Farabinin Kelama Bakisi Farabi's Perspective of Islamic Theology Kalam

8/3/2019 Farabinin Kelama Bakisi Farabi's Perspective of Islamic Theology Kalam

1/101

T. C.SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI

SLM FELSEFES BLM DALI

FRBNN KELMA BAKII

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN

DO. DR. SMAL TA

HAZIRLAYAN

MUSTAFA YEL

KONYA 2007


2/101

NDEKLER

KISALTMALAR

N SZ1

GR

1. FELSEFE ..3

2. KELM ..5

BRNC BLM

EPSTEMOLOJ

3. FELSEFENN EPSTEMOLOJK YAPISI ........93.1. DUYULAR 9

3.1.1. DI DUYULAR .. .9

3.1.2. DUYULAR / TAHAYYL ....11

3.2. AKIL .........14

3.2.1. TEORK AKIL 15

3.2.2. PRATK AKIL .19

3.3. SEZG 21

4. KELMIN EPSTEMOLOJK YAPISI ..........224.1. DUYULAR 22

4.2. HABER ......24

4.3. AKIL ......25

KNC BLM

METODOLOJ

5. FELSEFENN METODOLOJK YAPISI ...........305.1. MANTIK ...30

5.2. KIYAS ...36

5.3. BURHN ......43

6. KELMIN METODOLOJK YAPISI .....546.1. GRNENDEN HAREKETLE GRNMEYEN HAKKINDA

HKM VERMEK ...54


3/101

6.2. CEDEL ..64

6.2.1. DN ALANDA AKLIN CZL ...73

6.2.2. DN BLGLERN ZORLAMA TEVLLERLE ZAHI .81

6.2.3. DDAYI KARIT DDA LE SUSTURMA 85

6.2.4. DDAYI TEHDT LE DESTEKLEME/YANITLAMA .866.2.5. DN MDAFAADA AHLKDII KANITA CEVAZ VERME ..87

SONU .....89

BBLYOGRAFYA ..91


4/101

KISALTMALAR

A.g.e. : Ad geen eser

Bkz. : Baknzev. : evirenmd. : Madde

Nr. : Neredens. : SayfaSad. : Sadeletirenss : SayfalarThk. : Tahkik edents. : Tarihsizvd. : Ve dierleriA...F. : Ankara niversitesi lahiyat FakltesiD..B. : Diyanet leri BakanlK.T.B. : Kltr ve Turizm bakanlM.E.B. : Milli Eitim BakanlD.E.. : Dokuz Eyll niversitesiT.D.V. : Trkiye Diyanet Vakf


5/101

ZET

Frb slm dncesindeki en nemli filozoflardan bir tanesidir. O, Aristotelesin mantk

klliyatndan esinlenmi ve onu Arap diline tercme etmitir. Burhn bu mantk yapnn

temel esidir. Diyalektik (Cedel) tartmalar da burhna hazrlayc yn ile bu yapnn

ikincil eleridir.

Bu makale Frbnin referanslar dorultusunda kelm ilmini analiz etmeye almaktadr.

Kelm ilmi cedel tartmalar merkeze alrken, Frb felsefesi metodoloji olarak burhn

teorisini merkeze almtr. Frbye gre, mutlak hakikati elde etmek sadece burhn teorisi

ile mmkndr. Filozof, kelm bilginlerinin benimsedii cedel yntemin hakikati aratrmakiin yeterli bir yntem olmadn da iddia eder. nk, bu cedel yntemin temel gyesi

hasm/muhalifi yenmektir; kesinlii elde etmek deil.


6/101

ABSTRACT

Frb who is one of the most important philosophers in the islamic thought. He inspired

by Aristoteles logical corpus and translated it into Arabic language. Demonstration (Burhn)

is the main element of this logical structure. Dialectic (Cedel) arguments is the inferior

elements in this structure to prepare the demonstration, too.

This article tries to analyse the science of the Kalam (Kelm) with Frbs references. The

philosophy of Frb centred upon the theory of demonstration as methodology while the

Kalam centred the dialectical arguments. According to Frb, to get the certain truth is

possible with the only theory of demonstration. The philosopher claims that the theory of

dialectic whom accepted the scientists of the Kalam is not a qualified method to search the

truth, too. Because, the main aim of this dialectical theory is to knock out the adversary, not to

attain the certainty.


7/101

1

N SZ

slm dnyas felsefe ile karlat zaman, dn ilimlerden bahsetmek

neredeyse imknszd. Dn bilgilerin kiiden kiiye, nesilden nesile aktarm yaninakilcilik popler bir bilgi edinme vastasyd. Bu aktarmlarn neye gre ve nasl

yaplacan belirleyen objektif kriterler de mevcut deildi. Allmn dnda

eletirel bir tavrla, dn olsun ya da olmasn her eyi sorgulayabilen felsefe, slm

dncesinin bu skolastik yapsn derinden sarsmtr.

slm dnyasndaki felsef birikimi metodolojik olarak sistemletiren

Frbdir. Frbnin kelma ve kelmc

lara dair kanaatlerini zmlemeyiamaladmz bu aratrmamzda, kelm problemleri n plana karmaktan ziyade,

bu ilmi yapsal olarak mtla etmeye gayret ettik. Konuya felsef bir perspektiften

bakyor olmamz, kelm ilmine kar felsefeye duygusal bir yaknlk gsterme

anlamna gelmemektedir. nk, sergilenen nyargl bir yaklam, objektiflik

ilkesini ihll edecek, aratrmann ilmliini zedeleyecektir.

Herhangi bir ilim hakknda salam kanaatler ortaya koyabilmek iin, o ilmin

epistemolojik ve metodolojik yapsn iyi kavramak gerekmektedir. Bu nedenle,

aratrmamzn birinci blmnde, felsefenin ve kelmn epistemolojik deer

ltlerini ortaya koyarak, bu iki ilmin akl yapsn analiz etmeye altk. nk,

bahsedilen ilimlerin akl yaps yani dnce retme prensipleri tespit edilmeden,

onlarn metodolojik yaplarn incelemek mmkn deildir. Bu plan dorultusunda,

ikinci blmde, felsefenin ve kelmn metodolojik yaplarn tahll etmeye gayret

ettik.

Cedel (diyalektik) ve burhn, benimsenen yntemler olmas bakmndan,

felsefe-kelm mnsebetinin ncelikli problemleridir. Bu mlhazalarn kapsam

alannn ok geni olmas, kaynak eitliliini de beraberinde getirmektedir. Bu

genilik ve eitlilik, ayrntlar iinde boulma tehdidini de beraberinde

getirmektedir. Bu nedenle, felsef ve kelm problemler zerinde fazla

younlamadan yani epistemolojik ve metodolojik ncelii ikinci plana itmeden,

aratrmamz neticelendirme cihetine yneldik.


8/101

2

Bu ehemmiyetli konuyu zayi etmeyeceime kanaat getirerek cesaretimi

pekitiren ve almam boyunca yardmlarn esirgemeyen danman hocam Do. Dr.

smail Ta Beye teekkr bir bor bilirim. Ayrca, almam esnasnda

birikimlerine mracaat ettiim Prof. Dr. Hsamettin Erdem, Do. Dr. ahin Filiz,

Do. Dr. Bayram Dalkl ve Yrd. Do. Dr. Muhittin Uysal beylere de kranlarm

sunarm.


9/101

3

GR

1. FELSEFEDnce tarihi boyunca insann kafasn megul eden en temel problem varlk

problemidir. Varlkemasnn odak noktasna kendisini yerletiren insan, hem kendi

varlnn mahiyetini ve sebebini hem de kendi dndaki varlklarn mahiyet ve

sebeplerini bilmek istemektedir. Bu, her zmlemenin yeni soru iaretlerini de

beraberinde getirdii nihyetsiz bir bilme abasndan baka birey deildir.

Kainattaki dzenin ve mkemmel ileyiin sistemli bir biimde incelenmeye

balanmas

, mitolojik tanr

lar

n keyfi ekillendirmesi ile ya da tesadf eseri ortayaktna inanlan varlk hakkndaki kanaatleri deitirmitir. nsan dncesinin

mitolojiden felsefeye geiini ifade eden bu dnsel evrim, dnce tarihinin yol

haritasn belirleyecek olan bir kavak noktas mahiyetindedir. nsan dncesinde

cereyan eden bu yapsal deiikliin gayesi, sorgusuz sualsiz benimsenen teolojik ve

mitolojik retileri eletiriye tbi tutarak, dnceyi dogmatizmin otoritesinden

kurtarmak ve hakikati hakikat olarak kavrayabilmektir.

Sistematik yaps Grek filozoflar tarafndan ekillendirilen bu yeni dnce

biimi, eitli dnce ve kltrler zerinde derin izler brakmtr. Etkilenimin en

belirgin olduu alanlardan bir tanesi de hi phesiz slm dncesidir. Din

bilgilerin kiiden kiiye, nesilden nesile aktarmnn yani nakilciliin popler bir bilgi

edinme vastas olduu bu dnce yaps, bata metodoloji eksiklii olmak zere

birok konuda felsef eletirilere mruz kalmtr.

Uzun sredir demir parmaklklar arasnda muhafaza edilen kutsaln felsef

tahlil ve tenkitlere muhatap olmas, onun kutsiyetini muhafaza telan da

beraberinde getirmitir. Bu mdafaa hareketinin en ateli taraftarlar, sadece kendi

sylemlerinin tanrsal iradeyi temsil ettiini iddia eden ve olaylar iman-kfr

perspektifinde deerlendiren kelm mensuplar olmutur. Bu tr iddial yaklamlar

felsefe ve kelm arasnda ciddi mnkaalarn cereyan etmesine neden olmutur.


10/101


11/101

5

istenmesi yatmaktadr. Oysa, farkl problemler farkl metotlarn kullanlmasn

gerekli klar. Frbye gre, btn metotlar birer sanattr. Doutan sahip

olduumuz tabi bilme yeteneimiz, farkl metotlar birbirinden ayrt etmede yeterli

deildir. Bu yzden, metodoloji bilgimizi, metot farkllklarn gsteren sanatlarla

kuvvetlendirmeliyiz.4

Bilgiyi kyas formunda ifade eden Frb, aratrcnn kyas yapda hem kesin

doruya gtren art ve durumlar bilmesini, hem de dorudan saptracak, pheye

drecek, artacak, doruya deil de onun benzerine gtrecekart ve durumlar

bilmesini gerekli grr. Btn bunlar bilindikten sonra, varln bilgisini elde etmek

iin ilk adm atlabilir. nk, zikredilen eylerin bilinmesi, aratrmann nasl

yaplmas gerektiine dair kanaatleri ortaya koymaktadr.5

2. KELM

Dnce tarihi boyunca din ya da dinler hakknda farkl tanmlar yaplmtr.

Bu konuda slm dncesi dini, dnya ve ahiret saadetini temin eden bir reti

olarak kabul etmitir. Ancak bu kutsal reti, hitap ettii insana hibir zaman ak

seik bir ekilde yansmamtr. Baz konular, zerinde farkl yorumlar

yaplamayacak derecede ak iken; baz konularda da adeta, anlam zerinde insanabann zorunluluunu ortaya koymay amalayan bir kapallk hakimdir. Kutsal

retinin bu epistemolojik muhtevas nedeniyle, onun temel iddialar hakknda farkl

dnceler ortaya konulmutur.

slm trihinde, ayn inanc benimseyen, ayn Tanrya inanan ve ou kez ayn

gayeler iin mcadele eden bir toplumun, peygamberin vefatndan sonra, fikr ve

siyas alanda iddetli krlmalarla birbirlerinden ayrlan eitli gruplar hlinde ortaya

ktn grmekteyiz. Bu farkllamaya etki eden faktrleri, toplum ii ve toplum

d etkenler olmak zere; peygamberin vefat, hilafet meselesi, i savalar, eitli

din, dil ve kltrlerle etkileim olarak belirlemek mmkndr. htilaflarn balang

noktas olarak peygamberin vefat alnd zaman, hayatta iken din ve siyas lider

konumundaki peygamberin nfuzunun sorunlara birebir zm bulabilmesi, toplum

ierisindeki farkllamalar engelleyici bir faktr olmutur. Bununla birlikte,

4 Frb, Tahslus Sada, ss. 52-53.5 Frb, A.g.e., ss. 53-54.


12/101

6

peygamber hayatta iken problem olarak grlmeyen ya da dillendirilmeyen

meselelerin, peygamberin vefatyla birlikte oluan din ve siyas otorite boluunda

ortaya kmas, hem toplumu ifsat etmek isteyenlerin abalarn beslemi hem de

toplumun abucak zlmesine neden olmutur.

Bu ihtilaflar byk lde dnyevi, siyas nedenler ile ortaya km ve

meriyetini salayabilmek iin dini, tikd motiflere sarlmtr. Mslmanlar

arasnda tezhr eden problemlerde nce hdiselerin gidiine gre baz zm yollar

retilmi, grler beyan edilmi; daha sonra bunlarn doruluuna dair dinin asl

kaynaklarndan delil aranmtr. Yani fikir nce gelmi, fikri destekleyen deliller onu

takip etmitir. Bazen de ayn delillerden zt anlamlar ve yorumlar karanlar

olmutur.6 Bu fikr ve siyas mnkaalar neticesinde, dine en doru manay verme

ve onu en gzel ekilde anlatma ihtiyacndan kelm ilmi domutur.

Frb limlerin Saym adl eserinde Aristotelesi gelenekten esinlenerek

ilimleri tasnif etmitir. Bu tasnifte kelm ilmi, siyaset ve fkh ilmi ile birlikte pratik

ilimler blmne dahil edilmitir. slm dncesine ait fkh ve kelm ilmini ilimler

snflamasna dahil ederek zgn bir tavr sergileyen Frb, bu ilimlerin yaps ile

alkal detayl mlmatlara da yer vermitir.

Frbye gre kelm ilmi, din kurucusunun aka belirtmi olduu inan ve

fiilleri muzaffer klmay amalayan; bu inan ve fiillere aykr olan her eyi szle

rtmeye alan bir retidir.7 Bu tanmdan yola karak felsefe ve kelmn hareket

noktalarn belirlemek mmkndr. Felsefe, varla dair tetkikler neticesinde

hakikati elde etmeyi amalarken; kelm ise, din ilkelerden hareketle hakikati izhar

etme eilimindedir. Bu kelm eilim yani din ilkelerin hareket noktas olarakbenimsenmesi, filozoflar tarafndan en ok tenkit edilen kelm prensip olmutur.8

Frbnin yapm olduu tanm kelm ilminin hareket noktasn ortaya

koyduu gibi bu ilmin yntemine dair ipularn da ortaya koymaktadr. Bu noktada

kelm, din ilkeleri muzaffer klmay ve bu ilkelere kar kanlar malup etmeyi

6

Sarkaya M. Saffet, slam Dnce Tarihinde Mezhepler, Tura Matbaas, Isparta, 2001, s. 8.7 Frb, hsul Ulm/limlerin Saym (ev. Ahmet Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 97.8 Bkz. Tasmail, Ebu Sleyman Es-Sicistan ve Felsefesi, Kmen Yaynlar, Konya, 2006, s. 180.


13/101

7

amalayan bir mdafaa hareketidir. Mdafaa hareketinin ileyiinde, delillerin

otoritesinden ziyade polemik dilinin kudretine bavurulmas, kelm ilmini bir

mnkaa disiplini hline getirmitir. Bu tavr nedeniyle kelmclar cedelci olarak

adlandrlmlardr.9 Kelm ilminin tarifinden hareketle yaplan bu izahlarn daha iyi

tahlil edilebilmesi, epistemolojik ve metodolojik aratrmalara ncelik verilmesi ile

mmkndr.

9 zcan Hanifi, Frbnin ki Eseri (Frb, Fusll Meden), FAV Yaynlar, stanbul, 2005, s. 117.


14/101

8

BRNC BLM

EPSTEMOLOJ

Epistemoloji, tm ynleriyle bilginin deerini aratrp, bilen zne ile bilinennesne arasndaki ilikinin niteliini irdeleyen felsefe daldr.10 Bu kuram, varlk

hakknda sahip olduumuz fikirleri analiz edebilmek ve yeni bilgiler retebilmek iin

bilginin imkn, kayna, snr ve deeri ile alkal sorgulamalar yapmaktadr. Bu

sorgulama, sistematik olsun ya da olmasn, insanlk tarihiyle edeer bir problemdir.

Epistemolojinin ncelikli problemi, bilginin imknn sorgulamaktr. Tarih

sre ierisinde, sofistik ve septik yaklamlar bu tartmann merkezinde yer

almlardr. Sofist dnrler duyu, deney ve akl ile bilginin elde edilemeyeceini

iddia ederek mutlak rlativizmi (grecilik) savunmulardr. Septikler ise, duyular ve

akl ile varln sadece d grnnn elde edilebileceini iddia etmilerdir.

Bilginin elde edilmesini imknsz gren bu yaklamlarn yan sra, insann

hakikate ulaabileceini iddia eden yaklamlar da mevcuttur. Bu retileri de

bilginin kaynana gre tasnif etmek mmkndr. Bilgiyi elde etmenin duyular ile

mmkn olduunu iddia edenler sansualistler; akl ile mmkn olduunu iddia

edenler rasyonalistler; deney ile mmkn olduunu iddia edenler ampristler ve

sezgi ile mmkn olduunu iddia edenler ise entisyonistlerdir.

Bilginin deeri meselesinde tartlan konu, bilgi-nesne arasndaki uyumdur. Bu

uyumun niteliine gre, bilginin gvenilirlii ve deeri tespit edilmektedir. Yalnzca

kendi grlerinin doruluunda srar ederek, insan aklnn btn gereklere

ulaabileceini iddia eden dogmatizm (naslk); her trl bilgiye phe ile bakan

septisizm (phecilik); sadece fayda salayan eyleri bilgi olarak kabul eden

pragmatizm (faydaclk) ve bilginin greceli olduunu iddia eden rlativizm

(grecilik), bilginin deerine gre tasnif edilmi retilerden bazlardr.

10 Gl Abdlbaki vd., Felsefe Szl, Bilgikuram md., Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003,s. 218.


15/101

9

3. FELSEFENN EPSTEMOLOJK YAPISI

Frbye gre, insan ruhu eitli bilgi melekelerine sahiptir. Bunlar, d

melekeler olarak adlandrlan be duyu organyla birlikte; i melekeler olarak

adlandrlan hayal, vehim ve hafza melekeleridir. Duyularla birlikte, akl ve sezgi de

Frb felsefesinde bilgiye kaynaklk eden unsurlardr. Bu epistemolojik unsurlardan

her biri, mahiyet ve deer bakmndan farkl kategorilerde ele alnmaktadr.

3.1. DUYULAR

3.1.1. DI DUYULAR

Bu meleke, be duyu organlarmzdan herhangi biri vastasyla, herkese

bilinen eyleri alg

lad

m

z melekedir.11

Herhangi bir kimsenin u anda oturmas

yada ayakta durmas ile ilgili gzlemimiz, duyusal bilgiye bir rnektir. Bu demektir ki,

fizk lemde bilen ve bilinen arasndaki alka duyular vastasyla salanmaktadr.

Herhangi bir duyusunu yitirenin herhangi bir bilgisini yitireceini iddia eden12

Aristoteles (M.. 384-322)te olduu gibi, Frb de bilgiyi duyulara

dayandrmaktadr. O, bilginin oluumunda duyulara ykledii bu fonksiyonu net

ifadelerle dile getirmektedir.13 Bu noktada, bilgimizin ilk konusunu duyulur nesneler

(mahssat) oluturmaktadr.

Frb, duyusal bilginin temininde Aristotelesin madde-form retisinden

etkilenmitir. Aristotelese gre, duyular, duyulur nesnelerin maddesinden ekil,

hacim ve renk gibi formlar (sret) soyutlayarak alrlar. lemeli bir yzn14 ya da

bir mhrn, ekil alabilen yumuak bir muma bastrlmas neticesinde,15 mumun

yzk veya mhr eklini almas, ayakkab darbesi ile amurun ayakkab eklini

almas gibi, duyular da duyulur maddelerin formlarn maddesinden soyutlayarak

alrlar. Her ne kadar be duyu organnn her birini rnekleme kabiliyetine sahip

olmasa da, fotoraf makinesinin sadece formu (sret) elde etme yeteneine mlik

11 Frb, Fusll Meden, s. 50.12 Frb, Kitabl Cem, s. 169; Aristoteles, Organon IV kinci Analitikler (ev. H. Ragp Atademir),

stanbul, 1996, s. 49.13 Frb, Fusll Meden, s. 50; Frb, Kitabl Cem, ss. 169-170.14 Aristoteles, Ruh zerine (ev. Zeki zcan), Alfa Yaynlar, stanbul, 2000, ss. 100-101.15

Kaya Mahmut, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri (Frb, Risle f menl Akl), KlasikYaynlar, stanbul, 2002, ss. 130-131; Arslan Ahmet, Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, Ankara,2002, ss. 104-105.


16/101

10

olmas, Aristotelesin madde-form retisini daha da anlalr klmaktadr. Ancak,

hem Aristotelesin hem de Frbnin duyusal alg alann rd eylemlerle izah etmi

olmalar, insan duyumlama ile mekanik fotoraflama arasndaki nans ortaya

koymas bakmndan nemlidir.

Herhangi bir nesnenin bilgisini elde etmek istediimiz zaman, irademizi de

kullanarak, grme melekemizi o nesneye yneltiriz. Bu duyum esnasnda bizde o

nesneye ait bir form meydana gelmi olur. ayet, baktmz ey bir aa ise bizde de

bir aa sreti olumu olur. Grme ii tamamlan p, grnen nesne ortadan

kalktktan sonra, elde edilen sretler ortak duyu denilen merkeze, oradan da

muhayyile melekesine iletilirler. Bylece bizde aa, ku ve insan gibi birtakm

tasavvurlar olumu olur. Bunlar artk, eyadan km ve bize ait olmu

(zihnlemi) sretlerdir. Bu sretleri, duyulur nesnelerin tesiri olmadan da

zihnimizde canlandrabiliriz.16 Hayal ve hafza melekelerinde toplanan bu

tasavvurlar, akln veri taban mahiyetindeki bilgi birikimleridir.

Duyular, duyusal eyleri, yanlma ihtimli olmakla birlikte kavrayabilirler.

Ancak bu kavray, ac ve haz veren eyi alglayabilirken, zarar ve yarar, doruyu

ve yanl ayrt edebilecek yarg kabiliyetine sahip deildir. Ayrca, duyularn bilgisi,

maddesi ve formu olan varlklarla snrl olduundan, snrl bir alanda edinilen bu

snrl bilgiler duyu-st bir denetime ihtiya duymaktadr.

Duyusal bilgi, soyut varlklar idrak etmekten ve somut varlklarn i yzn

kavramaktan ciz olduu iin, ierikten yoksun bir mahiyet arz etmektedir. Ancak bu

durum, duyusal bilginin gereksizlii anlamna gelmemektedir. nk, duyusal bilgi,

bilgi seviyesinin en ilkel dzeyini temsil etmekle birlikte, bilisel hiyeraride bilgiretiminin temel kayna konumundadr.

Herhangi bir nesneye ait edindii duyumlar mtehayyile yetisine aktaran d

duyular, bu nesnenin bilgisi ile alkal epistemolojik fonksiyonunu tamamlamakta ve

grevi mtehayyile yetisine devretmektedir. Mtehayyile yetisi ise, duyularn aksine,

elde ettii bilgiler zerinde eitli ilemler yaparak birikimini akl ileyiin

16 Olguner Fahrettin, Frb, tken Neriyat, stanbul, 1999, s. 107.


17/101

11

kabiliyetine sunmaktadr. Frbye gre, duyu, tahayyl ve akldan oluan bu

epistemolojik yapda akl zirve noktay olutururken, mtehayyile yetisi bilgiye

kaynaklk etmekle birlikte, zellikle din bilginin oluum ve aktarmnda aktif rol

oynamaktadr.

3.1.2. DUYULAR / TAHAYYL

Tahayyl kelimesi, insan yetilerden birini adlandrma maksadyla

kullanldnda, herhangi bir eyi kendi gznde canlandrma, gznn nne

getirme anlamlarna gelmektedir.17 Bu yeti, duyularla alglanabilen nesnelerin

sretlerini (form), duyularn ileminden getikten sonra koruyan melekedir. Bu

melekenin nemli bir zellii de, hem uyank iken hem de uykuda iken, duyusal

sretlerden bazlarn bazlar ile birletirme, bazlarn ise farkl ekillerde ayrmakabiliyetine sahip olmasdr. Ancak bu ilemlerin doru ya da yanl olmas

mmkndr.18

Aristoteles tahayyl gcn sadece psikolojik balamda deerlendirmi, bu

gcn bilgi ortaya koyan bir yn olmadn belirtmitir.19 Dier bir ifadeyle,

tahayyl gc Aristoteleste sadece form alan bir yetenek iken; Frbde hem form

alan, hem form oluturan hem de bu formlar vas

tas

yla insan

eyleme sevk etmeyn olan bir yetenektir.20 Frbnin aklamak zorunda olduu bir din fenomeni ile

kar karya olmas, kadim felsefedeki tahayyl kavramna yeni fonksiyonlar

yklenilmesine neden olmutur. Ancak, filozofun bu yaklamn sadece dine yer

ama abas olarak deerlendirmek, Frb felsefesinin orijinalliini gz ard etmek

anlamna gelecektir. nk bu yaklam, dinin ve felsefenin konumlarnn

belirlenilmesi asndan nem arz etmekle beraber, insan kavrayn biimsel

farklln da ortaya koymaktadr.

Tahayyl gc, ald ve oluturduu duyusal imajlar (rusm) hafzalama,

birletirme-ayrma ve taklit etme-dntrme kabiliyetine sahiptir.21 Bu gcn

zellikle, taklit etme-dntrme fonksiyonu Frb felsefesinde nbvvet teorisini

17 Tokat Latif, Dinde Sembolizm, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2004, s. 115.18 Frb, Fusll Meden, s. 50; Frb, El-Medinetl Fzla/deal Devlet (ev. Ahmet Arslan),

Vadi Yaynlar, Ankara, 2004, s. 82.19

Aristoteles, Ruh zerine, s. 160; Bkz. Tokat, Dinde Sembolizm, s. 116.20 Frb, El-Medinetl Fzla, s. 83.21 Frb, A.g.e., s. 82.


18/101

12

ekillendirmektedir. Faal-Akldan Tanrya ve dier soyut eylere ait alnan aklsal

bilgiler, bu fonksiyon sayesinde duyusal imajlara dntrlmektedir.

Tahayyl gcnn Faal-Aklla mnasebeti nemli bir husustur. nsan akl,

Faal-Akldan Tanrnn ve dier soyut eylerin bilgisini aynen elde edebilme

kabiliyetine sahip iken; tahayyl gc bu bilgileri farkl biimlerde elde etmektedir.

Faal-Akl bazen akl gc vastasyla aklsallar tahayyl gcne kadar

ulatrmaktadr. Tahayyl gc ise onlar duyusal imajlara dntrerek almaktadr.

Faal-Akl bazen de aklsallar semboller halinde dorudan tahayyl gcne

aktarmaktadr. Faal-Aklla kurulan bu ikinci ittisal biiminde tahayyl gc sadece

imaj alc konumundadr. 22

Frb felsefesinde, felsef ve din bilginin, filozofun ve peygamberin

konumlarnn belirlenilmesi, tahayyl kavramnn iyi analiz edilmesine baldr.

Filozof ncelikle, felsef ve din bilgiyi epistemolojik olarak birbirinden

ayrmaktadr. Bu ayrmn temeli akl ve tahayyl gcne dayanmaktadr. Ona gre

felsefe, lk lkenin mahiyetini ve dier metfizik ilkelerin mahiyetlerini, akl

alglay biimleriyle dorudan ele alrken; din ise, bu alana ait bilgileri, madd

ilkelerden ald benzerlikler yoluyla,23 dolayl olarak ele alr. Bu noktada din bilgi,

felsef bilginin duyusal objelere ait benzerlikler yoluyla somutlatrlmasnn bir

ifadesidir.

Frbye gre, din bilgi de felsef bilgi de hakikat deeri tamaktadr. Ancak,

ortaya konulan bilginin biimsel yaps, her iki bilgi tr arasndaki farkll izhar

etmektedir. Frb felsefesinde din bilginin felsef bilgiye nazaran bir alt etkinlik

olarak deerlendirilmesini, peygamberin kavrama kabiliyetinin snrll ile izahetmek mmkn deildir. Bilkis, hem peygamber hem de filozof, metfizik ilkeleri

duyusal benzerliklerin yardmna ihtiya duymadan kavrama kabiliyetine sahiptirler.

Faal-Akl tarafndan tahayyl gcne gnderilen bilgiler zerinde taklit etme

ve dntrme gibi hibir yetkisi olmayan, dier bir ifadeyle, aklsallar olduu gibi

deil de duyusal imajlar hlinde elde eden bir peygamber telkkisi Frb felsefesine

22 Bkz. Frb, El-Medinetl Fzla, ss. 83-85.23 Frb, Tahslus Sada, s. 90.


19/101

13

uygun dmemektedir.24 Ancak, Faal-Akl tarafndan sunulan aklsallar, akl gc

vastasyla alan ve bunlar tahayyl gc sayesinde duyusal imajlara dntrerek

muhataplarna aktaran bir peygamber telkkisi, bu felsef yapya daha uygun

dmektedir. Ayrca bu yaklam, peygamberin aklsallar olduu gibi kavrama

kabiliyetine sahip olduunu gstermesi bakmndan da nemlidir.

Peygamber, anlalmas zor metfizik konular, sahip olduu tahayyl gcnn

yardmyla halkn kavrama kabiliyetine hitap edecek biimde somutlatrrken;

felsefenin muhatap kitlesi halk (avam) olmad iin, filozofun bilgiyi somut

formlarla ifade etme gibi bir abas da olmayacaktr. Bu durumda, din ve felsef

bilginin farkl kategorilerde deerlendirilme nedenini peygamberin ve filozofun

kavrama kabiliyetinin farkll ile deil, bu iki bilgi trne muhatap olan kitlenin

kavrama kabiliyetinin farkll ile izah etmek mmkndr. Metfizik ilkeleri en

yksek dzeyde kavrama kabiliyetine sahip olan peygamberin din bilgilerin izahnda

duyusal benzerliklere bavurma nedenini ise, daha fazla kitleye daha etkili bir

biimde hitap etme abas olarak deerlendirebiliriz.

Frb felsefesinde din, felsef bilgilerin somut formlarla ifade edilmesinden

baka bir ey deildir. Bu kabul, her trl din bilginin felsef bir izahnn da

varolduunu ortaya koyar. ayet, din bilgiler, tahayyl gcnn taklit etme-

dntrme ilemine muhatap olmadan ekillenmi salt duyusal formlar olarak kabul

edilirse, bu durumda hem peygamberin dinin oluumundaki aktif rol pasifize

edilmi olur hem de dinin felsef izahn yapmak imknsz hle gelir.

Ksaca zetlemek gerekirse, Frb felsefesinde tahayyl teorisi, dinin ve

felsefenin epistemolojik analizleri asndan olduka nemlidir. Bu teoriye yklenenepistemolojik fonksiyonlar kategoride zetlememiz mmkndr. Tahayyl gc

ncelikle, d duyulardan edindii formlar, d duyularn etkisinden kurtulduktan

sonra da muhafaza eder. Edinilen formlar zerinde birletirme-ayrtrma, taklit

etme-dntrme gibi ilemler yapabilmesi, tahayyl gcnn bir dier zelliidir.

Tahayyl gcnn nc ve en nemli grevi ise, d duyularn alglamaktan ciz

24 Bkz. Frb, El-Medinetl Fzla, ss. 108-109.


20/101

14

olduu aklsallara ait tahayylleri, Faal-Akl ile iletiim kuran akl gc vastasyla

elde etmesidir.25

3.2. AKIL

Frb epistemolojisinde, d duyular olarak adlandrlan be duyu organyla

balayan bilgi edinme sreci, i duyu olarak adlandrlan tahayyl gc ile devam

eder ve akl gc (dnme yetisi) ile en mkemmel seviyeye ular. Bu hiyerarik

dzlem ierisindeki epistemolojik safhalar birbirinden tamamen bamsz deildir.

D duyular tahayyl gcn, tahayyl gc de dnme melekesini etkileyerek bilgi

edinme sreci nihyete erdirilmi olur. nsan aba ile ulalabilecek en st mevki

olan bu safhada akl gc Faal-Akl ile iletiim kurup, bilgiyi dorudan elde

edebilme kabiliyetine sahip olur.

Frbye gre akl, insan kabiliyetlerin en mkemmelidir.26 nk, dnce

akl ile ortaya kar; ilim ve sanat onunla elde edilir; fiillerin gzeli ve irkini onunla

ayrt edilir.27 Faziletlerin kefedilmesine ve temin edilmesine yarayan akl yetisine

sahip olan insan, bu iyelik sayesinde fizk varlk leminin en st mevkiini kendisine

mesken edinmitir.

Varl ve varlnn devam insan iradenin snrlarn aan, sadece

bilinebilecekeylerin bilgisine ulamak iin dnmek, teorik akl yrtmeyi; birey

hakknda ne yapp, ne yapmayacamza karar vermek iin dnmek ise pratik akl

yrtmeyi oluturur.28 Akl yrtme ile alkal bu ikili tasnifi Aristoteleste

grmekteyiz. Ona gre, ilk ilkeleri dnmek, teorik dnceyi; eylemlerle alkal

dnmek ise pratik dnceyi meydana getirir.29 Plton (M.. 427-347) ise

akletmeyi, idealar

ya da eylerin ilk ilkelerini dnme ve bu bilgi dorultusundahareket etme olarak ele alr.30 Frb akl teorisinde her ne kadar Aristotelesin ikili

tasnifini benimsemi olsa da, benimsenen bu tasnifin zellikle pratik akl yrtme

25 Bkz. Frb, El-Medinetl Fzla, ss. 82-87.26 Frb, El-Medinetl Fzla, s. 80; Bkz. Frb, Efltun Kanunlarnn zeti (ev. Fahrettin

Olguner), K.T.B. Yaynlar, Ankara, 1985, s. 47.27 Frb, Fusll Meden, s. 51; Bkz. Frb, El-Medinetl Fzla, s. 80.28 Frb, A.g.e., ss. 42-44.29

Atay Hseyin, Frbnin Eseri (Frb, Efltun Felsefesi), Morpa Yaynlar, stanbul, 2003, s.90.30 Frb, A.g.e., ss. 73-74.


21/101

15

blmnde Pltondan da byk lde etkilenmitir. Bu durum, Frbnin siyaset

ve ahlk felsefesinde belirgin birekilde ortadadr.31

3.2.1. TEORK AKILFrbye gre dnce, teorik ve pratik olmak zere ikiye ayrlr. Teorik alan

ile ilgili akl yrtmelerde, insann yap p etmesiyle bir hlden bir hle deimesi

mmkn olmayan varlklarn bilgisi elde edilir. n tek say ve drtn ift say

olmasna dair bilgi, teorik bilgiye bir rnektir. nk, insann saysn ift hle

getirecek ekilde, drt saysn ise tek hle getirecek ekilde deitirmesi mmkn

deildir.32

Teorik akln kayna, insan hibir aratrma ve kyasa ihtiya duymadan,herhangi bir eyin varl ya da varlnn mahiyeti hakknda, insan zihninde

doutan kll, zarur ncller olarak bulunan prensiplerdir. , tek saydr, Drt,

ift saydr eklindeki ncller bu izahn rneklerindendir.33 Hibir ekilde kyasa

bavurmadan, sadece doutan veya ocukluktan gelen ya da nereden ve nasl

meydana geldii bilinmeyen bu doru, zorunlu ve kll nermeler kesin bilginin yani

Aristoteles ve Frb felsefesinin zirve noktas olan Burhnn elde edilmesini

salayan nermelerdir.

34

Grld gibi, Frb epistemolojisinde teorik akln sahip olduu bilgi iki

ksmda ele alnmaktadr. Birincisi, insann balangtan itibaren sahip olduu, nasl

ve nereden geldii tam olarak bilinemeyen ilk bilgiler (el-ulmul evvel); ikincisi ise,

ilk bilgilerden hareketle yaplan aratrma ve karmlarn ortaya koyduu

bilgilerdir.35 Teorik akl, bazen varln hem varl hem de varlnn sebebi ve

mahiyeti hakknda kesin bilgi verirken; bazen de varln varlk sebebi ve mahiyeti

zerinde durmamakszn sadece onun varlna ait kesin bilgiyi ortaya koyar.36

31 Aydn Mehmet, Frbde Pratik Akl Yrtme, D.E.. Yaynlar, lahiyat Fakltesi Dergisi,Say: XXI, zmir, 2005. s. 151.

32 Frb, Fusll Meden, ss. 51-52.33 Frb, A.g.e., ss. 72-73.34 Frb, Risle f menl Akl, s. 129; Aristoteles, kinci Analitikler, ss. 25-27.35 Frb, Tahslus Sada, s. 52; Mbahat Trker-Kyel, Frbnin erit Ul-Yakni (Frb,

Kitbl Burhn), Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Say: 32, Ankara, 1990, s. 75.36 Frb, Tahslus Sada, ss. 56-57; Bkz. Aydn brahim Hakk, Frbde Bilgi Teorisi, tkenNeriyat, stanbul, 2003, ss. 116-117.


22/101

16

Frb, Aristoteleste olduu gibi, teorik akl bil-kuvve akl, bil-fiil akl ve

mstefd akl olmak zere eitli geliim aamalar ile izah eder.37 Ona gre, bil-

kuvve akl, akl veya akln bir cz (ilevi), yahut nefsin glerinden bir g, ya da

varlklarn mahiyet ve sretlerini soyutlamaya uygun bir yetenektir.38 Bu durumda

bil-kuvve akl, akledilirlerle aktif bir iliki ierisinde olmayan, ancak bu ilikiyi

gerekletirme kabiliyetine sahip olan akldr. nsan dier varlklardan ayran bu

akl, potansiyel olarak btn insanlarda mevcuttur.39

Potansiyel bir g olarak mevcut olan bil-kuvve akl, bil-fiil akl hline

gelebilmek iin Faal-Akln yardmna ihtiya duymaktadr.40 Frb bu durumu,

gne ile gz arasndaki ilikiyi rnekleyerek aklamaya almtr. Bu

rneklemede bil-kuvve akl gz, Faal-Akln katklar da gne

konumundadr. Gzde grme zellii (kuvve), nesnede de grnme zellii

bulunmasna ramen, her durumda grme olay gereklemez. Bu olayn

gereklemesi iin a gerek vardr. In gz, bil-fiil gren, nesneyi de bil-fiil

grnen hle getirdii gibi; Faal-Akl da bil-kuvve akl bil-fiil akl hline

getirmektedir.41

Frb her ne kadar, akletmenin kendisi ile balad ilk bilgileri, nereden ve

nasl geldiini bilmediimiz bilgiler olarak tanmlasa da, onun epistemolojisinde bu

ncllerin Faal-Akl tarafndan insan aklna sunulduunu grmekteyiz. Frbnin,

bil-kuvve akln bil-fiil akl hline gelebilmesini Faal-Akln yardm sayesinde

mmkn grmesi, bu iddiay destekler mahiyettedir.

Frbye gre, duyu ve tahayyl gc, insan akln altyapsn oluturan

unsurlardr. Bu safhadan sonra akl, insan zihninde balangtan beri varolan kll-zarur ncller (ilk bilgiler) vastasyla akletme eylemine balamaktadr. Bu

balamda, dnme ve akletmenin kendisi ile balad ilk bilgilerin insan zihninde

37 Bkz. Kaya Mahmut, slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri (Frb, Uynl Mesil), KlasikYaynlar, stanbul, 2002, s. 125.

38 Frb, Risle f menl Akl, s. 130.39 Frb, Kitb ri ehlil-mednetil Fzla, s. 144.40

Frb, Uynl Mesil, s. 125; Frb, Kitb ri ehlil-mednetil Fzla, s. 144.41 Bkz. Frb, El-Medinetl Fzla, ss. 85; Bkz. Aydn brahim Hakk, Frbde Bilgi Teorisi, ss.120-121.


23/101

17

hazr vaziyette bulunma nedeni de, insan akln ilevselliini ortaya karma (bil-fiil)

amacdr.

Makl sretlerle aktif bir iliki ierisinde olmayan bil-kuvve akln bil-fiil akl

hline dnmeye elverili olmas, insan aklnn yapsal olarak gelimeye msait bir

karakterde olduunu gsterir. Bu tabi yap dorultusunda, daha nce kuvve hlinde

bulunan makllerin, akl yeti tarafndan maddelerinden soyutlanarak kavranmas ile

hem bu dnlrler bil-fiil kavranlr hle gelmi olur hem de akl bil-fiil akl hline

gelmi olur.42

Felsef bilginin ortaya kt bu akl geliim aamasnda, akldaki sret ile

varlktaki sret arasnda herhangi bir farkllk kalmamtr. Akldaki bilginin

dardaki varla uygunluunu,43 hakikatin tezhr olarak telkki eden Frb, bilgi

felsefesini bu zdelik prensibi zerine kurmutur. Bu noktada, akldaki tasavvur ile

dardaki varla ait sret, akln temel prensipleri ve ilk bilgiler dorultusunda

ayrma, birletirme ve gruplandrma ilemine tbi tutulurlar.44nsan abann zirve

noktasna ulat bu akl ileyite nih ama, varlk ve bilgi arasndaki zdeliin

kurulmasdr.

Akl (bil-fiil) varlklar tasavvur ederken, ayrc zellikler barndranlar farkl

kategoride, benzer zellikler barndranlar ise ayn kategoride snflandrr. Nasl ki,

canllk vasf insan, hayvan ve bitki gibi varlklar canl kategorisine dahil

ediyorsa; aklllk vasf da ayrc bir zellik olmas nedeniyle, daha nce hayvan

ve bitki gibi varlklarla canl kategorisine dahil ettiimiz insan farkl bir alana,

insan kategorisine dahil etmektedir. Grld gibi, canllk vasf insan tam

olarak belirlemedii hlde, aklllk vasf onu, btn fertlerini iine alacak biimdebelirlemitir. u hususa dikkat etmek gerekir ki, ayrc ve birletirici vasflarn

varl ne oranda belirledii iyi sorgulanmaldr. nk, bilginin mahiyeti,

belirlenimin taml ve noksanl ile doru orantldr.

42

Frb, Risle f menl Akl, s. 131.43 Frb, erit Ul-Yakn, s. 55; Bkz. Frb, Kitb ri ehlil-mednetil Fzla, s. 144.44 Olguner, Frb, s. 108; Bkz. Aydn brahim Hakk, Frbde Bilgi Teorisi, s. 124.


24/101

18

Akl ve varlk arasnda kurulmaya allan bu epistemolojik balantda, varla

ait bir eksiklik, doal olarak akl tasavvurun eksikliine neden olacaktr. Nitekim,

hareket, zaman, sonsuzluk, yoksunluk gibi varlk bakmndan eksik olan varlklar,

aklmzda eksik sretlerle temsil edilmektedir. Bu tr varlklarn insan akl tarafndan

tam olarak alglanamamas, onlarn kendi varlklarnn eksikliklerinden

kaynaklanmaktadr.45

Bu yaklamdan, en mkemmel varlk olan Tanrnn, insan akl tarafndan en

mkemmel bir biimde bilinebilecei sonucu ortaya karlabilir. Ancak Frb,

insan aklnn varolu tarzndan kaynaklanan eksikliin, byle bir kavray

engellediini belirtmektedir. Bu eksiklik, insan aklnn, Yeni-Pltoncu gelenekte

btn ktlklerin nedeni olarak gsterilen madde ve dolaysyla yoklukla i ie

olmasndan kaynaklanmaktadr.46 Metodolojik mlhazalar blmnde detaylaryla

tetkik etmeyi planladmz bu husus gsteriyor ki, bilen (subje) ve bilinen (obje)

arasnda kurulan ilikide herhangi bir tarafn noksanl, bilginin noksanlna neden

olacaktr.

Ontolojik mahiyetinin tabi bir neticesi olarak potansiyel (bil-kuvve) akla sahip

olan insann, bizzat kendi aba ve gayreti ile bu potansiyel kabiliyeti ilevsel (bil-fiil)

bir mekanizma hline getirmesi mmkndr. Bu akl aamada, insan abann zirve

noktasna ulamas durumunda akl yeni bir derece kazanr. Bu derece, insan akln

geliim aamalarnn en yetkin mevkii olan mstefd (kazanlm) akl

mertebesidir.

Bil-fiil akl, varla ait soyutlamalar yaparak bilgiye ulaabilirken; mstefd

akl herhangi bir soyutlamaya ihtiya duymadan bilgiyi elde edebilmektedir.47 nkmstefd akl, maddesiz sretlerden teekkl etmi, yaps gerei zaten soyut olan

varlklarla ilgilenmektedir. Bu akl geliim safhalar arasndaki dier bir farkllk ise,

bil-fiil akl aamasnda insan aba n plana karken; mstefd akl aamasnda

Faal-Akln fonksiyonlar egemen etken olarak karmza kmaktadr.

45

Frb, El-Medinetl Fzla, ss. 36-37.46 Frb, A.g.e., s. 38; Bkz. Aydnl, Frbde Tanr-insan likisi, s. 47.47 Frb, Risle f menl Akl, s. 132.


25/101

19

Frb kozmolojisinde, madd varlk alanna ait olan insana en yakn metfizik

varlk, Faal-Akldr. Ayn zamanda bu akl, insan akln en son geliim dzeyi olan

mstefd akl trnden bir akldr.48 Bu yaknlk ve benzerlik her iki akl arasndaki

epistemolojik ilikinin temel artdr. Bu erevede elde edilen bilgi, akl bir kazanm

olmaktan ok, Faal-Akln sezgisel bir sunumu olarak karmza kmaktadr.

Grld gibi, insan akln geliim aamalarnda Faal-Akln etkisi briz

biimde ortadadr. Ancak bu etkinin en youn tezhr, bil-kuvve akl ve mstefd

akl aamalarnda ortaya kmaktadr. Faal-Akl, bil-kuvve akl aamasnda, akletme

malzemeleri olan ilk bilgileri bil-kuvve akla vererek akl ileyiin balamasn

salamakta; mstefd akl aamasnda ise, kiisel aba ve gayretleriyle en st

mevkiye ulaan insan akl sezgisel bilgi ile dllendirmektedir.

3.2.2. PRATK AKIL

Pratik alan ile ilgili akl yrtmelerde, insann yapp etmesi ile bir hlden dier

bir hle deimesi mmkn olan eylerin bilgisi elde edilir. Bir tahta parasn, her

iki durumda da tahta olarak kald hlde, kare olduktan sonra yuvarlak hle gelecek

ekilde biimlendirmenin mmkn olmasna dair edinilen bilgi, pratik akl yrtme

ile alkal

bir bilgidir.

49

Frbye gre, pratik alan k

smen beceriyle ilgili, k

smen dednceyle (fikr) ilgilidir. Beceri ile ilgili olan marangozluk, iftilik, hekimlik,

denizcilik gibi maharetlerdir. Dnce ile ilgili olan ise, yapmak istediimiz eyin

mmkn olup olmadn aratrmak, eer mmknse bu iin nasl yaplmas

gerektii zerine dnmektir.50

Frb felsefesinde pratik akln eylem alan insan yapp etmelerin tezhr ettii

ay-alt lemdir. Bu lemdeki ileyiin dzenliliini pratik akln faziletleri ile elde

etmek mmkndr. Nitekim, ehirlerin ynetimine dair siyasetle ilgili kanaatler ile

bireysel ve toplumsal faziletin elde edilmesine dair ahlk kanaatler Frbnin pratik

akl yrtmelerinde en fazla deinilen konulardr. Frbye gre, her insan pratik

akl yrtmeye az ya da ok gereksinim duyar. Bazlar sadece aile ynetimi ile

alkal akl yrtmelere ihtiya duyarken, bazlar da siyaset, ahlk gibi farkl

alanlarla ilgili akl yrtmelere ihtiya duyarlar. Ayrca, pratik alanla alkal her akl

48

Frb, El-Medinetl Fzla, s. 134.49 Frb, Fusll Meden, s. 52.50 Frb, A.g.e., s. 52.


26/101

20

yrtenin de fazileti elde etmesi mmkn deildir. Bu noktada sadece, faziletli ve

erefli bir ama meydana getirme maksadyla yaplan akl yrtmeler baar ile

neticelenir.

Grld gibi, pratik akl yrtme, pratikeyler hakknda dnp tanma,

lp bime, dikkatle inceleme ve sonu karma kuvveti olarak tanmlanmaktadr.

Bu ilemde akl yrtmenin objesi, gaye deil, vasta ya da aratr. Bu niteliinden

dolay pratik akl yrtmeyi, eitli vastalar arasnda yaplan bir tercih olarak

deerlendirmek mmkndr.51 Nitekim Aristoteles de pratik akl yani amel hikmeti,

faziletle ilgili fiillerden, yaplmas gerekeni ortaya karmada dnce mkemmellii

olarak ifade etmektedir.52 Ayrca, bu akl yrtme biiminde yetkinleen kimseler

halk (cumhur) tarafndan akll vasf ile nitelendirilmektedir.

Pratik akln epistemolojik yapsn duyum ve tecrbe oluturmaktadr. Nasl ki,

ilk bilgiler teorik bilginin elde edilmesinde bir ilke ise, duyum ve tecrbe de tercih

etme veya saknma trnden dnce ve davranlarn belirlenmesinde pratik bir

ilkedir. Frbye gre, duyu ve tecrbe verileriyle ileyen pratik akl, bu verilerin

nicelii ve nitelii orannda kendisini gelitirme imknna sahiptir.53

Duyu ve tecrbelerden elde edilen ncllerden bazlar, tercih edilmesi veya

kanlmas gereken konuda kll bir hkm ortaya koyarken, bazlar da cz' bir

ierie sahiptirler.54 Bu durum bize, pratik akln kyas yapsn yani ileyi biimini

de vermektedir. Bu ileyite kll nerme ile cz' nerme arasnda kurulan kyas

formu, dnce ve davranlarla alkal tercih etme ya da saknma trnden bir izah

ortaya koyacaktr. Arzulanan, teorik bilgi ile kavrayabildiimiz en yetkin ama

(mutluluk) olduuna gre, pratik aklla enine boyuna aratrlan da bu amacn eldeedilmesine imkn tanyan vastalardr.

Frb felsefesinde teorik akl ile pratik akl arasndaki sk bir iliki vardr.

Nitekim, bu iki unsurdan her biri, dierini tamamlayan bir yapdadr. Tanrnn

varln bilen teorik akl, ayn zamanda Tanr tarafndan insana bahedilen en byk

51 Aydn, Frbde Pratik Akl Yrtme, ss. 156-157.52

Frb, Fusll Meden, s. 117.53 Frb, A.g.e., ss. 76-77; Frb, Risle f menl Akl, ss. 129-130.54 Frb, Fusll Meden, ss. 76-77


27/101

21

yetkinlii yani gerek mutluluu da bilebilir. Bylece, teorik akl gerek mutluluun

mahiyetini bildirirken, pratik akl da bu mutluluu elde etmek iin gereken eyleri

bildirir.55 Filozofun bu yaklam, teori ve pratik arasnda cereyan etmesi mmkn

bir iletiim problemini temelinden zmektedir.

3.3. SEZG

Sezgi, deney ve dnmenin belli bir birikimi sonucunda birdenbire

gerekleen bir bilme eylemidir.56 Frb epistemolojisinde de duyu, tahayyl ve

aklla gelien bilgi edinme sreci, sezgi aamasnda zirve noktaya ulamaktadr. Bu

en yetkin kavray aamasnda duyu ve tahayyl gc tamamen devre d kalm;

geliim safhalarn tamamlam olan insan akl (mstefd akl) ise, Faal-Akl

tarafndan sunulan sezgisel bilgiyi kavrama vazifesini stlenmitir.

Frb felsefesinde sezgisel bilgi, insan aklla elde edilmesi mmkn olmayan

soyut varlklarn bilgisinden ibarettir. Bu bilginin elde edilmesindeki en nemli rol

Faal-Akla aittir. Baz dnrler tarafndan din literatrdeki Cebrail ile

zdeletirilen Faal-Akl, insan akln ilevsellemesinde etken olduu gibi, bu akln

ciz kald durumlarda da ona yardmc olmaktadr. Bu durum Frb felsefesinde

insan akln snrlln ak biimde ortaya koymaktadr. Ancak, bu yaklamdanhareketle Frbnin sezgiye ncelik verip akl geri plana ittii sylenemez. nk

filozof, sezgisel bilginin elde edilmesini insan akln btn imknlarn seferber etme

artna balamaktadr.57 Bu durumda akl, sezgisel bilginin bykl karsnda dili

tutulan bir akl deil, kendi snrlarn zorlayan ve sezgisel bilgiyi kavramaya alan

bir akldr.

K

saca ifade etmek gerekirse, Frbye gre, tanr

sal bilgi alan

na ait olansezgisel bilgi insana iki ekilde ulamaktadr. Birincisi, geliim aamalarn

tamamlayarak mstefd akl hline gelmi olan insan akl, bu gayretinin karlnda

Faal-Akl tarafndan soyut varlklarn bilgisi ile ereflendirilmektedir. nsan akln en

yetkin dzeyi olan mstefd akla sunulan bu bilgiler, hibir somutlatrmaya ve

dolaylamaya bavurulmadan aktarlan bilgilerdir. Bu ileyite, bilgiyi elde eden

55 Frb, Fusll Meden, ss. 82-83.56

Hanerliolu Orhan, Felsefe Szl, Sezgi md., Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s. 366.57 Frb, Kitb ri ehlil-mednetil Fzla, ss. 144-145.


28/101

22

filozof; elde edilen bilgi ise, felsef bilgidir. Sezgisel bilginin elde edilmesindeki

dier yntem ise, Faal-Akln tahayyl gcne sezgisel bilgiyi aktarmasyla tezhr

etmektedir. Tahayyl gc, elde ettii bu bilgileri ounluun yani avamn

anlayabilecei ekilde somutlatrarak dillendirmektedir. Bu ileyite, bilgiyi elde

eden peygamber; ortaya konulan bilgi ise, din bilgidir.58

4. KELMIN EPSTEMOLOJK YAPISI

Felsefede olduu gibi kelmda da bilginin mahiyeti, kayna ve deeri gibi

problemler zerinde nemle durulmaktadr. Bu durumda, kelm bilginin mahiyetini

daha iyi kavrayabilmek iin elde edilen bilgilerin nereden geldii, kaynann ne

olduu iyi sorgulanmaldr. Frb felsefesinde duyu, tahayyl, akl ve sezgi olarak

belirlenen bilgi kaynaklar, kelmclarn geneli tarafndan duyu, haber ve akl olarak

belirlenmitir.

4.1. DUYULAR

Be duyu organndan her biri kendi alan ile alkal duyumlar (iitme, grme,

koklama, tatma, dokunma) elde etme imknna sahiptir. lk dnem kelmclarn

geneline gre, duyu organlar ile elde edilen bilgiler, haklarnda hibir

delillendirmeye ihtiya duyulmayacak derecede kesinlik ifade eden bilgilerdir. Bubilgilerin aksini iddia etmek mmkn deildir.59

Ebu Mansr el-Mtrd (852-944)ye gre, duyu organlarnn ortaya koyduu

alg (idrak) bilginin temel vastasdr. Bu alg ile elde edilen bilgileri inkr etmek

mmkn deildir. Mtrd, zarur ilim statsnde grd duyu bilgilerini inkr

edenleri iddetli biimde eletirmitir. Hatta bu eletirilerin dozaj o kadar artmtr

ki, muhatap alaya alnm, tehdide mruz braklmtr. Duyu bilgilerini inkr

edenlerin aslnda, elde edilen bilgilerin farknda olduklar ve srf inatlar yznden

inkrlarnda srarc olduklar belirtilmitir. Hayvanlarn bile kendilerini haz ya da

eleme gtren nesneleri duyu organlar ile idrak edebildiini iddia eden Mtrd,

duyu bilgilerini inkr edenlerle fikr mnkaaya girilmemesi gerektiini ifade

eder.60

58 Bkz. Frb, El-Medinetl Fzla, ss. 107-110; Frb, Tahslus Sada, ss. 90-91.59

Bkz. Topalolu Bekir, Kelm lmi, Damla Yaynevi, stanbul, 2000, ss. 70-71.60 Ebu Mansr el-Mtrd, Kitbut Tevhd (ev. Bekir Topalolu), sam Yaynlar, Ankara, 2005,s. 10.


29/101

23

Kelmclar, duyu bilgilerini, hibir delile ihtiya duymayan ve inkr

edilemeyen bilgiler olarak kabul etmektedirler. Duyusal algy bilgiye ulatran bir

yol olarak benimseyen Kdi Abdulcebbar (. 1024) da, phe ve tereddtle duyu

bilgilerinin ortadan kaldrlamayacan iddia etmektedir.61 Grld gibi, kelm

epistemolojide duyusal alglar zorunlu bilgi kabul edilmi ve bu tr bilgiyi inkra

yeltenen yaklamlar ise ciddi tenkitlere tbi tutulmutur. Bu hususta, eletiri

oklarnn ncelikle sofistlere ve septiklere yneldii ak biimde ortadadr.

Felsefe tarihinde, Protagoras (M..480-411) ve Gorgias (M..483-375) gibi

sofist dnrler duyu, deney ve akl ile bilginin elde edilemeyeceini iddia etmiler;

ne kadar insan varsa o kadar da doru vardr diyerek rlativist bir reti ortaya

koymulardr. Hibir ey yoktur, olsayd da bilemezdik, bilseydik de bakalarna

anlatamazdk diyen Gorgiasn bu deyimi, sofistlerin pheciliinin ar boyutlarn

ak biimde ortaya koymaktadr. Mutlak rlativizmi savunarak bireysel dn

merkeze almay amalayan bu reti, bilginin imknszl iddiasyla nihilizme de

kap aralamtr.62 Dier bir pheci grup ise septiklerdir. Bu retinin temsilcileri

olan Pyrrhon (M..365-275) ve Karneades (M..214-129)a gre, duyu ve akl

varln kendisini bilemez; sadece grnn tanyabilir. Bu yaklamlar nedeniyle

septikler, varla dair herhangi bir yargda bulunmamay tercih ederler.63

Sofistik ve septik dncenin slm dnyasndaki temsilcisi olarak, bir

materyalist olarak bilinen Salih bn Abdlkudds (M. IX. y.y.) gsterebiliriz. O,

yazm olduu Kitab el-ukk (pheler Kitab)u okuyanlarn, nesnelerin

varlndan phe edeceklerini hatta kendi varlklarndan bile phe eder hle

geleceklerini iddia etmektedir.64 Baz yorumculara gre, duyularn bilgisi ile alkalkelm eletiriler sadece sofistleri ve septikleri deil; gerek bilginin rya ya da kef

yoluyla elde edilebileceini iddia eden btn yaklamlar da hedef almaktadr.65

61 Kdi Abdulcebbar, el-Mun fi Ebvbit-Tevhd vel-Adl, IV, Thk. Muhammed Mustafa Hilmi,Ebl Vefa el-Guneym, Kahire, ts., s. 70; Bkz. Demir Hilmi, Delil ve stidllin Mantk Yaps,Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2001, s. 32.

62 Arslan, Felsefeye Giri, ss. 41-42; Bkz. Erdem Hsameddin, lka Felsefesi Tarihi, H-erYaynlar, Konya, 2000, ss. 171-172.

63

Arslan, Felsefeye Giri, s. 42.64 Keklik Nihat, Felsefenin lkeleri, Dou Yaynlar, stanbul, 1982, s. 145.65 Bkz. Demir, Delil ve stidllin Mantk Yaps, s. 32.


30/101

24

4.2. HABER

Haber, yaznn yaygn olmad ve kurallarnn belirginlemedii bir kltr

ortamnda, rivayet edilen bir sz veya halefin seleften naklettii bir sylemdir.66

Duyular

bilgi kayna

olarak kabul eden kelmc

lar haberi de bilgi kayna

olarakkabul etmektedirler. Bu kabulde, haberin ieriinin doruluu yannda, haberi

nakledenin gvenilirlii de nemli bir husustur. Haberin yalan olma ihtimlini de gz

nnde bulunduran kelmclar, epistemolojik olarak benimsenen haberi, doru

haber olarak telaffuz etmektedirler.

Kelmclarn bilgi kayna olarak benimsedikleri haber din ierikli mesajlar

olabilecei gibi, sosyal ve kltrel ierikli mesajlar da olabilir. Peygamberden

nakledilen szler haber kapsamnda deerlendirildii gibi, ehirler ya da lkeler

hakknda anlatlan eyler de haber kapsamnda ele alnabilir. Kelmclar haberde ya

mtevatir olma artn ya da elilii mucize ile pekitirilmi bir peygambere ait olma

artn ararlar. Mtevatir haber, yalan zerine ittifak etmeleri mmkn olmayan bir

toplumun rivayeti olarak benimsenirken; peygamber szleri de, peygamberin yalan

sylemesinin imknszlndan hareketle doruluu mucizelerle teyit edilmi

haberlerdir.67

Kelmclara gre, haber zorunlu bilgi ifade etmektedir.68 Bu bilgiye zorunluluk

vasfnn yklenme nedenlerini ise teolojik kayglarla izah etmek mmkndr. nk,

birer haber nitelii tayan kitap ve snnet bilgilerine zorunluluk vasf yklenmezse

inancn temellendirilmesi de mmkn olmayacaktr. Bu kayglar neticesinde haber,

bilgi kayna olmas bakmndan kelm epistemolojide nemli bir yer edinmitir.

Mtrd, haberin epistemolojik deerini inkr edenlerle duyularn bilgisini

inkr edenleri ayn kategoride deerlendirmektedir. Ona gre, kendi soyuna, adna ve

mahiyetine dair bilgileri yalnzca haber ile elde edebilen insan, haberin bilgi

niteliini inkra yeltenmekle aslnda kendi varln inkr etme eilimi ierisine

66 El-Cbir Muhammed bid, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps (ev. Burhan Krolu, HasanHacak, Ekrem Demirli), Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2000, s. 156.

67

Mtrd, Kitbut Tevhd, ss. 11-12; Bkz. Nesef mer, Akaid, Bayrak Yaynlar, stanbul, 1995,ss. 52-53.68 Mtrd, Kitbut Tevhd, ss. 11-12.


31/101

25

girmektedir.69 Haberi inkr eden bu yaklam, hibir ey yoktur, olsayd da

bilemezdik, bilseydik de bakalarna anlatamazdk diyerek varl, bilgiyi ve bilgi

transferini (haber) imknsz gren sofistik reti ile zde bir tavr ortaya

koymaktadr.

Kelmn dnce yapsnda duyu ve haber arasnda sk bir iliki vardr.

Akllarn tek bana kavrayamad iyilikler ve ktlkler bu iki unsur vastasyla

renilebilir. Bu ileyite bilgi, iyilikleri ya da ktlkleri alglayanlarn (duyu)

konumas ve dierlerinin de dinlemesi (haber) ile ortaya konulmaktadr.70 Mtrd,

duyularn bilgisini inkr edenlerde olduu gibi, haberin bilgi niteliini inkr

edenlerle de tartmaya girmeyi abes grr; ayet onlarla tartmaya girmek

gerekiyorsa da, bu tartmada mizah bir slubun benimsenmesi gerektiini ifade

eder.

4.3. AKIL

slm dncesinde akln epistemolojik hviyetinin tartlmaya balanmas,

din metinlerin yorumlanmas (tevil) meselesi ile ezamanl olarak ortaya kmtr.

Bu husustaki ilk yaklamlar akln epistemolojik fonksiyonunu inkr eden selefi

zihniyet tarafndan ortaya konulmutur. Bu ekoln mensuplar, din metinlerdenanlam ak olanlarda akl yoruma ihtiya duymazken; anlam kapal metinlerde ise

akln acziyetini iddia etmilerdir. Bu durumda, akl tamamen devre d kalm;

dnce yapsnn yegane sz sahibi din metinler olmutur. slm dncesinin ilk

asrlk diliminde egemen olan bu zihniyet, akl inkr etmekle kalmam; ona

epistemolojik deer atfedenleri de eletirmitir. Akla acziyet atfeden bu selefi tavr,

zamanla, din d fikirlerin barna hline gelen muhalif ekollere kar ciz

kalm

t

r. Bu durum, dini yorumlama hususunda akla duyulan ihtiyac

nhissedilmesine neden olmutur.

slm dnce tarihinde, dinin yorumlanmas hususunda akl kullanan ilk ekol,

Vsl bin Atnn (.748) kurmu olduu Mteziledir. Bu ekoln kulland metoda

da Kelm ad verilmitir. Mutezilenin balangta, srf dini savunma amacyla

akla yneldii tarih bir gerektir. Hatta bu ekol, Hristiyan teolojisi ve felsefesi

69

Mtrd, Kitbut Tevhd, s. 10.70 Mtrd, A.g.e., s. 11.


32/101

26

karsnda yalnz slm savunmakla kalmam; ayn zamanda, dinin esaslarn

felsef metotlarla aklayarak deiik kltrleri de etkilemitir.

Mtezileye gre, bireyin iyi mi kt m olduu akl ile bilinir. Bunun iin

nakle yani din delillere ihtiya yoktur. Akln yapt ey gzel, terk ettii ey de

kt demektir. Bu noktada akln gzel grd eyler farz; irkin grd eyler ise

haramdr. Din deliller farz ve haram olan eyleri bildirmemi olsalar bile, akl,

nelerin farz ve nelerin de haram olacana hkmederdi. Bir eyin farz veya haram

olma keyfiyeti din delillere dayanmayp, bu hususta akl, din delillerden stn bir

konumdadr. Mtezile, akln idrak edemedii konularda da din delillerin hkm

koyma yetkisine sahip olmadn iddia eder.71 Mtezile, din meselelerde akl

nakilden daha ncelikli konuma ald, aklla eliir grd nakilleri akln nda

yorumlad ve ar hayranlk duyduu Yunan felsefesinin tesiri ile din

meselelerden ziyade felsef meselelere arlk verdii gerekesi ile iddetli tenkitlere

uramtr.72

Selef nakilcilie ve mutezil aklcla kar kan Ebul-Hasan el-Ear (874-

936), mutlaklatrlm din metinlerin eksik ve yetersiz kaldn, salt aklcln ise

din basitletirdiini iddia ederek, inan esaslarn akl ilkelerle destekleyip naklin

hakimiyetini kurmaya almtr. O, din metinleri yorumlamak veya onlarn

zahirine gre hkmetmek iin, akl hakem tayin edinmez. Aksine, akl, metinlerin

zahiri yorumlarn destekleyen bir alet olarak kabul eder.73 Bu ekole gre, birey din

tarafndan emredildii iin gzel; yasak edildii iin irkindir. Bu konuda akln

hibir mdhalesi ve itibar yoktur.74 Ear bu iddiasyla dini, akl olup olmamasna

bakmamakszn, bir mecburi inanlar btn olarak deerlendirmektedir. Bu

noktada, selefi sylemin tavrnda olduu gibi, din bir eyi emretmi ise onun aklolup olmamas, hatta aklla elimesi bile dikkate alnmaz.

Mtrd ekolne gre ise; akl, dinin emir ve yasaklarna muhatap olma

ehliyetini ispat iin gereklidir. Zira, akl olmadan dinin hkmleri anlalamaz. Dinin

emir ve yasaklar akla hitap eder. Eyann bir ksmnn gzel bir ksmnn irkin;

71 Nesef, Akaid, ss. 44-45.72

Glckerafettin ve Toprak Sleyman, Kelm, Tekin Kitabevi, Konya, 2001, ss. 43-44.73 Sarkaya, slam Dnce Tarihinde Mezhepler, ss. 78-79.74 Nesef, Akaid, s. 47; Bkz. Kl Recep, Ahlkn Din Temeli, TDV Yaynlar, Ankara, 1996, s. 101.


33/101

27

fiillerin bir ksmnn farz, bir ksmnn da haram olmas aklla bilinebilir.

Mu'tezilenin iddia ettii gibi, bunlarn haram olmasn icap ettiren ey akl deil,

dindir.75 Mtrd, akln iyiyi ve kty ayrt edebilecek kapasitede olduunu

belirterek selef ve e'ar ekolden farkl dnmektedir ki, bu ynyle o, snn

sylem ierisinde akla en fazla deer veren olmutur.76

slm dnce tarihinde akl bilgi kayna olarak kabul eden kelm ekoller

olduu gibi, akln bu fonksiyonunu inkr eden, Mebbihe, Mcessime, Kerrmiyye

ve Haeviyye gibi ekoller de tezhr etmitir. Akl inkr eden bu ekoller, din

metinlerin sadece lafz ynne vurgu yaparak, tecsim ve tebih bata olmak zere,

baz ar yorumlar ortaya koymulardr.

Frbye gre, kelmclar, halkn veya ounluun grne akl adn

vermektedirler. Onlar bir ey hakknda akl bunu gerektirir ya da akl bunu

reddeder derken kastettikleri ey, halkn veya ounluun kanaatlerinden baka bir

ey deildir.77 Kelm ilminin temellerinin sarslmas anlamna gelen bu iddiay teyit

edebilmek iin kelm akln teekkl gerekesini ortaya koymak gerekmektedir.

Kelm ilminin dini mdafaa etme maksadyla teekkl ettii tarih bir gerektir.

Bu mdafaa hareketi, muhalif din ya da ekollerin iddialarna karekillenmi olan

bir orta yol araydr. Herhangi bir iddia ortaya atlm, bu iddiann dinliini ya da

din dln belirleyebilmek iin kelmclar devreye girmitir. Yani, iddia nce

gelmi, iddiay destekleyen ya da inkr eden yaklamlar ise onu takip etmitir.

Halkn nazarnda din, kendinden baka hibir retinin ya da ideolojinin deer

retemedii mitolojik bir alandr. Nitekim, kelmclarn, akl ikinci plana iterek ya dagz ard ederek, salt din olandan hareketle varl izah etme giriimlerinde bu tr

toplumsal kayglarn izlerini grmek mmkndr. Zaten bu yaklam, dinin bahis

konusu etmedii alanlarn dlanmasna yani din d imi gibi alglanmasna neden

olduu gibi dinin alannn daraltlmasna da neden olmutur. Bu sre, dinin

75

Nesef, Akaid, s. 48.76 Bkz. Mtrd, Kitbut Tevhd, ss. 13-14.77 Frb, Risle f menl Akl, s. 128.


34/101

28

psikolojik ve sosyolojik alm imknn problemli bir hle dntrm; dinin

deiime ayak uydurup uyduramayaca tartlr olmutur.

Aslnda, halkn ya da ounluun gr hakikat olarak telkki edilince,

toplumsal akln78 din olan belirlemesi de kanlmaz olacaktr. Nitekim, topluma

yani insana bakarak Tanrnn tanmlanmas, bir baka ifadeyle, grnenden

hareketle grnmeyen hakknda hkm verilmesi, toplumsal akln igdlerini

okayan bir yntem alglaydr. Kelmclarn toplumsal ncelikleri merkeze alan bu

yaklam, dinin zamanla, kelm bir kitle hareketi olarak alglanmasna da neden

olmutur. Bu srecin getirdii skntlarla sk sk yzlemek zorunda kalan modern

kelmclar, klasik yaklamlar, tarihsel deerlendirmeler olarak nitelemek zorunda

kalmlardr.79

Frb felsefesinde toplumsal akln herhangi bir deer retmeye kabiliyeti

yoktur.80 Bu durumda, toplumsal akl dayanak olarak kullanan kelm akln da

yapsal olarak, toplumsal akldan daha fazla bir deer retmesi mmkn deildir.

Kelm olsun ya da olmasn, toplumsal akl dayanak olarak kullanma gerei duyan

retilerin, demagojik syleme sk sk mracaat ettikleri de tarih bir gerektir.

Toplumla olan diyalogu artran bu esnek ve yumuak iletiimde ama, toplumsal

aklla kucaklamaktr, hakikatle deil.

78 Frbnin ifadeleri dorultusunda, halkn ya da ounluun grn toplumsal akl olaraknitelemek mmkndr. Bkz. Frb, Risle f menl Akl, s. 128.

79

Bkz. elebi lyas, Kelm Metodunun Ortaya k, Geliim Sreci ve Yeni Metot Araylar,slmi limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi I, Ensar Neriyat, stanbul, 2005, s. 258.80 Frb, Tahslus Sada, ss. 87-88; Frb, Kitabl Cem, ss. 174-175.


35/101

29

KNC BLM

METODOLOJ

Metot, bilgi edinmek iin takip edilmesi gereken yol, yntem demektir. Her

bilgi alannn kendine zg bir bilgi edinme yntemi vardr. Mesel, matematiin

yntemi baka, fiziin yntemi baka ve tarihin yntemi bakadr. Bu yntemleri

kiisel ya da toplumsal arzular dorultusunda ekillendirmek mmkn deildir. Bu

demektir ki, yntem, bilgi alanlarnn kendi yasalarndan karlan bilimsel ve nesnel

kabuller olmak zorundadr.81

Metodoloji ise, belli bir bilim alannda uygulanan yntemlerin tmn dikkate

alarak, daha gelimi bir yntem elde etmeye alan bir yntem bulma giriimidir.

Bu yzden, metodoloji, alkal olduunu bilgi alannn yntemlerini tek tek

deerlendirmekten ziyade genel bir yaklam erevesinde ele almaktadr.82

limlerin deeri, sahip olduklar metodolojik yapnn nitelii ile doru

orantldr. Yani, doru ve yanln kendisi ile belirlendii metodun eksiklii ya da

yetersizlii, ilm yapnn zeminden sarslmasna neden olacaktr. Bu noktada,

metodun gerekli olmas kadar, doru metodun benimsenmi olmas da nemlidir.

Her ilmi, kendi yasalarndan karlan yntemlerle ele almak gerekmektedir.

Ayrca, yapsal olarak birbirine benzeyen konular da ayn yntemlerle izah etmek

gerekmektedir. nk, benzer yapdaki konularn farkl yntemlerle ele alnmas,

mantksal elikileri de beraberinde getirecektir. Kiisel ya da dinsel kayglarn da

etkisiyle, zamana ve zemine gre ekillenen bu metot alglay, deiken bir

sylemin muhafaza edilmesi ya da hakikatin klktan kla girmesi anlamnagelecektir.

81 Hanerliolu, Felsefe Szl, Yntem md., s. 465.82

zcan Hanifi, slm Felsefesinde Metodoloji Problemi, slmi limlerde Metodoloji (Usl)Meselesi I, Ensar Neriyat, stanbul, 2005, s. 199.


36/101

30

5. FELSEFENN METODOLOJK YAPISIFrb felsefesi mantk ilmini metot olarak benimsemitir. Bu ilmin temel

gyesi, dncenin ileyiini dzene koymak ve bilgi-nesne arasndaki zdelii tesis

etmektir. Kyas bir mekanizma ile ilevsellik kazanan bu yapnn zirve noktas burhn teorisidir. Mantk ilmi, felsefenin bir blm deil, bilimlerin balang

basama yani giri blmdr. Bu ynyle o, yntem belirleme hususunda bilimleri

ynlendirmektedir.

5.1. MANTIK

Frbnin kelm ilmine dair kanaatlerini daha iyi tespit edilebilmek iin,

ncelikle, onun felsefesinin metodolojik yapsn iyi tahlil etmek gerekmektedir.

Bilindii gibi Frb, slm dncesine Mantk ilmini dahil ederek bir r am

ve Muallim-i Evvel olarak adlandrlan Aristotelesin mantn erh edip

gelitirerek, Muallim- i Sn unvanna layk grlmtr.

Frbye gre, mantk; hataya dmenin mmkn olduu durumlarda dnce

kuvvetini doru yne sevk eden bir sanattr.83 Filozof, mantk ilminin gayesine dair

yapm olduu bu tanm daha anlalr klmak iin gramer ile mantk arasnda bir

alka tesis etmi; gramerin dili dzenleme amacna hizmet ettii gibi, mantn da

dnceyi dzenleme amacna hizmet ettiini belirtmitir. Frb gramer ile mantk

arasndaki ortak amac bu ekilde izah ettikten sonra, bu iki ilim arasndaki yapsal

farklla iaret etmeyi de gerekli grmtr. nk, gramerin konusu olan dil,

insanlar ve kavimler kadar eitli olabilirken; mantn konusu olan dnce ise,

insann her yerde ve her zaman ayn olan zihn (evrensel) kabulleri ile alkaldr.84

Bu izahlarla, mantn hem amac belirlenmi hem de onun objektiflii yani kiiye ve

topluma gre deimeyecei hususu vurgulanmtr.

Frbye gre, gereksiz eyler, tesadfler ve ihtimller dncenin ileyiini

bozan unsurlardr. Mantk ilmi, bahsedilen bu problemlere taklp kalmadan, dzenli

bir akl yrtme ile hakikatin elde edilmesini salamaktadr. Bu noktada mantk

ilminin gereksiz grlmesi ya da inkr edilmesi, yanl eylerin bilgi olarak kabul

83 Mbahat Trker-Kyel, Frbnin Baz Mantk Eserleri (Frb, Et-Tavtiatu Fil-Mantk), Atatrk

Kltr Merkezi Yayn, Say: 31, Ankara, 1990, s. 27; Bkz. Frb, hsul Ulm, ss. 53-56.84 Frb, hsul Ulm, s. 58; Bkz. M. Muhammed erif, Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri,Frb I, brahim Medkr (ev. Osman Bilen), nsan Yaynlar, stanbul, 2000, s. 49.


37/101

31

edilmesine kap aralayan bir tavr olacaktr. Aslnda, yanl eylerin hakikat olarak

benimsenmesinden daha kt bir tavr daha vardr ki, o da, bu yanleylerin hakikat

olduunu iddia eden mdafaa ya da mnkaa tavrdr. Frbye gre, bu tavr

benimseyen kiiler, kendi yanl kanaatlerini hakl karma gayesi ile karsndakinin

dncesine hcum ederler.85

Frbye gre, mantk ilminden yoksun olan kimse, doruya sahip olann;

ona sahip olduunu, nasl sahip olduunu, hangi bakmdan sahip olduunu bilemez.

Ayn ekilde, yanla dm olann veya muglata yapann da; yanla dm

olduunu veya muglata yaptn, hangi ynden hata ve muglata yaptn kesin bir

biimde bilemez.86 Byle bir durumda kii, hangi kanaatlerin doru, hangi

kanaatlerin yanl olduunu bilemeyecei iin akn bir vaziyette kala kalr.

Doruyu veya yanl belirleme hususunda tesadfen isabetli davranm olsa bile,

kendisine kar kan birisine, dncesinin doruluunu ispat edemez.87

Mantk ilminden yoksun olan kimse, hakknda mspet kanaat besledii kiilerin

aslnda birer aldatc ve sahtekr olup olmadklarndan emin olamaz. Yanl yapan

birinin av olup, farkna varmakszn kendisi ile alay eden birine yardm etmi

olabilir. Ayn zamanda, bu kimse, hakikati ortaya koyan bir kimsenin hatal

olduunu dnerek, onu inkr etme cihetine de ynelebilir. Frb asndan, mantk

bilmenin faydalar ve bilmemenin zararlar bunlardan mteekkildir. 88

Frb, dnce ve inanlarda zanlarla yetinmek istemeyen biri iin mantk

ilminin zorunlu olduunu; bunun aksine, olduu gibi kalmay tercih eden ve

dncelerinde zanlarla yetinen biri iin ise bu ilmin zorunlu olmayacan89 ifade

etmektedir. Filozof, mantk ilminin tanmsal erevesini bu ifade ileneticelendirdikten sonra bu ilmin ileyi mekanizmasn ortaya koymaya ynelmitir.

Grld gibi, Frbnin mantk mlhazalarnda gze arpan kayglarn sadece

epistemolojik ve metodolojik kayglardan ibaret olmad ak biimde ortadadr. Bu

85 Frb, hsul Ulm, ss. 53-56.86 Frb, A.g.e., ss. 56-57.87

Frb, A.g.e., ss. 56-57.88 Frb, A.g.e., ss. 57-58.89 Frb, A.g.e., ss. 57-58.


38/101

32

kayglarn mahiyeti cedel yntemini tahlil ederken daha belirgin bir ekilde ortaya

kacaktr.

Frb felsefesinde bilgi, kyasla bilinenler ve kyas olmadan bilinenler olmak

zere iki trldr. Bu epistemolojik tasnif mantk ilminin temelini oluturmas

asndan olduka nemlidir. nk, kyasla bilinenler, herhangi bir kyasa ihtiya

duymadan bilinen ncllerden hareketle elde edilmi olan bilgilerdir. Bu durumda,

herhangi bir kyas olmakszn tarafmzdan bilinen ve tasdik edilenlerin ele alnmas

daha nceliklidir. Bunlar drt snftr: Kabul edilmi olanlar, Yaygn olanlar,

Duyusal olanlar ve Tabi olarak makl olanlardr. Kabul edilmi olanlar,

rza gsterilmi bir kii veya bir topluluktan alnarak kabul edilmieylerdir. Yaygn

olanlar, btn insanlar arasnda veya ounluk arasnda, veya onlarn bilginleri ve

aklllar arasnda veya bunlarn ounluu arasnda hibir itiraza mruz kalmadan

yaylm olan hareket noktalardr. Mesel, Ana ve babaya itaat etmek vaciptir,

Nimet verene kretmek gzel, nankrlk etmek ise irkindir gibi. Duyusal

olanlar, be duyudan biri ile alglanm olan eylerdir. Mesel, Zeyd, u oturandr,

bu vakit gndz vaktidir gibi. Tabi olarak makl olanlar ise, insan zihninde

doutan kll ve zarur ncller (apriorik) olarak bulunan prensiplerdir. Mesel,

tek saydr, Drt ift saydr gibi.90

Herhangi bir kyas olmakszn bilinen ya da kyasn kendisinden hareketle

temellendirildii bilgileri izah etmi olduk. Ancak, u hususa da dikkat ekmek

gerekir ki, felsef ve kelm bilgi bu noktadan itibaren farkllk gstermektedir.

nk, felsef kyas tabi olarak makl olan ilk ncller tarafndan teekkl

ettirilirken; kelm kyas ise kabul edilmi olan, yaygn olan ve duyusal olan

ncllerden hareketle teekkl ettirilmitir. Bu aklamalar, felsef karm metoduolan burhn teorisi ile kelm karm metodu olan cedel teorisinin temellerini ortaya

koyma asndan olduka nemlidir.

Zihni hata yapmaktan koruma amacna hizmet eden mantk ilminin temel

prensibi kyastr. Bu kavram kavranlmadan mantk ilmini kavramak mmkn

90 Mbahat Trker-Kyel, Frbnin Baz Mantk Eserleri (Frb, Kitab-ul Kyas-is Sair), Atatrk

Kltr Merkezi Yayn, Say: 31, Ankara, 1990, s. 101; Mbahat Trker-Kyel, Frbnin Baz Mantk Eserleri (Frb, Fsl-n Tetemil- al), Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Say: 31,Ankara, 1990, s. 46.


39/101

33

deildir. Kyasta zorunlu olarak tane nerme bulunur ve bu nermelerin ilk ikisi

balang nermesidir. nc nerme ise, ilk iki nermeden zorunlu olarak ortaya

kan sonu nermesidir. Mesel, (1) Btn insanlar lmldr. (2) Sokrates de

bir insandr. Bu iki nermenin zorunlu sonucu (3) Sokrates de lmldr.

yargsdr.91

Kyas trleri be tanedir: Kesin bilgi verenler (Burhnlar-kinci Analitikler),

zan verenler (Diyalektik/Cedel Kyaslar-Topikler), aldatanlar ( Sofistik Kyaslar),

ikna edenler (Hitb Kyaslar-Rhetorika) ve hayal verenler (iirsel Kyaslar-

Poetika).92 Ancak, Rhetorika ve Poetikann Aristotelesin mantk klliyatna dahil

olmad, bunlarn sonradan ona dahil edildii eklinde iddialar mevcuttur. Batl

mantklarn edebiyata dahil ettikleri bu iki unsur Frbye gre mantk ilmine

dahildir.93 Mantk kanunlar sekiz tanedir ve kategorik olarak, maklat (Kavramlar-

Kategoriler)94, ibreler (nermeler-Peri Hermeneias)95 ve kyaslar (Birinci

Analitikler) yukarda saym olduumuz kyas trlerinden nce gelmektedir. Bu

unsur mantk ilminin balang aamas olarak deerlendirilmektedir. Mantk ilminin

asl gayesi kesin gereklii ifade eden burhn olduuna gre, deer ve kategori

bakmndan bundan sonra gelen diyalektik, sofistik, hitb ve iirsel kyaslar hatadan

ve yanlmaktan kanmamza yardmc olan mukayeselerdir.96

Burhnla ilgili szler, bilmek istediimiz bir konuda bize kesin bilgiyi (lm-el

Yakn) verme zelliine sahip olan bilgilerdir. nsan bu szleri, ister bir konuyu

karsamak (istinbt) zere kendisi ile ruhu arasnda kullansn, ister onlarla bakasna

hitap etsin; isterse bir bakas, sz edilen konuyu dzeltmek iin o szlerle kendine

hitap etsin. Btn bu durumlarda bu szlerin zellii, kesin bilgiyi vermesidir. Bu tr

bir bilgide, aldatc ve yanltc birphe kesinlikle mevcut deildir. Bu bilgi, yanlolmayan ve yanll dnlemeyen,97 zorunlu ilkelerden (ncl), zorunlu sonular

karan bir akl yrtmedir.

91 Taylan Necip, Mantk Tarihesi Problemleri, FAV Yaynlar, stanbul, 1996, s. 123; Bkz. Frb,Kitab-ul Kyas-is Sair, s. 101.

92 Frb, hsul Ulm, s. 66.93 Bkz. Taylan Necip, slm Felsefesi, Ensar Neriyat, stanbul, 2000, s. 174.94 Keklik, Felsefenin lkeleri, ss. 181-182.95 Bkz. Mbahat Trker-Kyel, Frbnin Peri Hermeneias Muhtasar, Atatrk Kltr Merkezi

Yayn, Say: 33, Ankara, 1990. s. 73.96 Frb, hsul Ulm, ss. 68-69; Bkz. Frb, Et-Tavtiatu Fil-Mantk, ss. 27-28.97 Frb, hsul Ulm, s. 62.


40/101

34

Cedel (Diyalektik) szlerle kastedilen ise, bir kimsenin, galip gelmek istedii

bir konuda, muhatabn toplumdaki kabul grm szlerle yenmeye almas

(mnkaa)dr. Bu metodun dier bir kullanm ise, bir kimsenin, kabul ettirmek

istedii bir dnce ile ilgili olarak, muhatabnn zihninde gl bir zan meydana

getirmeye almasdr. Bu tr bir syleme muhatap olan kimse, sz konusu

dnceyi kesin bir kanaat zanneder.98 Burhn ile cedel karlatrldnda, birincisi

zorunlu ilke ve ncllere dayandndan kesin sonu verirken; ikincisi ise, muhtemel

bir netice verir. Bu yzden cedel kyaslara ikna delil de denilmektedir. Mesel,

mira olayn mmkn grmeyen bir Hristiyan, sann ge kmas hususunu

hatrlatarak susturma olay bir cedel rneidir.99 rnekte belirtildii gibi, cedel ile

muhatab susturma amalanabilecei gibi, burhan kavramaktan ciz olanlar ikna

etme de amalanabilir.

Sofistik (aldatan) szlere gelince, onlar insan yanltan, artan, aldatan, doru

olmayan bir eyi doru, doru olan bir eyi yanl zannettiren; bilgin olmayan bir

kimseyi byk bir bilgin, bilgin olan bir kimseyi ise cahil zannettiren szlerdir.100

Sz syleyen kiinin karsndakileri yanltma amacyla hareket etmesi sofistik bir

tavr olarak deerlendirilebildii gibi; yine sz syleyen kiinin, kendisini

dinleyenlerin de etkisiyle (yanltma), kendisinin bilgin birisi olduuna inanp

hayallere kaplmas da ayn kategoride deerlendirilebilecek bir davrantr.101 Cedel

metodu burhan kavramaktan ciz olanlar ikna etme amacyla kullanlabilirken,

sofistik szler ile bu tarz bir ikna amacnn sergilenmesi mkul bir davran olarak

kabul grmemitir. Frb, kelmclarn kendileri ile ayn dinden olmayan ya da

kendileri gibi dnmeyen kii ya da retilere kar sk sk sofistik metoda

bavurduklarn iddia etmektedir.

Hitbetle ilgili (retorik) szler, herhangi bir dnce ile ilgili olarak insan ikna

etmeye ve o dnceyi tasdik ettirmeye yarayan szlerdir. Baz ikna edici szler,

kabul ettirmek istedikleri dnceleri kabul ettirmede ok etkili ve inandrc olma

zelliine sahiptirler. Ancak ikna, deer bakmndan zandan daha aa bir

98 Frb, hsul Ulm, ss. 62-63.99

Taylan, Mantk Tarihesi Problemleri, s. 137.100 Frb, hsul Ulm, s. 63.101 Frb, Et-Tavtiatu Fil-Mantk, s. 28.


41/101

35

konumdadr. Diyalektik sylemde bilgiye yakn bir zan meydana getirilirken, hitb

sylemde sadece ikna mevcuttur. Hitbetin diyalektik sylemden fark da budur.102

Nakli deliller hitb delillerdir.103 Hitb sylemlerle insanlar doru ve ahlki

eylemlere ynlendirmek mmkndr. Dinin de genellikle byle bir metoda

bavurmu olmas, Frbnin din bilgi ile felsef bilgi arasnda ayrm yapmasnda

etkili olmu olabilir.

iirsel (Poetik) szler, benimsetilmek istenilen bir dnceyi adm adm

kabullendirme ya da gerekletirilmek istenen bir fiile tevik etme amacyla

kullanlr. Bu da iki trl olur. Ya, adm adm gtrlen bu insann belirtilen hususta

kendisine doru yolu gsterecek bir akl yoktur; dolaysyla o, kendisinde bir

tasavvur meydana getirilerek istenilen ynde hareket ettirilir. Ya da, benimsetilmek

istenilen dncede kii bir akla sahiptir; ancak konu hakknda dnd zaman

tereddt iinde kalmaktadr. Dolaysyla, belirlenen tasavvur kiinin aklnn nne

geirilir ve kii istenilen ynde hareket ettirilir. te, iirsel szlerin sslenilmesi ve

gzelletirilmesi de bu yzdendir.104 Nasl ki satran oyunu, duygu bakmndan,

ordular sevk etme ile balantl ise,105 iirsel szler de kabul ettirilmek istenen

dnceye ayn duygusall katmaktadr. nsann duygularn aklnn nne

geirerek ona olumlu kanaatler benimsettirilebilecei gibi, bunun aksine, iirsel

szlerle insanlar yanl kanaatlere sevk etmek de pekala mmkndr. Hatta ve

hatta, henz tam anlamyla temyiz ve tahlil yeteneini elde etmemi kiilerin

ideolojik retilerin tuzana dmesi de en ok bu yntemle gerekletirilmektedir.

Bahsedilen mantk ilkeleri ile ilgili her bir yntem ayr ayr kitaplar hlinde

incelenmi; kesin bilgiye ulatran ve hakikatten saptran yollar btn ayrntlaryla

gzler nne serilmitir. Bylelikle, bu ilkelere sahip olan kimse hakikate nasl sahipolabileceini, kendisinin yanl yap p yapmadn veya yanltl p yanltlmadn

bilebilir. Bu ilkeler bilinmezse, doru ve kesin bilgi peinde koan insan bu

amacndan sap p, kuvvetli zanlara gidebilir veya yine bu durumda insan, farknda

olmakszn aldatc eyleri kullan p, ya doru olmayan bir eyi doru zannedebilir

veya aknla debilir; ya da iirsel eyler olduklarn fark etmeksizin iirsel szler

102 Frb, hsul Ulm, s. 64.103

Taylan, Mantk Tarihesi Problemleri, s. 137.104 Frb, hsul Ulm, s. 65.105 Frb, Et-Tavtiatu Fil-Mantk, s. 28.


42/101

36

kullanabilir. Bylece, grlerinde hayaller ve tasavvurlara dayanm olduu hlde,

kendi aklnca doruya gtren yola girmi olduunu ve amacna ulam olduunu

sanabilir.106 Ancak, hakikat araycs elindeki bu lt (mantk) sayesinde hatalardan

uzaklaabilir ya da hatalarn en aza indirgeyebilir. Bu lt ile hem teorik hem de

pratik yanllardan kurtulmak mmkndr. Bu ynyle mantk ilmi, bilgiye alan ilk

kapdr.

5.2. KIYAS

Frb, benimsemi olduu Aristoteles mantn, kendi toplumunun dili ve

kltr ile yourarak erh etmeye almtr. Ona gre, Yunancadan Arapaya

yaplan tercmeler ile Aristoteles mantnn slm dnyasnda tutunmas

imknszdr. nk, Aristoteles, kendi dilini konuanlarn alk olduu kelimeleri vernekleri kullanmaktadr. Byle bir durumda sorumluluu omuzlarnda hisseden

Frb, kendi dilinin imknlarn ve zamannn dnrlerinin misallerini kullanarak,

mantk ilmini, mensup olduu medeniyetin idrakine sunmay amalamtr. Bu

maksatla yazm olduu Kitb-ul Kys-is Sagr adl eserinde kyas, akl yrtme

ve karm hakknda detayl bilgiler vermitir.107

Frbnin bu risalesi incelendii zaman grlecektir ki, filozof kendi

zamannn dnrleri arasndaki popler karm rneklerini kullanarak hem

mantn daha anlalr olmasn salam hem de bu mantk perspektifinde kendi

toplumunun dnce yapsn ihata eden kelm ilmini ve fkh ilmini sorgulamtr.

Bu iddiann mkulln ortaya koyan en somut gsterge, kelmclarn benimsemi

olduu grnenden hareketle grnmeyen hakknda hkm verme metodunun bu

rislede yer alm olmasdr.108 nk, Aristotelesin mantk kitaplarnda byle bir

metottan bahsedilmemektedir. Ayrca, Aristoteleste olmamasna ramen, Frbnin

fkh ilmini ve kelm ilmini ilimler tasnifine dahil etmi olmas, iddiamz dolayl

yollardan da olsa destekleyen bir dier husustur.

106

Frb, hsul Ulm, ss. 68-69.107 Frb, Kitab-ul Kyas-is Sair, s. 97.108 Frb, A.g.e., s. 112.


43/101

37

Mantk ilminin temel prensibinin kyas olduunu ifade etmitik. Yunanca bir

kelime olup, szlk anlam itibariyle hesaplama, sayma ve akl yrtme anlamlarna

gelen sullogismos kelimesi Arapaya kyas olarak tercme edilmitir. Bu

kelime baz eski metinlerde el-kysl-cmi olarak tercme edilmitir. Burada

cemden kastedilen ey, bilinen iki ncl bir orta terim araclyla bir araya

getirerek zorunlu bir sonuca ulamay temin etmektir.109 Aristoteles felsefesinde bu

teori, ncllerden oluan ve bunlar birletirildii zaman biztihi zorunlu olarak

baka bir szn ortaya kt ifade olarak tanmlanmtr.110

Kyas, dncenin hem oluumunda ve hem de aktarmnda mantk ilminin

ilevsel hviyetini ortaya karan biimsel bir yapdr. Bu yapnn en temel problemi,

nclleri meydana getiren unsurlarn sorgulanmasdr. Felsef literatrde

kategoriler olarak adlandrlan bu aama, varln tanmlanma safhasn ifade

etmektedir. Bu durumda, Aristotelesin varlk telkkisi olan cevher-raz teorisine gz

atmak yerinde olacaktr.

Aristoteles, Plton da olduu gibi, bir varln kendisine yani tabiatna ait olan

eyle, o varla ilien yani raz olan eyleri birbirinden ayrmtr. Cevher, bir

varln baka birekilde olamayaca111 en yaln hli, tabiat yani kendisi iken; raz

ise, herhangi bir varla ilimesi ya da ilimemesi mmkn olan eydir. Cevher, bu

adam ve bu aa gibi tek bir varla dellet eden eylerin yansra; insan ve

hayvan gibi birden fazla bireyin oluturduu bir gruba da dellet edebilir. Burada,

insan ifadesinin, bu adam ifadesini de iine alan bir cevher olduuna dikkat

edilmelidir. Aristotelese gre, tekil olann tmel anlam da ieriyor olmas, bu

adamn da bir cevher olarak deerlendirilmi olma gerekesini ortayakoymaktadr.112 Araz, uzunluk-ksalk, siyahlk-beyazlk gibi eitli ynlerden

cevhere iliebilen bir durum olduuna gre; bir raz ilise de ilimese de cevher

109 Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 485.110 Aristoteles, Organon III Birinci Analitikler (ev. H. Ragp Atademir), M.E.B. Yaynlar, stanbul,

1996, s. 5; Aristoteles, Organon V Topikler (ev. H. Rag p Atademir), M.E.B. Yaynlar, stanbul,1996, s. 3; Bkz. Frb, Kitab-ul Kyas-is Sair, s.101.

111 Aristoteles, Organon I Kategoryalar (ev. H. Ragp Atademir), M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1995, s.

13.112 Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 490; Bkz. Hanerliolu, Felsefe Szl, Genelmd., s. 126.


44/101

38

kendi varln devam ettirecektir. Bu durumda, raz ne kavram ne de mahiyeti

oluturmaktadr.113

Aristoteles ontolojisinde razlardan ayr bir de hssa vardr. Filozof hssay

bireyin kendisine has sfat olarak tanmlar. Bu sfat o eyle, birbirlerini karlkl

olarak gerektirecek ve birinin varln dierinin varlna zorunlu olarak balayacak

ekilde bir ilikiye girer. Mesel, gramer renme insana has (hssa) bir zelliktir.

Ancak, bu zellik insann zn oluturan bir ey deildir. nk, gramer

renmeye muktedir olma durumu kaldrlnca, insann mahiyeti yine ayn

kalmaktadr.114 Bu durumda hssa, bir eyin harici tanmlaycs olup, o eyin

mahiyetini oluturan bir unsur deildir.115

lintisel tmeller olarak da adlandrlan razlarn ve hssalarn, varln

kavramn veya mahiyetini tanmlama konusundaki yetersizlikleri ortaya km oldu.

Bu durumda tanm, zsel tmeller olarak adlandrlan tr (nevi), cins ve ayrm

(fasl)da aramak gerekmektedir. Aristotelese gre tanm, cins ve ayrmlardan

hareketle meydana gelmektedir.116 Her cins esasl olarak trler hakknda tasdik

edilmitir.117Ayrm ise, her zaman cinsin bir niteliini ifade eder.118 Bunlar trden

nce olan ve daha ok bilinen kavramlardr; tr ise, bunlardan daha genel bir

kavramdr. Bu bakmdan, Aristotelese gre, gerek manada sadece trlerin tanm

vardr.119

Tanmn cins ve ayrmdan hareketle elde edildiini belirtmitik. Bu durumu bir

rnek ile aklamak, en gzel izah biimi olacaktr. Mesel, insan kavramnn

tanmsal hiyerarisini ele aldmz zaman, ilk nce, o canldr deriz. Elbette,

canlln sadece insana mahsus bir zellik olmad ortadadr. Bu durumda, cins,farkl trden nesnelere yklem yaplabilen birey olarak karmza kmakta ve tek

bana, bir tanm ortaya koyamamaktadr. Bu durumu, tanmda cinsin yetersizlii ya

da gereksizlii olarak deerlendirmek mmkn deildir. nk, insan canldr

113 Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 487.114 Aristoteles, Topikler, s. 173.115 Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 487.116 Aristoteles, Topikler, s. 15.117 Aristoteles, A.g.e., s. 100.118

Aristoteles, A.g.e., s. 120.119Aristoteles, A.g.e., s. 185; Bingl Abdlkudds, Klasik Mantkn Tanm Teorisi, M.E.B. Yaynlar,stanbul, 1993, s. 55.


45/101

39

dediimizde, insann ait olduu ve onun mahiyetinin belirlenmesine imkn veren

daireyi belirlemi oluruz. Bundan sonra yapmamz gereken ey, insan canl

dairesine giren dier varlklardan ayrmak (fasl)tr. Nitekim, verdiimiz rnee

akll kelimesini de eklersek tanm elde etmi oluruz; insan akll bir canldr.

Burada akll olmak btn canllar iinde sadece insana has bir zelliktir, bir

ayrmdr. Fakat, bu zellik belli bir insan iin deil, btn insanlar iin yani insan

tr iin geerlidir. Diyebiliriz ki, insan, insanlk denilen tek bir mahiyete sahip

olup; canllar snfndan (cins) aklllk vasf (fasl) ile ayrlan bir cevherdir.120

Kategorilerin ilk basama olan cevheri, tanmla olan ban da dikkate

alarak, aklamaya altk. Bu izahlarn akabinde dier kategorilerden bahsetmek,

hem konunun alm hem de cevherin daha iyi anlalmas asndan nemlidir.

Bilindii gibi, Aristoteles felsefesinde kategoriler on tanedir. Birincisi, varl baka

bir hlde olamayan yani deimesi mmkn olmayan cevherdir. Dier dokuz

kategori ise, cevherin deien durumlarn ifade eden razlardr. Kategoriler

unlardr: Cevher (Ahmet), izfet (Mehmetin oludur), nicelik (seksen kilodur),

nitelik(uzun boyludur), zaman (bugn), mekn (evde), mlk (daktilosu ile), durum

(masada oturmu), etki (yaz yazyor) ve edilgi (yoruluyor). Dikkat edilirse, bir

cevher hakknda ancak bu sayda ifade (raz) kullanlabilir, daha fazlas mmkn

deildir.121

Tanmn ya da kavramn oluturulmasnda kategorilerin roln ortaya koymu

olduk. u hususa da dikkat etmek gerekir ki, kategorilerin varla m yoksa zihne mi

ait olduu meselesi hep tartlmtr. Aristotelese gre, kategoriler, varla ait olan

yani gzlemden hareketle elde edilmi olan ontolojik unsurlardr. Bu noktada, varlk

ve dnce zde bir hle gelmitir. Filozof bu zdelik sayesinde burhn bilginintemeli olan tanm teorisini tesis etmektedir.

Kategoriler, tanmn ya da kavramn oluumu asndan mantk ilminin

balang basamadr. Ancak, bu aamada elde edilen deyimlerden hibiri kendi

kendine olumlu ya da olumsuz bir yarg ortaya koyamaz. Herhangi bir yarg ortaya

koyabilmek iin kategorilerle elde edilen deyimler arasnda bir balant kurmak

120 Aristoteles, kinci Analitikler, s.106; Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, s. 489.121 Keklik, Felsefenin lkeleri, ss. 181-182.


46/101

40

gereklidir. Mesel, Ali, uzun ve boy kelimeleri yalnz bana bir yarg ifade

etmezken, bu ifadelerden kurulu, Ali uzun boyludur ifadesi bir yarg ortaya

koymaktadr. nerme olarak adlandrlan bu balant kyasn yaps asndan

olduka nemlidir.

nerme, bir ey hakknda tasdik ya da inkr ifade eden szdr.122 Bu szler,

nitelik ve nicelikleri asndan olumlu, olumsuz, tmel ve tekil olmak zere drt

biimde bulunurlar. Soru, dilek ve emir biimindeki cmleler herhangi bir yarg

iermedikleri iin nerme saylmazlar. Bu durumda, her nermenin bir cmle

olduunu syleyebiliriz; fakat, her cmlenin bir nerme olduunu syleyemeyiz.

Aristoteleste olduu gibi, Frb de nerme konusuna, kyas teorisini salam

temel zerine tesis edebilmek iin nem vermitir. nk, Aristoteles mantnn

ileyi biimi olan kyas, kategori ve nerme prensiplerine dayanmaktadr. Nasl ki,

nesneden kavrama srayta dnce ile maddenin zdelii kavramn doruluk

deerini gsteriyor ise; kavramlardan oluan nerme ile maddenin ya da olgunun

zdelii de nermenin doruluk deerini gstermekted

Documents

Farabinin Kelama Bakisi Farabi's Perspective of Islamic Theology Kalam