5/27/2018 KELAMA GR

1/205

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2052

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1086

Anadolu niversitesi

lhiyat nlisans Program

KELMA GRfi

Editr

Prof.Dr. Cafer KARADAfi

Yazarlar

Prof.Dr. Mevlt ZLER (nite 1, 2)

Prof.Dr. Cafer KARADAfi (nite 7, 8)

Do.Dr. Cemalettin ERDEMC (nite 5, 6)

Do.Dr. Kamil GNEfi (nite 3, 4)

Yrd.Do.Dr. Ulvi Murat KILAVUZ (nite 9, 10)

ANADOLU NVERSTES

5/27/2018 KELAMA GR

2/205

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2010 by Anadolu University

All rights reservedNo part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted

in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, withoutpermission in writing from the University.

Genel Akademik KoordinatrlerProf.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Prof.Dr. Ali Erbafl (Sakarya niversitesi)

Program KoordinatrDo.Dr. Cemil Ulukan

Uzaktan retim Tasarm BirimiGenel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcsretim Tasarmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim Tasarmcs YardmclarArfl.Gr. Mehmet Frat

Arfl.Gr. Nur zer

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Hlya zgr

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Kelma Girifl

ISBN978-975-06-0735-6

3. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 35.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

5/27/2018 KELAMA GR

3/205

iii

NDEKLER

nite 1: Tarif, sim ve Kapsam .. 2nite 2: Kelmn Douu 26

nite 3: lk Dnem Kelm ahsiyetler 50

nite 4: Mutezile-Kelm 66

nite 5: Ehl-i Snnet Kelm 86

nite 6: Yeni lm-i Kelm.....106

nite 7: Kelmda Bilgi..126

nite 8: Kelmda Varlk....142

nite 9: Kelm Eserleri.....158

nite 10: Kelmn Konumu ve Kelm Eletirisi.180

5/27/2018 KELAMA GR

4/205

iv

5/27/2018 KELAMA GR

5/205

v

NSZ

Hicr I. yzyl (M. VI. yzyl) sonu itibariyle balayan kelm ilmi, yaklakon be asrlk tarihi boyunca inili kl bir seyir takip etmitir. lk

yzyldaki bireysel ama canl fikr ortamn yerini sonraki yzyllardadncenin geleneksellemesi ile birlikte daha yavaileyen kurumsal yaplaralmtr. Kurumsal yaplar, doasgerei deiim ve dnme kapal, yavaileyen bir grnt sergiler. Buna ramen sreklilik ile deiimi iindebarndran zamann akna boyun emek gibi bir zorunlulukla da karkar-yadrlar. Her ne kadar kurumsallk geleneksellemeyi ve bunun muhafa-zasnncelese ve nemsese de, niha noktada gelimeleri gz ardetmesi veonlara direnmesi mmkn deildir. Ancak u da nemlidir ki, geleneksel-lemeyen ve sistematik bir yapkazanmayan bir dncenin gemiinden vegeleceinden bahsedilemez.

Kelam ilminin oluum dneminde bireysel araylar ve dnceler nplan karken ilerleyen safhada, ortaya kan ekoller vastasyla dnceleringeleneksellemesi ve kurumsallamassz konusu olmutur. Bu balamda ilkolarak Mutezile kelm okulu, ardndan Earlik, Mtrdlik kelm okullarsistematik bir yapolarak ortaya kmtr.

bn Sinann felsefedeki baskn kiiliinin kelma yansmas kanlmazolarak kelm dncede yeni gelimeleri hatta krlmalarberaberinde getir-mitir. Bu gelime neticesinde kelmn bir yandan felsefeye dier yandantasavvufa yaklamasyla birlikte yeni bir kelm formu hatta ierii ortayakmtr. Bunun en iyi ve arpcrnei Gazzl ile Fahreddn er-Rzdir.

Gazzalden ve bilhassa Fahreddn er-Rzden itibaren felsefeleen ke-lmn, XIX. yzyla gelindiinde Batda gelien yeni dnce akmlar

karsnda yeni bir form ve ierie kavuturulmas ihtiyac hissedilmitir.Yeni lm-i Kelm diye adlandrlan bu dnem aslnda yeni ve farkl biroluumun da habercisiydi. Bu dnemde kelm hem yeni bir alana almhem de yeni bir metot ve sylem aray ierisine girmitir. Nitekim batastanbul olmak zere Msr, Hint Alt Ktas ve Orta Asyann Kazan bl-gesinde bu hareketin temsilcileri ve rnleri ortaya kmtr.

Elinizdeki bu kitapta sz konusu on be asrlk kelm serveninin neekilde gelitii ve ne gibi konular nasl bir metot dhilinde ele ald, birgiri erevesinde ele alnd. Takdir edersiniz ki, dnyann en eski bilimdallarndan biri olan kelm ilminin tarihi gemiini, metodunu ve zihniyetinibir girierevesine sdrmak kolay deildir. Ancak bu zorluk, kolektif biralma ile almaya alld. Niha noktada bilimsel olmaktan dn

5/27/2018 KELAMA GR

6/205

vi

vermeyen ama anlalr bir slubu benimseyen derli toplu bir alma ortayakmashedeflendi. Kitap, ierik olarak u ana balklardan olumaktadr:

Birinci nite, kelmn tanm, kapsamve isimleri,

kinci nite, kelmn bir ilim olarak ortaya k ve bunu hazrlayanetkenler,

nc nite, ilk dnemde ortaya kan kelm ahsiyetler ve bunlarnsonraki dneme etkileri,

Drdnc nite, Sistematik ve kurumsal kelmn balangcnoluturanMutezile kelm okulunun oluum ve geliim sreci,

Beinci nite, Ehl-i Snnet kelm okullar olan Earlik ve Mtrdlikokullarnn oluum ve geliim sreleri,

Altnc nite, Batdaki dnsel gelimelere paralel olarak slam

dnyasnda ortaya kan Yeni lm-i Kelm hareketi,

Yedinci nite, kelmda bilgi, bilgi edinme yollarve kelm ilminin temelkaynaklar,

Sekizinci nite, kelmda varlk, varlk eitleri ile Allah ve alemtasavvuru,

Dokuzuncu nite, balangcndan gnmze metotlar ve iirikleri ilekelm eserlerinin geliim sreci,

Onuncu niteise, kelmn dier alanlara etkisi ile bata Ehl-i Hads gru-bu olmak zere, felsefe ve tasavvuf evrelerinden kelma getirilen eletiriler.

Prof. Dr. Cafer KARADA(Editr)

5/27/2018 KELAMA GR

7/205

1

5/27/2018 KELAMA GR

8/205

2

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Kelm ilmini konusu ve amacasndan tanmlayabilecek,

Kelm ilminin amacnve bu ilmi konu edinen insan iin faydalarnsap-tayabilecek,

Kelm ilminin nemini aklayabilecek,

Kelm ilmine tarihi geliimi iinde ne tr isimler verildiini ve bu isim-lerin anlamlarnlisteleyebilecek,

Kelm ilminin dier bilimlerle olan ortak ve farklynlerini ayrtrabile-ceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Ulhiyet, Nbvvet-Rislet

Tevhd-Akid-Kelm

Usld-dn

neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin;

Metin ierisinde geen stlahlar hakknda Bekir Topalolu - lyas ele-binin Kelm Terimleri Szl ile TDV slm Ansiklopedisinin ilgilimaddelerine bavurunuz.

Bekir Topalolunun Kelm lmi-Giri, erafettin Glck - SleymanToprakn Kelm ve A. Saim Klavuzun Anahatlaryla slam Akidi veKelama Giriadlkitaplarninceleyiniz.

5/27/2018 KELAMA GR

9/205

3

GR

slm dininin konu ve muhtevasnoluturan iki temel alan vardr. Bunlardanbirincisi itikad (inan), ikincisi ise amel (pratik) alandr. Bu iki unsurunhakiki anlamda gerekletirilmesiyle, adna ahlk dediimiz bir sonu karki bu da dinin nc esasntekil eder. Bir baka ifadeyle dini hkmlerinbir ksminanlarla alakaldr ki bunlar dinin temelini, aslnoluturur. Yanidin, balangta ve evvelemirde inan, itikat zerine ina edilir. Sonra bu sa-lam itikat zerine ve ondan ayrlmakszn, onun tabii gerei ve sonucu olarakgnlk hayatta yaptmz davranlarmz, yani ameller (muamelt) gerek-letirilir. Aslnda ayrlmaz bir btn gereklik olan dinin muhtevasntaksimetabi tutmak, sadece zihn anlamda onu anlamaya yardm eden bir ilemdir.Gerekte bu ksmlarbirbirinden ayrmak doru deildir. nk bunlarn herbiri dierinin olmazsa olmaz artdr.

Pratik hayatla ilgili esaslar, yani ibadetler ile tm varlk lemiyle ilgiliilerimiz (muamelt) zerinde dnldnde grlecektir ki bunlarn hi-biri, teorik alt yaps olmadan, yani salam bir inanca dayanmadan z ol-mayan ve sadece ekilden te bir anlam tamayacaktr. u halde din, zitibariyle itikat, iman dediimiz teorik alt yapya dayal ve daima onunynlendirdii inan ve pratik btnln addr. Bu btnln kavranarakgerekletirilmesi sonucunda ortaya kan ferd ve toplumsal telakk ve ka-buller ise ahlk esaslarolutururlar. yleyse din, bu esasn oluturduubtnn addr.

Dinin inan alanyla ilgili hkm ve delilleri kaynaklarndan, yani Kuran

ve Snnetten elde eden ilme kelm, amel alanyla ilgili hkmleri bilmeyisalayan ilme de fkh denilmitir.

KELM LMNN TARF

Kelm kelimesi lgatte; bir fikri, bir many tam olarak anlatan sz, lafz,konuma, nutuk, ibare anlamlarna gelir. Bu erevede ilhi sz ve emirler deaynkelimeyle ifade edilir. Nitekim Kurann bir ismi olarak sylenen kel-mullahifadesinin anlam; Allahn sz, Onun konumas, insanla hitabesidemektir.

Tarif, sim ve Kapsam

5/27/2018 KELAMA GR

10/205

4

Istlah anlamda kelm ilminin tarifini, biri bu ilmin konusuna dierigayesine gre olmak zere iki ayrerevede yapmak onu daha iyi ve doruanlamaya yardmcolur.

Konusuna Gre Kelmn TarifiKelm ilminin konusu slm dininin inan alandr. Dini anlamda iman;Kurann iki kapa arasnda var olan muhtevann tamamna inanmaktr.Dolaysyla bunlar, yani iman prensiplerini tek tek saymak mmkn deildir.Ancak, bu muhtevay, retimde kolaylk salamak ve aklda kalmasnaimkn vermek iin Hz. Peygamber (s.a.v.)in hadslerinden de istifade edi-lerek ksaca altiman ilkesi eklinde ifade edilmitir. u halde kelm ilmininkonusu, Kuran ve vahyin btndr ve dolaysyla o btnln ifreleriolan altiman esasdr. Ancak, geleneimizde bu altesasn bazlardierininiinde var kabul edilip, indirgeme yaplarak daha ksa ekilde esas (usl-iselse) olarak ifade olunur ki bunlar; Allaha, peygamberlere ve hirete

imandr. Kelm ilminde stlahlam haliyle bu esas kaynaklarmzdailhiyyt, nbvvt ve semiyyteklinde ifade edilir. te buradan hareketlekelm ilmi;Allahn zatndan, sfatlarndan; peygamberlie ait meselelerden;dnya ve ahiret (mebde ve med) bakmndan yaratlmlarn hallerindenslm ilke ve esaslarna gre bahseden ilimdirdiye tarif edilmitir.

Bu tarifte yer alan Allahn zatndan maksat, Onun baka hibir varlabenzemeyen, hibir eye ihtiyacolmayan, varlzatndan olan, ezel ve ebe-d mutlak varldr. Allahn sfatlarndan maksat ise bu mutlak varla aitolan, dolaysyla benzerleri hibir varlkta bulunmayan vasflardr. Yara-tlmlardan maksat da yer ve gk bata olmak zere, grnr-grnmez bulemde ve te dnyada (hirette) tamamAllah tarafndan yaratlmve yara-tlacak ne kadar varlk var ise bunlarn hepsidir. te kelm ilmi, bata Al-lahn zatve sfatlarolmak zere btn varlklarn nasl var olduklarn, var-lklarnn mahiyetini, varlklarn nasl devam ettirdiklerini ve varlklarnnbir sonunun olup olmadnve nasl yok olacaklarninceleyen bir ilimdir.

Konusu bu kadar geni ve nemli olan kelm ilminin bu muhtevasnabakldnda onun konusunun Allahn mutlak varl ve birlii ile kinatnyegne yaratcsolarak Onun bu evrenle ilikisinin ilmi, ok ksa bir ifadey-le bir varlk bilgisi ilmi olduunu sylemek mmkndr. Bundan dolayke-lm ilmini Allahn mutlak varlve birliiyle Onun varlk lemiyle ili-kisinden bahseden ilimdir diye tarif etmek mmkndr.

Kelm ilminin konusuna gre yaplan bu tariften hareketle, onun varlk

lemiyle ilgilenen fizik, kimya, biyoloji, astronomi ve benzeri ilimlerden me-tot itibariyle ayrldn anlarz. yle ki; bu ilimler varlk lemiyle ilgile-nirken onlarbalang (yaratl) ve sonular itibariyle ele almazlar. Onlar,sadece bu lemde duyu organlaryla anlalabilen varlklar konu edinirler.Ama onlar var eden bir ilk sebebin bulunup bulunmadn ve fiziktesidediimiz bir lemin olup olmadn aratrmazlar. Dolaysyla onlar, buvarlklarn yaratlmalarndaki maksat ve hikmeti sorgulamadklar gibi,varlklarn yitirdikten ya da ldkten sonra ne olacaklar sorularna cevaparamazlar. Hlbuki kelm ilmi bu sorulara cevap vermeye ve varlnnedenini ve niinini aratrmaya alr.

Burada unu ifade etmekte fayda vardr ki; yukarda isimleri saylanilimler ve benzerlerinin varlk leminin iaret edilen ynleriyle ilgilenme-diini sylemek onlara yneltilen bir eletiri deildir. Aksine sadece iki ilmin

5/27/2018 KELAMA GR

11/205

5

konular itibariyle benzerlik ve ayrlklarn belirtmekten ibarettir. Kald kikelm ilmi bu ilimlerin elde ettikleri sonu ve verilerden olduka istifade ederve o alana asla ilgisiz kalmaz.

Kelm ilminin tarifinde dikkat eken nemli bir husus da konular ele

alrken slm ilke ve esaslara gre hareket etmesi, byle bir metodu kul-lanmasdr. Bilindii zere felsefe de varln balangcve sonucundan yani,varlklarn bir balangc olup olmadyla bir sonlarnn olup olmayaca,olacaksa nasl olacandan bahseder. Bu demektir ki kelm ilmi ile felsefekonu itibariyle benzer eylerden bahsederler. Ancak bu iki dntarzbir-birlerinden metot itibariyle zaman zaman ayrlrlar. Bu ayrlkta kelmn ta-nmndaki slm ilke ve esaslarna gre bahsetmek kayd ok nemlidir.nk kelm ilmi, konu edindii btn meseleleri akln yannda vahyi venakli, yani Kuran ve snneti dikkate alarak zmler veya hkme balar.

Kelam ilminin esas aldbu metotta akl ile vahiy arasnda bir ncelik vesonralk belirlemekten ziyade her iki gerekliin insan ve varlk lemindekiyerini ve roln vurgulamak ve doru tespit etmek sz konusudur. Unutma-

mak gerekir ki balangta vahyin doruluunu anlayarak onu kabul ve tasdikeden akldr. Yani akl, vahyin kabulnn kaynadr. Onun iindir ki din,aklolmayanmuhatap almaz, onu sorumlu tutmaz.

Kelm ilmi, dinin ilke ve prensiplerini ispat etmek ve desteklemek iintabiat bilimlerinin verilerinden elbette faydalanmaktadr. slm dininin muh-teva ve prensiplerinde selm aklla atan ve elien hibir ey yoktur. ayetuyumayan eylerin var olduu iddia edilirse burada bir dini anlama veyorumlama sorunu vardr. Bir btn olarak ele alnp deerlendirildiinde dinile onun muhatab olan insan ve varlk lemi arasnda bir uyumazlktanbahsedilemez. Dini koyan Allah ile bizzat Onun yaratt insan ve varlkleminde uyumazlk olmasnsalam bir akl nasl tasavvur edebilir? ayet

byle bir iddia var ise bu durum, din ve varl

n her ikisinin de sahibi vekayna olan Allah ile Onun yaratklarn bir btn olarak anlayamamasorununun ifadesidir. Bu erevede u husus hibir zaman unutulmamaldrki akln ve ilmin tek bana bilgisini elde edemeyecei eyler ve gerekliklerde vardr. ie yaadmz ve daima hissettiimiz bu eyleri anlamak iinakl durmadan soru sormakta, ama bir trl tatmin edici cevab tek banabulamamaktadr. te din, vahiy yoluyla ve peygamberler araclyla bunlarinsana reterek, akla yardmc olmu, akl da onlarn doruluklarn kabuletmitir. u halde aklla vahiy ya da bilimle din birbirlerinin rakipleri deil,tam aksine birbirlerinin yol arkada ve yardmclardrlar. Akln tek banahalledemedii ve tkandyerde vahiy onun yolunu ve nn amakta, onayardmcolmaktadr. Bylece akl ile vahyin ve dolaysyla her eyin imknve snrlarve rolleri belirlenmi, her ey ait olduu yere konulmutur.

Netice olarak; kelm ilmi nakli ve aklbir arada tutan, her birine yerine vedurumuna gre deer veren metoduyla; meseleleleri sadece aklla zmeyealan felsefeden ayrlmaktadr. Kelm metodu genel olarak din (vahiy) ileaklbir arada tutmaytemel almaktadr. Onun iin o, her ne kadar akl delil-lere dayanmolsa da sonuta bu delillerin doruluuna dair dinden bir ahi-din bulunmasna nem verir.

Gayesine Gre Kelmn Tarifi

Konusunda olduu gibi gayesine gre de kelm ilminin eitli tarifleriyaplm olmakla birlikte bunlar gz nne alarak gayesine gre kelm

ilmini yle tarif edebiliriz: Kelm ilmi, akl ve nakl delillere dayanarak

5/27/2018 KELAMA GR

12/205

6

slm inanlarile ilgili ortaya kabilecek pheleri ortadan kaldrmaya veanlan inan ilkelerini aklamaya ve ispat etmeye alan bir ilimdir.

Kelm ilminin Kuran ve Snnette yer alan slm inan esaslaryla ilgiliolmak zere iki temel grevi ve gayesi vardr. Bunlardan birincisi; slm di-

ninin inan esaslarnakl ve nakl delillerle ispat etmeye almaktr. kincisiise; bu esaslar hakknda ortaya kabilecek pheleri izale etmek ve Ms-lman olmayanlarn slma yneltecekleri eletirilere cevap vermek, onlarniddia ve delillerini rtmektir.

u halde kelm ilmi ncelikle vahiy ile sabit din inanlarortaya koyar,onlar aratrr, onlar zerinde dnr ve akl yrtr. Sonra bu alanda or-taya kabilecek phe ve tereddtlerle ona yneltilebilecek eletirileri vahyinnda akl delillerle cevaplandrmaya alr. Btn bunlaryaparken kelmilminin niha gayesi bir btn olarak her alanda dnya saadetini elde etmekve bunun tabii bir sonucu olarak hiret hayatnda ebed kurtuluu gerek-letirmektir. Bu noktada dnya saadetiyle ebed kurtuluun din dnceasndan birbirinden ayrlmazln asla dikkatlerden karmamak gerekir.

slm dininde, onun hayat telakkisinde biri dnya dieri hiret olmak zerebirbirinden kopuk, birbirleriyle ilikisi olmayan iki ayr dnya tasavvuruyoktur. Hayat bir btndr. Hem dnyay hem de hireti iine alr. Bin-enaleyh dnyay yaamadan hireti yaamak mmkn olmad gibi dn-yann hakknvermeden hiret mutluluunu elde etmek mmkn deildir. Birbaka bakasyla sylersek, bu dnyada hireti yaamak mmkn deildir.nk henz yaayan insan iin hiret daha gereklememitir. Bundandolay dnyay ihmal ederek burada bir hiret hayat yaamak sz konusuolamaz. nce iinde bulunulan gerekliin, yani bu dnya hayatnn hakkverilmeli, ayn zamanda hiret gerekliine de hazrlanlmaldr. Bu ikisibiribirine zt eyler deildir. Din, dnya hayatna indirilmi gerekliin ad-dr. Onu burada anlamak ve yaamak hem dnyayhem de hireti gerekle-

tirmek demektir. te kelm ilmi salam bir itikat oluturmaya alrken ina-nan insana bu gereklii anlatmaya alr.

KELMIN FAYDASI VE GAYES

Kelm ilminin gayesine gre yaplan tariften anlalmtr ki bu ilmin esasfayda ve gayesi, insann dnyada mutlu yaamasn, hirette de ebed kur-tuluu elde etmesini salamaktr. Bu niha hedefe ulaabilmek iin aadasayacamz fayda ve gayeleri de gz nnde bulundurmak gerekir.

1. Kelm ilmi sayesinde insan, akl ve nakl delillerle desteklenmi bir i-manla taklitten tahkke, gerek ve salam bir inanca ular.

2. Kelm ilmi sayesinde elde edilen salam inan bilgisi ve imanyla insan,slm inanlarna ters den sapk akm ve cereyanlardan, her eit hurafeve batl inanlardan kurtulur. Bylece gerek anlamda sahip olduu inan-cnkorur.

3. Kelm ilmi doru yolu arayanlara rehberlik ederken, hakk, hakikati ka-bule yanamayan, ona kar itirazlarda bulunan, pheler ortaya atanlarabunlardan kurtulmalarhususunda yardmcolur.

4. Kelm ilmi, sahip olduu yntemiyle gerek dier din mensuplartarafn-dan ortaya atlan kastl phe ve itirazlar, gerekse samimi olmalarnaramen kimi pheleri olan insanlarca ileri srlen tereddtleri ve iti-

razlargsleyerek slm inancnsarsntya uramaktan korur.

5/27/2018 KELAMA GR

13/205

7

5. Kelm ilmi, dier dini ilimler iin bir temel oluturur. Dier dini ilimlerkelm ilmine istinad eder. Kelm ilmi, konusu olmashasebiyle Allahnvarlnve birliini, nbvvetin hak oluunu, ilh kitaplarn gnderildi-ini ispat edip hiretin varlntemellendirmedike dier ilimlerin bu a-lanlarda yorum yapmalarndan bahsetmek mmkn olamaz. Bu ilimler

ancak kelm ilminin tespitlerine dayanarak yorumlarda bulunabilirler.

6. Kelm ilminin en nemli faydalarndan birisi de yaratcolarak Allaha veOnun yaratm olduu tm evrene, mahlkata kar grev ve sorumlu-luklarnbilen, bunun bilincinde olan bir imana sahip insanyetitirmek,bu insanlardan mteekkil bir cemiyet ina etmek ve bylece amel (pra-tik) hayatta insanmutlu klmaktr. Bu sayede insan, Allaha karibadet(kulluk) grevini bilinli bir ekilde yaparken, aynzamanda tm evrenekarda duyarlve sorumlu bir biimde hareket eder. Onun sahip olduusalam inan ona bu sonucu elde etmede doru bir rehberlikte bulunur.Ancak salam delillerle elde edilmihakik imann pratik hayatta yaptrmgc olur. Kiinin kendi hr iradesiyle karar verip benimsedii, doru ol-duklarn kabul ettii eyleri yerine getirmesi, bunlar iin gerekli olanniyetin salamlve geerlilii ancak her trl ek ve pheden arnmbir imanla mmkn olur. Byle bir imann neticeleri de phesiz gzelolur. Unutmamak gerekir ki salam bir inanca sahip olmak tek bana birdeerdir, ama amele dnmeyen, yani pratik hayatta fiil bir karlolmayan iman bir bilgi yk olmaktan te bir anlam tamaz.

Kelm ilminin gayeleri hakknda verilen bilgileri deerlendiriniz.

KELMIN KONUSUKelm ilminin ele aldkonularbalca iki balk altnda incelemek doruolur. Bunlardan birincisi, dorudan doruya din akideleri oluturan

konulardr ki bunlara mesil vemaksd, yani ana konular ve amalar adverilir. Bu anlamda kelm ilminin ana konusu, temel itikad meseleler, inanilkeleridir. Yukarda iaret edildii zere slmn inan ilkelerini rakamlarlaifade edip snrlandrmak esasen mmkn olmamakla ve bu anlamda tmKurann muhtevasna inanmak temel ilke olmakla beraber, bu genimuh-teva nce alt, sonra ilkeye indirgenerek, anlalmas ve aklda tutulmaskolaylatrlmtr. Ana kelm kaynaklar da inan konularn bu temelesas (usl-i selse) balaltnda ele almtr. Bunlar, ilhiyt, nbvvt vesemiyytkonulardr.

lhiyt denince bu balk altnda ncelikle Allahn varl, birlii,sfatlarve fiilleri, yani yaratp var etmesi ve tm varlk lemiyle ilikisi konuedinilir. kinci temel konu olan nbvvtbalaltnda, vahiy ve vahyi ge-tiren melek ile tm meleklere iman ve vahyin toplanp yazld Kitap(Kuran) ile tm ilh kitaplara iman incelenir. nc ana balk olansemiyytkonusunda, melek, cin, eytan gibi grnmeyen varlklarn yanndabu dnya hayatnn geicilii, lmn bir son olmayp, yeni bir hayatn, birdiriliin balangc olduu, ebed hayatn hirette yaanaca, bu hayatnkyamet denilen bir hdise ile balatlaca konular ilenir. Ayrca buradayaadmz hayatn hesabnn verilecei, onun sonucuna gre Cennet veCehennem hayatnn yaanlaca, Cennet ve Cehennemin mahiyeti gibihiret hayatyla ilgili tm meselelerden bahsedilir.

Bu temel itikad meseleler btn detaylaryla incelenirken bunlarn dahadoru ve kolaylkla anlalabilmelerini salamak iin adna vesil yani ana

konular

anlamaya vesile ve yard

mc

olan konular ele al

n

r. Bu konular as-

5/27/2018 KELAMA GR

14/205

8

lnda ana mesele olan itikadn anlalmasna ve almna arac olan, onlarispat etmede ve delillendirmede kolaylk salayan ara konulardr. te kelmilminin ikinci konusunu bunlar tekil eder.

slm dnce tarihi ve bilimdeki gelimeye balolarak vesilkonular

deiiklik ve gelime gstermitir. yle ki; slmn ilk asrndan sonraki d-nemlerde felsefenin slm dnyasna girerek yaylmaya balamassonucundaakl izah ve yorumlar daha ok arlk kazannca kelm ilmi de tabi ve ka-nlmaz olarak akl izahlara yer vermeye balamtr. Bylece kelm ilmininele aldkonular farkllk arz etmeye baladgibi takip edilen metotta dadeiiklikler olmutur. Bu safhada kelm ilmi evrende var olan her mevcudu(varlk) konu edinmitir. Yani var olan her ey, her varlk, var olmasbakmndan kelm ilminin konusunu tekil eder. Grld zere kelmilminin konusu bylece geniletilmiolmaktadr.

Burada iaret edelim ki kelm, mevcudu (varlk) ele alrken ayn eyiinceleyen tabiat ilimleri ve felsefeden metot ve muhteva itibariyle ayrlr. Ya-ni, kelm ilmi, fizik ve kimya gibi varl laboratuarda incelemedii gibi,

varlktan sadece akl veriler nda bahsetmez, aksine aklla beraber varlkhakknda vahyin sylediklerine de kulak verir, onlar nemle dikkate alr.Zira vahyin kaynaolan Allah, varln da yaratcsdr. Dolaysyla elbetteve kanlmaz olarak, varl yaratann onun hakknda sylediklerine dikkatetmek akln da bir gereidir, akl bir zorunluluktur. te bu bakmdan varlkonu edinen tabiat ilimleri, felsefe ve kelm birbirlerinden metot ve yntemolarak ayrlrlar.

Daha sonraki dnemlerde adna mteahhirn denilen ve Gazzl ilebalayan kelmclar asrnda felsefenin yannda mantk ilmi dhil edilmesiylekelm ilminin konusu buna paralel olarak yeniden genilemitir. Bu gelimeneticesinde zihin dnda var olmadhalde, din esaslarla uzak ya da yaknbir ilikisi bulunmak artyla beer tarafndan bilinebilen her ey, yani malmkelm ilminin konusu haline gelmitir.

Balangtan gnmze kadar temel meseleler, yani inan konulardaimaayn kalm ve deimemitir. Zira bunlar insan tarafndan belirlenecek,gelitirilecek ya da deitirilecek eyler deildir. Bu konuda tek sz ve yetkisahibi, dini vaz eden Allahtr.

Vesile (vesileler) gelince onlar, an kltr, bilim anlay ve fikirhareketlerine balolarak tabii ekilde gelimive deimitir. Ksaca deni-lebilir ki kelm ilmi, konu olarak dini inanlaruzaktan yakndan ilgilendirenbtn meseleleri iine alr. Ancak, btn bunlar konu edinmekten maksat,Allahn mutlak varlk ve birliini anlamak, bu erevede akideyi sa-lamlatrmaktr. slm dininde Allah bilgisi her iin badr. Allah kavramveinancolmadan din, dolaysyla slm dini olmaz. Bu inan olmazsa vahiy veKuran, ksaca slm olmaz. Demek ki kelm ilmi her eyden nce varlkmeselesini, yani Allahn varlve birliini konu ve maksat edinir.

Bu maksada ulamada acaba akl mnakil mi daha nemlidir? Sorusunuyeniden dnmek gerekir. Hemen ifade edelim ki iin balangcnda nakilsz konusu deildir. Zira Allah inanc yokken nakil diye bir ey dn-lemez. Dolaysyla burada ilk nce akl muhakeme ile Allahn varlnaulamak gerekmektedir. Kaynak olarak kelm ilmi iin akln nemi buradakarmza kmaktadr. Bundan dolaydr ki Mturdiye ve Mutezile gibinemli kelm ekolleri, vahiy ulamasa bile insann aklyla Allahn varlnbilmesi gerektiini, aksi takdirde sorumlu tutulacanbelirtirler.

5/27/2018 KELAMA GR

15/205

9

Allahn varl ve birlii anlaldktan sonra Onu bilmeyi ve tanmaykolaylatracak sfatlar meselesi gelir. Bu mesele de kelm ilminin nemlikonularndandr. Buradan kelm ilminin konularndan birisi olan ve olmasgereken bilgi meselesi ve onun nasl elde edildii, yani bilginin kaynaklarkonusuna ulalr. nsan bilgisi nasl olumaktadr? zne olarak insan, kendi

dndaki varlklar hangi yollarla ve nasl bilmektedir? Bu bakmdan bilginazariyesi kelm ilminin en nemli konularndandr. Bundan sonra bilgininimana dnmesi nasl olmaktadr, sorusuna cevap olmak zere iman mese-lesi incelenir. Sonra peygamberlik ve onunla ilgili hususlar, vahiy, kitap, mu-cize ve benzeri konular ele alnr. Ayrca Allahn bilgisi ve insann hrriyetive sorumluluu konusuyla ilikili olmak zere kader, kaza konusu ilenir.

Btn bu konular gemi asrlarda titizlikle inceleyen, bunlar zerindeciddi manada kafa yoran ve yorumlar yapp neriler ortaya koyan kelm ilmi,slm dncesine ve tevhid akidesinin doru anlalmasna gerekten ok -nemli hizmette bulunmu, katklar yapmtr. Tarih birikimimize baktmz-da bu anlamda ne byk abalarn sarfedilip eserlerin ortaya karldn, bu-nu yapmaya alrken, acaba doru bir dntarzzere miyiz diyerek e-koller arasnda ne kadar ciddi ilm mnazaralarn yapldngrr ve anlarz.

Gelinen noktada bugn kelm ilminin konusu ve yntemi ne olmaldr?Bu soruyu sorarken, gemidnemlerde sylenenlerin hibirinin bugn artkie yaramadzannyla bunu sormamalyz. Aksine onlarn yaptgibi, za-mann gelien ve deien soru ve sorunlarna, tarihi birikimimizi de ortayakoyarak an diliyle cevaplar bulmalyz. Bunun iin, gelien sosyal ilimler-de ulalan seviye ve sonulardan istifade ile gemite bu gelimeler ndakelm ilminin konusu nasl geniletildi ise benzer bir ekilde gnmzde deyeni konular ve yeni yorumlar gelitirilmelidir. Aktr ki sosyal ve dier be-eri bilimlerin gelimelerine paralel olarak yeni bazmetot ve izah tarzlarya-plmak zorundadr.

Bu bakmdan kelm ilminin ele aldbazmeseleler izah edilirken beeriilimlerde ulalan seviyeden faydalanmak gerekir. Bylece daha etkili, dahainandrc izah tarzlarbulunmuve kelm ilminden beklenen fayda daha daoaltlmolur.

Ksaca, kelm ilminin konusu, yeni gelimeleri de ihtiva etmeli, onlarndnda kalmamaldr. Mslman dnr, sosyal ilimler ve evrendeki tmgelimeleri takip ederek onlardan istifade etmeli, bylece daha inandrcveetkileyici zmlere ulamaldr.

Kelm ilminin ana konularnn neler olduunu deerlendiriniz.

KELMIN YERVE NEMBir ilmin nemi, konusunun nemine gre belirlenir. te yandan ilmin, bil-ginin deeri insana salad fayda ile doru orantldr. Kelm ilminin ga-yesine gre yaplan tarifinden ve onun gayesinden bahsederken onun nemide ortaya kmbulunmaktadr.

Her eyden nce slm dininin inan sistemini ortaya koymakta olan ke-lm ilmi, insann ve dinin temel meselesi olan Allahn varlnve birliiniakl ve nakl delillerle anlatmaya almaktadr. Sonrasnda ise dier inanesaslarn yine ayn yntemle insan aklna hitap ederek onun idrakine sun-maktadr.

5/27/2018 KELAMA GR

16/205

10

Bu erevede slm inanlarna ieriden ve dardan yaplabilecek olanitirazlar, ortaya atlacak phe ve tereddtler ile slm itikadnsarsmayhe-def edinen akmlar, hurafe ve batl inanlartesbit ederek onlara gerekli ce-vabvermesi kelm ilminin nemini gstermektedir.

Demek ki kelm ilmi, bir taraftan slmn inan esaslarnbelirleyip on-larizah ederken, dier taraftan dardan gelebilecek ykcve btl inan sis-temlerine kar gerek slm inan, prensip ve kaideleri savunmak konu-mundadr. Bu anlamda kelm ilmi ite slm inan sisteminin tahkikini ya-parken da doru onun bir savunusunu gerekletirmektedir.

Ayrca kelm ilmi, var olan her eyi (mevcd) iine alan tm bilgileri elealmasbakmndan konusu itibariyle en genive en genel bir ilimdir. Bu ge-nellikteki konular ilerken insan iin bilgi kaynaklarolan akl ile duyu or-ganlarna ilaveten ilah bir bilgi kaynaolarak nakli, yani vahyi de esas al-dndan delilleri ve yntemi bakmndan da olduka salam ve tutarl birilimdir.

u husus da nemle hat

rlanmal

d

r ki kelm ilminin maksad

n

, yani anave ncelikli konusunu tekil eden inan esaslar btn peygamberlerin teb-lilerinde yer almdeimez ve evrensel gereklikler olduundan kelm ilmibu anlamda gerek ve evrensel bir ilimdir. te yandan bu ilim, dier din i-limlerin esas ve dayanakonumundadr. nk onun ana konusu olan inanesaslarsahih ve salam bir ekilde ortaya konmadan bunlar zerine in edi-lebilecek bir fkh, bir tefsir, bir hads ve benzeri ilimlerden bahsolunamaz.

Byk slm bilgini Gazzl (. 505/1111) ilim tasnifi yaparken onlarnce akl ve din olmak zere ikiye ayrr. Sonra bunlarn her birinin kll vecz ksmlara ayrldn syler. Ona gre din ilimlerin iinde kll olankelm ilmidir. Fkh, tefsir, hads gibi dier ilimler ise cz ilimlerdir. nkmfessir, sadece Kurann manasna bakar. Muhaddis sadece hadsin sabit

olu yollarn aratrr. Fakih sadece efl-i mkellefnin hkmlerini tesbitealr. Usl-i fkh ile megul olan lim ise er hkmlerin delilleriyleurar. Kelm ise aratrmaya varlklarn en umum olanndan balar ki o damevcud dur. Sonra o, bu mevcudu vasflarna gre ksmlarna ayrr veonlar hakknda yorumlarda bulunur. O halde btn din ilimlerin dayandesas ve prensipleri ispat etmek vazifesini zerine alan ilim kelm ilmidir.Dier ilimlerin hepsi kelma nisbetle cz ilimlerdir. Bundan dolay slmilimler ierisinde kelm ilmi, rtbesi en yksek olan ilimdir. nk czilimlere geibu ilimden olmaktadr.

ekil 1.1:Gazzlnin ilim tasnifi

5/27/2018 KELAMA GR

17/205

11

Ayrca, kelm ilminin tarifi, konusu, gayesi ve mertebesi gibi konularazel bir nem veren, byk slm bilginlerinden Adudiddn el-c (.756/1355) ile Sadddn et-Taftazn (. 793/1390) kelmn en nemli, enstn ilim (ereful-ulm) olduuna iaret etmektedirler.

Gazzl, kelm ilminin avama deil, havssa ait entelektel bir bilgiolduunu syler. O, bununla kelmn zel ve dakk (ince) bir ilim olduunu,dolaysyla belli bir donanma sahip olmayan insanlarn bu ilimle ura-malarnn doru olmayacana dikkat eker. Ona gre kelm ilmi, inanalannda ortaya kacak hastalk ve problemler iin bir ila konumundadr.Onun iin her beldede bu ilimle uraan kimselerin bulunmasgereklidir vebu bir farz- kifayedir. Dolaysyla maddi hastalklarla ilgilenen doktorunyetitirilmesi nasl zarr ise manev alan olan inan alanyla ilgilenen ke-lmcnn yetitirilmesi de toplum iin kanlmaz bir zarrettir. Byle bir bil-ginden yoksun olan, onu yetitirmeyen toplumun tamamsorumludur.

Bu grler dorultusunda kelm ilmini farz- kifayelerin en kuvvetlisi

gren baz

limler, din alanla ilgili bir phe olup da bu phenin zlme-sinin kelm ilmine bal olmas durumunda bu ilmin farz- ayn olduunusylemilerdir.

Kelm ilminin slm ilimler ierisindeki yeri ve nemi bu kadar akolmakla birlikte onun ve kullandmetodun aleyhinde konuanlar da olmu-tur. Her gzel, doru ve faydaleyin yannda olmak bir fazilet olmasna ra-men, gnmzde olduu gibi tarihte de bunlardan holanmayanlarn olduumaalesef grlmtr.

bn Askirin (. 571/1176) belirttii zere, kelm ilminin zor bir ilim ol-masnedeniyle onunla ilgilenmek, o sahada sz sahibi olmak zordur. Ayrcabu ilmi elde etmenin sonucunda pein ve hazr bir takm dnyev menfaatler

elde edemeyeceklerini grenler bu ilme iltifat etmedikleri gibi onunla ura-anlarda tenkit etmekten geri durmamlardr. (Bkz. bn Askir, s. 359).

KELMIN SMLER

slm dininin inan alann konu edinen kelm ilmi, tarihi sre ierisindeeitli safhalar geirmive farklisimlerle anlmtr. Bu adlandrmalar kelmilminin geirdii eitli evrelere iaret ettii gibi bu ilmin nemli zellik-lerine de iaret etmektedir. Dolaysyla bu isimleri bilmek kelm ilminin ilgiliolduu alanve tanmndaha iyi anlamann yannda bu ilmin tarihini ve ge-liim srecini kavramaya da yardmcolur.

el-Fkhul-ekber

Kelm ilmi iin kullanlan ilk isimlerden olan bu adlandrmayHanef mez-hebinin byk imam; mam Azam Eb Hanfe yapmve bu sahada yazdeserine el-Fkhul-ekber (en byk fkh) adnvermitir.

Eb Hanfe fkh; Kiinin lehinde ve aleyhinde olan eyleri bilmesidireklinde tarif eder. slm dncesinin amel alannda ortaya kan en nemlive yaygn mezheplerden birisinin imamkabul edilen Eb Hanfe, fkhbyletanmlarken, inan alannda yazdeserine bu ismi vererek yle demek iste-mektedir: tikad alandaki bilgi fkh ilminde konu edinilen amel alandaki

bilgiden daha stndr. nk itikattaki bilgi asldr, ameldeki bilgi ise

5/27/2018 KELAMA GR

18/205

12

ferdir, ikinci derecededir. Onun iin kiinin bilmesi gereken ilk ve en nemlibilgi inan alanna ait bilgidir. Zira sahih ve salam bir inan olmadan mak-bul bir amelin olmasdnlemez.

mam Azam Eb Hanfe, Selef adverilen ilk nesilden olmakla birlikte

akidde selef metodunu tamamen benimsememitir. Onun fkh alanndakialmalar da gstermektedir ki Eb Hanfe akla nem veren bir limdir.Onun bu yaklamn akid sahasnda da grmekteyiz. Bundan dolay onunakid alannda yazd el-Fkhul-ekber ile dier akide risaleleri selef me-todundan kelm yntemine geizellii tayan bir zellie sahiptirler.

Akid

Akid, akde kelimesinin ouludur. Akde,gnlden balanlan, kesinliklekarar verilen, dmlenmicesine salam ekilde katiyetle inanlan ey, iti-kad ve iman demektir.

O halde slm akidi, slm dininde kesinlikle inanlan hususlar anlamnagelir ki bunlara iman esaslaradverilir. Binaenaleyh akid ilmiiman esas-larn konu edinen ilmin addr. u halde slm akidi, slm dininin amelalanyla deil, itikad alanyla ilgili hkmlerden bahseden bir ilimdir.

Bir baka husus ise, akdekelimesi bir kii ya da grubun iman esaslarileilgili anlay, yorumlay ve kabul edi tarzna isim olmasdr. Mesela, uitikad meselede falanca limin akdesi yledir, denildiinde bu szden olimin o konudaki anlay ve yorum tarz anlalr. Ancak, burada nemlebelirtelim ki slm akidini oluturan esaslar phesiz ki Kuran ve Hadslerile belirlenmitir. Yani kiilerin akde esasbelirleme yetkisi yoktur. Dolay-syla u limin bu konudaki akdesi yledir sz ve akde eserlerinin isim-

lerinde yer ald haliyle Tahv Akdesi, Nesef Akdesi gibi adlar bukiilerin akde belirledikleri anlamna kesinlikle gelmez. Aksine, bu ifade,vahyin belirlemiolduu deimez iman ilkelerini bu limlerin anlama, anlat-ma ve yorumlama tarzlarnkasteder. u halde akdeyi tesbit, nassn (vahy);onu anlama ve yorumlama ise, iin ehli limlerin iidir.

Tevhd ve Sfatlar lmi

Bu isim kelm ilmine konusu itibariyle verilmitir. nk Allahn sfatlarve tevhd bu ilmin en nemli, en mehur ve en erefli konusudur. Esasenkelm ilmiyle ilgili btn meseleler Allahn birlii ve tevhd inancetrafndatoplanmaktadr. Bu bakmdan tevhd bilgisi ve inanc kelm ilminin esas

amacdr. Zira slm itikadnda btn iman esaslarnn temeli Allaha, Onunmutlak birliine inanmaktr. Tevhd slm dininin bir iardr. slm tevhddinidir. Birlik ve tevhd, bu dini dierlerinden ayran en temel zelliktir.

Lgat asndan tevhd; bir eyin bir olduuna hkmetmek, onu bir olarakbilmek, bir eyi dierlerinden ayrarak onu tek klmak, birlemek, bir klmakanlamlarna gelmektedir.

Bir stlah olarak tevhd; mutlak manda Allahn bir olduunu bilmek,Ondan baka ilh bulunmadna, zt, sfat ve fiillerinde ei, benzeri ve den-gi olmadna inanmaktr. Bir baka ifadeyle tevhd; Allahn ztn, dnceve anlayta tasavvur edilebilen, vehim ve zihinlerde tahayyl olunabilen her

eyden tecrid ve tenzih etmektir.

5/27/2018 KELAMA GR

19/205

13

Allahn mutlak varlnanlama bakmndan byle tarif edilen tevhd, a-mel bakmdan ise ibadeti sadece Allaha has klmak demektir.

unu nemle belirtelim ki Allahn birliinden maksat, Onun sayynn-den bir olmasdeildir. nk sayynnden bir olmak sadece Allaha mah-

sus deildir ve bu anlamda ikincisi ve benzeri bulunmayan herhangi bir varl -a da birdir denebilir.

Allahn birliinden esas maksat; Onun hibir sretle benzerinin olma-mas, sahip olduu yce, ezel ve ebed isim ve sfatlaryla hibireye benze-memesi, benzeri veya zddnn bulunmamas, birsaysda dahil olmak zereyaratlm tm vasflardan, deiimden, yok olmadan, maddi anlamda her-hangi bir snrlama ve huduttan mnezzeh olmas, domamve dourmamolmas, ksa ve zl Kuran ifadesiyle hibir sretle denginin bulun-mamasdr. (el-hls, 112/4). Onun birliini say ynnden anlamak Onugerek manda ifade edemez. O, btn birlerin kendisine muhta olduu sayst birdir.

te kelm ilmi, bu anlam ve erevede Allahn birlii ve tm sfatlarn-dan bahsettii iin ona tevhd ilmi denmive bu isimle eserler yazlmtr.

slmn ilk asrlarndan itibaren tartlmaya balanan ve her biri Allahnsfatlaryla dorudan alakalolan, bata Allahn sfatlarnn keyfiyeti olmakzere, kader, insan hrriyeti meselesi, byk gnah ileyen insann (mr-tekib-i kebre) iman asndan durumu, iman-amel ilikisi, iman-kfr konusuve benzeri meselelerde tartmalar oluyordu. Selef ulemasbu konularda tar-tmalara katlmve bunlar hakkndaki dncelerini kaleme aldklareser-lerinde ifade etmilerdir. te bu eserlere onlar tevhd rislesi ismini verir-lerken bu tartmalarn yapldilme ise tevhd ve sft ilmidenilmitir. Buerevede, konusu sadece Allahn sfatlarolmak zere yazlmeselere r-

nek olmak zere bn Huzeyme (v. 311/923)nin Kitbut-tevhd ve sbtusftr-rabisimli eserini zikredebiliriz.

Daha sonraki dnemlerde kelm ilminin konularnn gelimeye ve geni-lemeye balayarak btn itikad meseleleri iine almassonucunda kelm il-minin btn bu konularnele alp inceleyen eserlerden bir ksmna mellifleryine tevhd kitabadnvermilerdir. Mturdiyye kelm ekolnn fikir nde-ri ve imamolan mam Eb Mansr el-Mturd (. 333/944)nin nemli ke-lm eserine Kitabut-tevhd adnvermesi buna ak bir rnektir.

Usld-dn

Usl, aslkelimesinin ouludur. Aslkelimesi lgatte; kk, esas, temel, kay-nak, balang yeri, belli bal, en mhim, en nemli, gerek ve hakkat, bireyin zerine bina edildii temel anlamna gelmektedir. Usld-dnise, di-nin asln, esasnoluturan, dinin amel, ahlk gibi dier unsurlarnn kendisizerine bina edildii temel, yani imana, itikada taalluk eden konulardr. Ke-lm ilmi, dinin aslnoluturan akdeyi, temel inan ilkelerini kendisine konuedindii iin bu isimle adlandrlmtr.

slm dininin hem itikada hem de amele taalluk eden hkmleri vardr.Dinin inanca taalluk eden hkmleri asl, amele ilikin ynn ifade edenfkh ise fer hkmler olarak ifade edilir. Onun iin inan konularyla ilgilihkmlere ahkm-asliyye, bundan bahseden ilme de Usld-dndenil-

mitir. nk iman hakkati dinin temelidir. Dolaysyla bu ilim sayesinde

5/27/2018 KELAMA GR

20/205

14

Allahn varl, birlii, nbvvet messesesinin hak oluu, ceza ve mkfatgnnn vuk bulacaispat edilmedike slmn ne fkh meselelerinden nede ahlk prensiplerinden bahsetmek mmkn deildir.

te bu dncelerden hareketle kelm alannda yazlm eserlerin bir

ksmna Usld-dn adverilmitir. Abdulkahir el-Badd (. 429/1038)ile Ebul-Yusr Muhammed el-Pezdev (. 493/1099)nin Usld-dn isimlikelm eserleri bunun birer rneidirler. Ayrca Ebul-Hasan el-Ear (.324/936)nin el-bne an uslid-diyne adl eserinde de bu isme vurguyaplmaktadr.

Nazar ve stidlal lmi

Eya hakknda dnme ve bu yolla, henz bilgisine ulalamam eylerinbilgisine ulamak amacyla zihinde nceden var olan bilgileri dzenlemek,bir araya getirmek ve bylece bir sonuca ulamak abasna nazar ve istidlaldenir.

Kelm ilmi, ele aldproblemlerin zmnde metot itibariyle tefekkr,dnmeyi ve akl yrtmeyi esas aldiin bu isimle adlandrlmtr. Bun-dan dolaykelm ilmiyle ilgili eserlerde, nazar ve istidlalin temelini olutu-ran, onun ilkelerini belirleyen bilgi problemi, bilgi edinme yollarve bilgininkaynagibi konulara girimahiyetinde yer verilmitir.

te dinde ve din dncede bu kadar ok nemli olan akl dnceyi, na-zar ve istidlli nemseyerek kendisine metotlardan birisi olarak kabul edenkelm ilmine hakl ve yerinde bir gereke ile nazar ve istidlal ilmi denil-mitir.

Kelm ilmi hakk

nda slm dnce tarihi boyunca yap

lan adland

rmalar

veanlamlarndeerlendiriniz.

Kelm lmi

Bu ilmin en ok ve yaygn olarak kullanlan ismi kelmdr. slm dininin ak-id esaslarnnaklin yannda akl delilleri de kullanarak aklamaya alan builme szanlamna gelen kelm ismi verilmesinin nedenleri hakknda unlarsylenmektedir.

1. slm dncesinin ilk asrnda Allahn sfatlar meselesi anlalmayaallrken bu erevede zerinde en ok tartma yaplan sfat kelm

s

fat

olmutur. Bu yzden bu ilme kelm ilmidenilmitir.2. Bu ilim, nakl ve akl delillerle desteklenen kuvvetli kantlara dayanr.

Onun iin kalbe en fazla tesir yapan ve ona nfuz eden ilim budur. Bun-dan dolay yaralamak manasna gelen kelm kknden tretilen kelmsz bu ilme ad olarak verilmitir.

3. Bu ilim, dinin asl olan itikad meselelerin hakikatini aratrrken insanakelm, yani sz syleme, konuma gc verir. Nasl ki mantk ilmi, fel-sef konulara bir giri tekil ediyor ve insana daha doru ve tutarl szsyleme kudreti vererek ele alnan meseleleri isbata g kazandryorsa,kelm da din konularda sz syleme ve onlarispat etme kudreti kazan-drr. Bir dier ifadeyle kelm ilminin takip ettii akl yrtme ve

konular delillendirme usl mantk ilmi ile benzerlik arz eder. Kald ki

5/27/2018 KELAMA GR

21/205

15

mantk kelimesi Yunancada logos yani sz anlamna gelir ki bununArapadaki karlkelmdr. te bu ilim hem takip etmiolduu yn-temiyle mantk ilmine benzemesi hem de mantk kelimesinin kkeniylede bir benzerlii bulunduundan dolay kelm ilmi olarak adland-rlmtr.

4. renilmesi ve retilmesi gereken bilgiler ilk defa szle retilir ve -renilir. Din dncede, hakknda ilk nce sz edilmesi, yani konuulmasgereken ilim ise elbette itikad ilmidir. Onun iin bu ilme kelm ilmi de-nilmitir.

5. Bu ilmin konularn dindeki yeri ve nemine binen, onlar hakknda insa-nn aklna ok eitli sualler geldiinden dolaykarlkl, ok ve dikkatlikonumay, yani kelmgerektirir. nk kardaki insannikna edilmesigerekir. Bundan dolaybu ilme kelm ilmi denilmitir.

6. Bu ilimde kullanlan nakl ve akl delillerin kuvvetinden dolay, dierilimlere nazaran artk kelm dediin ite budur, dierleri deil anla-mnda, bu ilmin konularhakknda sylenen szn, dier szleri kesip bi-tiren sz olduu iin kelm ismi verilmitir.

7. limlerin tedvin ve tasnif edildii ilk dnemlerde herhangi bir konuya ba-lanrken el-kelm f keza-u konudaki sz, gr eklinde balk atlrd.Her ilmin mtereken kulland bu uslde yer alan kelm ifadesi, hak-knda balk atlmaya, sz sylenmeye en layk konu itikattr, vurgusunuartrmak zere, hussen inanla ilgilenen ilme ad olarak verilmitir.

8. slm dncesinin ilk mmessilleri olan Selef ulemasitikad konulardanaklin muhtevasile yetinir, akl izah ve yorumlarda bulunmazlard. Onlarbu konularda teslimiyeti bir yol izlemeyi daha ok tercih ederlerdi. Fakat

zamanla Mslmanlar, farkl yollar ve nedenlerle dier din, kltr vemedeniyetlerin mensuplaryla daha youn temasa getiler. te bu durumslm itikat dncesindeki bir metot deiikliini zorunlu kld. ByleceMslman dnrler, itikad konularda Selefin aksine daha ok konu-maya ve tartmaya balaynca bu ilme sz syleme, sz gerekli klanilim anlamnda kelm ilmi denildi.

Bu ilme kelm adnn verilmesinin nedeni yukarda zikredilenlerden sa-dece birisi olamaz. yle anlalmaktadr ki bunlardan birka tanesinin etkisisonucunda bu ilme kelm ismi verilmitir.

Ancak, bu ilme kelm adnn veriliinin en nemli ve etkili nedenini,Kurann, kelmullahyani, Allahn sz, Onun kelmolduu gereindearamak daha doru olur. lim olarak kelmn konusu, slm dininin temel me-selesi, gerekletirmek istedii ana hedefi sahih ve salam itikattr. tikadndeimez ve mutlak kayna ise phesiz ki Allahn sz, kelm olanKurandr. Dinin muhtevas asndan baktmzda onun serapa bir imanmeselesi, bundan dolayda Kurann batanbaa, btn detaylaryla aslndave znde imandan, itikattan bahseden bir ilah sz, ilah kelm olduunugrr ve anlarz.

Netice olarak, tevhd dini olan slmn kabul edilmesini istedii tevhdinancnn kayna kelmullah, yani Allah kelm, sz olan Kurandr.Buradan hareketle, tevhd inancbata olmak zere tm iman ilkelerini konuedinen ilme kelm demek daha dorudur. Bir ilim olarak kelm, kelmul-

lahn ana meselesini kendine konu edindii iin, kelm kavram dorudan

5/27/2018 KELAMA GR

22/205

16

kelmullah ifadesinden alnarak bu isimle adlandrlm olmaldr. nkilim olarak kelm, kelmullahn savunusudur. Onun iin ilmin bu isimleadlandrlmolmasdaha doru ve tercihe yandr.

Kelm ilminin tarife, konusu ve isimleri hakknda geni bilgi iin Bekir

Topalolunun Kelm lmi: Giri kitabnn Kelam lminin Tarif, Mevzuu veGayesiblmn inceleyiniz.

Kelm ilmine bu ismin verilmesinin sebeplerini tartnz.

KELM VE DER LMLER

Kelm ilminin dier ilimlerle ilikisini; dier slm ilimler, felsefe, tabiatilimleri ve sosyal-beer ilimler olmak zere drt ayr balk altnda mekdoru olur.

Kelm ve Dier slm limler

Din, iman ve amelden, yani pratik hayatta gerekletirdiimiz eylemlerdenmteekkildir. Bu bakmdan din, evvelemirde ve balangta hi sphesiz i-man ilkeleri zerine oturur. Ancak ondan sonra fiil hayat bir anlam ve deerkazanr. nan olmadan hayatanlamlandrmak mmkn deildir.

Dinin inan alanyla ilgilenen ilim dalkelm olduu iin o, amel hayatladorudan ilgilenen fkh bata olmak zere dier tm islm ilimlerin temelinioluturur. Kelm ilmi, din ilimlerin esas ve dayanakonumundadr. nkonun konusu olan iman esaslarsahih ve salam bir ekilde ortaya konmadanbunlar zerine in edilebilecek bir fkh, tefsir, hads ve benzeri ilimlerdenbahsolunamaz.

Fkhn konusu olan ibadet ve muamelat, din bir dnce balamnda elealndna gre her eyden nce dinin ne demek olduu, imann mahiyeti vemutlak varlk olarak Allahn varlve birliinin ispat olunmas, sonra onaibadetin niin ve neden yaplmasgereinin ortaya konmasgerekir. Allahnyaratklar arasndaki ilikiyi belirleyen muamelat ilkelerinden bahsoluna-bilmesi de buna baldr. Sonra, ibadet ve muamelattan ibaret olan bu hayatnsonunda ebed bir mkfat ve ceza yurdunun, yani hiretin varl ve varolmasgereklilii ispat edilmeli ki ilkeli ve dzenli bir hayat yaanabilsin.

Aynekilde, Kurann yorumunu, onun anlalmasnkendisine konu e-dinen tefsir ilminin varl da ncelikle vahiy eseri olan ilah Kitabn bil-gisini alan ve teblieden peygamberin ve peygamberlik messesesinin ispatedilmesine baldr. Btn bu konular, yani nbvvet messesesi ile ona ba-l olarak kitap ve melek inanc kelm ilminin ana konularndan bir ksmnoluturmaktadr.

Hads ilminin varl da bu anlamda yine dorudan doruya nbvvetinispatyla alakaldr. Bir peygamber olmadan stlah anlamda hadsten bah-sedilemeyeceine gre, nbvvet meselesini ana konularndan birisi olarakele alan Kelam ilmi hads ilminin de temelini oluturur.

5/27/2018 KELAMA GR

23/205

17

Kelm ve Felsefe

Kelm ilmi ile felsefe, konular itibariyle sk bir mnasebet iindedirler.nk her ikisi de balangc ve sonucu itibariyle varl, onun mahiyetini,nedenini ve niinini aratrrlar. Ancak, bu iki ilim, metotlar itibariyle

farkllk arz ederler. Gerek kelm ilmi gerekse felsefe bir bilgi kaynaolarakakla ve akl ilkelere nem verirler. Fakat felsefe, meselelere zm bulmayaalrken sadece akla dayanr. Halbuki kelm ilmi, akla dayandgibi nakliyani vahiy yoluyla bize ulatrlm olan ilah bilgiyi de nemli bir bilgikayna olarak kabul eder ve ele ald konular her iki bilgi kaynandanhareketle izah ve ispata alr. Felsefenin yntemi ise byle deildir. Filo-zofun dnce sistemi salt akla dayanr. Akl, filozofu nereye kadar gtrrve hangi sonuca ulatrrsa onu kabul eder. Kelm ilmi ise ulatneticelerinilh bilgi ile rtp rtmediine ve dinin temel ilke ve deerlerine uygunolup olmadna dikkat eder. Bylece felsefenin tek bilgi kaynana nisbetleKelam ilmi iki ayrbilgi kaynanna sahiptir.

u halde, btnyle akl hkmlerden ibaret olan felsefeye nisbetle kelmilminin hkmleri temel olarak aklla birlikte vahye de dayanan din, itikadhkmlerdir. Bu meseleler elbette aklla da uyum salar ve ondan istifadeeder. Fakat ele ald meseleler din olduundan vahye dayanmas ve naklbir delille ispat etmesi gerekir. Deilse bu konularda akl tek bana hkmveremez. Ama unutmamak gerekir ki vahiyden bir delil arayp bulan ve onuyorumlayan da yine akldr.

Bir baka adan, kelm ilminin slmn inan esaslarnortaya koymakve onlarn mdafaasn yapmak gibi bir gayesi vardr. Bunu yaparken tabiiolarak ilah bilgiyi dikkate alr. Felsefenin byle bir gayesi olmadndanvahy bilgi onun iin delil tekil etmez. Dolaysyla ulatneticelerin vahyinprensiplerine uygun olup olmadda felsefe iin nemli deildir.

Bu adan deerlendirildiinde felsefenin kelmdan ok daha serbest birortamda faaliyet gsterdii ve felsefenin daha pozitif ve daha akl neticelereulat, dinin ise aklsnrlandrdsylenebilir. lk planda akla yatkn gibigrnen bu durum, konu zerinde daha derin ve dikkatli dnldndegerekte yle olmadanlalr.

Evvela unu ifade etmek gerekir ki kelm ve felsefe her ne kadar ayn konular tahlil etseler de metotlar farkl iki ayr ilim daldr. Bu bakmdanonlar olumlu-olumsuz, doru-yanl gibi ltlerle birbirleriyle mukayeseetmek doru olmaz. Dolaysyla bir insan mutlak aklyla hareket ederek var-lk hakknda bir sonuca ulamak isterse o felsefe yapm olur. Ama varlk

hakknda verecei akl hkmleri vahyin ilgili olduu alanlarda vahyinszgecinden de geirirse onun yaptameliyenin adkelm olmuolur. Bun-lar, balangta karar verilerek yaplacak olan ayrmetot ve ilerdir ve tama-men kiisel bir tercihtir.

Kelmn yntem olarak benimsedii akl hkmleri vahyin szgecindengeirmesi nedeniyle dinin aklsnrlandrdiddiasna gelince buna katlmakaklen mmkn deildir. nk din, akl temeli zerine oturur ve dini dieriddialardan ayrarak onun doruluuna yani din olduuna karar veren de tekbana akldr. Ancak, insan dncesiyle ilgili yle alanlar vardr ki bunlarhli hazrdaki duyulur lemin tesindedirler. Dolaysyla akln o alanlartec-rbe etmesi, bu alanlarda aklla verilen hkmlerin doru olup olmadnyi-ne akln kendisinin tahkik etmesi ve onlar hakknda salklneticelere ula-

5/27/2018 KELAMA GR

24/205

18

masmmkn deildir. te bu noktalarda din, akln nn aar, onun elindentutar ve onu hi grmedii ve bilmedii bu alana gtrr, ondan haberdar e-der, onun bilgisini verir. Ama bundan sonra onun yorumunu ve anlalmasnyine akla brakr. O halde burada asla bir snrlama yok, tam aksine akl vevahiy gerekliklerinin yer, snr ve imknlarnbelirleme ve uyumlu bir yar-

dmlama vardr. Dolaysyla burada salt aklla hareket eden felsefeye, onunsadece akldan ibaret olan bilgi kaynana nisbetle, dinde biri akl, dierivahiy olmak zere iki ayrbilgi kaynavardr.

u halde balangta nemli olan, insann iki yntemden hangisini benim-seyecei ve dini kabul ederek artbir deere, ilave bir bilgi kaynana sahipolmayisteyip istemediidir. Sorun buradadr. Yaadmz hayatgerei deaka gstermektedir ki bu ine salt aklla ne de aklsz olabilir. Onun iin-dir ki felsef sistemlere baktmzda onlardan bir sonraki gelenin ncekini yaykmaya ya da zayflatmaya altn grrz. Halbuki Allah katnda dintektir, o da slmdr. Dinin muhtevasnyorumlayan ise akldr. Din ve dinmuhtevaya iman asla aklsnrlandrmak deildir. nk iman serapa akldr

ve iman snrsz akln addr.Kelm ilmi ile felsefe arasndaki benzerlik ve farkllklardeerlendiriniz.

Kelm ve Tabiat limleri

Tabiat bilimleri dediimiz fizik, kimya, biyoloji, astronomi, matematik vebenzeri ilimlerle kelm ilminin ilikisi, her iki ilim trnn de varlve onunzelliklerini konu edinmelerinden dolaydr. Varl konu edinmeleriasndan bu ilimler arasnda konu birlii olmakla birlikte, kelm ilmininvarlk perspektifi daha genitir. nk tabiat bilimleri varl yalnz budnyadaki durumuyla ele alr. Bir yaratann bulunup bulunmadyla ura-

madgibi, duyulur alemin dyla da ilgilenmez.Halbuki kelm ilmi varlele alrken ilk ve mutlak varlk olan ve dier varlklar da yaratan Allahnztnkonu edindii gibi,duyulur alemin dnda kalan gibalanla dorudanilgili bir bilim daldr.

te yandan tabiat ilimleri daha ok gzlem ve deneyle sonuca ular.Sadece olayn seyrini takip ederek tbi olduklarkanunlarkefe ve izaha a-lr. Kelm ilmi ise tm varlk ve olaylarn sebep ve nedenlerini sorar,aratrr. Tabiat kanunlarnn nedeni nedir ve nedensellik nedir? lemde birdeterminizm var mdr? Sonra tabiat kanunlarn kefedip anlamann amacnedir? Ve btn bu evrende olup biten olaylar ve gereklikler ortas nda insa-nn konumu nedir? Tmyle eya niin ve kim tarafndan yaratlmtr? Bir

yarat

c

var m

d

r, yok mudur? Btn bu sorular, kelm

n varl

incelerkensorduu temel sorulardr ve bu ilmin amacda bu sorulara cevap bulmaktr.

ki bilim dalarasndaki benzerlik ve ayrlyle bir misalle anlatmakmmkndr. Mesela, tabiat ilmi, bir aacn nasl bydn, hangi artlardave nasl meyve verdiini kendisine has kanunlar ve prensipler erevesindeinceler ve aklar. Ancak, onun yaratcsnn kim olduunu, niin ve nesebeple yaratldnyani yaratlmasndaki gaye ve hikmetler zerinde dn-mez. Zira inan alanve metafizik alan deney kapsamna girmez, deneye ko-nu edilemezler. te iin bu yn kelmn konusudur.

Kelm ile tabiat bilimleri arasnda var olan konu birliktelii ile yntemfarklln ksaca bylece belirttikten hemen sonra ifade edelim ki daha iyi

ve isabetli olmasyannda, daha anlalabilir ve daha derinlikli bir kelm ilmi

5/27/2018 KELAMA GR

25/205

19

iin hibir ayrm yapmadan tabiat bilimlerinin hepsinin verilerinden yeterin-ce ve fazlasyla istifade etmek zorunludur. Unutmamak gerekir ki tabiat bi-limlerinin inceleme konusu olan evren ve varlk tamamyla Allahn mlkve yarattdr. Allahtanmann yolu ise eserlerini tanmaktan geer.

Kelm ve Sosyal-Beer limler

Kelm ile insan ve toplum bilimleri, iin tabiatgerei birbirleriyle yakndanilgilidir. nk akide dair meselelerin kaynailah ise de onlarn zerindegerekletii ve bu meseleleri konu edinen insann bizzat kendisidir. tikat veinan insann bilincinde ve toplumun vicdannda yaar. Bu bakmdan inankonularaynzamanda insan ve toplumsal konulardr. nsan ise sahip olduudeerleri bakmndan toplumun ocuudur. Toplumsa tek tek insanlardanoluur. Onun iin inan alanyla ilgilenen kelm ilmi, amacn gerekletir-mede baarlolabilmesi iin insan ve toplumsal olguya, sosyal olaylara veonlaretkileyen unsur ve dinamiklere dikkat etmek, onlaranlamak, onlardan

yararlanmak zorundadr. Bunun iin de sosyal ve beer bilimlerin deerlen-dirmelerinden nemle istifade etmelidir. Toplum bilimleri ve dier insanbilimlerinin ulat sonulardan, zellikle fert ve kitle psikolojisinden, dinsosyolojisinden, insann ve inancn tarihinden istifade etmek, aa hitapetmek durumunda olan bir kelm ilmi iin elzemdir.

zet

Kelm ilmini konusu ve amacasndan tanmlayabilmek.

Kelm kelimesi lgatte; bir fikri, bir manytam olarak anlatan sz, anlamna

gelir. Istlah anlamda kelm ilmi; Allahn zatndan, sfatlarndan; nbvvetve risalete ait meselelerden; balanglar ve sonular bakmndan yara-tlmlarn hallerinden slm ilke ve esaslarna gre bahseden ilimdir. Ge-yesine gre tanmise yledir: Kelm ilmi, akl ve nakl delillere dayanarakslm inanlar ile ilgili ortaya kabilecek pheleri ortadan kaldrmaya veanlan inan ilkelerini aklamaya ve ispat etmeye alan bir ilimdir.

Kelm ilminin amacn ve bu ilmi konu edinen insan iin faydalarn sap-tayabilmek.

Kelm ilminin slm inan esaslaryla ilgili olmak zere iki temel grevi vegayesi vardr. Bunlardan birincisi; slm dininin inan esaslarnakl ve nakl

delillerle ispat etmeye al

makt

r. kincisi ise; bu esaslar hakk

nda ortayakabilecek pheleri izale etmek ve Mslman olmayanlarn slma ynel-tecekleri eletirilere cevap vermek, onlarn iddia ve delillerini rtmektir.Bu ilmin esas fayda ve gayesi, insann dnyada mutlu yaamasn, hirette deebed kurtuluu elde etmesini salamaktr.

Kelm ilminin ana konusu temel itikad meseleler, inan ilkeleridir.slmn inan ilkelerini rakamlarla ifade edip snrlandrmak esasen mmkndeildir. Esas olan, Kurann btn muhtevasna inanmaktr. Temel ilke buolmakla birlikte, anlalmas ve aklda tutulmasn kolaylatrlmak iin bugeni muhteva Kelam ilminde nce alt, sonra ilkeye indirgenerek ince-lenir. Ana kelm kaynaklarda inan konularnbu temel esas (usl-i sel-se) bal altnda ele almtr. Bunlar, lahiyat, Risalet-Nbvvet ve hiret

konulardr.

5/27/2018 KELAMA GR

26/205

20

Bu temel itikad meseleler btn detaylaryla incelenirken bunlarn dahadoru ve kolaylkla anlalabilmelerini salamak iin, adna vesil yani anakonularanlamaya vesile ve yardmcolan konular da ele alnr. Bu konularaslnda ana mesele olan itikadn anlalmasna ve almna aracolan, onlarispat etmede ve delillendirmede kolaylk salayan ara konulardr. slm d-

nce tarihi ve bilimdeki gelimeye balolarak vesil konulardeiiklikve gelime gstermitir.

Kelm ilminin nemini aklayabilmek.

slm dininin inan sistemini konu edinen kelm ilmi, insann ve dinin temelmeselesi olan Allahn varlnve birliini akl ve nakl delillerle anlatmayaalmaktadr. Sonrasnda ise dier inan esaslarnyine aynyntemle insanaklna hitap ederek onun idrkine sunar.

Bu erevede slm inanlarna ieriden ve dardan yaplabilecek olanitirazlar, ortaya atlacak phe ve tereddtler ile slm itikadnsarsmayhe-def edinen akmlar, hurafe ve batl inanlartesbit ederek onlara gerekli ce-vabvermesi de kelm ilminin nemini gstermektedir.

Kelm ilminin makasdn, yani ana ve ncelikli konusunu tekil edeninan esaslarbtn peygamberlerin tebliettiklerinde ittifak edilmievren-sel gereklikler olup deimez olduklarndan kelm ilmi bu anlamda gerekve evrensel bir ilimdir.

Kelm ilmine tarihi geliimi iinde ne tr isimler verildiini saptayp bunlarlisteleyebilmek.

Kelm ilmi, tarihi sre ierisinde eitli safhalar geirmive farklisimlerleanlmtr. Bu isimleri bilmek, kelm ilminin ilgili alann ve tanmn daha

iyi anlamaya yardmcolduu gibi bu ilmin tarihini ve geliim srecini kav-ramaya da yardmcolur. Tarih srete Kelam ilmi, el-Fkhul-ekber, Akid,Tevhd ve sfatlar ilmi, Usld-dn, Nazar ve istidlal ilmi isimleriyle adlan-drlmtr.

Kelm ilminin dier ilimlerle olan ortak ve farklynlerini ayrtrabilmek.

Kelm, dinin inan alanyla ilgilenen bir ilim dalolduu iin o, amel hayatlailgilenen fkh bata olmak zere dier tm slm ilimlerin temelini olu-turur. Kelm ilmi, din ilimlerin esasve dayanakonumundadr. nk o-nun konusu olan iman esaslarsahih ve salam bir ekilde ortaya konmadanbunlar zerine in edilebilecek bir fkh, tefsir, hads ve benzeri ilimlerdenbahsolunamaz.

Kelm ilmi ile felsefe, konularitibariyle skbir mnasebet iindedirler.nk her ikisi de balangc ve sonucu itibariyle varl, onun mahiyetini,nedenini ve niinini aratrrlar. Ancak bu iki ilim metotlaritibariyle farkllkarz ederler. Gerek kelm ilmi gerekse felsefe bir bilgi kaynaolarak akla veakl ilkelere nem verirler. Fakat felsefe, meselelere zm bulmaya alr-ken sadece akla dayanr. Hlbuki kelm ilmi, akla dayandgibi nakli yanivahiy yoluyla bize ulatrlmolan ilah bilgiyi de nemli bir bilgi kaynaolarak kabul eder.

Tabiat bilimleri dediimiz fizik, kimya, biyoloji, astronomi, matematik vebenzeri ilimlerle kelm ilminin ilikisi, her iki ilim dalnn da varlve onun

zelliklerini konu edinmelerinden dolaydr. Varlkonu edinmeleri asn-

5/27/2018 KELAMA GR

27/205

21

dan bu ilimler arasnda konu birlii olmakla birlikte, kelm ilminin varlkperspektifi daha genitir. nk tabiat bilimleri varlyalnz bu dnyadakidurumuyla ele alr. Onun tesiyle yani mebde ve medyla, balang ve so-nucuyla, onu bir yaratann bulunup bulunmadyla uramaz.

Kelm ile insan ve toplum bilimleri iin tabiat gerei birbirleriyle ya-kndan ilgilidir. nk akide dair meselelerin kayna ilah ise de onlarnzerinde gerekletii ve bu meseleleri konu edinen insann bizzat kendisidir.Kelm ilmi amacn gerekletirmede baarl olabilmesi iin insan ve top-lumsal olguya, sosyal olaylara ve onlaretkileyen unsur ve dinamiklere dik-kat etmeli, onlaranlamal, onlardan yararlanmalve beer bilimlerin deer-lendirmelerinden nemle istifade etmelidir.

Kendimizi Snayalm

1.Aadakilerden hangisi kelm ilminin ana konularndan biri deildir?

a. Nbvvet

b. Muamelt

c. hiret

d. Ulhiyet

e. Rislet

2. Aadakilerden hangisi kelm ilminin amalarndan biri deildir?

a. slm inancnmdafaa etmek

b.Tm mahlkata kargrev ve sorumluluklarnbilen insan yetitirmek

c. mantaklitten tahkke ulatrmak

d. Dinin amel ynne dair emir ve yasaklaryorumlamak

e. nsandnya ve hiret mutluluuna ulatrmak

3. Aadakilerden hangisi kelm ilmine kelm adnn verilme nedenlerindenbirideildir?

a.tikad meseleleri aratrrken insana sz syleme gc vermesi

b. Nakl ve akl delillerle desteklenen kuvvetli kantlara dayanmas

c. Kurann ana konusunu kendine konu edinmesi

d. lk dnemlerde zerinde ok durulan sftullh tartmalar

e. Kelm ilminin dier dini ilimler iin bir temel oluturmas

5/27/2018 KELAMA GR

28/205

22

4. Aadakilerden hangisi kelm ilminin konusudur?

a. Semiyyt

b. Ahlk meseleler

c. Muamelt

d. Amel meseleler

e. Ceza yaptrmlar

5. Aadakilerden hangisi kelm ilmine verilen isimlerden biri deildir?

a. Nazar ve istidlal ilmi

b. Akid

c. Usll-fkh

d. Tevhd ve sfatlar ilmi

e. Usld-dn

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz doru deilse, Kelm lminin Konusu adlblm ye-niden okuyunuz.

2. d Yantnz doru deilse, Kelm lminin Faydas ve Gayesi ko-nusunu yeniden okuyunuz.

3. e Yantnz doru deilse, Kelm lminin simleri ve AdlandrmaNedenleri konusunu yeniden okuyunuz.

4. a Yantnz doru deilse Kelm lminin Konusu adlblm ye-niden okuyunuz.

5. c Yantnz doru deilse, Kelm lminin simleri ve AdlandrmaNedenleri konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Kelam ilminin temel gayesi; slm inancnsarsntya uramaktan korumak,tm evrene ve mahlkata kargrev ve sorumluluklarn bilen insan yeti-tirmek, iman taklitten tahkke ulatrmak, insan dnya ve hiretmutluluuna kavuturmaktr. laveten Kelam ilmi, doru yolu arayanlararehberlik ederken, hakk, hakikati kabule yanamayan, ona kar itirazlardabulunan ve pheler ortaya atanlara da bunlardan kurtulmalar hususundayardmcolur ve dier din ilimler iin bir temel oluturur.

5/27/2018 KELAMA GR

29/205

23

Sra Sizde 2

Kelam ilminin temel konular, Ulhiyyet, Nbvvet-Risalet ve hiret olmakzere ana balk halinde ele alnr. Bunlara ana konular anlamnda Me-sil-Maksd ismi verilir. Ayrca, bu ana konularn daha iyi anlalabilmeleri

iin adna Vesil denilen dier konular da bu ilmin meselelerini oluturur.

Sra Sizde 3

Kelm ilminin slm dnce tarihindeki adlandrmalarunlardr:

el-Fkhul-ekber: Bu adlandrmayHanef mezhebinin byk imammam A-zam Eb Hanfe yapm ve bu sahada yazd eserine el-Fkhul-ekber (enbyk fkh) adnvermitir. Eb Hanfe fkh; Kiinin lehinde ve aleyhindeolan eyleri bilmesidir eklinde tarif eder. Eb Hanfe, fkhbyle tanmlar-ken, inan alannda yazdeserine bu ismi vererek yle demektedir: tikadalandaki bilgi fkh ilminde konu edinilen amel alandaki bilgiden daha -

nemlidir. nk itikattaki bilgi asldr, ameldeki bilgi ise ferdir, ikinci de-recededir.

Tevhd ve Sfatlar ilmi: Bu isim, kelm ilmine konusu itibariyle veril-mitir. nk Allahn sfatlarve tevhd bu ilmin en nemli, en mehur veen erefli konusudur. Esasen kelm ilmiyle ilgili btn meseleler Allahnbirlii ve tevhd inancetrafnda toplanmaktadr. Bu bakmdan tevhd bilgisive inanckelm ilminin esas amacdr. Zira slm itikadnda btn iman esas-larnn temeli Allaha, Onun mutlak birliine inanmaktr. Tevhd slm dini-nin bir iardr. slm tevhd dinidir.

Akid lmi: Akid, akde kelimesinin ouludur. Akde, gnlden ba-lanlan, kesinlikle karar verilen, dmlenmicesine katiyetle inanlan ey,

itikad, iman demektir. slm akidi, slm dininde kesinlikle inanlan hususlaranlamna gelir ki bunlara iman esaslar ad verilir. u halde Akid ilmiiman esaslarnkonu edinen ilmin addr.

Nazar ve istidlal ilmi: Kelm ilmi, ele aldproblemlerin zmnde me-tot itibariyle tefekkr, dnmeyi ve akl yrtmeyi (nazar ve istidlal) esasald iin bu isimle adlandrlmtr. Kelm ilmi, dinin asln oluturan ak-deyi, temel inan ilkelerini kendisine konu edindii iin bu isimle adlan-drlmtr. slm dininin hem itikada hem de amele taalluk eden hkmlerivardr. Dinin inanca taalluk eden hkmleri asl, amele ilikin ynn ifadeeden fkh ise fer, ikinci derecedeki hkmler olarak ifade edilir. Onun iin i-nan konularyla ilgili hkmlere ahkm- asliyye, ahkm- asliyyeden

bahseden ilme de Usld-dn denilmitir.Usld-dn: slm dininin hem itikada hem de amele taalluk eden h-

kmleri vardr. Dinin inanca taalluk eden hkmleri asl, amele ilikin y-nn ifade eden fkh ise fer, ikinci derecedeki hkmler olarak ifade edilir.Onun iin inan konularyla ilgili hkmlere ahkm-asliyye, ahkm-as-liyyeden bahseden ilme de Usld-dn denilmitir.

Sra Sizde 4

slm dncesinin ilk asrnda Allahn sfatlarmeselesi anlalmaya al-lrken bu erevede zerinde en ok tartma yaplan sfat kelm sfat ol-

mutur.

5/27/2018 KELAMA GR

30/205

24

Bu ilim nakl ve akl delillerle desteklenen kuvvetli kantlara dayanr. O-nun iin kalbe en fazla tesir yapan ve ona nfuz eden ilim budur. Bundan do-layyaralamak manasna gelen kelm kknden tretilen kelm sz builme ad olarak verilmitir.

Bu ilim, dinin asl olan itikad meselelerin hakikatini aratrrken insanakelm, yani sz syleme, konuma gc verir. renilmesi ve retilmesigereken bilgiler ilk defa szle retilir ve renilir. Din dncede hakkndailk nce sz edilmesi, yani konuulmasgereken ilim ise elbette itikad ilmi-dir.

Bu ilmin konularnn dindeki yeri ve nemine binen onlar hakknda insa-nn aklna fazlaca sualler geldiinden dolaykarlklok ve dikkatli konu-may, yani kelmgerektirir. Bu ilimde kullanlan nakl ve akl delillerin kuv-vetinden dolay, dier ilimlere nazaran artk kelm dediin ite budur, di-erleri deil anlamnda, bu ilmin konular hakknda sylenen szn nih,yani dier szleri kesip bitirecek sz, kelm olduu iin bu isim verilmitir.

Netice olarak, tevhd dini olan slmn kabul edilmesini istedii tevhd i-nancnn kaynakelmullah, yani Allah kelm, sz olan Kurandr. Bu-radan hareketle, tevhd inancbata olmak zere tm iman ilkelerini konu e-dinen ilme kelm demek daha dorudur. Bir ilim olarak kelm, kelmul-lahn ana meselesini kendine konu edindii iin, kelm kavram dorudankelmullah ifadesinden alnarak bu isimle adlandrlm olmaldr. nkilim olarak kelm, kelmullahn savunusudur. Onun iin ilmin bu isimleadlandrlmolmasdaha doru ve tercihe yandr.

Sra Sizde 5Kelm ilmi ile felsefe, konular itibariyle sk bir mnasebet iindedirler.nk her ikisi de balangc ve sonucu itibariyle varl, onun mahiyetini,nedenini ve niinini aratrrlar. Ancak, bu iki ilim metotlar itibariyle fark-llk arz ederler. Gerek kelm ilmi gerekse felsefe bir bilgi kaynaolarak ak-la ve akl ilkelere nem verirler. Fakat felsefe, meselelere zm bulmaya a-lrken sadece akla dayanr. Halbuki kelm ilmi, akla dayand gibi nakli,yani vahiy yoluyla bize ulatrlmolan ilah bilgiyi de nemli bir bilgi kay-naolarak kabul eder ve slm prensipleri her iki bilgi kaynandan hare-ketle izah ve ispata alr ve bunu bir gaye edinir. Felsefe vahyi bir bilgi kay-naedinmedii gibi, onun gayesi de kelm ilminin gayesi deidir. Filozofundnce sistemi salt aklla nereye kadar gider ve hangi sonuca ularsa onukabul eder. Kelm ilmi ise ulatneticelerin dinin temel ilke ve deerlerine

uygun olup olmad

na dikkat eder.

Yararlanlan Kaynaklar

rfan Abdulhamid, (1981), slamda tikadi Mezhepler ve Akid Esaslar,ev. M. S. Yeprem, stanbul: Marifet Yaynlar.

Bilmen, . N., (1959). Muvazzah lm-i Kelam, stanbul.

Crcn, Seyyid erif, (1216), erhul-mevkf, Bulak.

Crcn, Seyyid erif, (1300), Tarft, stanbul.

5/27/2018 KELAMA GR

31/205

25

Eb Hanfe, (1981). el-Fkhul-ekber, ev. Mustafa z, mam- AzamnBeEseri, stanbul: Kalem Yaynclk.

Ebul-Hasan el-Ear, (1952), Risle f istihsnil-havdi f ilmil-kelm,Nr. R. McCarthy, Beyrut.

Erdemci, C., (2009), Kelam lmine Giri, stanbul: Ensar Neriyat.

bn Askir, (1347), Tebynu kezibil-mfter f m nusibe ilel-imm ebil-Hasan el-Ear, Dmak.

zmirli smail Hakk, (13401343), Yeni lm-i Kelam, stanbul.

fi, Hasan Mahmd, (2009), Kelama Giri, ev. Sleyman Akku,Sakarya: Deiim Yaynlar.

Taftazan, Sadddn Mesd b. mer, (1310), erhl-Akid, stanbul.

Tun, C., (2001), Kelam lminin Tarihesi ve lk Kelam Okullar, Kayseri.

Yazcolu, M. S., (1987), Kelam Ders Notlar, Ankara.

Yeprem, M. S., (2010), Kelam, slama Giri, Evrensel Mesajlar,stanbul: DB Yaynlar.

5/27/2018 KELAMA GR

32/205

26

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra;

Mstakil bir ilim olarak kelmn ana knoktasnsaptayabilecek,

Kelm ilminin geirdii sreci deerlendirebilecek,

Kelm ilminin douuna tesir eden etkenleri zetleyebilecek,

tikat alannda farkl grler izhar etmenin ve benimsemenin hkmnaklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Hz. Peygamber Dnemi

Krts meselesi

Hilfet

Cemel-Sffin

htilaf

neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin;

Metin ierisinde geen terimler iin Bekir Topalolu lyas elebininKelam Terimleri szl ile TDV slm Ansiklopedisinin ilgili madde-lerine baknz.

erafeddin Glckn Kelm Tarihi; Bekir Topalolunun Kelm lmiGiri ve Muhammed Hamidullahn slam Peygamberi isimli eserlerinitetkik ediniz.

5/27/2018 KELAMA GR

33/205

27

GR

Kelm ilmi dorudan doruya Mslmanlar tarafndan Kurn ve Snnetinverilerinden hareketle kurulan ve gelitirilen bir ilimdir. Kendine zg so-runlar ve yntemi bulunan bu ilim, tamamen Mslmanlarn iinde bulun-duklarartlara ve ihtiyalara gre gelitirilmive ekillenmitir. Kelm ilmi,slm toplumunun belirli din, tarih, sosyal ve siys koullarnda ortaya k-m, zamanla gelimive olgunlamtr.

Kelm ilminin kendisine konu setii alan slm dininin akde alandr.Akdenin kaynaise dorudan doruya Kurndr. Snnet ise onun daha iyianlalmasnda bize yardmcolmaktadr.

slm dininin inan ilkeleri; tevhd ekseninde olmak zere Allah inanc,

Onun varl

, birlii, s

fatlar

, melekler, ilah kitaplar, peygamberler, hirethayat, kader ve kaza konulardr. Sonra, bu temel konularla alakalve onlarnbir almolmak zere ruyetullh, yani Allahn hirette grlmesi meselesi,insan-Allah ilikisi, insann hrriyeti sorunu, ecel, rzk meseleleri, lmdensonra dirili, Cennet, Cehennem hayat, iman kavram, iman-amel ilikisi,gnah problemi ve iman-kfr sorunu ve btn bunlarn gerektirdii ve a-rtrd dier birok mesele kelm ilminin dorudan konularn olu-turmaktadr. Ayrca tm bu konularn daha iyi anlalmasna yardmcolmakzere varlk ve onunla ilgili birok problem de ele alndgibi, btn bu me-selelere bir temel oluturmak zere bilgi problemi de konu edinilmektedir.

Kelm ilminde ele alnan konularn her birini Kurn ve Snnette bul-mamz mmkndr. nk Kurn ve onun birinci elden yorumu olan Sn-

netin ncelikli ve temel ilevi inan ilkelerini yerletirmektir. nsanve tmevreni yaratan Allah, Kurnda bata kendi zt olmak zere varln ba-langcndan sonuna kadar onunla ilgili her eyden haber vermektedir. Kurnbu erevede dikkatle okunduunda bu gereklik ak ekilde grlecektir.Binenaleyh btn bu konular kendisine temel alan olarak semi olankelm ilminin tm konularnn kayna dorudan doruya Kurndr. Yaniilim olarak kelm, kelmullahn bilgisidir. Kavram da dorudan doruyaoradan alnmtr.

k noktas ve kayna Kurn ve Snnet olmakla birlikte bu, kelmilminin hariten hi etkilenmedii anlamna gelmez. Zira inan ynyle in-sankonu edinen bir ilmin, insann yaadsosyal hayattan, ondaki geliim

ve deiimden etkilenmemesi mmkn deildir. Kaldki insan, sahip olduu

Kelmn Douu

5/27/2018 KELAMA GR

34/205

28

zihinsel, rh ve manev donanmlaryla aslnda toplumun eseri, onun o-cuudur. Dolaysyla bu ilimle uraan bilginler de evrelerinde olup bite-nlerden etkilenmekte idiler. Onlar dnen, akleden bir toplumda yayor-lard. Farklkltr, medeniyet ve felsef dntarzlaryla karlayorlard.Btn bu yaam gereklikleri onlarn dncelerine etki ediyordu. Fakat bu

etkileim, kelmn konularn ortaya karm deil, aksine, ifade edildiizere Kitap ve Snnette var olan konularn tartlmasna, bylece mstakilbir ilim dalolarak kelmn ilm uslnn belirmesi ve tam bir disiplin halinednmesine vesile olmutur.

Kelm ilminin ana konularnn kayna Kurn olduu gibi onun bukonular ele alyntemi de temelde Kurn bir yntemdir. Kelm ilmi ikitemel bilgi kaynana dayanarak yntemini gelitirmitir. Bunlardan birincisinakil yani vahiy ve onun eseri olan ana metin Kurn, dieri de akldr. Birslm biliminden bahsettiimize gre onun temel bir kaynann vahiy olmasok tabi ve zorunludur. Ama nemle hatrlayalm ki bu kaynak yani Kurnbatan sona hep akla hitap etmekte, akln altrlmasnve onun verilerinden

yararlan

lmas

n

daima istemektedir. Akl

n doruya ve geree ulaman

n birarac olduunu ifade eden Kurn (Bk. el-Mlk, 67/11), onun verilerindenyararlanmamann aklszlk olduunu sylemektedir. Onun iin Allah, aklszinsandinen muhatap ve sorumlu tutmaz. Bu gerekliklerin zerinde nemlednlmelidir. te Kurn asndan dindeki yeri bu kadar nemli olan aklkelm ilminin belirlemi olduu yntemin ikinci ana hareket noktasdr.Bundan dolaykelm ilminin yntemi de orjinaldir, kendine zgdr. Ancak,bu ilim, sahip olduu yntemi iletme noktasnda tabii olarak gelien vedeien artlardikkate almtr. Onun iin tarihinin balangcnda daha oknakille yetinen kelm ilmi sonraki asrlarda aklla nakli dengeli ekildekulland gibi zaman zaman da akl karmlara ncelik vermitir. Btnbunlar akln yoludur ve akl iin yol aktr.

Konularndorudan doruya Kurndan alan kelm ilminin ana konularnnortaya k, bunlaranlamaya ynelik ilm tartmalarn douu, balamasve kazand muhteva alarndan kelm ilminin tarihi srecini be ayrdnem halinde incelemek doru olur. Bunlaryle sralamak mmkndr:

1. Kurn vahyinin devam ettii dnem; Hz. Peygamber dnemi.

2. Kelm tartmalarn ortaya kt ilk fikr hareketler ve ihtilaflardnemi.

3. Mutezile mezhebinin ortaya k

4. Ehl-i Snnet kelam mezheplerinin ortaya k.

5. Yeni ilm-i kelm dnemi: Ondokuzuncu asrn sonlarndan balayarakhlen devam etmekte olan dnem.

Kelm ilminin ana kaynabalamnda kelmn konusunu ve bu ilme kelmisminin veriliini birlikte deerlendirmeye alnz.

HZ. PEYGAMBER DNEMVE KELM

Hz. Peygamber dnemi Kurn vahyinin devam ettii ve onun vefatna kadarbu vahyin srd dnemdir. Bu dnemde ortaya kan sebepler (nzlsebepleri) ve hayatn akierisinde Kurn nzil oluyordu. Dolaysyla bu-gn elimizde olduu haliyle Kurn- Kerim tamamlanm bir kitap olarak

mevcut deildi. Onun vahiy sreci Hz. Peygamberin vefatyla tamamlanm

5/27/2018 KELAMA GR

35/205

29

oldu. Dolaysyla bu dnemde bugnk anlam ve erevede baka herhangibir slm ilim olmadgibi kelm ilmi de yoktu.

Bu durumun temel sebebi vardr:

Birincisi: Yukarda ifade dildii zere kaynaKurn-Kerim olan bir il-min o kaynan henz tamamlanmad ve her an yeni bir vahyin nzil ol-makta olduu, dolaysyla konular hakknda yeni ilah bilgilerin beklendiibir dnemde bir slm ilim tedvn edilemezdi. Bir baka ifadeyle dinin inedildii bir dnemde ilimlerin tedvn edilmesi mmkn olamazd.

kincisi: Hz. Peygamber (s.a.v) dneminde daha sonraki devirlerde ol-duu gibi, itikad konularda Mslmanlar arasnda ihtilafa yol aacak,onlarn dncelerini sarsacak herhangi bir fikir fazlaca ileri srlmemitir.Kaldki ilk Mslmanlar, yani sahabe topluluu Kurn vahyinin cereyannabizzat ahit oluyorlar ve bu ilah mesajn ilk ve en doru yorumunu bizzatHz. Peygamberden reniyorlard. Dolaysyla itikad konularda, mevcutvahiyde yer alan ilah beyan ve akl deliller onlara kfi geliyordu.

ncs: Ashb- kirm, akllarna gelen sorular dorudan doruyavahyin alcs, ilk ve en doru yorumcusu olan Hz. Peygambere sorup ondankesin cevabaldklarndan baka bir eye ihtiya duymuyorlard.

Ancak, durumun byle olmas, Hz. Peygamber hayatta iken ilk Ms-lmanlar dneminde hibir tefekkrn bulunmadya da hibir itikad prob-lemin gndeme gelmedii anlamna gelmez. Zira Kurnn en nemli konu-larntekil eden Allah, peygamberler ve hiret hayatna, yani lmden sonrayeniden dirilie, Cennet ve Cehennem hayatna ait konular bu dnemde ze-rinde en ok ve en dikkatli bir ekilde durulan konulard. Kelm ilminin deana konularntekil eden bu hususlarda, yani akde konularnda dnmeyi,

akl yrtmeyi ve soru sormayKurn ve Hz. Peygamber yasaklamamtr.

Onun iin ilk Mslmanlar kendilerine mkl gelen konularda soru-larn, hatta kalplerinden, zihinlerinden geen phe ve tereddtleri dahi soru-yorlard. Allah Resl de bu sorularonlarn kalplerini rahatlatacak tarzda ce-vaplandryordu.

Hz. Peygambere hem kendisinin arkadalar, yani ilk Mslmanlar hemde kendisine inanmayan mrikler, hristiyanlar ve dier inan mensuplarso-rular soruyorlard. Ashab, sorumlu olduklar hakikatleri daha iyi anlama,aklayabilme, imanlarnteyid edip kalplerini mutmain klmak iin sorarken;dierleri daha ok mcadele ve mminleri gya zor duruma sokabilmek iinsoruyorlard.

Hz. Peygamber, gerek Mslmanlardan gerekse Mslman olmayanlar-dan gelen tm sorularcevaplandrrken vahiy ve Allahn kendisine verdiibilgi ile hareket ediyordu. Bu ii yaparken O, hi phesiz evvela Kurnvahyine dayanyor, Kurnn delillerini kullanyor ve bazen de bunlara bakadeliller de ilave ediyordu. Muhatabnn anlayacayntem, seviye ve sluptakonumak Onun detiydi ve ballarna da bunu tavsiye ediyordu.

Bundan dolay, Hz. Peygamberin ve Ashabn inan konularnda tartmayapmad asla sylenemez. Byle bir iddia evvela Kurnn muhtevasylabadamaz. Kurnn muhtevasnda yer alan birok meselede Hz. Peygam-ber, insanlarla tartmtr. Nitekim Necrn Hristiyanlar ile Hz. sann

ahsiyeti ve mahiyeti ile ilgili yapttartma mehurdur.

5/27/2018 KELAMA GR

36/205

30

Gerek Kurnn gerekse Hz. Peygamberin, akl, akl tefekkr nem-seyen ve onu kullanmaytevik eden ak beyanlarndan hareketle ilk Msl-manlar inanlarnakl istidlallerle teyid ve tahkik etmilerdir. Onlar bu ame-liyeyi yaparken akllarna gelen birok phe ve tereddd dorudan Hz.Peygambere amve sormulardr. Bu suallere muhatap olan Hz. Peygam-

ber, onlarayplamak yle dursun, aksine ilerindeki pheleri dile getirme-lerini salaycve tevik edici ifadelerde bulunmutur.

Eb Hreyrenin rivayet ettiine gre Ashaptan bir grup Hz. Peygamberegelerek;

imizden yle eyler hissediyoruz ki herhangi birimiz bunlarsylemeyi bile byk gnah addeder, dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber;

Gerekten yle bir ey hissettiniz mi? diye sorunca, onlar da;

Evet, dediler. Hz. Peygamberin cevabyle oldu;

te bu imann ta kendisidir, gerek iman budur.

Bir baka rivayette Hz. Peygambere vesvese sorulunca; imann hlisolandr, demitir. (Bkz. Mslim, man, 60; Ahmed b. Hanbel, II, 456).

bn Abbastan yle rivayet edilir: Peygamber efendimize birisi gelerek;

imde yle ey hissediyorum ki onu sylemektense yanp kl olmaytercih ederim, dedi. Bunun zerine Reslllah yle buyurdular:

Kulunun halini (iman derecesini, taklitten) vesveseye (tahkike)ykselten Allaha hamdolsun. (Bk. Eb Davd, Edeb, 109; Ahmed b. Han-

bel, I, 240).

Ashabn, kyametin halleri, Cennet, Cehennem, ruhun mahiyeti, kader vedaha baka itikad konularda sorduklarsorular ile Hz. Peygamberin onlaraverdii cevaplar hads klliyatmz tarafndan bizlere aktarlmtr.

tikat konusunda akla gelebilecek tm sorular insan olmann, dahadorusu inanan bir insan olmann ok tabii sonucudur. nanan insann bunlardnmesi ve sormasonun inancna verdii deerin yannda, onunla sreklimegul olduunun ifadesidir. Bu durum bugn iin byle olduu gibigemitekiler iin de byle idi. Yeter ki insan bu sualler iinde boulup kal-masn, onlarn cevabnbulabilsin, onlarcevaplandrabilecek ehliyetli insan-

lara sorup kalbini mutmain klsn. nemli olan budur ve bu yol aynzamandaimantaklitten kurtarp tahkike ulatrmann yoludur.

Onun iindir ki Hz. Peygamber ashabn bu tr sorular sormaktan menetmemi, bilakis onlar bu suallerinden dolay taltif ve tevik etmitir. Budavranyla o, daha sonraki dnemlerde ortaya kabilecek olan ve akl te-fekkr n planda tutan kelm ilminin metodunun meruiyetinin zemininioluturmutur.

Hz. Peygamber dneminde bugnk anlam ve erevede bir kelm ilmininolmaynn sebepleri nelerdir?

5/27/2018 KELAMA GR

37/205

31

KELMI DOURAN ETKENLER

lk htilaflar

Kelm ilminin konularnn kaynaKurn olduundan onun bir disiplin, birilim dalolarak ortaya knhazrlayan sebepler de pek tabii olarak slmtoplumunun iinden kaynaklanan dhil sebeplerdir. Kelm ilmi, her biribirbirine bal, birbirlerine etki eden ve yardmc olan etkenlerin neticesiolarak tamamen Mslman toplumun ve slm kltrnn iinden domu-tur. Dolaysyla kelm ilminin douunu hazrlayan nedenler etrafnda yap-lan ilm tartmalar ve gelitirilen yorumlar Kurn muhtevasnn itikad an-lamda bir tefsiri konumundadr.

Durumun byle olmaskelmn douunda hibir hric etkinin olmadanlamna gelmez. Bahsedilecek bu hric etkenler kelm ilminin douunuhazrlamaktan ok, yaplan ilm tartmalarn geliip genilemesine ve meto-

dolojik adan derinlik kazanmasna sebep olmutur. Deilse, konularndo-rudan doruya Kurndan alan bir ilmin sadce hric etkenler sonucu do-duunu sylemek makul deildir.

Kelm ilminin douuna sebep olan miller evvela bu toplumun iindeolutuu iin slm dnce tarihinde kelm ilminin douu ve varlka-nlmaz ve gerekli idi.

Kelm ilminin douuna zemin oluturan sebepleri maddeler halindezikrederek onlar etrafnda gelitirilen ilm tartmalar ve fikr abalaragemeden nce u hususu nemle belirtmekte fayda vardr. slm dininin,onun ana kayna olan Kurn- Kerimin getirdii ve daima var olmasnisteyerek srekli tavsiye ettii akl dnce, fikir ve vicdan hrriyeti ilednceyi ifade etme zgrl yannda, insanlarn birbrinden farklduygu,dnce, karakter, zeka ve anlay seviyesinde olduklar gerei birliktednlrse Mslmanlar arasnda deiik dncelerin douunu anlamakkolaylaacak ve sonuta meydana gelen farkl yorum ve anlaylar tabiikarlanacaktr. Bir dier ifadeyle farkl dnmenin kanlmaz ve doalbirinci sebebi insann ftrat ile vahyin ona tand imkndr. Bu en nemlive en temel etken iyi anlalp daima aklda tutulursa dier nedenler dahakolay anlalr.

Kurn ve hads metinlerinden bir ksm slp ve muhteva bakmndankolay anlalr ak naslar (muhkem) iken, bazlar gerek ifade tarz gerekkonu itibariyle mulklk tamakta (mtebih), bu sebeple asl maksat ve

mannn neden ibaret olduu kolay ve net bir ekilde bilinememektedir.

Mslmanlar arasnda zellikle ilk devirlerde meydana gelen siys sr-tmeler ve neticesinde ortaya kan i atmalar da dikkate alndnda s-lm toplumunda dhil sebeplerden kaynaklanan farkl anlaylarn zuhrukanlmaz olmutur.

slm dnce tarihinde oluan bu dhil sebeplerin yannda, slm dn-yasnda balatlan eitli tercme faaliyetleri ile fetihler ve daha baka yol-larla eitli kltrlere mensup milletlerle karlalm olmasn da fikir veyorum ayrlklarna sebep olan haric miller arasnda saymak mmkndr.

5/27/2018 KELAMA GR

38/205

32

Kelm ilminin douunu hazrlayan sebeplere tarih itibariyle bakt-mzda bunlarn ilk iaretlerinin Hz. Peygamberin son gnlerinde tartma ko-nusu olan krtas hdisesi ile ona bal hilafet tartmalarna dayandngrrz.

Bu giriten sonra imdi kelm ilminin douuna sebep olan etkenleri anahatlaryla zikrederek bunlar etrafnda gelitirilen kelm yorumlaranlamayaalabiliriz.

Krtas Hdisesi

Arapa bir isim olarak krtas kt demektir. Onun iin kt, kalem gibiyazmalzemelerini satan yere krtasiye denir.

bn Abbstan rivayet edilen bir hadse gre; Hz. Peygamberin, vefatylaneticelenen son hastalnda, rahatszlnn iddetli olduu bir anda yanndabulunan ashabna; Bana bir kt ve kalem getirin, size bir yazyazdraymki benden sonra sapkla dmeyesiniz (Bk. Buhr, Mard-Tb, 17), bu-yurmutur. Orada bulunan ashaptan bir ksmHz. Peygamberin bu emir vearzusuna uyulmasn isterken, Hz. merin de iinde yer ald bir grup,burada bir vahiy durumunun olmadn, yani o esnada Hz. Peygambere yenibir vahyin gelmibulunmadn, dolaysyla yazdrmak istedii eyin vahiyolmayp, hastalnn iddetlendiini anlaynca mmetine olan dknl-nn bir tezahr olarak byle bir istekte bulunduunu dnmlerdir.Bundan dolay onu rahatsz etmemek iin kt, kalem getirilmemi veneticede herhangi bir ey yazlmamtr. Hz. Peygamber de bu arzusunu yeni-lememive konu kapanmtr.

Hdisenin seyrinden aka anlalmaktadr ki burada bir vahyin yazd-rlmasistei yoktur. Zira ayet yazdrlmak istenen vahiy olsayd, ashap, bu-nu orada hazr bulunduklar iin anlarlar ve bu istee asla kar kmazlar,kamazlard. Sahabe, bir vahiy durumunun olup olmadndan tereddt etse-lerdi bunu Hz. Peygambere sorarlard. Onlar sormadlarsa bie bu durumdaHz. Peygamber, yazdrmak istedii eyin bir vahiy olduunu aka beyaneder ve bunu muhakkak srette yazdrrd.

Buradan aka anlalmaktadr ki bu arzunun bir vahiy sonucu ve yaz-drlacak eyin de vahiy olduunu syleyip ama neticede bunun yazdrlma-dnkabul etmek, vahyin tamamlanmadnve Hz. Peygamberin de teb-liini gerekletirmediini iddia etmek olur ki bunu peygamberlik gereiyle

badatrmak asla mmkn deildir. Ashap da durumu byle anladklariin,her ne kadar istein vuku bulduu anda kalem-kt getirip getirmeme hu-susunda tartmolsalar da, konuyu daha sonra bir daha tartmamlardr.

Krtas hdisesiyle ilgili rivayetler, daha sonralara ile Ehl-i snnet ara-snda ihtilaf konusu olmuve iler; eer kt, kalem getirilseydi Hz. Pey-gamber Hz. Aliyi kendisinden sonra halife tayin edecekti, demilerdir.

Krtas hdisesi, daha sonralarortaya kacak olan ve temel nazariyesi hi-lafet meselesi zerine oturan a ekolnn nemli dayanak noktalarndan bi-risini oluturur.

5/27/2018 KELAMA GR

39/205

33

Hilfet Meselesi

Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra Mslmanlar, halife seimi me-selesiyle karlamlardr. Hilafet meselesi ve halife seimi aslnda siys birkonudur. Halife, Hz. Peygambere siys anlamda halef olan, onun tesis ettii

idar yapnn srdrlmesini salamak zere onun yerine siyasal anlamdageen, seilen kiidir.

Hilafet meselesi aslnda slm ilimler ierisinde slm hukukunun ko-nusudur. Ancak, daha sonra bu mesele etrafnda ekillenecek ve fikir sistemi-ni bu konu zerinden hareketle oluturacak olan a ekolnn konuyu itikadmuhtevada mezheb bir ilkeye dntrmesi zerine bata Ehl-i snnet olmakzere dier kelm mektepleri de meseleyi, aya cevap vermek zere bubalamda tartmak durumunda kalmlardr.

Kurnda ve hadslerinde halifenin Hz. Peygamberden sonra kimolacayle dursun, onun nasl belirleneceine dair ak bir beyan bile bu-lunmamaktadr. Kurn, genel bir ilke olarak Mslmanlarn ilerini ra,yani aralarnda yapacaklardanma, istiare ile yrtmelerini tavsiye ederek(bk. l-i mrn, 3/159; e-ra, 42/38), grevlendirmede ehliyet ve liyakatanem verilmesini (bk. en-Nis, 4/58; en-Nahl, 16/43) ve hkm verildiindedil davranlmasnister (bk. en-Nis, 4/58).

Hz. Peygamber, kendisinden sonra kimin halife olaca hususunda birbelirlemede bulunmad iin Mslmanlar, onun vefatndan hemen sonrayaptklartoplantda konuyu etraflca istire etmiler, konumular ve halifeadaylarkarmlardr. Bylece onlar, slm toplumunu kimin daha iyi idareedebileceini nemle tartmlardr. (bk. Hamidullah, II, 1103 vd.) ayet,konu hakknda Kurn ve Snnette ak bir beyan bulunsayd, hele anniddia ettii zere Hz. Peygamberin Hz. Aliyi hayatta iken halife tayin ettii

sabit olmuolsayd tartmalarn ne anlamolurdu? Dier bir deyile Ashbbu tartmalaryapabilir miydi? Dinin ilkelerine, Hz. Peygamberin snnetineskskya balolduklartarihen sabit olan bir toplumun, Hz. Peygamberinbelirlemesine ramen onun hemen vefatnmteakip, hatta onun defin ilemidahi henz gerekletirilmemi iken byle bir tartma yapmas asla bek-lenemez.

Hilafet meselesi ve halife seimiyle ilgili olarak slm dncesinde or-taya kan temel grleri ksaca yle zetlemek mmkndr:

a. Ehl-i snnete gre, kendisinden sonra kimin halife olacana dair Hz. Pey-gamber bir belirlemede bulunmamtr. Dolaysyla halifenin belirlenmesiseimle gerekletirilir. Onun iin Ashab istiare sonucunda Hz. Eb Be-

kiri halife semitir.

b. aya gre halifelik meselesi insanlarn seimine braklabilecek bir ide-ildir. Halife nasla belirlenir. Hz. Peygamber Hz. Aliyi kendisinden son-ra yerine halife olarak tayin etmitir.

c. Hariclerin bu konu hakkndaki grleri Ehl-i snnet ile ayndr. Onlaragre de halifenin belirlenmesinde esas olan seimdir.

slam dnce tarihi iinde ortaya kan ihtilaflarla ilgili olarak ehristanninslam Mezhepleri adyla Mustafa z tarafndan tercme edilen ve EnsarNeriyat tarafndan yaynlanan kitabn Drdnc Mukaddime (s. 33-44)ksmnokuyunuz.

5/27/2018 KELAMA GR

40/205

34

Siys Anlamazlklar ve Savalar

Hz. Peygamberin vefatndan sonra hilafet grevini yrten ilk iki halife Hz.Eb Bekir ve Hz. mer devrinde Mslmanlar arasnda birlik, beraberlik vesknet hkim idi. Ancak, nc halife Hz. Osmann hilafetinin zellikle

son dnemlerinde idareyle ilgili siys sorunlar nedeniyle huzur ve sknetbozularak yerini atma ve kargaa ald. Gittike byyen kargaa sonu-cunda Hz. Osman ehid edildi. Yerine halife olarak Hz. Ali seildi. Hz. Alidneminde de siys istikrar salanamad. Hz. Osmann ldrlme nedenlerive olayn sorumlularetrafnda gelien tartma ve srtmeler sonucunda a-dna i savalar denilen Cemel (36/656) ve Sffin (37/657) vaklarpepeeyaand. Binlerce insan ldrld.

slm tarihinde Mslman toplumun bizzat ierisinde meydana gelen bu olayn her birisi tamamen siysdir. Dolaysyla bu olaylar meydana ge-lirken ortada kelm bir problem yoktur.