular, ev. adan Karadeniz, letiim, stanbul 2001, s. 2. Buradavurgulanan ortalama insan bilinci vurgusu ile ilgili olarak yine bkz. John Herman Randall JustusBuchler, Felsefeye Giri,ev. Ahmet Arslan, Ege niversitesi Matbaas, zmir 1982, s. 9-10.2 Felsefedeki hakkat iddilarnn temel dayanaklar zerine yaplm bir alma iin bkz. HarunTepe, Platondan Habermasa Felsefede Doruluk ya da Hakikat, mge Kitabevi, Ankara 2003.

almada slm felsefesi zerinde durulmam olduunu da belirtmek isteriz.3 Orhan Sadeddin, Felsefe Tarihi Usul,stanbul Devlet Matbaas, stanbul 1930, s. 9.


14/249

3

Felsefenin ne olduu felsefe tarihine dayandrlmakta, felsefe tarihi de

felsefenin ne olduu bilgisine balanmaktadr.4

Felsefenin nelii ile tarihi arasndaki bu ilikinin farkna varmamz

gerekmektedir. Zr her bir filozof ya da dnr, felsefe olanlar tarih ve

corafyalarda aramaya kalktnda kendisine yol gsterecek bir irete ihtiya

duyacaktr. te bu iaret, felsefe olann ne olduuna dir verilmi hkmdr.

Felsefe olann neliine dir olarak kabul edilen yarg sayesinde bizler, tarih

ierisinde bir yolculua kar ve felsefe olanlar aramaya balarz. Bulduumuz

felsefelerle girdiimiz diyaloglar sahip olduumuz yargya etkide bulunurlar.

Dolaysyla felsefe anlaymz srekli olarak olumaya devam eder. Olumakta

olan felsefe anlaymzla yeniden tarihe gider, yeni felsefeler buluruz. Bununla

birlikte bazen de eskiden felsefe olarak aldklarmzla yollarmz ayrdmz

zamanlar olur. Bu byle devam eder gider.

Bu durum, felsefe kavram iin de geerlidir. Onu dnrken var oluuna

katk yaptm gibi, o da benim var oluuma katk salamaktadr. Bunun sebeb i,

tm kavramlar gibi felsefe kavramnn da tamamlanm bir varla sahip

bulunmamasdr.5

Deleuze-Guattari ikilisinin ikinlik dzlemi, felsefe ncesi dedii6 bu

felsef miyar, yine ikilinin kavramsal kiilikler7eklinde isimlendirdii filozoflarla

girilen dnsel iliki ile birlikte srekli bir oluum evresi yaar. Bu felsef duru

4 mer Mahir Alper, Felsefenin Doas, Metropol Yaynlar, stanbul 2006, s. 15. Felsefe ve felsefetarihi arasndaki iliki ve felsefe felsefesi ile ilgili rnek olarak u metinlere de baklabilir: TheodorI. Oizerman, Felsefe Tarihinin Sorunlar, ev. CelalA. Kanat, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbulstanbul 1998; G. Deleuze F. Guattar, Felsefe Nedir?, ev. Turhan Ilgaz, Yap Kredi Yaynlar,stanbul 2006; Orhan Sadeddin, Felsefe Tarihi Usul;Charles Taylor, Philosophy and Its History,Philosophy in History: Essays on The Historiography of Philosophy, ed. Richard Rorty - J. B.

Schneewind Quentin Skinner, Cambridge University Press, s. 17-30; Alasdair Macintyre, TheRelationship of Philosophy to Its Past, Philosophy in History: Essays on The Historiography ofPhilosophy, s. 31-48; Richard Rorty, The Historiography of Philosophy: Four Genres, Philosophy inHistory: Essays on The Historiography of Philosophy, s. 49-75; Lorenz Krger, Why Do We Study TheHistory of Philosophy, Philosophy in History: Essays on The Historiography of Philosophy, s. 77-101;G. W. F. Hegel, Felsefe Tarihi Dersleri, Felsefe Dergisi, sy. 31, s. 184-91; Zekeriyy brhm,Mukiletul-Felsefe, Mektebetu Msr, Msr 1967, 19-58; John Herman Randall Justus Buchler,Felsefeye Giri;Betl otuksken, Felsefi Sylem Nedir?,nklp Yaynlar, stanbul 2000.5mer Mahir Alper, Felsefenin Doas, s. 10.6

G. Deleuze F. Guattar, Felsefe Nedir?, s. 38-57.7 G. Deleuze F. Guattar, Felsefe Nedir?, s. 58-76.


15/249

4

noktasn, sadece felsefe tarihi yazarlaryla ilgili olarak dile getirmiyoruz. Sorun,

felsefe yapmayla dorudan ilgilidir. Her bir filozof kendisinden nceki filozoflarla

zihn bir ilikiye girer. O, bu iliki sayesinde tarihi renirken, bununla birlikte

felsefe yapmay da reniyordur aslnda. Ancak onun yapt felsefe, tarihte

yaplanlardan tamamen farkldr. Ancakayn zamanda da onlardan mlhemdir.

Her bir filozofun felsefe tarz, tarih ierisindeki felsefelerle farkl ekillerde

irtibata geer. Bu irtibatlar neticesinde felsef olann neliine dir olarak elde

edilen kriter, felsefeye bir tarih ve corafya da izmeye balar. Felsef dncenin

hangi corafyada ve hangi zaman diliminde ortaya kt sorununa ilikin olarak

yaplagelen tartmalar bahsettiimiz meseleyi somutlatrmaya yeter. Filozoflarn

tekil varlklarnda hayat bulan felsefelerin toplam, felsefenin8 zaman ve uzam

ierisindeki varln ifde eder. O halde tek tek her bir filozofun felsefe anlaylar

arasndaki farkllklar felsefenin varlna ilikin olarak olumusuz deil, tam aksine

olumlu bir katk salar. Vardmz netice itibariyle her bir filozofun farkl felsefe

perspektifine sahip olabileceini syleyebiliriz. Bu da onlarn hakkat anlaylarna

gre ekillenir.

Bu anlatlarmzdan da anlalaca zere biz tezimizde kendimize, hakkat

araynn insanlk tarihi boyunca en byk temsilcisi olan felsefenin nelii ve tarih

ierisindeki dolamnn nasl gereklemi olduu sorununu temel alacaz. Bu

anlamda btn bir insanlk birikimini, en nemli insn aba olarak grdmz

felsef dnce merkezinde okumaya ve zmlemeye alacaz. Bahsettiimiz

bu sorunu incelerken ise yol arkada olarak Eb Nasr el-Frbyi seiyoruz. O

halde felsef dcenin evrimi sorunu ile ilgili olarak Frbnin perspektifine dir

baz nbilgiler verebiliriz.

8 Felsefenin tmel ve tikel varl ile ilgili olarak bkz. mer Mahir Alper, Felsefenin Doas, s. 68.

Yine felsefeler ve felsefe kavram ile ilgili olarak bkz. Theodor I. Oizerman, Felsefe TarihininSorunlar, s. 63.


16/249

5

Felsefenin Tarih ersindeki Dolam SorunuKarsnda Frb

Felsefenin doasndaki kart (rival) grntnn ilk defa, felsefe ile felsefe

tarihini ayn ey olarak gren G. W. F. Hegel (1770-1831) tarafndan ortaya

konduu sylenmitir.9 Hegelin konuyla ok cidd bir ekilde ilgilendiini

biliyoruz. Farkl bir balamda bu sorunla daha nceleri ilgilenmi ve konuyu felsef

olarak ele alm filozoflardan birisidir Frb. Klasik kaynaklarda filozofun,

felsefenin ismini konu edindii Kitb f smil-Felsefe,10 felsefenin ortaya kn

inceledii Kitb fil-Felsefe ve Sebebi Zuhrih,11f Zuhril-Felsefe,12Kelm f smil-

Felsefe ve bi-Sebebi Zuhrih ve Esmi Muberrizne fh ve al Men Karaa

minhum13 isimlerinde eserler kaleme ald sylenmektedir. Bugn itibariyle

filozofa atfedilen bu eserlere sahip deiliz.14 Ancak filozofumuzun gnmze

ulaan baz eserlerinde de ayn konularla ilgilendiini grmekteyiz. Bu anlamda

onun Kitbul-Hurfunun Hudsul-Elfz vel-Felsefe vel-Millebalkl ikinci ksmn

zikretmemiz gerekiyor.15 Frb bu eserinde felsef dncenin nasl ortaya

ktn ve nasl birevrim srecinden getiini ayrntl bir ekilde ele almaktadr.

Tahslus-Sadeye de deinmemiz gerekiyor. Filozof bu eserinde de felsefenin

meknsal yolculuunu, felsef dncenin solukland corafyalar dile

9Charles Taylor, Philosophy and Its History, s. 17.10bn el-Kft, hbrul-Ulem bi-Ahbril-Hukem,thk. Abdulmecid Diyab, Mektebetu bn Kuteybe,Kuveyt, t.y., s. 385.11bn el-Kft, hbrul-Ulem bi-Ahbril-Hukem, s. 17.12 bn Eb Useybia, Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, thk. Nizr Rz, Menrtu Dr Mektebetil-Hayt, Beyrut, t.y., s. 604.13bn Eb Useybia, Uynul-Enb f Tabaktil-Etibb, s. 609.14 Klasik kaynaklarda ismi zikredilen eserlerin tahkik edilmediini ve yaymlanmadn, bueserlerin gnmze ulamadn biliyoruz. Ancak Fahreddin Olgunerin, Frb isimli eserininbibliyografyasnda Frbye ait eserleri zikrederken Risle f Tarfil-Felsefe diye bir eserdenbahsettiini gryoruz. Olguner, eserin yazmasnn mevcut olduunu belirtmektedir (Risle fTarifil-Felsefe, Yzm. st. Asaf II, 1716, 11). Bkz. Fahreddin Olguner, Frb,Akademi Kitabevi, zmir1993, s. 176. Biz, ileride incelemeyi dndmz bu metne tezimizde bavurmadk. 15 Frb, Kitbul-Hurf, thk. Muhsin Mehd, Drul-Mark, Beyrut 1990, s. 131-61. Eserin ikinciblm Yaar Aydnl tarafndan dilimize evrilmitir. Biz, metni tercmesiyle karlatrarakokuduk. Ancak dipnotlarmzn ounda, evirinin bulunduu metnin basm ve datm ile ilgilisorun dolaysyla, metnin Arapasn verdik. Frb, Lafzlarn Felsefenin ve Dinin Ortaya k,Din stne, ev. Yaar Aydnl, Arasta Yaynlar, Bursa 2002, s. 43-85. Ayn ksmn Hasan ahin

tarafndan da evirisinin yapldn biliyoruz. Ancak bu eviri u an itibariyle elimizdebulunmamaktadr.


17/249

6

getirmektedir.16 Grlecei zere Frb, hl ok cidd olarak tartla gelen

Felsefe nedir?, Hakkat var mdr?, Hakkate gtren yol nedir?, Hakkate

gtren bir felsefe varsa acaba ne zaman ve nasl ortaya kmtr?, Felsefdncenin gelecek zamanlar nasl olacaktr? gibi felsef soru ve sorunlarla ok

cidd anlamda hesaplam ve konuyu kendi felsef dzlemi zerinde ayrntl bir

ekilde irdelemitir. Felsefenin her alannda olduu gibi bu alanda da ok orijinal

bir filozof olarak karmza kmaktadr Frb.

Frb Aristoteles mant temelinde bir felsef sistem in etmitir. Onun

felsefesinin omurgasn mantksal epistemolojisini ortaya koyduu Kitbul-Burhn

adl eseri oluturmaktadr.17 Filozofun cedel, sofistik, iir ve hitbet sanat zerine

yazm olduu metinler de ok nemlidir.18 Zr filozof Kitbul-Hurufun ikinci

blmnde inceledii sorunu, bahsettiimiz be sanat (es-sniul-hamse)

erevesinde anlamlandrmaktadr. Hli hazrdaki felsefenin omurgasn oluturan

burhn sanat btn bir varl ve insanlk tarihini de anlamlandrma iddisyla

kar karmza. Btn bir insanlk tarihi, burhn yntemin temele konduu

burhn felsefenin ortaya k srecine doru evrilmektedir. Burhn felsefenin

oluumunun ardndan din, onun ardndan da fkh ve kelam ilimlerinin ortaya

kyla devam edecek olan sre, yine mantk temeli zerine in edilmektedir.

Tarih ierisinde, insanlarn tecrbeleri neticesinde, doal olarak ve ard arda ortaya

kan kys sanatlar, Frb felsefesinin en nemli konulardr. Frb hakkat

sorununu, hakikat anlaylarnn, yani felsefelerin tarih ierisindeki dolam ve

gelecek zamandaki durumu sorununu mantk erevesinde ele almtr.19

Metafizik, fizik, matematik, siyaset ve ahlak gibi felsefenin btn alanlarnda

yakn bilgiye, hakkate ulamann yegne yolu olarak grlen mantk sanat,

btn bir hakkat srecinin, hakkatin tarih ierisindeki evriminin de temelini

oluturmaktadr. Bundan dolay biz de filozofun grlerini mantk bilimi

16 Frb,Kitbu Tahslis-Sade, thk. Cafer li Ysn, Drul-Endelus, Beyrut 1983, s. 88. Eser AhmetArslan tarafndan dilimize evrilmitir. Frb, Mutluluun Kazanlmas, ev. Ahmet Arslan, VadiYaynlar, Ankara 1999, s. 88-9.17Frb, Kitbul-Burhn, el-Mantk indel-Frb, thk. Macit Fahri, Drul-Mark, Beyrut 1987.18Bu sanatlarn her birini tezimizde ayrntl olarak inceleyeceiz. Bundan dolay burada ayrntl

dipnotlar vermeyi lzumsuz buluyoruz.19Bu konular ileride aklayacaz.


18/249

7

erevesinde ele alacaz. Bunu yaparken izleyeceimiz yol, Kitbul-Hurfun

ikinci blmndeki tarihsel evreleri filozofun mantk metinlerine bavurarak,

meknsal dolam da Tahslus-Sadeye bavurarakamlamaya almak olacak.Mantkta da burhn temel alacak ve insanlk tarihini-dnya tarihini -ki bu tarih

her eyden nce felsefenin tarihidir- burhn ncesi ve burhn sonras eklinde

blmleyeceiz.

Grlecei zere tezde incelemeyi dndmz felsefe sorununu

filozofun Kitbul-Hurf ve Tahslus-Sade adl eserleri erevesinde ve mantk

metinleriyle aarak inceleyeceiz. Bylelikle felsef yntemin-epistemolojinin, bu

epistemoloji ile birlikte felsefenin alanlarnn tarih ierisindeki dolam-deiimi-

geliimi ve hakkat iddis sorunlarnamlam olacaz. Ancak mantk konularn

incelerken kategoriler, nermeler ve kyas ekilleriyle dorudan ilgilenmeyeceiz.

Zra manta giri mhiyetinde yazlan eserlerin tamamna yakn zaten bu

konular incelemektedir. Be sanat ve burhnla ilgili ksmlara ise ok ksaca

deinilmi ve bu kadar yeterli grlmtr.20bn Haldnun yllar nce ciddi bir

ekilde dile getirdii gibi bu formel mantk okumas klasik mantn

epistemolojik ve yntemsel boyutunu ortadan kaldrmaktadr.21 Ancak

20 Mant saf formel bir bilim olarak gren, epistemolojik deerini gz ard ed erek maddesiasndan ele almaya gereksinim duymayan bir mantk geleneinin farkndayz. Hatta gnmzdebile klasik mantk sadece formel ynyle ele alnmaktadr. Bu tarz eserlere oka rnek verilebilir.Biz bunlardan birka tanesini zikretmekle yetiniyoruz. Bkz. Ahmet Cevdet Paa,Miyar- Sedat ve

Adab- Sedat,sad. Necati Demir, Ankara 1988; Necati ner, Klasik Mantk, Bilim Yaynclk, Ankara1998; Necip Taylan, Mantk, MFVY, stanbul 1996; Doan zlem, Mantk, nklp Yaynlar,stanbul 2004. brahim Emirolu bu sorunun farkndadr. Onun be sanatla ilgili olarak farklalmalar yaptn ve manta giri mhiyetindeki eserinde de konuyla daha ayrntl olarakilgilenmi olduunu gryoruz. brahim Emirolu, Klasik Manta Giri,Elis Yaynlar, Ankara 2005.21 bn Haldunun da dedii gibi mantk bilimi slm dnyasnda bir yntem-bilim olarakgrlmtr. Frb, bn Sn ve bn Rd gibi byk Me filozoflar mant formel yn yanndamaddesi asndan da incelemilerdir. Bundan dolay be sanatn her birine dir hacimli metinlerkaleme almlardr. Ancak der bn Haldn, mm Fahreddin bin el -Hatb (Ahmet Arslan bu kiininFahreddin Rz olduunu sylemitir) ve Efdaluddin el-Hnc gibi sonraki mantklar (el-Muteahhirn) mantn epistemolojik boyutunu (madde) terk ettiler ve sadece formel (sret)boyutuyla ilgilendiler. Bkz. bn Haldn, Mukaddimetu bn Haldn I-II,thk. Eb Abdullah es-Sad el-Mend, Muessesetul-Kutubis-Sekfiyye, Beyrut 2005, s. 188-9. Biz bn Haldunun bu ynn

Ahmet Arslann yazs yoluyla fark ettik. Bkz. Ahmet Arslan, slm Felsefesi zerine,Vadi Yaynlar,Ankara 1999, s. 161.


19/249

8

tekrarlayacak olursak mantn temeli burhn sanatdr. Dier btn bilgiler bu

epistemolojiye hizmet eder.22

Frbye atfedilen eserlerden bir ksmn almamzda deerlendirmeye

almadk. Ele aldmz konu ile ilgili olmasna ramen, ona ait olduu sylenen ve

aslen onun felsef perspektifine ok da uzak saylmayan Kitbul-Cem beyne

Rayeyil-Hakmeyn23ve Risle fm Yenbag en Yukaddeme kable Teallimil-Felsefe24

adl metinleri tezimizde kullanmadk. Bu eserlerin Frbye aidiyeti Muhittin

Macit tarafndan tartmaya almtr.25Frbye aidiyeti tartmal olan26 ve bize

gre Frbnin felsef duruunuasl yanstmayan, Frbye ait olduu kesin olsa

dah filozofun gerek felsef dncelerini iermediini dndmz Kitb el-

Fuss el-Hikme27 ve minel-Esiletil-Lmia vel-Ecvibetul-Cmia28y da

22 Burada yeri gelmiken Melerin burhn epistemolojileri zerine yaplan son dnemdekialmalara deinmek istiyoruz. Trkede klasik mantn maddesini gz nnde bulunduran bualmalardan ilki lhan Kutluere aittir. Kutluer slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru adleserinde lm Bilginin Kriteri: Burhn eklindeki alt-balkta Melerin metinlerine dayanarakburhn teorisini ana hatlaryla ortaya koymutur. Bkz. lhan Kutluer, slmn Klasik anda FelsefeTasavvuru,z Yaynclk, stanbul 2001, s. 149-163. Burhn teorisini Frb zelinde ilk olarak ele

alan alma ise Ahmet Yldza aittir. Yldzn Frbde Burhn bal ile Prof. Dr. MehmetBayraktar danmanlnda hazrlam olduu yksek lisans tezi konuyla ilgili olarak yaplan ilkalmadr. Bu alma sorunu kefetmesi ve ilk olmas asndan nemli olmakla birlikte filozofunKitbul-Burhn adl eserini yeteri kadar ortaya koyamamtr. Bkz. Ahmet Yldz, Frbde Burhn,ASBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002. Frbnin burhn epistemolojisiniayrntl olarak ele alan ilk alma ise Mehmet zturana aittir. zturan, Prof Dr. lhan Kutluerindanmanlnda hazrlad almasnda Frbnin Kitbul-Burhnn bn Bccenin talkinda ve eritul-Yaknle irtibatl olarak incelemitir. Bkz. Mehmet zturan, FrbninEpistemolojisinde Kesinlik Problemi, MSBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007.Mantksal epistemolojiyi farkeden dier bir alma ise Prof. Dr. H. Bekir Karla danmanlndaHac Kaya tarafndan hazrlanmtr. Kaya, bn Rdn mantk metinlerini bu sorun erevesindeincelemitir. Bkz. Hac Kaya, bn-i Rdde Metodoloji,MSBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,stanbul 2007.23 Frb, Kitbul-Cem beyne Rayeyil-Hakmeyn, thk. Albert Nasr Ndir, Drul-Mark, Beyrut2001. Metin dilimize de evrilmitir. Frb, Efltun ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas,ev. Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri,Klasik Yaynlar, stanbul 2003, s. 151-81.24 Frb, Felsefe renilmeden nce Bilinmesi Gereken Konular, ev. Mahmut Kaya, slmFilozoflarndan Felsefe Metinleri, Klasik Yaynlar, stanbul 2003, s. 109-16.25Muhittin Macit, Frbye Nisbet Edilen ki Risle, MFD, sy. 26, s. 5-21.26Fussul-Hikme zerine bir deerlendirme iin bkz . Halil Cerr, Frb Fssl-Hikemin Yazarmdr? ev. Kifayet zaydn,AFD, c. 18, s. 153-61.27Eser Mehmet Da tarafndan dilimize evrilmitir. Bkz. Mehmet Da, Frbnin ki Yapt iinde,OMUFD, sy. 14-5, s. 50-73.28 Eser Frb adna baslmtr. Ancak biz bu eserin Frbnin ele alacamz grleriniyanstmadn sylyoruz. Bkz. Frb, minel-Esiletil-Lmia vel-Ecvibetul-Cmia, Kitbul-

Mille ve Nussun Uhr, thk. Muhsin Mehd, Drul-Mark, Beyrut 2001, s. 64-115. Muhsin Mehdeserin filozofa aidiyetini de tartm ancak eserin filozof olan Frbye ait olmas gerektii


20/249

9

deerlendirme d tuttuk. Deerlendirme d tuttuumuz bir dier eser de Znn

el-Kebr el-Ynndir.29

Konu Hakknda Yaplm almalarla lgili Bilgi

Filozofu bu yn asndan incelemi olan baz almalar bulunmaktadr.

Burada bu almalara yer vermek gerektiini dnyoruz. Frbyi bu gzle

okuyanlardan birisi Muhammed bid el-Cbirdir. Felsef Mirasmz ve Biz30 ve

Arap-slm Kltrnn Akl Yaps31 olarakTrkeye de evrilen eserlerinde yazar,

filozofun Kitbul-Hurftaki anlatlarn ana hatlaryla ele almtr. Frbnin

felsefenin evrimine dir ortaya koymu olduu bu orijinal grlere Trkede ilk

olarak deinen kii ise lhan Kutluerdir. Kutluer Frbnin Kitbul-Hurftaki

anlatlarn slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru isimli eserinin lm Tevlin

mkn ve Gereklilii eklindeki alt-balnda zet olarak vermitir.32 Konuyla

ilgili almalar yapan dier bir kii de mer Mahir Alperdir. Alper, slam

Felsefesinde Akl-Vahiy/Felsefe-Din likisi isimli almasnn ikinci blmnde

Frbnin felsefe-din ilikisi sorunu ile ilgili grlerini incelemi ve bu blm

Senkronik (E-zamanl) Olarak Akl-Vahiy/Felsefe-Din Uzlatrmas veDiakronik (Ard-zamanl) Olarak Felsefe-Din Uzlatrmas eklinde iki alt balk

halinde ele almay uygun grmtr. Alperin Diakronik (Ard zamanl) Olarak

Felsefe-Din Uzlatrmas eklindeki alt balkta Frbnin bu ynn daha

ayrntl bir ekilde incelediini gryoruz.33 Yine Alperin daha sonra kaleme

ald Frbnin Felsefe Tasavvuru: Tmden-Kabulc Tavra Bir rnek adl

makalenin Tamamlanm Bir Sre Olarak Felsefe eklindeki ilk alt-bal da bu

sonucuna varmtr. Bkz. Muhsin Mehd, minel-Esiletil-Lmia vel-Ecvibetil-Cmia, Frb,Kitbul-Mille ve Nussun Uhriinde, Drul-Mark, Beyrut 2001, s. 34-8.29 Dier metinler gibi bu metnin de filozofa aidiyeti tartmaldr. Bkz. Fatih Tokta, FarabininEylemsel Felsefesinde Ahlak Siyaset likisi, OMSBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Samsun1996, nsz.30Muhammed bid el-Cbir, Felsef Mirasmzve Biz,ev. Said Aykut, Kitabevi Yaynlar, stanbul2000, s. 80-5.31Muhammed bid el-Cbir,Arap-slm Kltrnn Akl Yaps,ev. Burhan Krolu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2001, s. 523-31.32lhan Kutluer, slmn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, s. 172-4.33

mer Mahir Alper, slm Felsefesinde Akl-Vahiy/Felsefe-Din likisi, Ay Kitaplar, stanbul2000, s. 137-49.


21/249

10

konuyla ilgilidir.34 Konuyu farkl bir balamda ele alan bir dier alma da Ali

Durusoya ait. Durusoy Frbde Bilim, Felsefe ve Mille Balamnda Mantk isimli

almasnn zellikle IV. ksmnda bu konuyu irdelemektedir.35 Burada anmamzgereken bir dier alma da Frb felsefesi ile ilgili olarak oka emek sarfetmi

olan Mbahat Trker-Kyele aittir. Kyel, Felsefenin Trifinde ve Tarihinde Bir

Kaynak Olarak Frb isimli maklesinde filozofun konu ile ilgili grlerini

serimlemitir.36 Kyel zikredilen maklesinde Kitbul-Hurfa bir defa atfta

bulunmutur.37 Bu alma felsefenin evrimsel aamalaryla dorudan

ilgilenmemekle birlikte felsefenin tanm ve tarihini felsef bir sorun olarak grmesi

ve Frbnin dncelerini bu adan ele almas dolaysyla bizim amzdannemli grlmektedir. Bu anlamda toparlayacak olursak, hazrlamaya altmz

tezin, Cabir, Kutluer, Alper, Durusoy ve Kyelin almalarna eklemlenen bir

alma olduunu belirtebiliriz. Biz bu almalardan da yararlanarak filozofun

konu ile ilgili grlerini amlamay hedefledik. Bunu yaparken Kitbul-Hurfun

Hudsul-Elfz vel-Felsefe vel-Mille balkl blmn kendimize temel alacaz.

Filozofun zikredilen eserindeki anlatlarn ise zellikle mantk kitaplarna

bavurarak amaya; iir, hitbet, sofizm, cedel ve burhn sanatlarn felsefenincoraf dolam, tarihsel geliimi ve felsef sorunlarn ortaya k meseleleriyle

irtibatl olarak irdelemeye alacaz. Bu anlamda filozofun be sanat ve bu be

sanatn felsefenin sorunlarna uygulanmas sorununu ele al tarzn ayrntl

olarak ilk defa amlamay dnyoruz. Yine varln sudru, Ay-alt lemdeki

oluum kademeleri, insanolunun ve ilk toplumlarn ortaya k, toplumlardaki

amel sanatlarn oluumu, genel kys sanatlar olan hitbet ve iirin ortaya k

ve mhiyeti gibi sorunlar da burhn perspektifi temel alarak ortaya koymayamalyoruz. Burhn felsefe, cedel ve sofistik yntemi ve bu yntemlerle yaplan

felsefeleri de tanmlamaktadr. Tezimizde sofistik felsefe, cedel felsefe ve

34mer Mahir Alper, Frbnin Felsefe Tasavvuru: Tmden-Kabulc Tavra Bir rnek, FD, sy.5, s. 99-105.35 Ali Durusoy, Frbde Bilim Felsefe ve Mille Balamnda Mantk, Uluslararas FrbSempozyumu Bildirileri, Elis Yaynlar, Ankara 2005, s. 65-76.36 Mbahat Trker-Kyel, Felsefenin Trifinde ve Tarihinde Bir Kaynak Olarak Frb, Erdem,TrkTarih Kurumu Basmevi, Ankara 1992, s. 725-35.37

Mbahat Trker-Kyel, Felsefenin Trifinde ve Tarihinde Bir Kaynak Olarak Frb, s. 726, 10numaral dipnot.


22/249

11

burhn felsefe tanmlamalarn da tasvr etmeyi hedefliyoruz. Dnin felsefeden

sonra ortaya k, felsefeyle balants; fkh ve kelm ilimlerinin oluumu ve

burhn felsefeyle irtibat; ilk bakann kimlii, yasaya bal bakanlar ve kimliklerigibi Frb felsefesinin temel konularn da bu kontekste ele almay deneyeceiz.

Btn bu sorunsallar alann mantk bilimi, mantksal-burhn felsefe

perspektifinden ve btncl bir ekilde, ayrntlaryla ele almay gye edindiimiz

tezimiz, Frb felsefesinin bu boyutunu ayrntl bir ekilde ve tarih ve corafyayla

ilikilendirerek serimleme iddisnda olacak.


23/249

12

1. FELSEFE NCES DNEM

YA DA HAKKATN KAYIP ZAMANLARI

Frb, felsef dncenin uzunca bir zaman dilimi ierisinde ve farkl

corafyalarda farkl aamalar kat ederek ortaya ktn belirtmektedir. Biz felsef

dncenin Frb tarafndan yaplan bu okunma tarzn ele alrken ilk olarak

felsefe ncesi sreci ele almay uygun grdk. Frbnin hakkate ulatran yegne

felsefe tarz olarak grd burhn felsefenin olumas iin uzunca bir zamana

ve bu zaman dilimi ierisindeelde edilmi dnsel tecrbe ve birikimlere ihtiya

olacaktr. Bu anlamda bizim, tezimizin ilk blmnde ele alacamz konular,

Frbnin burhn felsefesinin oluumunun ilk aamalarn ierecektir. Burhn

felsefenin ortaya kabilmesi iin toplumlarn bu doal sreleri yaamas

gerekmektedir. Bu doal srelerin ardndan ortaya kacak olan burhn felsefe

geriye dnerek, btn bir sreci en batan yeniden okuyacak, sonra ileriye

dnerek de btn bir gelecek zamanlarn felsef servenine dir kehnetlerde

bulunacaktr. Bundan dolay biz, Frbnin felsef sisteminin temelini oluturan ve

burhn epistemoloji zerine in edilen burhn felsefe perspektifini kendimize

temel alyor ve tezimizin ilk blmnde bu felsefe tarznn tarihsel alt yapsn

felsefe ncesi dnem ya da hakkatin kayp zamanlar balnda incelemeyi

uygun gryoruz. Burhn felsefe perspektifinin geriye dnk olarak yapt bu

okuma unu sylemeyi de gerektirmektedir: Felsefe olarak nitelendirilebilecek tek

felsefe burhn felsefedir. Ancak burhn felsefenin oluumunun her bir aamas da

aslnda kendi tarihsel hakkatine shiptir. Burhn felsefenin oluum evresi ile

tarihselleecek olan bu hakkat iddilar, burhn felsefenin ortaya kndan

sonra da farkl bir ekilde yine var olmaya devam edecektir. Hitbet sanat, iir

sanat, sofistik sanat ve cedel sanat ortaya ktklar tarih gz nnde


24/249

13

bulundurulduunda dneminin entelektelleri asndan hakkatin bilgisine

gtren sanatlar olarak anlalmaldr. Bu sanatlar, burhn felsefe sonras

dnemlerde de var olacaktr, ancak sadece burhni felsefenin gzetimi altndakalarak. Bunun sebebi ise toplumdaki dier insan gruplarnn anlam ihtiyalardr.

Yani burhn felsefe kendi hakkat iddisn kuracak sonra da bu hakkati toplumun

dier bireylerine farkl formlarda, bazen hitbet, bazen cedel, bazen de iir olarak

sunacaktr.

Felsef dncenin oluumunun tarih ncesi ve tarih evrelerini incelemeyi

hedeflediimizbu blmde ilk olarak btn bu tarihsel srecin zaman ve uzamdan

bamsz olan metafizik evrelerine deineceiz. Bu metafizik alt yap bize, hem

Frbnin felsefe tarznn temellerini hem de tarih iinde olann, metafizikle nasl

bir irtibatl olduunu kavramaimknsalayacaktr. lk balmzda ele alacamz

metafiziksreci alt balkla amlayacak ve ilk balkta filozofun sistemindeki

hiyerarik yapy, ikinci balkta metafizik srecin mkemmelden eksik olana

doru izledii seyri, nc balkta da eksik olandan mkemmel olana doru

seyredecek olan srecin insann ortaya kmasndan nceki aamasna kadar olan

ksmn ana hatlaryla vereceiz. Bunun ardndan, felsefe yapma kbiliyetine ship

yegne varlk olan insann ve insana felsefe yapma imkn salayacak olan

toplumsal birlikteliklerin, yani ilk toplumlarn ortaya kn inceleyeceiz. Daha

sonra ise toplumsal yaamn netcesi olarak dillerin, tmel ve tikel kavramlarn,

dillerdeki lafz-anlam ilikisine dir farkl durumlarn, amel sanatlarn ve nihyet

ilk dnsel yntemler-epistemolojiler olan hitbet ve iir sanatlarnn ortaya

kn inceleyeceiz. En nihyetinde de felsef soruturmalarn cidd anlamda

balayaca sreten nceki dnemi, yni elde edilen toplumsal tecrbeleri

korumaya ynelik abalar irdeleyeceiz. Bylelikle tezimizin ilk blmnde Frb

ile birlikte btn bir insanlk medeniyetinin kkenlerini aratrm ve felsef

dncenin oluumunun alt yapsn oluturacak olan sreleri ortaya koymu

olacaz.

Frb, gerek anlamda felsefe olarak nitelendirilebilecek tek felsefe tarz

olan burhn felsefenin oluumunu inceledii Kitbul-Hurfadl eserinin Hudsul-


25/249

14

Elfz vel-Felsefe vel-Mille balkl blmndeki anlatlarna dillerin oluumundan

balamaktadr. Biz, Kitbul-Hurftaki bu anlatlar tasvre balamadan nce, btn

bu anlatlara temel oluturduunu dndmz metafizik srelere deinmekistiyoruz. imdi filozofun el-Mednetul-Fdla ve es-Siysetul-Medeniyye gibi

eserlerine bavurarak felsefe ncesi dnemlerden biraz daha geriye gidebilir ve

insann ortaya kna kadarki metafizik evreleri ok ksaca ortaya koymaya

alabiliriz.

1.1. LK VARLIKTAN NSANIN VAR OLUUNA KADARK AAMALAR YA

DA METAFZN KISMTARH

1.1.1. Frb Felsefesinde Hiyerarik Varlk Dzeni ve Oluum Fikri

Frb gibi bir sistem filozofu zerine aratrma yaparken incelenen

konunun genel sistemle ilikisini de zaman zaman gzden geirmenin salkl

olaca dncesindeyiz. Bu anlamda onun en mehr eserlerinden biri olan el-

Mednetul-Fadlay ve yine es-Siysetul-Medeniyyeyi rnek verebiliriz. Esas

anlamda bir siyaset felsefesi metni olan bu eserlerde siyaset felsefesi konularnn,

varlk, varlk mertebeleri, varln ilk varlktan sudru, ay-alt dnya, ay-alt

dnyadaki oluum gibi konularn irdelenmesinden sonra ele alndn

grmekteyiz.38 Bylelikle sistemin genel erevesi izilmi ve siyasetle ilgili

konularn oturtulaca zemin oluturulmu olmaktadr.39 Ancak pek tabi ki ilk

varlktan balanp dnen canlnn varlnn aklanmasyla nihayet bulacak olan

38Frb,ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, thk. Ali Bu Mulhim, Beyrut 1995, s. 25-57;Kitbus-Siysetil-Medeniyye, thk. Ali Bu Mulhim, Dr ve Mektebetul-Hill, Beyrut 1996, s. 21-72.Eser dilimize evrilmitir. Frb, es-Siyset ul-Medeniyye veya Mebdiul-Mevcdt, ev. MehmetAydn-Abdulkadir ener-M. Rami Ayas, Kltr Bakanl, stanbul 1980.39 Frb bu konularn zaten siyset felsefesinin inceleme alanna girdiini sylemektedir.Dolaysyla filozofa gre ilk varlk, sudr ve ay-alt dnyadaki oluum evreleri meseleleri birersiyset felsefesi konusudur. Bkz. Frb, Kitbul-Mille, Kitbul-Mille ve Nussun Uhra, thk. MuhsinMehd, Drul-Mark, Beyrut 2001, s. 61. Eser, bir takdimle birlikte dilimize de evrilmitir. FatihTokta, Frbnin Kitbul-Mille adl eserinin takdim ve evirisi, Dvan, sy. 12, stanbul 2002, s.

270. Bu esere atfta bulunurken bundan byle nce Frbnin ismini ardndan da metnin isminiyazacaz.


26/249

15

bu hacimli ve derinlikli konularn ifde edilmesi, filozofun, inceledii her bir

konunun btn bir sistem ierisindeki yerinin kavranmas ve yine bahsi geen

konularn siyasetle nasl ilikilendirildiinin anlalmas asndan hayati nemtar. Frb insan birliklerinden, ehirlerden, toplumsal yaplardan bahsederken

srekli olarak nceden derinlemesine serimledii konulara gndermeler

yapmaktadr. Bylelikle insan, ehir ve btn bir varlk birbirleriyle

ilikilendirilmekte, varlktaki dzen ve tertip, insan topluluklarndaki dzenle,

insann vcudundaki organlarn dzeniyle irtibatlandrlmakta ve sistem ierisinde

organik bir birliktelik gz nnde tutulmaktadr.40

Frb felsefesinde gze arpan en nemli faktrlerden birisi sistemin

zerine ina edildii hiyerarik yapdr. Bu anlamda varlk mertebeleri, en

mkemmel olan, mkemmellik asndan orta dzeyde olan ve en eksik olan;

sadece kendisine hizmet edilen, hem hizmet eden hem de ayn anda kendisine

hizmet edilen ve grevi sadece hizmet etmek olan gibi tanmlamalarla

karlamaktayz.41 Mkemmel olan ile eksik olan arasndaki bu iliki, kendisini

varlk alannda gsterdii gibi, insan nefsinin ksmlarnda, belirli bir toplumsal

yapdaki sosyal snflar arasnda, farkl toplumlar arasnda ve alma konumuzu

gz nnde bulundurarak ifde edecek olursakdnsel yntemler ve dnme

biimleri arasnda da; yani dncenin tarihinin evreleri arasnda da

gstermektedir.42 En mkemmel varlk ilk varlk-vcibul-vucd iken,

mkemmellik asndan en alt dzeyde olan varlk Ay-alt dnyadaki maddedir,

drt unsurdur vs. nsan nefsinin en mkemmel ksm dnce kuvveti iken,

beslenme kuvveti dier kuvvetlere hizmet eden ve dolaysyla yetkinlik asndan

en alt dzeyde olan kuvvettir. En mkemmel toplum faziletli toplum iken bunun

aksine chil, fsk, sapk toplumlar mkemmel olmayan toplumlardr. En

mkemmel insan er-resul-evvel iken, en alt dzeydekiler ise toplumdaki durumu

40Frb,ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 116; Kitbul-Mille, thk.s. 63/ vr., s. 271;Kitbus-Siysetil-Medeniyye, s. 94-5/es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s.49; Fusl Muntezaa, thk. FevziMitri Neccr, Drul-Mark, Beyrut 1993, s. 41. Eserin evirisi iin bkz. Frb, Fusll-Meden,Frbnin ki Eseri, ev. Hanifi zcan, MFAVY, stanbul 2005, s. 62. 41Frb,ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 114.42

Filozofun toplumsal yapya dir yapm olduu hiyerarik snflandrmalara rnek olmasasndan bkz. Frb, Fuslun Muntezaa, s. 65-6, 67-70/Fusll-Meden,vr., 85, 91-3.


27/249

16

sadece bakalarna hizmet etmek olan dier insanlardr. Ve nihyet gerek

anlamda felsefe olarak isimlendirilebilecek yegne felsefe burhn felsefe iken,

bunun yannda felsefenin sofistik ve cedel biimleri, eksik felsefeler olarak dile

getirilmekte ve mkemmele doru gidilen srecin alt basamaklar olarak ele

alnmaktadr.43 Filozofun dnce sistemindeki bu hiyerarik yap, bugnden

bakldnda zannedilebilecei gibi olumsuzlanmamakta, tam aksine btn bir

varl, bilgiyi, insan, toplumlar, insanlk tarihini, felsefeleri, dinleri, ksacas

yaama dair btn alanlar sorunsallatrarak, onlar felsefenin konusu haline

getiren bir yap olarak karmza kmaktadr.

ncelikli olarak deinilmesi gerektiini dndmz dier bir husus da,

filozofun btn bir sisteminin belli bir tarih perspektif gz nnde tutularak

ortaya konulduudur. lk varlktan ay-alt dnyaya kadar olan ve mkemmel

olandan eksik olana doru bir seyir arz eden bu varlksal dzen, ay-alt dnyada

tam tersine en eksik olandan en mkemmel olana doru bir oluum seyri izler . Bu

oluum srecinin ilk aamas yani ilk varlk ve dier varlklarn ondan sdr

olmas gibi sorunlarn ele alnd aamalar- metafizik soruturmalarla ortaya

konulmaktadr ve bundan dolay bu srece bir tarih veremiyoruz. Ay-altndaki

oluum srecini kapsayan ikinci aama yine metafiziin ve ardndan da fiziin

soruturmalaryla devam eder. Bu aamalar da tarihlendiremiyoruz. Bunlarn

ardndan gelen aamalar yani insann ortayakyla balayan sre- bugnden

baklarak yaplacak bir okumayla bir nevi antroplojinin ve tarih ncesiyle ilgilenen

bilimin alanna girmektedir. Tarih ncesi ile tarih olann birletii bulank zaman

dilimlerinin yaanmasnn ardndan trihsel srece geilecek ve bu sre burhn

felsefe zerine kurulan toplumsal yap ve ardndan da felsefenin topluma alm

formlar olan din ile fkh ve kelamn ortaya kyla srmeye devam edecektir.

Bylelikle Ay-stndeki hiyerarik varlk dzeni Ay-altna yansm olacaktr. Bu

yansma tarihsel evrelerde grlecei gibi, ayn tarihi yaayan her bir toplumun

farkl snflar arasnda da grlecektir. Biz almamzda srekli olarak, bu

olumaya devam eden srece gndermeler yapacaz. Bundan dolay ncelikle

43Frb, Kitbul-Hurf, s. 131.


28/249

17

srecin mkemmel olandan eksik olana, ardndan da eksik olandan mkemmel

olana doru seyreden ksmnn insanolunun ortaya kna kadarki blmn

ksaca ele alacaz.

1.1.2. Mkemmel Olandan Eksik Olana Doru: lk Varlktan lk

Maddeye Kadarki Sre

Frb el-Mednetul-Fdlaya lk Varln44 btn varlklarn sebebi

olduunu ve onun btn eksikliklerden mnezzeh olduunu ifdeederek balar.45

Bu anlamda btn bir varlk bu en mkemmel varlktan sudr etmitir.46 Yani

varlk, en mkemmel olandan en alt dzeyde olan varla doru bir seyir

ierisindedir. En mkemmel varlk olan ilk varlktan ikinci varlk sudr etmitir.47

kinci varlk hem ilk varl hem de kendini aklettiinde, ilk varl akletmesi

dolaysyla nc varlk, kendini akletmesi dolaysyla da ilk gk sudr etmitir.

Dier varlklar ve gk kreleri de aynen bu ekilde sudr etmitirler. Buna gre ilk

varlktan sonra bu varlklarn ilk varl akletmesi dolaysyla on varlk (akl)

meydana gelmitir. lk varl da gz nnde bulundurduumuzda onbirinci olan

varlk faal akl olmaktadr.48 Frb bu onbir varl ayrk varlklar olaraknitelemektedir.49 Yine bu varlklarn kendilerini akletmeleri dolaysyla da gk

kreler ortaya kmtr. Bunlar ise srasyla lk Gk, Semavi Yldzlar Kresi,

44 Frb dier bir eserinde lk Varlk iin lk Akl eklindeki bir isimlendirmeyi kullanmtr.Bkz. Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, ev. MahmutKaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2003, s. 120; Yine filozof bir baka eserinde de lk Akl, lk Varlk,lk Bir ve lk Gerek eklinde ifdeler kullanarak ayn anlam ifde etmitir. Bkz. Frb, AklnAnlamlar, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, ev. Mahmut Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul2003, s. 1345 Frb, ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 25. Filozof ilk varln niteliklerini degeni bir ekilde ele almaktadr. Bkz. ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 25-45. Yineayn konu ile ilgili olarak bkz. Es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 11-15; Felsefenin Temel Meseleleri, s.118-9.46Frb, et-Talkt, thk. Cafer li Ysin, ntirt Hikmet, ran 1371, s. 127. Filozofun Et-Talkatadl eseri Cafer li Ysn tarafndan Kitbut-Tenbh al Seblis-Sade, et-Talkt ve RisletnFelsefiyyetnile birlikte neredilmitir; es-Siyset ul-Medeniyye,vr., s. 15, 22;ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 52-4.47 Filozof, lk Varlk iin lk Akl dedii gibi, bazen dier varlklar iin de akl isimlendirmesinikullanmtr. Bkz. Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 120.48Filozof, faal akla er-rhul-emn ve rhul-kuds da demektedir. Bkz. Frb, Kitbus-Siysetil-Medeniyye, s. 23.49

Ayrk akllarn zellikleri iin bkz. Frb, SoyutVarlklarn spat, ev. Hseyin Aydn, UFD, c.1, sy. 1, s. 9-11.


29/249

18

Zuhal, Jpiter, Mars, Gne, Vens, Merkr ve Ay eklinde sralayabiliriz. Onbirinci

varlk olan faal akl son varlk, dokuzuncu gk kresi olan Ay ise son gk

kresidir.50Bylece olu ve bozulu lemine ulam oluyoruz.

1.1.3. Eksik Olandan Mkemmel Olana Doru: lk Maddeden nsann

Varla Gelmesine Kadarki Sre

En mkemmel varlk olan ilk varlktan en az mkemmel olana kadarki

sudrun faal akl ve Ay kresi ile sona ermi olduunu belirttik. Ay-st dnyadaki

bu dzen, Ay-alt dnyada tam tersi bir ekilde karmza kmakta, oluum en

eksik olandan derece derece en mkemmel olana doru devam etmektedir..

Filozofumuz ilk olarak ay-stdnyada semavi cisimlerde51balayan eksik-noksan

olma vasfnn Ay-alt dnyadaki ilkmadde ile son bulduunu belirtmektedir.52 Yani

madde btn bir varlk ierisinde en eksik ve en ilkel olandr. Mmkn diyor

Frb, ikiye ayrlr. Birincisi, bir ey olarak var olma veya varolmama bakmndan

mmkn olandr ki bu maddedir. kincisi de z itibariyle var olmak veya var

olmamakbakmndan mmkn olandr. Bu da madde ve sretten oluan varlktr.

Madde tek bana var olamaz, var olmak iinsrete ihtiya duyar. Bylece maddeve sret ve bu ikisinin varlklar zerindeki dnml bulunuu ile Ay-alt

dnyann oluum sreci balar.53 lk maddeden sonra ilk maddedeki ztlklarla

varlk kazanan drt unsur meydana gelir. Her biri kre eklinde olan drt unsur54

da sretlerle varlk kazannca bunlarn mtekabil (karlkl) baka varlklar

meydana getirme imknlardoar.55Bunlar da bakasretler iin madde olurlar.

50Frb denilince akla gelen ilk nazariyenin sudr nazariyesi olduunu syleyebiliriz. Filozofumuzslm Felsefesinde oka tartlacak olan bu teoriyi net bir ekilde ortaya koymutur. Biz, konumuzgerei bu teoriyi ana hatlaryla vermeye altk. Burada ncelikli olarak ortaya koymayaaltmz ey lk Varlktan balayarak mkemmellik hususunda en alt dzeyde olan varla kadardevam eden sudr srecini ne kararak, en eksik olandan en mkemmel olana kadar devamedecek olan srecin alt yapsn kurmaktr. Sudr nazariyesi iin bkz.ru Ehlil-Mednetil-Fdla veMutedddtih, s. 52-4; Kitbus-Siysetil-Medeniyye, s. 21 vd.51Frb,es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 20.52 Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr.,s. 21; Frb bu anlamda btn bir varl madde ve sretbalamnda ele almakta ve bu anlamda en altta ilk maddenin geldiini belirtmektedir. Konu ile ilgiliolarak bkz. Frb, Akln Anlamlar, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, s. 133.53Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 24-5;ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 75,81.54

Frb, Felsefenin Temel Meseleleri,slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri,, s. 123.55Yine konu ile ilgili dier bir deerlendirme iin bkz. Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 124.


30/249

19

Gene onlar iin bu durum ortaya knca o sretler ile de karlkl baka sretlerin

var olma imkn ortaya kar. Bunlar da baka sretlerin maddesi olurlar.

Sretlerle meydana gelen varlklarn dier sretler iin madde olma imknnn

olmayacasretlerinortaya kna kadar bu durum byle devam edip gider. Bu

varlklarn sretleri kendilerinden nceki her sret iin sret olur. Onlarn

sonuncusu mmkn varlklarn en ereflisi olmu olur ki buna sretlerin sreti

diyebiliriz. lk madde ile sretlerin sreti arasndakilere de ortadakiler (el-

mutavasstt) diyen filozofumuz bunlarn da mertebelere ayrldn ifde eder.56

Burada ncelikle tabi olanlar daha sonra ise ird olanlar varlk bulmaya balar.

Tabi olan bulunmakszn ird olandan bahsedilemez. Tabi olan ird olann altkoulu ve hazrlaycsdr. Bu anlamda filozofumuz tabi cisimleri biraz nce

zikrettiimiz gibi drt unsur (el-ustukusst) olarak ifdeeder ki bunlar ate, hava,

su ve topraktr. Bir debu drt unsurun buhar, alev ve bunun gibi cinsleri vardr.

Daha sonra ta ve benzeri madenler gelir. Bunlardan sonra ise bitkiler,

dnmeyen canl, yani hayvanlar ve nihayet dnen canl yani insan

gelmektedir. Bu anlamda ay alt dnyadaki en stn varlk insan olmaktadr.57

Varlklar mkemmelletike karmlar da artar. Bylelikle ay-alt dnyadakioluum, mkemmellik bakmndan en eksik olan fakat mkemmellie giden yolun

ilk basama olan ilk maddeyle balar ve en mkemmel varlk olan insann ortaya

kna kadar devam eder.58 Frb Ay-altndaki varlklarn oluum srasna

deinmekle birlikte, bu varlklardan her birinin birbirinden mi olutuu, yoksa ayr

ayr m olutuu sorununa dorudan deinmemektedir. Modern dnemde oka

tartlacak olan bu konuyu ele alan slam filozoflarndan birisi bn Miskeveyhtir.

bn Miskeveyh varlklarn oluumunu anlatrken her bir varln birbirindenevrilerek ortaya ktn sylemektedir. Ona gre bitkiden hayvana gei

56Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 24-5.57 Filozofumuz, dipnotlarda iret ettiimiz eserlerinde bahsedilenlerin hricinde baka birvarlktan bahsetmemitir. Ancak farkl bir eserinde filozofun, kendisine sorulan bir soruya cevapverirken cinlerin varlklaryla ilgili bir aklama yapm olduunu grrz. Buna gre cin, lmeyenve dnmeyen (gayr ntk) bir canldr.Konuyla ilgili olarak bkz. Cevbt li-Mesil Suile anh,Kitbut-Tenbih al Seblis-Sade/et-Talkt/Risletn Felsefiyyetn iinde, thk. Cafer li Ysn,ntirt Hikmet, ran 1371, s. 278-9.58 Frb, ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 55-6; Filozof, bu ekilde madde-sret

ilikisi balamnda devm eden Ay-alt dnyadaki oluumla faal akln irtibatnn nasll hususunuksa ama zet bir ekilde ele almtr. Bkz. Frb, Akln Anlamlar, s. 135-6.


31/249

20

srecindeki varlk hurma iken, hayvandan insana geiteki varlk da maymundur.

Grlecei gibi bn Miskeveyh btn varlklarn doal bir evrim netcesinde

olutuunu ve insann da hayvan cinsinin en gelimii olan maymununevrilmesinden sonra ortaya ktn sylemektedir.59 Frb bu konuyu bn

Miskeveyhin (932-1030) ele ald gibi ok ak bir ekilde ifde etmemektedir.

Ancak imdi ifde edeceklerimizden de anlalaca zere Frb de, bn Miskeveyh

gibi ok ak bir ekilde sylememi olsa bile, bu ekilde dnmektedir.

Bahsettiimiz bu mmkn varlklar arasnda mertebe farkllklar vardr.

Alt mertebede olanlar st mertebede olanlarn mmkn varlklarn elde

etmelerinde onlara yardmc olurlar. Drt unsur dierlerine btn paralaryla

madde, hizmet ve ara olmak zere ekilde yardm eder. Yine mden cisimler

de belli ekillerde dierlerine yardm ederler. Bitkiler hayvanlara ve hayvanlar da

insana bu biimde yardm eder. nsan ise kendisinden stn baka bir mmkn

varlk cinsi bulunmad iin, kendinden stn baka bir varla herhangi bir

ekilde yardmc olamaz. nsan dnebilme zelliiyle dier varlklardan ayrlr.

Onun stnl de bu zellii dolaysyladr. Dnmek onun sretidir. Onun bu

zellii, stndeki ya da altndaki dier varlklar iin bir madde deildir. Bylelikle

insan, herhangi bir varlk iin ara da deildir ve kendi trnden baka bir varla

tabi olarak hizmet de etmez.60

1.2. NSAN VE LK TOPLUMLARIN ORTAYA IKII YA DA TARH

OLMAYAN TARH ZERNE

nsanolunun ortaya k ve toplumsallamas gibi temel sorunlar alan

59

bn Miskeveyh, Kk Baar, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, s. 254-6.60Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 32-4.


32/249

21

olan tarihlenemeyen tarih sreleri61 irdelemeden nce, insanolunun nefsn

yetileri arasndaki hiyerarik yapya dikkat ekmek istiyoruz. Yukarda da

anlattmz gibi insan dnme zelliiyle dier varlklardan ayrlr. Bunundndaki zellikler hususunda ise altndaki varlklarla benzerlik gstermektedir.

Frb insan, hem beden hem de nefsnzellikleriyle yine geni bir ekilde ele

almaktadr. Varlklar arasndaki mertebeler insann bedeni ve organlar arasnda

olduu gibi onun nefsn zellikleri arasnda da vardr. Bu anlamda zikredecek

olursak insann en merkezorgan kalptir. Beyin kalpten sonra gelir. Frb, nefsi

de eitli ekillerde trlere ayrmaktadr ki biz bunlar konumuz gerei ok ksaca

u ekilde ifde edebiliriz: Buna gre ilk nce besleyici kuvvetten bahsedilmelidir.Besleyici kuvveti ise hissedici kuvvet yani insann be duyusu takip eder. Be

duyuyu ise filozofumuz yine bilinli bir ekilde sralar: dokunma, tatma, koklama,

iitme ve grme duyusu. Daha sonra ise mtehayyile kuvveti gelir. Dier bir kuvvet

ise dnme kuvvetidir. Son olarak da arzu kuvveti gelir. Bir eye kar arzu ya da

bir eyden kanmay salayan, iradeyi ilgilendiren bu kuvvet dier kuvvetlerle

elde edilenleri kendine konu edinir.62 Besleyici kuvvet hissedici kuvvete, hissedici

kuvvet, mtehayyile kuvvetine, mtehayyile kuvveti de dnce kuvvetine hizmeteder.63 Akl kuvveti dier kuvvetlerin hizmetkr deildir. Dier kuvvetler ise en

nihayetinde akl kuvvetine hizmet ederler. Dier glerden de beslenme kuvveti

sadece hizmet ve yardm ederken bu ikisi arasndakiler de doal olarak bu iki yn

ayn anda kendinde barndrmaktadr. Grld gibi burada da Frb bir

mertebeler sistemini ve hiyerariyi vurgulamakta, makro alandaki hiyerarik

yapy farkl bir biimde insan nefsinin ksmlarna da yanstmaktadr. Ay-st

dnyann insan nefsi zerindeki yansmasndan sonra nefsn naslln genel

61 Tarih olmayan tarih isimlendirmesi mer Albayraka aittir. Albayrak bu isimlendirme ileberaber Henri Gouhierin kulland farkl bir terim olarak antropolojik geometri terimine dedeinmitir. Burada bu terimlerin kullanmndaki ama, ksaca insanlk tarihi ve toplumlarnkkenleri eklinde ifde edebileceimiz aratrma alanlar hakknda dnrken konuya bir tarihigibi yaklalamayacana vurgu yapmaktr. Ancak ok aktr ki konu aslnda tarih bilimininkonularnn kkenlerini de kapsamaktadr. Bkz. mer Albayrak, evirmenin nsz, J. J.Rousseau, Melodi ve Mziksel Taklit le liki inde Dillerin Kkeni stne Deneme, ev. merAlbayrak, TBKY, stanbul 2007, s. viii. 62 Frb nefsin ksmlarn dier eserlerinde de ele almtr. Metinde deindiimiz gibi nefs beksmdan olumaktadr. Filozofumuz konuyu derinlemesine ele almtr. Bkz. Frb, Fusl

Muntezaa, 27-9/ Fusll-Meden, s. 48-52;ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 82-6.63Frb,ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 84.


33/249

22

olarak incelediimiz insanolunun Ay-altnda boy gstermesi ve toplumsallamas

srecine geebiliriz.

nsann yeryznde varlk bulmas ve toplumlarn ortaya k ne ekilde

olmutur? Acaba bu soru ve sorunlar hangi alann soru ve sorunlardr? Tarih,

prehistorya, antropoloji, arkeoloji, sosyoloji, dinler tarihi, teoloji ve felsefe. Her bir

alan bu sorunu, yani ilk insann ve ilk toplum ya da toplumlarn ortaya k

sorununu farkl ekillerde ele alabilir. Daha genel bir ifdeyle dnecek olursak

aslnda bu sorular her bir insann belli bir ekilde cevaplamaya alt trden

sorulardr. Tarihi bir eyler syleyebilmek iin verilere ihtiya duyar ve bu

anlamda tarih ncesi ile dolayl olarak ilgilenebilir. Sosyoloji var olanla ilgilendiini

iddi etmesine ramen yine de bu sorunla ilgilenmek zorundadr. Bu soruna

deinmiken dinleri gz ard etmemiz pek tabi ki mmkn deildir. Bize gre, bu

sorunla ilgilenen her alan aslnda felsefelemeye balamaktadr. Zr bu konu daha

ok felsef bir konudur. Burada Frbyi anlama asndan filozofun Kitbul-Hurf

adl eserinin ikinci blmndeele ald bu sorunlarondan ok daha sonralar ve

farkl tecrbelerle incelemi olan bir filozofun, Rousseaunun fikirlerine atfta

bulunarak devam etmeyi uygun gryoruz. Rousseau yle diyor:

O halde btn olgular bir kenara brakarak ie balayalm nk bunlarn

sorunla hibir ilgisi yoktur. Bu konuya girebileceimiz aratrmalar tarihsel

dorular olarak deil, eylerin asl kkenini gstermekten ok onlarn doasn

aydnlatmaya uygun, sadece varsaymsal ve koullu akl yrtmeler olarak

kabul etmek gerekir, tpk doa bilimcilerimizin dnyann oluumu konusunda

yaptklar gibi.64

Rousseaunun ifdelerinden yola karak bu konuyla ilgili olarak

Frbnin ortaya koyduu dncelerin de tarihsel verilerden yola kmadn ve

kamayacan syleyebiliriz. Bu konu hakknda yaplan almalar, bir bilim

adamnn dnyann oluumu hakknda konuurken ya da bir teologun Tanrnn

64 J. J. Rousseau, Discours sur lorigine et les fondements de lingalit parmi les hommes, FolioEssais, 1969, s. 62-3. Biz alntmz Rousseaunun Melodi ve Mziksel Taklit le liki inde DillerinKkeni stne Deneme adl eserini dilimize eviren mer Albayrakn eviriye yazd nszdeki

alntsndan aldk. mer Albayrak,evirmenin nsz, J.J.Rousseau, Melodi ve Mziksel Taklit leliki inde Dillerin Kkeni stne Deneme, s. viii.


34/249

23

varln spatlamaya alrkenyapt speklasyonlardan farksz olacaktr. Felsefi

bir sorunla ilgilendiimizin farknda kalarak sorumuzu yeniden soralm ve

Frbnin sorunla ilgili olarak ortaya koyduu dnceleri serimlemeye devam

edelim: lk insanlar ne zaman ortaya km olabilirler, onlar bir arada yaamaya

sevk eden ey nedir, ilk toplum nasl bir toplumdurve toplumlar nasl olumutur?

nsan yeryznde varlk bulmutur artk, bir erkek ve bir kadn olarak.65

Nesiller bir erkek ve bir diiden tremeye ve insanolu yeryzne yaylmaya

balamtr. O halde toplumsal yaam bir erkek ve bir diinin beraberlii ve

bunlardan doan ocuklarla balam olmaldr. Yani bir birliktelikten sonra bir

ayrmadan bahsedilebilir ancak. Yoksa ayr meknlarda var olmu yalnzlarn

65Frb, ilk insan ve ilk toplum meselesini ok derinlemesine incelememitir. Filozofun konuylailgili dncelerini Kitbul-Hurf, el-Mednetul-Fdla ve benzer konular ele ald dier bazeserlerinde farkl balamlarda ortaya koymu olduunu gryoruz. nsan ve toplumsallk sorununudile getirirken dem ve Havva ismini kullanmam ve dini metinlere atfta bulunmamtr. Frbfelsef duruu gerei, konuyla ilgili olarak Kurana ya da herhangi bir dn metne referanstabulunmamtr. Ancak bilindii zere Kurann birok ayeti ilk insan ve onun yeryzne indirilmesikonusunu mesele edinir. rnek olmas asndan burada birka ayeti zikredebiliriz. Bakarasuresinin 30. ayetinde Yce Allah yle buyuruyor: Hani Rabbin meleklere, Muhakkak ben

yeryznde bir halife yaratacam. demiti. Melekler; Sen orada bozgunculuk yapacak, kanlardkecek birini mi yaratacaksn? Hlbuki biz seni hamdinle tesbih ve noksan sfatlardan tenzih edipduruyoruz dediler. Allah, phesiz, ben sizin bilemeyeceinizi bilirim buyurdu. Bu yetlerintefsrine dir birok rnek verilebilir. Mesel Nesef bu ayeti yorumlarken Yce Allahn meleklerigkte, cinleri ise yeryznde yarattn sylemitir. Ayette meleklerin ifdelerinden rendiimizkan dkc ve bozgunculuk karclarn ise cinler olduunu sylyor mfessirimiz. Hemen birsonraki ayette ise Ve deme btn isimleri retti. Sonra onlar meleklere arz ederek, Eersznzde sdksanz bana unlarn adlarn syleyin buyurdu. denilmektedir. Nesefi buradakiisimlerden maksadn isimlendirilenler (el-musemmiyt) olduunu belirtmitir. Bu ise Allahndeme tek tek eylerin isimlerini rettii anlamna gelmektedir. Konuyla ilgili olarak bkz.Abdullah bin Ahmed en-Nesef, Tefsrun-Nesef, thk. Mervan Muhammed e-eggr, Drun-Nefis,c. 1-2, s. 79-80. Emin olmamakla birlikte Frbnin de Rousseau gibi ilk peygamberlerzamanndan ok daha ncesinde insanlarn yaam olduu bir ilk zamanlar dneminin varlnainand ihtimalini gz nnde bulundurabiliriz. Ancak zamanlar kartrmayalm. Bizimbildiimiz ilk peygamberler zaman ilk zamanlardan olduka uzaktr. Kutsal Kitap, insanlarn uzunyaad bu alarda birinden brne on kuak sayar. Bu on kuak boyunca ne yaptlar? B ukonuda hibir ey bilmiyoruz. Dalm bir haldeydiler ve toplum halinde yaadklarn sylemekneredeyse olanakszd, dolaysyla hemen hemen hi konumuyorlard: yazmay nasl bilebilirlerdi?Yaltk yaamlarnn tekdzelii iinde bize hangi olaylar anlatacaklard ki? Rousseau, Melodi veMziksel Taklit le liki inde Dillerin Kkeni stne Deneme, s. 39. Konuyla ilgili olarak bir ihtimaldaha ne srlebilir: dem konuuyordu, Nuh da konuuyordu; yle olsun. deme reten,Tanrnn kendisiydi. Nuhun ocuklar blnerek tarm braktlar ve ortak dil de ilk toplumlabirlikte yok olup gitti. Bu, Babil kulesinin hi var olmayaca bir zamanda meydana gelmiolmaldr. Issz adalarda yalnz kalanlarn kendi dillerini unuttuklar grlmtr: kendi lkeleridndaki insanlarn ortak iler yapsalar ve onlarla toplum iinde yaasalar bile, nadiren birka

kuak sonra, ilk dillerini koruduklar grlmtr. Rousseau, Melodi ve Mziksel Taklit le likiinde Dillerin Kkeni stne Deneme, s. 40.


35/249

24

ihtiyalar dolaysyla dierlerini bulmas ile deil. Frb eserlerinde konuya

dorudan deinmemitir. O ilk toplumsal birliklerin nasl ortaya kt

sorunundan daha ok, mevcut toplumsal yapnn birlikteliklerinin devamlln

salayan ihtiyalar ilikisine vurgu yapm ve toplumsallamay bu gzle ele

almtr. Filozof insan trnn kendi mkemmelliini salamas ve kmil bir hayat

yaayabilmesi iin toplumsallamann bir gereklilik olduunu iddi ederken ve

lafzlarn ortaya kmas iin en az iki insann kar karya gelmesi, beraber

yaamas gerektiini sylerken bu srecin ilk olarak nasl balad sorunuyla

dorudan ilgilenmemi gzkmektedir.

Frbye gre birlikte yaama zellii hayvanlarn bazlar iin her zaman

geerli olmasa da zellikle insan tr iin kesinlikle dorudur. nsan, ana hatlaryla

ifde etmeye altmz srelerin geilmesi neticesinde varlk leminde boy

gstermeye balamasndan itibaren kendi tryle birlikte, bir arada yaamtr.66

nk insan kendi gerekliini yaayabilmek, doasndaki mkemmellii

gerekletirebilmek67 iin hemcinsleriyle beraber toplumsal bir yap ierisinde

bulunma zorunluluuyla var edilmitir. Bu zorunluluk belli bir mkemmelleme

sreciyle ilgili olmakla kalmaz, insann en azndan zorunlu ihtiyalarn

karlayabilmesi ve yaayabilmesi iin de bir zorunluluk halini alr. Bylece

insanlar hemcinsleriyle ayn meknda ve beraber yaayarak mkemmelleme ve

kmil bir hayat biimine ulama yolunun ilk ve esasl artn gerekletirmi

olurlar. Bundan dolaydr ki filozof, Aristotelesin de ifdeettii ekliyle68insan iin

66Frb,ru Ehlil-Mednetil-Fdla ve Mutedddtih, s. 112; es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 36.67nsan hayvandan ayran zellik onun dnebiliyor olmasdr demitik. Rousseau doa insanniki nemli zellikle tanmlar ki bunlar sevgi ve acma duygulardr. Bu iki ilke doal ahlak olutururder Rausseau. Ancak bunlardan baka bir nc nitelik daha vardr ki bu da yetkinleebilirliktir.nsan bu yetisi sayesinde ne ise o olarak kalmaktan kurtulur. Sartren dedii gibi olduunuolmayan, olmadn da olabilen bir varlk haline gelir. Bkz. mer Albayrak, Melodi ve MzikselTaklit le liki inde Dillerin Kkeni stne Deneme , s. x.; Frb asndan bakacak olursak tm bunitelikler insann dnebilen bir varlk olmas gibi temel bir ayrmnn neticesidir diyebiliriz.68 nsann toplumsal bir canl olduu gerei ok nceleri Aristoteles tarafndan da dilegetiriliyordu. u halde, aktr ki toplum doann bir rndr ve yine aikrdr ki insan doasgerei toplumsal bir canldr (political animal). Srf rastlantsal deil de doas gerei toplumsuzolamayan insan, ya kt biridir, ya da insanst bir varlktr. O, toplumsuz, hukuksuz, kalpsiz biri

gibidir. Aristotle, Politica, trans. Benjamin Jowett, The Basic Works of Aristotle, ed. RichardMcKeon, Random House, New York 1941, c. 2, 1253a1-5.


36/249

25

toplumsal, siyasal bir canldr (el-hayevn el-meden) ifdesini kullanmtr.69

nsanolu ilk zamanlarda nasl bir toplumsal yaam sryordu? Frb bu

konuyla ok fazla ilgilenmez. Ancak biz, Frbnin, henz duyulur eyleri ifde

edebilecei lafzlara dhi sahip olmayan bu ilkinsanlarn doal olarak, ok ilkel bir

hayat yaadklarn dndn syleyebiliriz. Burada Frb hakknda bir

tahminde bulunabilmemize yardmc olmas asndan Rouseauya atfta

bulunabiliriz:

lk zamanlarda yeryzne dalminsanlarn sahip olduu tek toplum aile;

tek yasa doa yasas; tek dil de jest ve kimi eklemlenmemi sesler idi.70

1.3.TOPLUMSAL TECRBENN LK KURUMU: LAFIZLAR VE DLN

OLUUMU

nsanolunun toplumsal anlamdaki yetkinliinin ilk mertebesini oluturankentsel hayat da,71 filozofun genel oluum-geliim fikrinden hareketle ifdeye

alarak sylersek, belli bir geliim sreci geirmi olmaldr. Filozof siyaset

konularn ele ald es-Siysetul-Medeniyye isimli eserinde toplumlar

byklklerine gre belli bir tasnfe tb tutmutur. Buna gre insan topluluklar

yetkin olanlar ve olmayanlar eklinde iki ksma ayrlr. Yetkin topluluklar byk

topluluklar, byklk asndan orta derecede olan topluluklar ve kk

topluluklardan olumaktadr. Yetkinlik asndan eksik olanlar ise kyler, evler,sokaklar ve mahallelerden oluur. ehir de mahallelerden olumaktadr.72 Buradan

hareketle ilk insan topluluklarnn oluumunun nce basit bir birlikte yaama

biimiyle balayp daha sonra belki kylerden ve derece derece mahalleler ve

69 Frb, Mutluluun Kazanlmas, s, 63-4. Filozof ehri tanmlarken ilgin bir biimde yukardabahsetmeye altmz durumu vurgulam ve ehri, toplumsal anlamda yetkinliin balad ilkmertebe eklinde ifde etmitir. Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 36.70 Rousseau, Melodi ve Mziksel Taklit le liki inde Dillerin Kkeni stne Deneme, s. 35.71

Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 36.72Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s. 36.


37/249

26

nihayetkk ehirlere, ok daha sonralar ise byk ehirleredoru bir geliim

sreci izlemi olduunu dnebiliriz. Filozofun es-Siysede bykten ke

doru sralad insan birliktelikleri hakkndaki ksmlar, tarihsel bir biimde elealrken, tersi bir ekilde kk ve basitten byk ve mkemmel olana doru

sraladk.

Kendine has fiziksel zelliklere sahip belirli bir meknda, kendine has bir

mzca sahip olan73 bu ilkel insan74birlikteliinin bireylerine bakldnda, onlarn

sradan insanlardan (avm, cumhr) olutuunu grmekteyiz. Dnen, belli

sorunlara kafa yoran aydn insanlarn (havs) ortaya kmas iin belirli bir

zamana ihtiya vardr.75 Bu ilk zamanlarn insanlar bedensel adan olduu gibi

mza ve huy asndan da, yani toplumsal akl anlamnda da ortak zelliklere

sahiptirler.76 Miza ve huy benzerliinin balca sebepleri iklim ve doal artlar

olabilir. Doal olanlar daha sonra irdeli bir varlk olan insann yapp etmesi

sonucu oluacak olan toplumsal ve kltrel durumlar belli oranda belirlemektedir.

Frb, insanlarn fiillerinden ve sanatlardan bahsederken doal olann

ird olandan, yaradla kolay gelenin irdeyle yaplanlardan zamansal olaraknce olduunu sylemektedir. nsan belli bir ey iin zorlanmadka ncelikle

kendisine kolay geleni yapar ve bu ynde hareket etmeye meyillidir.77 nsanda

doal olarak bulunan kbiliyetler belli bir sre sonra tecrbe ve tekrarlarlar

netcesinde ird ve bilinli olarak yaplmaya balanr. Bu ekilde yaplagelen

davranlar insanda bir alkanlk halini almaya balar.78 nsan bedensel olarak

olduu gibi zihinsel olarak da kendisine kolay gelene yatkndr.Yine doal olarak

bilmek isteyen bir varlk olarak insan,79 doas gerei ncelikle yatkn olduu

73Frb, Kitbul-Hurf, s. 134.74Frb ilkel insan eklinde net bir ifde kullanmamtr. Ancak filozofun ilk insan topluluklarnave onlarn niteliklerine dir yapm olduu speklasyonlardan hareketle bu insanlar ilkel olaraknitelemekte bir saknca grmedik.75Frb, Kitbul-Hurf, s. 134.76Frb, Kitbul-Hurf, s. 135.77Frb, es-Siyset ul-Medeniyye, vr., s, 42; Kitbul-Hurf, s. 134; Mutluluun Kazanlmas, s, 78;Fusll-Meden, s. 53-4.78Frb, Fusll-Meden, s, 54; Tenbhal Seblis-Sade, vr., s. 165-6.79

Filozofumuz bilme isteinin tabi bir istek olduunu, insanolunun gereini yapmad eylerinbile bilgisine sahip olmak isteyeceini vurgulamtr. Frb, Fusll-Meden, s. 137-8.


38/249

27

eyler hakkndadnmeye ve tahayyl etmeye balar. Dahasonra bu dnme ve

hayal etme neticesinde farkna varlan eylerin hemcinslere anlatlmas ihtiyac

ortaya kar.80 Bylelikle, toplumsal tecrbenin ilk kurumu81

olarak

nitelendirdiimiz dilin filozofa gre oluum sebeplerinden ilkinin dnebilmek,

ikincisinin de dnebilen ve dnleni anlayan ikinci bir varlkla yz yze

gelmek olduunu gryoruz. Burada yine Frbnin sylemlerini amlamas

asndan baka bir metne, bn Tufeylin Hayy bn Yakzn adl eserine gitmeyi

uygun buluyoruz. Bulunduu toplumdan kaarak belli bir sre mnzev bir hayat

yaamay amalayan Absal ile belli bir yaa kadar hibir ekilde ikinci bir insanla

karlamam olan Hayyn dtkleri durum, deinmeye altmz konuyu okgzel bir ekilde ifde ediyor:

Gnlerden bir gn yine gezintiye kmt Absal. Hayy da yiyecek bir eyler

bulmak iin ayrlmt o gn maarasndan. Derken yollar akt ve anszn

birbirlerini grverdiler. Absal hemen, onun da kendisi gibi insanlardan

uzaklamak iin adaya gelmi bir bid olduuna hkmetti. Konu tan olmalar

durumunda, onun, kendisini bulunduu halden uzaklatrmasndan, amacna

erimesini engellemesinden korktu. Hayy bn Yakzan ise onun ne olduunu

anlayamad. Zr o vakte dek grd hayvanlarn hibirine benzemiyordu.

zerindeki ynden, kldan yaplm siyah elbiseyi onun postu sand. Tam bir

aknlk iindeydi. Absal ksa sreli bir duraksamadan sonra, kendisini iinde

bulunduu yce makamdan uzaklatrr endiesiyle, hemen arkasn dnerek

kamaya balad. Fakat Hayy, onun peini brakmak niyetinde deildi; onu takip

etmeye koyuldu. Eyann mahiyetini aratrmak onun doasnda vard nk.

zlendiinin ayrtna varan Absal gizlenmek niyetiyle admlarn hzlandrd.

Bunun zerine Hayy duraklad. Dier hayvanlar avlad gibi onu da avlamak

iin kendini gizledi. Absal, onun kendisini takiplemekten vazgetiini, geridnp o blgeden uzaklatn zannetti. Ve namaz klmaya, Tanrya yalvarp

yakarmaya balad. Bylece tam bir dinginlie kavutu ve her eyden uzaklat.

80Dnme ve konuma arasndaki bu ilikiyi Gazlden bir pasajla amaya alalm: nsanlarnkonumasna gelince; kendisine sz denilmeden nceki nutk dnce ve akl sezgiden doan veonlarn dzenli (manzm) bilekesi olan ifdeye konuma denir. Anlam, dnce odasnda gizli-kapal durduu srece ona dnme denir; dnceden kp sze yaklat vakit ona konumadenir. Gazl, Dnme, Konuma ve Sz zerine, ev. Ahmet Kamil Cihan, nsan Yaynlar, stanbul2002, s. 53.81 Bu balkta kullandmz kurum ifdesi J. Searlen dilimize evrilen u eserindeki

dncelerinden mlhemdir: John R. Searle, Toplumsal Gerekliin ns, ev. Muhittin Macit-Ferruh zpilavc, Litera Yaynclk, stanbul 2005, s. 15-105.


39/249

28

Hayy usul usul, gizlice ona yaklat. Absal manevi dnyaya dalp gittii iin

onun yaklatn duymad. Hayy yle yaklat ki onun okuyuunu, alayn,

Tanry vn duyar oldu. O vakte dein hibir hayvandan duymad

gzellikte bir ses ve yetkin birkonuma duydu. Yzne ve vcut yapsna bakt

uzun uzun. Hayretle kendisine benzediini grd. zerindeki giysi de doal

olmayp, kendisininki gibi yapayd. Manevi cokusu, tevazuu, yalvarp

yakarlar kuku edilemez bir biimde Absaln Hakk, bilen zatlardan

olduunu gsteriyordu. Onu daha yakndan tanmak iin byk bir evk duydu

iinde. dnyasn, alay ve yakarn renmek arzusuyla o denli yaklat ki

Absal onu farketti. Onu grr grmez son srat kamaya balad. Hayy, onun

peini brakmamakta kararlyd. Var gcyle arkasndan kotu ve sonunda onu

yakalad. Tanr, Hayya zihinsel g yannda stn bir bedensel g de

bahetmiti. Absal, kap kurtulamamas iin smsk tuttu Hayy bn Yakzan

da hayvanlardan rendii kimi sesler kararak ve allmadk bir takm

davranlar sergileyerek Absaln korkusunu gidermeye, onu kendisine

sndrmaya alyordu.82

Yukarda insanlar bir araya getirip onlar beraber yaamaya iten temel

sebebin filozofa gre insann doasndan kaynaklandn, insann hemcinsleriyle

beraber yaama durumunun adeta doal bir zorunluluk olduunu ifde etmitik.nk insanolu tek bana karlayamayaca kadar okeye muhtatr. O halde

btn bunlardan hareketle filozofa gre dilin ortaya kmasnn bir baka

nedeninin de insn ihtiyalar olduu sonucuna varabiliriz. Bu hepimizin

82bn Tufeyl, Hayy bn Yakzan,ev. Yusuf zkan zburun-Serkan zburun-ehabettin Yaln-OrhanDz-Derya rs, nsan Yaynlar, stanbul 2000, s. 78-80. Alntmz paragraflar birletirerek yaptkve tercmedeki Asal Absal olarak deitirdik.(Bu eser bn Snnn eseri ile birlikte evrilmi veberaberce Hayy bn Yakzan ismiyle yaymlanmtr. Ayrca metinde hikyelerle ilgilideerlendirmeleri ieren eitli makaleler de bulunmaktadr.) Konuyla ilgili olarak Savaterindnelerine de yer verebiliriz: Hi kimse tek bana insan olmaz. Birbirimizi insan klarz.imizdeki insanlmz bakalarndan bulamtr bize: benzerlerimizin yaknl olmasayd hibirzaman yakalanmayacamz bir hastalktr insanlk. Solukla, szckler araclyla, ama her eydennce bakla geer: okumay renmeden ok ok nce insanlmz ana babamzn ya da onlarnyerine bakmmz stlenenlerin gzlerinde okuruz. Sevgi, kayg, knama, alay ieren bir baktr bu:yani, anlaml bir bak. Doal anlam yoksunluumuzdan bizi kurtaran, bizi anlaml klan bir bak.Ortak Yaam adl kitabnda konuyu byk bir duyarlkla ele alan, ada yazarlardan TzvetanTodorova gre, Bebek annesinin bakn, yalnzca onu beslesin, avutsun diye deil, ayn zamandabu bak vazgeilmez bir ge tad iin arar: varoluunu dorulad iin [] bu ann neminibiliyorlarm gibi byle olmasa bile- baba, anne ve bebek birbirlerinin gzlerine uzun uzunbakabilirler; byle bir davran yetikin ada tam anlamyla sra ddr, on saniyeden uzun sre

bakmak, yalnzca iki eyi gsterebilir: iki kiinin kavga edeceini ya da sevieceini. FernandoSavater, Yaam Sorular, s. 209.


40/249

29

onaylayaca kadar net bir aklama gibi duruyor.Acaba baka nedenler de olabilir

mi? Rousseaunun yaklam bu konuda bizlere farkl almlar yapma imkn

tanyabilir. Ona gre insanlar sz ilk kez gereksinimlerden dolay deil, glduygulanmlardan dolay bulmulardr.83 Benzer bir ifdeyi de Gassette

buluyoruz:

Aka grlyor ki, insanda, insan olmaya balamasyla birlikte, btn

teki hayvanlarnkiyle kyaslanamayacak stnlkte bir iletiim gereksinimi

ortaya kmtr; nne geilmez iddetteki o gereksinimin tek kayna insan

olmaya hazrlanan o hayvann syleyecek ok fazla, acayip bollukta eyi

olmas idi. Baka hibir hayvanda bulunmayan bir ey vard onda;davurulmay,dile getirilmeyi isteyen takn bir i dnyas.84

Dnme ile dnleni ifde etme durumu zamansal olarak birbirini

takip etmek zorundadr. nsann dnen canl eklinde tanmlandn biliyoruz.

Arapada bu hayevn ntk eklinde ifde edilmektedir. Burada nataka fiili

yerine akala ya da fekkera fiili kullanlmamtr. nk nataka fiili

konumak anlamna gelmektedir. Yani insan konuan bir canldr aslnda.

Konuabilmek dnebilme zelliinin bir tezahrdr ve dnlenler iret,

lafz ya da baka herhangi bir ekilde ifde edilmek durumundadrlar. Bundan

dolaydr ki hayvanlar biyolojik olarak her anlamda msait olmalarna ramen

Documents

Farabi'de Hakikate Ulaşma Yolu Olarak Felsefe