Faruk Sümer - Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilâtı - Destanları

8/13/2019 Faruk Sümer - Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilâtı - Destanları

http://slidepdf.com/reader/full/faruk-suemer-oguzlar-tuerkmenler-tarihleri-boy-teskilati-destanlari 1/573

A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ

D İ L V E T A R İ H — C O Ğ H A F Y A F A K Ü L T E S İ V A Y I K 1 A H I : 170

Prof. Dr. Faruk SÜMER

O Ğ U Z L A R

(T Ü R K M E N L E R)

TARİHLERİ-BOY TEŞKİLATI-DESTANLARI





B u nâçiz eser im i Anad ol u ’y u açan ve onu ebedî bir Türk yur du hal ine get i r en O uz T ürk l er i 'n in ruh larına ar ma an edi yorum.



ÖNSÖZ

İ Ç İ N D E K İ L E R

V-VII

G İ R İ Ş.........................................................................................................................................

B İ R İ NC İ BÖL ÜM

OĞU ZL AR I N T A R İ H İ ............................................................................................................

A. Oğuzlara Dâir E n Eski Bilgiler: 1-25

1. Oğuz Adının M enşei (1-3), 2. Barl ık I rmağı K ıyıl arında Oğuzlar (3-5), 3.

Tula Boylar ında Oğuzlar (5-25) ..................................................................................

B. I X -X I . Y üzyı ll arda Oğuzlar (Sir -Derya Oğuzl an) 26-60 .....................................

1. Oğuzların Yu rdlar ı (33-37), 2. Oğuzların Yaşayış Tarzı (37-42), 3. İk tisadî

H ayatları (42-43), 4. Di nî İ nanışları (44-46), 5. Başka Gelenek ve Görenekleri

(46-49), 6. Oğuzların İ slâmiyete Girişi (50-52), 7. Oğuz Yabgu D evleti (52-59),

8. Uzlar ın Macerası (60)....................................................................................................

C. Selçuklu Devletinin K urul uşu: 61-91 .......................................................................

Ç. Selçukl u Devr inde Oğuzlar (Türkmenler ): 92-138 ................................................

1. Mavera ün-nehr (111-112), 2. Mangışlak (112), 3. Balhan (112-127), 4. H o

rasan (112-122), 5. K irman (123-126), 6. Fars veH uzistan (126-127), 7.

K ürdistan (127-129), 8. Azerbaycan ve E rrân (129-132), 9. I rak ve el-Cezîre

I X - X X V

1-199



aurğa (253—254), 8. Yaparlı (255), 9. Avşar (Afşar) (256-

288), 10. K ısık (289-290), 11. Beğ-Di li (291-304), 12.K arkm (305-307), 13. Bayındı r (Baymdur) (308-312),14. Peçenek (312—314), 15. Çavıı ldur (Çavundur) (315-317), 16. Çepni (318-326), 17. Salur (327-335), 18. Ey-mür (Eymir) (336-340), 19. Ala-Y untlu (341-343),

20. Yüregir (344-346), 21. İğdir (347-349), 22. Büğdüz(350), 23. Y ıva (351-358), 24. K mık. (359—362).

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM (Destanları) ..................................... 363—4111. Destanların Yazıldığı Zaman (367-370), 2. DestanK ahramanları Nerede ve Ne Zaman Yaşadılar (371-376),3. K ahramanların Müslümanlığı (376-377), 4. Destan

ların K onusu (377-381), 5. K ahramanlar (381), 6. İ ktisadî Hayatları (381-383), 7. Siyasî Teşkilât (384-391),8. Ordalar (391-392), 9. Ai le Hayatı (391-395), 10. Or

du (395-396), 11. Binicilik (396-398), 12. K ıyafet (398-399), 13. Avcılık (400), 14. Eğlenceler (400-401), 15.Davranışları (401-407), 16. Destanların Ehemmiyeti(407-408), 17. Destanların Özeti (408—411).

XV I . Y Ü ZY IL DA ANADOLU’DA OĞUZ BOYL A



ÖNSÖZ

X I . yüzyıldan itibaren, kendilerine Türkm en de denilenO uzlar 'm , Türk iye Türk ler i ile İr an , Azerbaycan, I r ak v e Türkm enistan T ür k l er i-

n i n ataları olduklarını biliyoruz. Selçuklu ve Osmanlı hanedanları

nın da onlardan çıktığını hatırlarsak O uzlar ' m dünya tarihinde pekmühim roller oynamış bir Türk kavmi olduğu anlaşılmış olur.

O uzlar Si r Derya boyları ile onun kuzeyindeki bozkır lardayaşarlarken onlardan ancak bir bölüğü şehir lerde oturuyordu.Bu oturak O uzlar savaş ile meşgul olmayıp, kendilerini şehir hayatınıngerektirdiği işlere vermiş bulunduklar ından, göçebe eldaşları onlara is



ğer taraftan O sman lı hânedamnın gerek Marmara bölgesinin fethinde, gerek Rumel i ' n i n ele geçirilmesinde mensup bulunduğu göçebe unsurdan geniş ölçüde faydalanmış olduğu da bir vâkıadır.

Fakat X V I . yüzyılın ikinci yarısından itibaren Türk iye 'de göçebe unsur siyasî ehemmiyetini eskisine nisbetle epeyce yitirmişti. Bu da,

başlıca, oturak yaşayışa geçmeler ve İran'a, yapılan göçmeler sonucunda sayısının çok azalmış olması, O sman lı askerî teşkilâtının kudreti ve “delikli demircin icat edilmesi gibi âmillerden ileri gelmiştir. Busebeple, Anado lu 'dak i Türk oymaklarının Osmanlı devrindeki rolleridaha ziyade İ çtimaî tarihimiz bakımından önemlidir . Gerçekten onlar,X V I . yüzyılın sonlarından itibaren muhtelif âmiller yüzünden vakitvakit bünyesinde geniş boşluklar meydana gelen yerleşik Türk halkının bu boşluklarını doldurarak ona daima kuvvet ve hayatiyet kazan

dırmışlardır. Bununla beraber, şunu da belirtmek yerinde olur ki, Türk oymakları son asırlarda dahi siyasî ehemmiyetlerini büsbütün kay

betmiş değillerdi. N itekim, X V I I I . yüzyılda Anado lu 'da ortaya çıkanderebeği ailelerinden, başta en büyüğü (Çapar-Çapan-oğulları) olmaküzere, birçoklarının da yine göçebe Türk unsuruna mensup olduklarınıbiliyoruz.

Şu çok kısa izahat, göçebe Türk unsurunun millî tarihimizde nekadar mühim bir yeri olduğunu gösteriyor. Bunu bir cümle ile ifadeye



Eser, kısa bir girişle üç bölümden meydana gelmiştir.

I. Bölümde O uzlardın eski tarihleri ve Selçuklu imparatorluğunu kurmaları ele alındıktan sonra, bu imparatorluğun kurulmasısonucunda muhtelif ülkelere dağılmış bulunan Türk göçebe unsurununhayatları, son asırlara kadar gelmek üzere, ayrı ayrı incelenmiştir.

Y ani burada Gök-T ürk ler devrindeki Doku z O uzlarhıı tarihi anlatılmışolduğu gibi, »D adal -O ğlu ’nun Türkmenler inden de bahsedilmiştir.I I . Bölümde O uzlar ' m boy teşkilâtı ve O u z boylan, I I I . Bölümde iseO uzla r 'ın mill î destanları (Dede K orkut destanları) incelenmiştir . Gerek O u z boyları, gerek D ede K or k ut destanları eserin plânına uygunolarak yeniden yazılmıştır. Ayrıca eserin sonuna X V I . yüzyılda A n a

dolu 'dak i O uz boylarına ait yer adlarını gösteren bir cedvel de ilâveedilmiştir. Bu cedvelin bazı meseleler üzerindeki çalışmalarımızda

bize pek faydalı olacağı şüphesizdir.

Esere, konusundan dolayı mütehassıslardan başka, aydınların vehalkın da ilgi göstermesi mümkündür. Bu sebeple, eserin yazılmasındaonların faydalanmalarını kolaylaştırmak hususuna elden geldiği kadardikkat edilmiştir. Hattâ, bilhassa S elçuk lu tarihi üzerinde meslekdaş-larımdan farklı düşündüğüm meseleler üzerinde, birkaç istisna ile, münakaşalara girişmemem de kısmen yine aynı husus ile ilgilidir.





Gir i

Türkçe konuşan topluluğun Orta-Asya1 daki asıl anayurdununneresi olduğu üzerinde eskidenberi bazı fiki rler ileri sürülmüştür. B izimdüşündüğümüze göre, bu topluluğun anayurdu, başlıca 145-150 arzdereceleri arasındaki Abakan, Tuba yörelerini de içine alan K em ırmağıyâni Yenisey boylan ve ona yakın yöreler olmalıdır.

Türkçe konuşan topluluğun, eski zamanlardanberi, birbir lerinden siyasî hüviyetleri, dilleri veya lehçeleri, İçtimaî seviyeleri, hattâyüz şekli ve beden yapıları ile ayrılan muhtelif kollar halinde yaşadığını biliyoruz. Orhun âbideler i nde , yabancı kavimlere olduğu, gibi, bukollara da budun yani kavim denilmektedir. Fakat bu kolların ortak



VIII. yüzyılın birinci yarısında Tu l a ırmağı boylarında yaşıyorlardı.Dokuz-O uzlar , Türk budununun yanında G ök-T ür k devl eti n indayandığı ikinci bir unsur olarak görünüyorlar. Bunlar Gök-Tür kl er ' - in siyasî halefleri olan Uygur lar devrinde de aynı mahiyette bir rol oynamışlardır. Dokuz-O u zlar ’ ın âkıbeti meçhuldur. X . yüzyılda Si r -Der -

ya (Seyhun) kıyılarında yaşıyan O uzlar ' m doğrudan doğruya bu D o kuz-O u zlar 'm torunları, olmaları pek az muhtemeldir. Buna karşılıkSi r -Derya O uzlar ı'mzı evvelce B atı-Gök-T ürk bir l i i ne mensup olduklarını ileri sürmek, daha isabetli bir mütalaa gibi görünüyor.

Sir-Derya O uzları , başka bir Türk elinin kendisiyle mukayeseedilemiyeceği derecede cihan tarihinde pek mühim bir rol oynamışlardır. Bunun için, Önsözde de işaret edildiği gibi, Selçuklu ve Osman-lı imparatorluklarını onların kurduğunu söylemek elverir. Diğer

taraftan O uzlar , M o ol istilâsından sonra kavmî varlığını, tarihî hâtıralarını ve harsını korumak suretiyle Türk âlemi ni temsil eden biricikkavim olmak vasfım da taşımaktadır,

Uygur , Ka r lu k, K ıpçak ve bunlar gibi diğer bazı Türk kavimleriM o ol istilâsı üzerine varlıklarını devam ettirememişler, M o ol boylanile karışıp kaynaşarak yeni kavimler meydana getirmişlerdi. Bu yenikavimlerin dili türkçe ise de tarihî hâtıraları, askerî teşkilât ve gelenekleri M o ol vasıflarını taşıyordu. Bugünkü Do u-Türk is tan Türk ler i ,



olan bu hâdisenin baş kahramanı, fikir leri ve icraatiyle S elçuk ’un torunu Çağrı Beğ idi. Selçuklu devletinin hâkimiyeti çok kısa zamanda B izans im parat or luğu hudutlarına kadar uzandı. Bu başarıda Si r -Derya boyundaki büyük ana O u z kümesinden birbirini izleyen dalgalar halindeki bölüklerin İran'a, gelmeleri pek mühim bir

âmil olmuştur.O uz Türkl er i 'ni n I slâm âlemi nde görünmeleri, gerçekten bu âlem

için mutlu bir olaydır. Çünkü, bu esnada Ya kın -Do u I slâm âlemi ,B izans im parat or luğu karşısında kendisini müdafaa edemiyecek birdurum da bulunuyordu. İslâm âl em i mânen öyle çürümüş idi ki, 3—4? binkişilik bir O uz bölüğü tek başına F i l i s t i n ile Sur iye 'n in mühim bir kısmını kolayca eline geçirmişti. Do u veGüney-Anadolu 'dak i Müslümanlar’ıçıkararak A n i ' y i (Kars’ın doğusunda), An takya ve U r fa 'yı, Lâzkiye’yi ge

ri almış Haleb bölgesini de nüfuz ve hakimiyeti içine dahil etmiş bulunanB izans’ın, yeni bir hamle ile Sur i ye ve hattâ M ısır ’a da hâkim olarak,İslâm âleminin başına daha büyük felâketler getirmesi her an beklenebilirdi. A r a p unsurunun kendisini toparlayıp B izans’ın yeni saldırışlarını karşılayabilmesi, ancak belki ikinci bir peygamberin çıkması ile kabil olabilirdi. Bundan ötürü O uz Tür kl eri ile İslâm

âl emi kendisini B izans’a karşı koruyabilecek yeni ve gücü tükenmez bir unsura kavuşmuş oldu. Gerçekten Yakın -D o u İslâm âle



mülkî teşkilâtında vazife görebilecek yeter derecede eleman bulamıyorlardı. Devletlerini kendi yurdlarmda kurup gelmiş olan Arab la r ve M o ol lar da her yerde yerlilerden geniş ölçüde faydalanmışlardı.Hattâ Emevî teşkilâtını arablaştıran, H al î fe A bdu l -M eli k ’in: “ I - r an lıla r bin yıl hüküm sürdüler bir an bize muhtaç olmadılar, biz isebir asır devlet idare ettik bir aıı olsun onlardan müstağni kalamadık”dediği söylenir.

Selçuk lu hân edanı , tebaalarını âdalet ve şefkatle idare etmek,ülkelerinin imarı hususunda da büyük gayretler göstermek sureti ileher yerde unutulmaz hâtıralar bırakmışlardır. Öyle ki, onlar tarih sahnesinden çekildikten sonra, XI V . yüzyılda, tanınmış îr an lı bir müverrih, Emevî ve Abbasîleı- de dahil olmak, üzere, bütün İsl âm hânedan-larının birkaç ayıbla mülevves olmalarına mukabil Selçuk lu lar ın

bu ayıblardan münezzeh, imanlı, hayırsever, halka karşı şefkatli hükümdarlar idiklerini söyliyerek onları örnek bir hânedan olarak gösterir.

Gerçekten bugün, Anado lu ' yu dolaşan tarih ve san’at eserlerinemeraklı alelâde bir Türk veya yabancı bile S elçuk lu sultanlarının,iyi niyetin olduğu kadar aklın ve bilginin de ışığı altında, Türk iye 'y i mamur ve halkını müreffeh kılmak için nasıl çalışmış olduklarım kolayca anlıyabil ir. K ervansaraylar, hastahâneler v.e köprüler gibi, dinî ol-



hattâ tu sonuncu yerde, I. H açl ı sefer inden de faydalanarak, bîrkırallılc dahi kurabilmişlerdi. Y ine bu sebeple, O uz T ürkl eri az birkuvvetle Orta ve B atı-An ad olu ’yu çok kısa bir zamanda ve ciddî birmukavemet de görmeden kolayca açabilmişlerdi. Yerli halkın nüfusçaçok az olduğunu gösteren delillerden biri de şudur ki, Türk sultanlarıve beğleri yaptıkları akınlarda ele geçirdikleri yerli halkı göçürerekkendi ülkelerinde yerleştiriyorlardı; çünkü, nüfus azlığından hâkimbulundukları ferlerde ekilmemiş geniş topraklar vardı. Selçukluhükümdarlarının Do u ve Güney-Do u-Anadolu' ya karşı devamlı birfetih siyaseti gütmelerine karşılık, en müsait zamanlarda bile, Bat ı- Anadolu, ve Ma rma r a bölgelerini almak hususunda istekli görünmemeleri de ancak oraların iktisaden geri kalmış, nüfusu seyrek, az mamur yerler olmaları ile izah edilebil ir . H attâ Anado l u ’ nun, işaret edilen durumundan dolayı, Türk fatihlerince o kadar câzib bir ülke sayılmadığını da söylemek mümkündür. Malazgi r t savaşının galibi A lp-A rsl an ’ın da, davranışlarına bakılırsa, aynı düşüncede olduğunahükmedilebilir.

Arab la r ' m hem E mevî ler , hem de A bba sî ler devrinde, bir çokdefalar bizzat halîfelerin kumandasında muazzam ordular halindegelip de bir türlü alamadıkları Anado l u , 1071 yılındaki Malazg i r t savaşını takip eden 8-10 yıl içinde baştan başa açılmıştı. Halbuki fetihtek bir kumanda altında ve muntazam bir plân dahilinde de yapılma



ülkesi vasfını aldı ki, bu hususu XI V . yüzyıldaki yabancı müell ifler defark etmişlerdi. O uzlar Anad olu'ya, gelirken maddî ve manevî harslarını da beraberinde getirdiler. Mezarı Si r -Derya boylarında bulunanD ede K or k u t’un manevî şahsiyeti bile, destanların yanında, A n a

dolu’ya. geldi. O u z türkçesi, bir çoklarının sandığı gibi, Anado lu veya

İstanbul'da, değil, daha buraya gelmeden önce,

Türk is tan ’ da iken

bugünkü hususiyetlerini taşıyor ve orada da Türk lehçelerinin en incesi ve en zarifi şeklinde vasıflanıyordu. Bu vesile ile şu keyfiyeti çokkesin bir gerçek olarak söyliyelim ki, O uzlar ' ın Anado l u ' y a getirdikleri harsları ve bu arada her türlü gelenekleri bütün hususiyetleri ilezamanımıza kadar kuvvetle yaşayıp gelmiştir. Günümüzdeki A n a

dolu Türk ler i ’nde ataları olan O uzla r 'ın harsları, ruhî davranışlarıve antropolojik vasıfları hâkimdir1. Bugün her hangi bir kimse A n a

dolu'nun Türkler ile meskûn bir bölgesinde, K âşgar l ı ’nın Oğuzlar'adair söylediklerini bu bölgedeki Türkler ' in dil ve davranışlarında, gelenek ve göreneklerinde açıkça müşahade edebili r. Hattâ bu kimseD ede K ork ut destanlarından bazılarının Anado l u ' da hâlâ yaşadığımgörmekle hayretler içinde kalabilir. Oysaki Türk is tan 'dak i Türkmen- l er bunları çoktan unutmuşlardı. Şu sözlerden de anlaşılacağı gibi, O uz Türk ler i ' nin asıl ve gerçek mümessillerini görmek için Türk is tan 'ı değil Anado lu ' yu dolaşmak lâzımdır.



inişlerdi. Bu husus, bu bölgenin onların hayat tarzlarına uygun bir yerolması ve bir de, işaret edildiği gibi yerl i nüfusunun orada şaşılacakderecede az bulunması ile ilgilidir. M o ol istilâsından kaçan kalabalıkTürkmen kümelerinin mühim bir kısmı da yine batı uçlarına gelmişlerdi. Bir Arab coğrafyacısı (X I I I . yüzyıl ın ikinci yarısında) batı

uçlarındaki Türkmenler ' den yalnız An ta lya 'n ın kuzeyinde, Deniz l i çevresinde yaşıyanların nüfuslarının 200.000 çadıra yakın olduğunusöylüyor. Batı uçlarındaki Tür km eııler , Selçuklular’ın fethindeistekli görünmedikleri. B atı-An ad olu ve Ma rma r a bölgesini kolaycaaldılar. Tüıkmenl er savaşlarda ellerine geçirdikleri H ıristiyanları kölegibi kullandıklarından bunu çok iyi bilen Hıristiyanlar, onların harekete geçtiklerini görünce Ada la ra ve Rumel i yakasına kaçıyorlardı.Türkmenler aldıkları Hıristiyan tutsakların çoğunu M ısır lı, Su r i yel i ve t r a n lı tâcirlere satıyorlardı, işte, Batı-An ad olu ve Ma rma r a bölgelerinin, XV . yüzyılda H ır istiyan nüfusunun en az bulunduğu yerler arasında olmasının diğer bir sebebi de budur. X I X . yüzyılda obölgelerde, eskisine nisbetle Hıristiyan nüfusun daha fazla olması,O sman l ı devrinde başka sebeblerden ileri gelmiştir. Güneydeki Çu- kur-Ova bölgesi de, bir asırdan fazla olarak yapılan Memlûk-TürA:-men akınları ile H ır istiyan nüfusu son derece az bir duruma geldiktensonra, XI V . yüzyılda çoğu Üç-Ok koluna mensup Türkmenler tarafin-dan iskân edildi. XV . ve XV I . yüzyılda görülen yoğun Türk nüfusu



Bulgar istan' ' daki Poınak lar , Gir it ’ teki Müslümanlar , Arnavudlar veBoşııakl ar gibi, kendi ana dillerini konuşur görecektik.

Do u ve Güney Do u-Anadolu1 ya geçmeden önce şu umumî kaideyi hatırlamamız yerinde olacaktır. Bu da bir kavmin bir yerdekisiyasî hâkimiyeti ne kadar uzun sürerse ve o yerdeki yerli halkın me

denî seviyesi de ne kadar geri bulunursa bulunsun, eğer o kavim yeterikadar nüfus fazlalığına sahip değilse, başta dili olmak üzere, mill î harsınıno yerde hâkim bir duruma gelmesi mümkün olamıyor. Bugün dokuzasırlık pek uzun bir siyasî hâkimiyete rağmen Do u ve Güney-D o u- Anado lu bölgelerinin bazı yörelerinde halkın türkçe konuşmamasıbununla ilgilidir, Do u-Anadolu ile Güney-Anadolu2 coğrafî durumu veiklim hususiyetleri ile Anado lu mm Or ta ve Ba tı bölgelerine nazaranTürk oymaklarının yerl eşm esin e daha az elverişli idi. Diğer taraftan

bu bölgelerde şehir hayatının epeyce geliştiğini ve vergi kaygısı ile yerlihalk üzerine titreyen devletin de kısa bir zamanda istikrarlı hâkimiyet kurmuş olduğunu biliyoruz. Bu sebepler ile Türk nüfusu adı geçenbölgelerin ancak Erzurum, Ah la t ve Ha r pu t gibi bazı yörelerinde vediğer bazı şehir ve kasabalarında kuvvetle tesirini gösterebilmiştir. Bununla berab er M o ol ist i lâsı sebebiyle gelen Tür km enl er’’ in kalabalıkbir kısmı da bu bölgelerde yurd tutmuştu. Bu Türkm en küm esini başlıca Kara -Koyun l u l a r ve Ak -Koyun l u l a r temsil ediyorlardı. Ayrıcayine aynı bölgelere U yrat lar , Sutay ' lılar ve saire gibi M o ol lar da gel



Selçuk lu kudreti en yüksek noktasına 1240 tarihinde ulaşmıştı.Bu esnada onların batı sının, umumiyetle, Mu l a vilâyetindeki D a

laman çayından başhyarak Deniz l i ve Kütahya önlerinden geçip Sa

karya'ya. ulaşıyordu. Güneyde , Çukur-Ova bölgesi de Selçu k lu sınırının dışında kalıyordu. Ancak buradaki Ermen i kıralhğı Selçuklu-lar’a vergi veriyor ve harb zamanında da asker gönderiyordu. Selçuk lu hududu Doğuda Erzurum ve Diyarbek i r bölgesini içine ahyordu.Trabzon bölgesindeki Rum devleti de Selçuklular’ın tâbileri arasında idi. Ayrıca Haleb ve Şam E yyubl ul ar ı' nın Selçuklulardı metbutanımış olduklarını biliyoruz.

Yukarıda işaret edilen zamanda Türk i ye mamur ve müreffeh birülke halinde idi . Selçuk lu hânedanı, şuurlu bir iktisad siyaseti güderek birinci derecedeki milletlerarası ticaret yollarını Türk iye ' den geçirmeye muvaffak olmuştu. Bu maksatla, ülkelerini, içlerinde tabib, baytar, hamam ve hattâ çalgı takımı bile bulunan bir kervansaray ağı ileörmüşler ve ırmaklar üzerine taştan büyük köprüler yapmışlardı, öteyandan sağlık işlerine de önem vererek başlıca Selçuk lu şehirlerindehastahâneler inşa edilmiş ve pek çok medrese ile de süslenmişti. İşteedebî türkçeyi bu medreselerden yetişenler yaratmışlardır. Tabiîbunlardan bahsederken Selçuk lu devrinin aşağı yukarı 230 yıl kadarsürdüğünü, bunun bir asrının B izansl a devamlı mücadele, 50 yılınında M o ol h âkim iyet i ile geçtiğini unutmamalıyız. Böylece Selçuk



Türkçe bir kelime olan iğdiş, melez demektir. Y âni anası ve babasın

dan biri Türk olmayan kimse anlamına geliyor ve arabçaya muvelled(anası arab olmıyan) kelimesi ile tercüme edil iyor. Gerçekten XI I .yüzyılda İran’da yerli kadınlardan doğmuş Türk ler 'e de arabça eserlerdeEt râk ul-M uvelledîn (yâni melez Türkler) denil iyordu. Acaba Anado

lu 'dak i iğdişler de böyle mi idiler? Fakat, böyle bir ihtimali teyid edendeliller henüz ele geçirilememiştir. Muhakkak olan bir husus var ise,onların, siyasi ve askerî sahada olduğu gib i , d i er bakımlardan da e- hemmiyetli bir zümre olmadıklarıdır. K aynaklarda, kendilerinden nadiren ve mübhem bir şekilde bahsedilmeleri de bu husus ile ilgilidir.Mamafih iğdişlerin dönmeler olmaları mümkündür. Selçuk lu şehirlerinde Türk ler ' den başka çoğunlukla İran ' dan gelmiş san’atkâr,tüccar ve okumuş kimselerden mürekkep başka Müslümanların dayaşadıklarını biliyoruz.

K öylere gelince, bunların ezici çoğunluğu Türkler ile meskûn idi.K öylülere X I I I . yüzyılın ikinci yarısında Türk (arabça cemi Etrâk) dedenil iyordu. Bu isim onlara I r a k , Su r i ye ve M ısır şehirlerindeki halkm-arabça konuştukları halde- arab sözünü sadece göçebe arablar için kullanmalarına bakılarak- devletin mülkî teşkilâtında vazife gören I r a n lı

memurlar tarafından verilmiş gibi görünüyor. Bu suretle Türk sözüköylü anlamına da geldi ki, O sman l ı devrinde de bilhassa X V I I .yüzyıldan itibaren, daha yaygın olarak ve aynı anlamda Osmanlı



memlûk, yani kullardan hassa orduları teşkil etmeleri ve devletin yüksek askerî memuriyetlerini onlara vermeleridir. Hânedan bu hassaordusuna sahip olduktan sonra kavimdaşlan olan Türkmenler ’ i ta-mamiyle denilebilecek bir şekilde ihmal etmiş ve âdeta onları unutmuştur. Vakıa Selçukluların ve sonra Osmanlılar’m kullardanmüteşekkil hassa orduları kullanmalarına Türk unsurunun zaafa uğra

masını önliyen âmillerden biri nazarı ile bakmak belki mümkündür.Ancak, bütün yüksek askerî memuriyetlerin bu hassa ordusu mensuplarının elinde olması, asker bir kavim olan Türkler arasında geniş tepkiler yaratmıştır. Bu tepkiler Selçuklu devleti’nin zayıflama ve yıkılmasında mühim bir âmil teşkil ettiği gibi, Osmanlı ipmparatorlu-ğu’nun gücünü yitirmesine ve Türk halkının büyük felâketlere uğramasına ve Anadolu'da, geniş tahribatın yapılmasına da sebeb olmuştur.Diğer taraftan saltanat verâseti işinin değişmez bir kaideye bağlanma

mış olması da iç savaşların çıkmasında ve Türk devletlerinin zayıflama ve yıkılmasında diğer mühim bir âmil idi. Bunlardan başka emirler ve beğlerin hükümdarlarına kızıp itaatsizlik gösterdikleri ve isyançıkardıkları da sık, sık görülen olaylardandır. Fakat bu vâkıalara rağmen, nasıl oluyor da Türkler bu kadar uzun bir zaman siyasî hâkimiyetlerini devam ettirebildiler ? Şüphesiz bu husus yalnız onların askerlik kabiliyetleri ve ana yurttan daimî surette beslenmeleri ile izah edilemez.

M o ol istilâsı eski Türk âlemin i tamamen ortadan kaldırmış Tür



Beğlikler devri, Selçuklu ve Osmanlı hâkimiyetleri arasındakidevirdir. Bu devrin başlıca vasfı Selçuklular zamanında alınmayan bölgelerin fethedilmesi, Türk nüfusunun ve kültürünün baştaşehirler olmak üzere her yerde çok kuvvetli bir hâkimiyet kurması,türkçenin edebî ve resmî dil olarak farsçaya karşı rakipsiz bir mevkieyükselecek surette bir gelişme göstermesidir. Diğer taraftan Anado lu '

nun büyük bir kısmı yabancıların gıptasını çekecek derecede, bollukiçinde idi. Her biri bir bölgenin sahibi olan beğlerin, ülkelerini mamuretmek için ellerinden gelen gayreti esirgememiş oldukları görülüyor.

Hâlis bir O uz Türkm en olan Osmanlı hanedanının Anado l u ' dayaptığı iş, Burso’dan B o az-I çi ' ne kadar olan Ma rma r a bölgesini fethetmesidir. O sman lı hânedanı tarih sahnesine çıktığı zaman A n a

dolu 'dak i Türk cemiyeti çoktan teazi etmişti. Bu hanedan türk ce

miyetinin başına geçince orada herşeyi hazır buldu. O sm anl ı larbatıda, Rumel i yakasında, fetihlerde bulunurlarken, doğuda da Ko r a - Koyun lu la r T imur ’un istilası ile geciken I r a n istikametindeki fetihlerini, X V . yüzyılın başlarından itibaren tahakkuk ettirmeye giriştiler.Böylece Anado lu 'dan her iki yönde fetih yolu ile yayılma hareketleriyapılmaya başlandı. Batı yönündeki yayılmayı Bat ı-Anadolu, M ar

mara bölgesi ve kısmen de Orta-Anadolu ' daki Türk oymakları ve yerleşik Türk halkı, I r a n yönündekini de Do u ve Güney-Do u-Anad olu ' -



geçen bölge hemen her bakımdan Anado lu 'nun bir uzantısı mahiyetini almıştı. Burada da, Anado l u ’ da olduğu gibi, şehir ve köylerdekiTürk l er 'ın yanında, göçebe yaşayışı sürdüren ehemmiyetli sayıda Türk- l er de vardı ki, bunlara da Yörük denilmekte idi . Rum-e l i ' ndeki Yü- rükler , türlü kollara ayrılıyor ve yaşadıkları bölgelerin adları ile anılıyorlardı: T an r ı-Da ı Yürükl er i (Gümül cüne , Karasu Yenices i , Drama

ve K aval a’da ) , N al -Döken Yürükler i ('bugünkü Bulgar istan'da) , Se

lanik Yürük ler i (M akedonya ve Tesalya' da) Vi ze Yörük-leri (V i ze, Lüle-Bu rgaz-, Çorlu ve H ayr a-B olu ) , Kocacık Yürükler i (Ed ir ne, K ıık - l a r -E l i , Baba-Esk i ve bugünkü Bu lga r istan ’ın bazı yerlerinde).

Yürükler, O sman l ı askerî sistemi icabı, devletin kuvvetli bulunduğu XV I . ve X V I I . yüzyıl larda daha ziyade yardımcı birlik ler olarakkullanılmışlardır; ancak XV I I I . yüzyılda asker sıkıntısı çekilmeye

başlanınca ruhlarım okşamak için Evl âd-ı Fâti ha n (fatihlerin oğulları)adı verilerek silâhlı kuvvetler arasına sokulmuşlardır.

Balkan la rdak i Türk hâkimiyeti bu bölgedeki Hıristiyan milletlerüzerinde derin medenî tesirler yapmıştır. Bu gün de, bu milletlerin dillerinde ve günlük yaşayışlarında bu tesirlerin izleri görülür. Bilindiğigibi, Ba l kan l a r ' daki Türk hâkimiyeti sonucunda Boşnaklar ile A r na - vudlar 'm çoğu ve Bulgar l a r ' dan bir topluluk ( Pomak l a r ) da Müslümanolmuşlardı. Fakat bunların türkleşmemelerinin tek bir sebebi vardı ki,



da âşıklar da bulunuyordu ki, söyledikleri lür kçe şi i r l er zamanımıza kadar gelmiştir. Cezayir ocağınm reisine verilen dayı unvanı da Anado lu Tü r k l e r i n i n tanımadıkları büyüklerine, annelerinin kardeşlerine olduğugibi, dayı demelerinden ileri geliyor. Zamanımızda Bat ı-An ad olu ’’ daOrta-Anadolu dan gelen işçilerin başında bulunanlara verilen dayıbaşı

sözü de ayııı telâkki ile ilgilidir. Böylece Ba tı ve Güney-Bat ı-An ad olu ,

babayiğit evlâdlarının bir kısmım da, çoğu bir daha dönmemek üzere,uzun bir zaman Kuzey -A f r i ka ' ya , göndermiştir. Bu gün bile Anado lu 'da “ A kşamdan C ezayi r ’e giden çok olu r” şeklinde bir atalar sözüvardır.

O sman lı devletinin gir iştiği uzun süren harblerde yenilgilereuğraması Anado l u ' daki hâkimiyetini son derecede zayıflatarak buülkede irili ufaklı derebeği de denilen âyânlarm ortaya çıkmasına sebepolmuştur. Bunların devri, aşağı yukarı bir asır devam etmiştir3, iştebu âyânlar devrinde Bat ı-An ad olu 'd a A yd ın , İzm ir ve Man i sa vilâyetlerinde Zeybeklerin de ortaya çıktığı görülüyor. Bunlar devlet kuvvetine karşı geliyorlar ve zenginlerden sızdırdıkları paralar ile geçiniyorlardı. Zeybek, kelimesinin nereden geldiği heııüz aydınlatılmamışolduğu gibi, bunların zuhurunda o bölgedeki oymakların âmil olupolmadıkları da iyice bilinemiyor. Zeybeklerin faaliyetlerine bir türlüson veremeyen devlet, savaşçılıklarından dolayı onları ücretli askerolarak ordusunda kullanmıştır.



mere’e gönderilen Türk ler ' in mühim bir kısmı vatanlarına dönemiyorlardı. Bu, H azr et-i Ömer ’i bile dehşete düşüren vahşi görünüş ve davranışlı Yemen l i Ar ab boylan ile çarpışmaktan ziyade hastalıktan ve bakımsızlıktan ileri geliyordu. Yemen’ den geri dönemeyenTürk gençlerinin milletimizin bağnnda açtığı yaraları ifade eden hüzünlü türkülerin hâlâ çağırılmakta olduğu malûmdur.

Osmanlı devleti, bu günkü sınırları içinde Türk iye ' yi, ancakK an unî devrinde idaresi altma alabilmişti. Bu idarenin, mahiyetiicabı, Anado lu 'da girdiği yerde, bilhassa köylüler ve göçebeler tarafından memnunlukla karşılandığım ileri sürmek güçtür. Bu sebeple XV .ve X V I . yüzyıllarda görülen mezhebi ayaklanmalarda bile Osmanl ıidare sisteminin mahiyetinin ve onun kötü uygulanmasının büyük birpayı olduğu şüphesizdir. X V I . yüzyıl ın sonlarında çıkan İran ve Avus

turya harpleri ve onunla yakından ilgil i bulunan korkunç C elâl i a-yaklanmaları Anado l u ’ dak i , umumî hatlarını muhafaza ederekgelen, eski İçtimaî düzeni tamamen ortadan kaldırdı. Memleket harabbir duruma, halk da derin bir yoksulluk içine düştü. Her yerde köklüailelerin, yani beğ sınıfının pek büyük bir kısmı yok oldu; geri kalanları da İktisadî bakımdan fazla bir zarara uğramadılarsa da devletkarşısında olduğu gibi, çevrelerindeki halk içinde de siyasî itibarlarınıkaybettiler. Hattâ bunlann bir çoklan basit davranışlı, sefahate meyyal ve yoksullara yardımdan uzak insanlar haline geldiler Bu sonun



bu derin yaraları nüfus bakımından ancak Türk oymakları kapatmağa

çabşrmşlardır.

Göçebe Türk topluluklarına gelince, adı geçen olaylar onlar üzerinde de tesirini göstermiş ve istisnasız hepsinin düzenleri bozulmuştur;bazıları dağılmışlar veya dağılma derecesine düşmüşlerdir; bazıları daeskiden beri yaşadıkları yurtlarından ayrılarak başka yerlere göç etmek zorunda kalmışlardır. Bununla beraber göçebe unsur, hareketkabiliyeti sayesinde iç karışıklıklar, harbler, salgın hastalıklar, sıtmave kıtlıkların tesirlerine, köylü ve şehirlilere nazaran daha az maruzkalmıştır. Bu sebeple onlar nüfus bakımından daha çok artmışlardır.Bu keyfiyet'ise oturak Türk halkı arasında meydana gelmiş olan genişboşlukların doldurulmasında pek mühim bir âmil olmuştur.

Türk göçebe toplulukları O sman l ı devrinde de Orta-Asya’dan.

getirdikleri koyun ve at besliyorlar ve yine onlar gibi deveyi de taşıma vasıtası (yüklet) olarak kullanıyorlardı. O sman l ı devleti’nin deseferlerde askerin azığını develer ile taşıttığını biliyoruz.

Türk topluluklarının mühim bir kısmının çadırları X I X . yüzyıldadahi, anayurttan getirilmiş olan ak keçeden yapılmış değirmi çadırlardı. Bu Türk çadırları Yakm -Do u ’ da İslâmiyetten önce de tanınmıştı.Hattâ H azr eti P eygam ber in bile seferlerde Türk çadırında oturduğu söylenir. K ıldan mamul kara çadırların kullanılması yoksullaş



Bu adın verilmesinde, mensuplarının saray ve ocaktan yetişmeleri ilekavmî bakımdan Türk halkından çıkmamalarının başlıca âmiller olduğu muhakkaktır. Anadolu Türk ler i bunlara âdeta yabancı ve müstevli bir zümre gözü ile bakıyorlardı. Osman lı sınıfının mensuplan,Anado lu halkına bilhassa köylü ve göçebelere göre ma rur , haşin, h i y l ekâr , sözünd e durmaz, vefâsız ve gayr i âdi l insanlardır4. Gerçekten

X I X . yüzyılda Anado lu ’ yu gezen Av r upa lı seyyahlar Anado lu Türk -l e r i ’ nin yoksulluklarına rağmen, asil ruhlu, namuslu insanlar olup,kötü idareciler elinde yoksul ve geri kalmış bir duruma düştükleriniyazarlar ki, bunun bir gerçek olduğu şüphesizdir.





1 .

Bölüm

Oğuzl arın Tari hi

A. OĞUZLAR’A DÂİR EN ESKİ BİLGİLER

1- Oğuz Âdmuı Menşei:

O uz adının menşei hakkında bir çok fikirler ileri sürülmüştür.Ünlü Macar bilginlerinden J . N emeth , O uz sözünü ok-(-uz şeklindetahlil etmiştir. Ona göre ok, boy (kabile), wz” de cemi edatıdır1. BöyleceO uz, boylar demektir. Gerçekten okun eski zamanlarda boy anlamına



tur. Bu kavim, ilim âleminde “ Türk ” asılb kabul edilmiştir. Çin kaynaklarında Gök-T ürkl er ’ in, U y gu r lav 'm ve Kır gızl ar ’ m Hiung-nu la r ’m soyundan gösterilmeleri şüphesiz hu hususta en mühim delillerdenbiridir. Türk devlet teşkilâtının gerçek kurucuları olan Hiung-nu la r , Milâdtan önce I I I . yüzyılın sonlarında komşularının çekindiği kudretlibir kavim haline geldiler. M.O. 209 yılında bu kavmin haşma Çinl i ler ’ -

in M ao-T un (yahut M e-Te) dedikleri bir hükümdar geçti.

M ao-T un, faaliyetlerinden anlaşıldığı üzere, Türkler ’ in tarihçebilinen ilk büyük hükümdarıdır. Çin kaynaklarında, rivayet olarakanlatıldığına göre, M ao-T un, genç bir şehzade ikeıı üvey annesininşiddetli tesiri altında bulunan babası T eoman tarafından, H iung - nu la r ’m güney-batı komşuları Y üe-çiler’e rehine olarak veri lmiş, sonrada T eoman bu kavme saldırmıştı. Bundan maksat Y üe-çiler’in oğlunu öldürmelerine vesile vermekti. Gerçekten Yüe-çiler öldürmekiçin M ao-T un ’u aradılarsa da bulamadılar. Çünkü M ao-T un uğrayacağı feci âkiheti anlayarak kaçmış ve babasının yanına gelmişti. T eoman oğlunun bu başarısından çok memnun görünerek ona, hassa tümeninin kumandanhğını verdi. F akat, M ao-T un, babasmınkendisine yapmak istediği kötülüğü unutmayarak bir fırsatını bulup T eoman ’ı ve onun yakınlarını öldürdü. Bu suretle H iung - nu tahtınageçen M ao-T un yaptığı seferler ile devletinin hudutlarını genişleterek zamanın en kudretli hükümdarlarından bir i oldu5



taraftan O uz elinin Sağ ve sol olmak üzere iki kola ayrıldığım, sağkola Boz-Ok , sol kola Üç-Ok denildiğini ve Oğuz elinin 24 boydan meydana geldiğini biliyoruz.

Bir çok müellifler, zikredilen şu benzerliklere bakarak efsanevîOğuz H an’ın tarihî M ao-T un olması ihtimalini ileri sürmüşlerdir.Biz bu mesele üzerinde ancak şu hususlara dikkati çekmek istiyoruz:O uzlar ’ ın desta.nî tarihleri , M ao-T un’dan aşağı yukarı 1500 yıl sonra

yazılmış olup, bu destanı tarihin O ğuz-H an ’a aid bölümünün, mill îbir gaye ile aydm bir Türkün muhayyilesinden çıktığı anlaşılıyor. Diğer tardftan O uzlar’ m 24 boydan meydana geldikleri hakkındaki bilgimiz de X I . yüzyıldan daha geriye gitmemektedir.

2- Barlık Irmağı Kıyılarında Oğuzlar:

155 yılına doğru Orhun bölgesinde H iu ng-n ul ar ’ıa. yerini Sien- Pi ler aldılar. Onlara da Juan - Juan l a r halef olduktan sonra 552 tarihinde G ök-T ür k im par atorl uğu kuruldu. Bu imparatorluk o zamana kadar Orta-Asya’da kurulmuş devletlerin en büyüğü idi. Bugünkü bilgimize göre, Türk diline ait en eski hâtıralar da G ök -T ürk imparatorluğu devrine aittir. Bu hâtıraları başlıca mezar kitabeleriteşkil ediyor. Bunlar Orhun ve Yenisey kitâbeleri i olmak üzere ikiyeayrılır. Orhun kitâbeleri V I I I . yüzyıldan kalmadır .,Yenisey ’dekilerin



Anlaşılacağı üzere, bu kitâbe -eğer doğru okunmuş ise- altı boyhalinde olan O uzlar’m kitâbenin yazıldığı zamanda Bar l ık yöresindeyaşadıklarını gösteriyor. Bu zamanın biz V I I . yüzyıl (lik yansı veyaortaları) olduğuna kaniiz. “A l tı O uz budunda” ibaresi de altı boydanmüteşekkil O u z eli ( kavm i ) demektir. Aynı asrın ikinci yansındansonra O uzlar Tu la ırm a ı kıyılarında iken dokuz boy halinde idiler.

Hattâ K ü l -T egin ve B i lge K ağan ’a ait kitâbelerde geçen “Üç-

O u z süsü” (Üç-O uz ordusu) ibâresinden O uzlar’m , o zamanlar biri“ Üç-O uz ”, diğeri “A l tı-O u z” olmak üzere iki kola ayrıldıklarını tahmin etmek mümkündür. Acaba O uzlar , Bar l ık ırma ı kıyılarında ikende dokuz boydan müteşekkil olup, kitabede bunlardan yalnız A l tı- O u z kolu mu ifade edilmektedir? Bize kalırsa, O uzlar’ m kitâbe zamanında (yani V I I . yüzyılın birinci yarısında veya ortalarında) altboy halinde olduklarını düşünmek daha doğrudur. K itâbedeki “bu

dun” sözü her halde O uzlar’ ın hepsini içine almaktadır. O u zlar ’va.

V I I . yüzyılda altı boydan müteşekkil olmaları bizim için şu bakımdandikkate değer. Câmi ut-tevârih’deki O uz ensabı kısmında 24 boyun,müsavi sayıda olmak üzere, O ğuz H an ’ın altı oğlundan türedikteriyazılmaktadır. Fakat daha ilgi çekici husus, her dört boyun (damgaları ayrı olduğu halde) müşterek bir un g un a sahip olmalarıdır. Buvâkıa yirmi dört O u z boyunun da eski zamanlarda altı boy halindeyaşadığını gösterir. Bu altı ungunun hepsi de ormanlık bölgelerdeyaşayan avcı kuşlardır9



yaşıyor ve bir kağana sahip bulunuyorlardı. Bu sebeble O uzlar’ mTu l a boyuna gelmelerinin G ök -T ürk devletinin 630 yılındaki yık ıl ışından sonra olduğu muhakkaktır. Aynı şekilde K emçi k’ e dökülenÇirgak çayı boylarındaki Edizler de11 güney batıya inerek O uzlar ’ myanında yurd tutmuştur. Her iki teşekkülün bu yer değiştirmede birlikte hareket etmiş olmaları muhtemeldir.

3- Tula Boylarında Oğuzlar:

Gök-T ürk şehzadelerinden K u tluğ’un, devletini kurduğundantakriben 80 yıllık bir zaman için millî kaynaklara sahip olduğumuzmalûmdur. Bu kaynaklar Orhun kitâbeleridir. Bu kitâbelerde ırkî mahiyeti ve siyasî hüviyeti ne olursa olsun, her siyasî ve kavmî teşekkül,budun kelimesi ile vasıflanıyor: Tür k budun , Ta bgac budu n, K ıta y bu

du n, O uz budu n, K ır gız bud un . Göçebe budunlar bir çok boylardan(kitâbelerdeki bod?) meydana gelmiştir: Doku z-O uz, Üç-Kar l uk , Do- kuz-Tatar . Boylar da her halde obalara ayrılmakta idi.

Türk iye türkçesinde, eskiden budun ve kavim karşılığı olarake l ( i l ) sözünün kullanıldığı görülüyor. E li meydana getiren teşekküllere boy, boyları meydana getirenlere de oba deniliyor.

ik inci G ök -T ürk devleti kurulduğu esnada Orta-Asya’dak i si



O u zl a r - Onların başlıca Tu l a boylarında yaşadıkları anlaşılıyor.K utluğ harekete geçtiği esnada pek muhtemel olarak ötügen yöreside ellerinde idi. O uzlar’m bu esııada başlarında bir kağan bulunuyordu. Âbidelerde zikredilen “ Baz K ağan ”ın bu kağan olduğuanlaşılıyor. Onların devlet teşkilâtlan ve hâkimi bulunduklan toprakların sınırlan hakkında bilgimiz yoktur. O uzlar bu zamanda dokuz

boydan müteşekkil idiler. Âbidelerde bazan onlardan bu sıfatla (Do - ku z-O uz), çok defa sadece O uz olarak bahsedilir.

B il ge T on-Y uk u k yazıtından anlaşılıyor ki K u tl uğ’un faaliyetlerinden telâşa düşen O uzlar, Gök-T ürk l er aleyhine bir ittifak kurmak için Çinl i ler ’e K um Sengün’ü, Kıta yl ar ’ a da T onr a Sem’igöndermişlerdi12. B i lge K ağan zamanında O uzlar ile yapılan savaşlar dolayısı ile de T onra, yeniden geçiyor ,3. Her iki yerde bu adın birO u z boyunu ifade ettiği tahmin edilebilir. K itâbelerde bir çok misalleri ol

duğu gibi, Tonra Sem, Tonra boyundan Sem, Tonra yılpağut, Tonra bo-yundanY ıl p agut demek olsa gerektir u . K um da bir boy adı olabilir.

Aşağıda görüleceği üzere, O uzlar ’m , inkıyad altına alındıktansonra birçok Türk kavimlerine yapıldığı gibi, başlarına bizzat kendilerinden veya hânedandan her hangi bir kimse geçirilmeyip, Türk bu

dun gibi, doğrudan doğruya hanlar tarafından idare edildiği anlaşılıyor. O uz budununun , kağanlar karşısında Türk budunundan az farklıbir hukukî duruma sahip olduğu görülüyor Bu sebeble T on Y uk uk



kuz-O uz budunu kendi budunum idi) cümlesini de 17kavmî (etnik) birakrabalık şeklinde değil, yukarıda O uzlar’ a dâir verilen bilgileri, Türk ve O uz’ un da Tabgaç, K ır gız , K ıta y gi bi , budun kelimesiyle vasıflanmaları hususunu göz önüne alarak, hukukî bir münasebet manasında anlamak icab eder. B i lge K ağan, bu söz ile, Tokuz-O uz budun ( Türk budunu gibi) doğrudan doğruya bana bağh, benim ida

remde bir kavim demek istiyor ls. Bu fikr i teyid eden diğer kuvvetli bir delil d o Uygur kağanının da aynı kavim, yani Dokuz Oğuzlariçin, “buduıum” yani “kavmim” demesidir.

O uzlar ’ ın bir türlü Gök-T ürk kağanlarına ısınamamaları da,kötü idare edilmelerinden daha çok, ayrı bir kavmî teşekkül olmaları ve ayrı bir siyasî mâziye sahip bulunmaları ile ilgilidir. Aşağıda bahsedileceği gibi, devletin yıkılması ile Türk budun ortadan kalktığı halde, O uzlar ’ a bir şey olmadı. Onlar Uygur lar ’m devletinde de,Türkler ’ inkinde olduğu gibi, bir hizmette bulundular; bu devletin dedayandığı ikinci bir unsur oldular, hattâ, Uygur kağanlarına da vakit,vakit isyan ettiler.

T a r rfuş-Bu küçük budunun Ötügen bölgesine yakın bir yerde yaşadığı anlaşılıyor. Tard uşlar Gök-Türk ler ’e sâdık kavimlerden biri idi;daha sonra Uygur lar la tâbi oldular. K ağanlar bu buduna “yabgu” ün-vanlı bir başbuğ tayin ediyorlardı. Bu yabgunun hânedan azasına mensup olduğunu biliyoruz



müştü. Pek şâyârn dikkattir ki, Ediz ler ’ i bu zamanda da (yani I l ter işveya oğlu B i lge K ağan devrinde) O uzlardın komşuları olarak görüyoruz. Edizler iki boydan müteşekkil idiler.

U y g u r-Y urdları Selenge boylarında idi. Gök-T ürkl er’ in hâkimiyetindeki diğer birçok Türk kavimleri gibi, onların da başlarında el- tebir ünvanh bir başbuğları veya kırallarının olduğu görülüyor. U y

gar lar , Şine-Usu yazıtında açıkça belirtildiği gibi, on boydan müteşekkil idiler.

B a s mı Z-Varlıklannı Gök-T ürkl er’ den sonra da uzun bir zamanmuhafaza eden Basmıl la r ’ m B eş-B al ık taraflarında oturdukları anlaşılıyor; hükümdarları i d i - ku t ünvanını taşıyordu.

Y er - B a y ır k u-Â b i delerde Yer-Ba yırk ul ar hn yurdu, kuzey yönünde uzak bir bölge olarak gösteriliyor. Bu bölgenin Bayka l ’ m doğu

kıyılarında olması muhtemeldir. Âbidelerde bu kavimden bir defabahsolunuyor. B i lge K ağan zamanında başları U luğ i r k en (Erkin)ünvanh bir beğ idi. U lu ğ i rk en , B i lge K ağan’a düşmanlık gösterdiği için (yağı boldu) üzerine varılıp, Türgi Yargun gölünde yapılanbir savaşta bozguna uğratılmış ve U luğ i r k en az bir kişi ile kaçıb kurtulmuştur. K ü l-T egin ’in K ır gız seferinde binip de savaşta uyluğukırılan (iB ayırk u” nn n ak aygın, U luğ I rk en ’in savaşta ele geçiril miş atı olmalıdır.



T atar-Bugün mo olca konuşan kavmin atalarından olan Tata r

l a r ’ dan âbidelerde bazan Otuz-Tatar olarak bahsediliyor. Buna göre,Tatar lar o zamanlarda (VI I I . asırda) 30 boy halinde olup, bilhassabunlardan dokuzu siyasî bir birlik teşkil etmekte idiler. Bunların O uz- l a r ’ ın doğusunda, onlara komşu olarak yaşadıkları anlaşılıyor. Çünküher iki teşekkülün (O uzlar ile Tata r l a r ) gerek Gök-T ürk ler, gerek U y

gar lar zamanında, birlikte isyan hareketlerinde bulundukları görülüyor. Tatar adı,' M o ol lar zuhur edinceye kadar, bilhassa Türkler veÇinlilerce moğolca konuşan bütün kavimler için umumî bir ad olarakda kullanılmıştır.

K a r l u k - B u kavmin ana yurdu Kara - I r t i ş ’ i n sağ tarafında Urun - gu gölü ile Zaysan gölü arasında idi. Onlar üç boydan müteşekkil bulunuyor ve başları el-tebir ünvanını taşıyordu. Kar l uk la r , Uygur l a r gibi,Gök-T ürk l er devrindeki savaşlarda fazla yıpranmamış oldukları için,

Gök-Türkl er’ den sonra, oldukça mühim roller oynamışlar ve varlıklarınıM o ol devrine kadar devam ettirmişlerdir.

J Cîf'gız-Türk kavimleri arasında, O uzlar gibi, varlığım son zamanlara kadar devam ettiren Kır gızl ar , Gök -Tür kl er devrinde, Kö - men (bugünkü Tannu U la ) dağının ötesinde Ab akan ırmağı bölgesindeyaşıyorlardı; hükümdarları ka an ünvanını taşıyordu. Gerçekten K ır

gızl a r ın ikinci Gök-T ürk devleti zamanında kuvvetli bir durumda oldukları görülüyor Bunlar Uygur lar devrinde de bu durumlarını devam



yet göstermişlerdir. Bu yüzden Uygur kağanı M oyunçur birkaç defabu kavmin üzerine sefer yaparak, onlara baş eğdirip, üzerlerine birvâli ( t u t u ) tayin etmiştir. Islâm kaynaklarında Çikler' in de adınarastgelinemiyor.

I z g i l — Bu kavmin nerede yaşadığı bilinemiyor. Esasen kitâbe-lerde Izg i l ler ' den ancak bir defa bahsedilir. Orada bunlar hakkındaşöyle deniliyor: “amcam kağanın devleti zayıflayınca ve kavim parçalanınca I zg i l budun ile savaştık. K ü l -T egin A l p Sa lçı ak atma

binib saldırdı. O at orada düştü. Izg i l budun mahvoldu 2I.

On -O k l a r - 5 5 2 yılında Gök-T ürk devletini kuran B um ın K ağan kardeşi İ stem i’nin maiyyetine, boyları ile bir likte 10 Türk beği-ni verib onu batı bölgelerinin fethine memur etmişti. İ stemi kısa birzamanda mühim başarılar kazanarak Ceyhun’a, kadar uzanan toprak

ları fethetti. İ stemi, yabgu unvanım taşıyor ve Ötügen’ de oturan kağanları metbu tanıyordu. F akat halefi T ar du 582 tarihinde ka an ünvanını alarak istiklâlini ilân etti. Böylece, M ançu r ya’’ dan Ceyhuna kadar uzanan imparatorluk ikiye bölündü. Büyük A l tay la r ile H am i ’-ııin batısındaki dağlar doğu ve batı kağanlığının topraklarını bir birinden ayırıyordu. Bat ı Gök -Tür k kağanlarının yaylakları K ar a-Ş ar 'ın kuzeyindeki Yu l duz ırmağının yukarı boyları, kışlakları ise I ssık -Göl kıyılan ile Talaş vadisi idi. Gök-T ürk imparatorluğunun iki kağanlığa



l ar daha zayıf bir duruma düştüler; aralarındaki bağlar gevşedi. Buhanlar içinde On-Oklar arasında eski siyasî birliği kurmak ve Çin hâkimiyetinden kurtulmak gayesi ile hareket edenler olmuş ise de bunlarbu gayelerinde başarı gösteremediler. Bilhassa 682 tarihinden sonraOn-Oklar iyice çözüldüler. Çinl i ler ' in tayin ettikleri kağanların ancakismen yetkileri vardı. Beğler onları tanımıyorlardı. Bu sebeble, asrınson yıllarında

Bat ı Tür kl er i arasında gerçek iktidar

Türgişler’ in beği

U -çe- le’nin eline geçti . Türgi şler On-Okl ar’m T u-L u koluna mensubbir boy idi22.

699 da Do u Gök-T ürk l er i , Oıı-Okl ar ’ı hâkimiyetleri altına aldılar.Böyl ece kısa bir zaman için de olsa eski Türk birl iği yeniden kurulmuştu. U - ç e -1 e’niı ı oğlu ve halefi So-k o (706-711) Do u Gök Tür k kağanının hakimiyetini tanımak istemiyerek isyan etti ise de başarıgösteremeyip öldürüldü (711). Ancak 716 da Do u Gök-Türk kağanı

K apağan ’ın öldürülmesi üzerine, Türgişler’den Su-lu (717-738),Bat ı Gök-T ür kl eri arasında birliği kurabildi. Yeni Do u Gök-Türk hükümdarı B i lge K ağan i le kız alıp vermek sureti ile dünürlük tesiseden Su-lu, Çinli ler ve Arab la r ile başarılı mücadelelerde bulunmuştur. Hattâ Arab l a r , savaşlardaki cesaret ve sebatkârhğından ona Ebû- M usâhim (boğa) lâkabını verdiler. Fakat Su-lu başarılarını devamettiremedi; 736 da Çinl i ler ’e yenildiği gibi, ertesi yıl da Arab l a r ’ a karşıyaptığı seferde muvaffak olamadı. Bu yüzden bizzat kendi boyunun



mıyordu. Doğu, Batı için bir kale idi. 744 yıhnda D oğu G ök -T ürkdevleti yıkılırken Çinli ler de Bağa T ar k an ’ı yenib, B at ı Gök-T ür k yurdunu işgal ettiler.

751 yılında Çin kumandanı K ao S ien-Ç i ’nin Talaş boylarındaİslâm kumandanı Ziya d b. Sâl ih tarafmdan mağlubiyete uğratılması, Bat ı Gök-T ür kl eri üzerindeki Çin hâkimiyetine son verdi. Fakat

Bat ı Gök -Tür kl eri arasında siyasî birliği yeniden kurabilecek kuvvetlibir şahsiyet çıkmadı. On-Oklar hemen tamamen denebilecek derecededağılmışlardı. Kor l uk l a r bu durumdan faydalandılar. 742 yılından beriU ygur lar ile Do u Gök-T ürk imparatorluğunun mirası için mücadeleeden Ka r l u k l a r , bu mücadelede başarı gösteremeyince Bat ı Gök -Türk ülkesine yönelerek buralarda fetih hareketlerinde bulundular; 766yılına doğru Türgiş kağanlarının oturma yerleri olan Tokmak ve T a

l aş şehirlerini ele geçirip, Bat ı Gök -Tür k yurdunun hâkimleri oldular 23.

Dikkate şâyândır ki, iki Gök-T ürk devletine son veren Uygur lar ileKar l uk la r Orhun âbidelerinde adları en az zikredilen Türk kavimlerin-den idiler.

Yukarıda da işaret edildiği gibi, B at ı G ök -T ürk devleti başlıca 10 boya dayanıyordu. Orhun âbidelerinde, bu on boya On-Ok deniliyor. Bu on boy iki kola ayrılmıştı ki, gerek bunların, gerek bu kolları teşkil eden boyların adlarının ancak çince şekillerini biliyoruz.Çinliler bu iki koldan birisine Tu - l u , diğerine de N u-şe-pi diyorlardı.



beble onların nesillerinin müteakip asırlarda varlıklarını devam ettirdiklerini düşünmek tabiidir. Yalnız Ka r l u k fethinin On-Oklar ’ı tamamen çözdüğü ve hattâ bazı yer değiştirme hâdiselerine sebeb olduğumuhakkaktır.

On-Oklar ’ a mensup teşekküllerin başında Peçenek l er ’ i saymakmümkündür. Peçenekl er’ i n üç asıl boyunun ( E r t i m , Çur ve Yu l a )

müşterek adı olşn Kanga r , kitâbelerde, Bat ı Gök-Tür k ülkesindeki harekât esnasında geçen ve her halde bir topluluğu ifade eden Kengeres ile birleştir ilmişti r25. Yalnız Peçenek l er ’ in, On-Oklar ’m bir boyunu değil,belki birkaç boyuna mensup teşekkülleri içine alan bir topluluk olduğunda şüphe yoktur. Y ani onlar On-Oklar’m. iki kolundan birinin mühim bir kısmından meydana gelmişlerdir.

X . yüzyılda Talaş vâdisinde “ Türkmen” adını taşıyan bir kavimvardı k i 26, bunun Islâmiyeti kabul eden ilk Türk kavmi olduğu anlaşılıyor. Oğuzlar’dan ayrı bir kavim olan bu Türkmenler ’ inde On-Oklar ’m kalıntılarından olması pek muhtemeldir. Diğer taraftan M in ör sk y27X . ve X I . yüzyıllardaki Tuhsılar’ın, Türgişler’ in kalıntısı olduğunusöylemektedir ki, pek muhtemeldir.

B an Gök-Türkl er ’ i, gerek siyasî tarih, gerek kültür tarihi bakımından Do u Gök-Türk leri ile mukayese edilemez. Onlar Do u Gök- Türkler i gibi ne mühim siyasi faaliyetlerde bulunabilmişler ne de onlar



T on-Y ukuk geyik ve tavşan eti yiyerek, Çu ay-K u z’da. ve Ka r a - K um9

da oturuyorlardı. K ağanlık merkezi Ötügen henüz ele geçirilmemişti.Burasının O u zla r ’ın hâkimiyetinde olması muhtemeldir. Bu esnada,başlıca T u l a ırmağı kıyılarında oturan O uzlar , K u tl uğ’un faaliyetlerinden büyük bir telâşa kapıldılar. Onların başlarında Baz Ka an vardı; tek başına Türk ler ’e hücum etmeyi göze alamadıklarından Çin

lilerce K um Sengün ’ü, Kıtaylar’a T onr a Sem’i elçi olarak gönderip Türkler ’ in kendileri için de tehlikeli durumlar yaratabileceklerineişaret ile hep birlikte Türk ler ’ in üzerine saldırmayı teklif ettiler. FakatGök-T ürk l er Oğuzlar’m bu teşebbüsünü zamanında haber aldılar. I I - T er iş, B i lge T on -Y u k u k ’un teklifi üzerine, üç kuvvetin birl iktehücumuna uğramadan O uzlar’m üzerine yürüdü. Gök-T ürk l er ve 0 - uzla r , Tu la (Tu la ) ırmağı kıyılarında karşılaştılar. Türk ordusu 2000,O u z ordusu ise 3000 idi. Savaşta O uzlar yenildiler; birçokları ırmakta

boğuldular ve bazıları da kaçarken öldürüldüler. Y enilgi üzerineO uzlar’m geri kalanları itaat etti ler 2S. Bu başarıyı takiben imparatorluk merkezi ötük en yöresi fethedildi ve İ l -T er iş K ağan da oradayerleşti (682). O uzlar ’m başındaki B az K ağan ’ın bu savaş sonucunda ne olduğu üzerinde hi ç bir şey söylenmiyor. Bu hâdiseden sonraO uzlar ’ m her hangi bir isyanından veya onlar ile yapılan bir savaştanda bahsedilmiyor. Yalnız T on -Y u k uk kitâbesinin sonlarında İ l -T er işK ağan öğülürken onun O uzlar ile beş defa savaştığı yazılıyor. Bu



T on -Y u k uk ’un kitâbesinde beli rtil iyor. Bu seferin sebebi, Kır gız- lar ’m Gök-Türk ler ’ e karşı, Çinli ler ve On-Oklar ile bir ittifak vücudagetirmeleri idi. Bu arada müttefikler O uzlar ’ ı da isyana teşvik etmişlerdi. 697 yılında yapıldığı anlaşılan bu seferde Ak-Terme l geçildiktensonra O uzlar öncü kuvveti olarak gönderildiler. Kö men ormanınınkargı batımı karlı yolları ve yamaçları geçilib İbar aşıldıktan ve A n ı

ırmağı boylarına varı ldıktan sonra gece ve gündüz yel gibi gidilerekSonga ormanında K ır gız kağanının ordusu ile karşılaşıldı. Yapılansavaşta Kır gız ordusu yenilmiş ve K ır gız kağanı da savaş meydanındakalmıştı. K itâbelerde epeyce bir zaman için O uzlar ’ m her hangi birisyan hareketinden bahsedilmiyor. Esasen böyle bir şey olsa idi, Gök- Türkler ’ in her istikamette zaferler kazanmaları pek mümkün olmazdı.Nitekim, onların B i lge K ağan’ın ilk yıllarında vukubulan ayaklan

maları Gök-T ürk devletinin zayıflamasında pek mühim bir âmil olmuş

tur.

K apağan K ağan zamanında yapılan seferler ile Gök -T ürkimparatorluğunun hâkimiyeti tekrar uzak yerlere kadar yayıldı. Böy-lece, O uzlar da pek muhtemel olarak Türk budun ile birlikte, On-Ok- l a r ’m hâkimiyete alınmasında (698), zengin ganimetin ele geçir ildiği M â- verâ un -nehr seferinde (700-701), Çin kumandanı Çaça ile yapılan veTürkler ’ in parlak bir zaferi ile sona eren savaşta (706) ve diğer seferlerde bulundular Fakat bu parlak devir ve iki budun arasındaki bu kar



dıkları görülüyor. K itâbelerde onların isyanlarına sebeb olarak her tarafta kargaşalıklar çıkması ile kıskançlık gösteriliyor. Bu sözler oldukça müphemdir. Fakat şurası muhakkaktır kı O uzlar bir türlü kağanlara ısınamamışlardı. Onların hiç bir zaman Töl i s ve Tarduşlar ’ m durumunda olmak istemedikleri anlaşılıyor. Bunda her halde kavmî birsebep olduğu gibi, ayrı bir siyasî mâziye sahib bulunmaları da söz ko

nusudur. Y ani onların bu isyanlarının gayesi şüphesiz istiklâllerinielde etmek için idi.

B ilge K ağan ve kardeşi K ül -T egin Izg i l ler ’ i tedip ettiktensonra O uzlar üzerine yürüdüler. Fakat onları, Izgi l ler gibi kolaycayola getirmek kabil olmadı ve bir yılda beş defa vuruşmak icab etti.O uzlar ile ilk savaş To u Bal ık’ ta yapıldı. Buranın adına bakılırsa,bir şehir olması lâzımdır. Fakat bu hususta hiç bir bilgiye sahip değil iz. K ül-T egin Azman adlı atma binerek birbiri arkasından yedi eri

sançmak sureti ile büyük bir yiğitlik göstermesine rağmen Gök-T ürk - l er kesin bir sonuç alamadılar. Buna karşılık, K uşl ıgak ’ ta Edizler ileyapılan karşılaşmada Edizler ağır bir yenilgiye uğradılar. O uzlar ileikinci vuruşma Urgu ’ da (bugünkü U rga?) yapılmış ise de bu da kat’ibir netice vermemiş, onun arkasından Çuş-B aşı’ nda yapılan savaş isepek çetin olmuş ve Gök-T ürk ler ciddî bir tehlikeye maruz kalmışlardır.Bu sonuncu savaşta Gök-T ürk ordusu O uzlar karşısında yılgın birduruma düşmüştü. Bereket versin K ü l -T egi n hücuma geçen O uzlar ’ı



türlü sonu gelmiyordu. B i lge K ağan, yukarıda anlatılan savaştansonra O uzlar üzerine tekrar yürüyerek onlara karşı bir başarı kazandı ise de, O uzlar, komşuları Dokuz Tatar lar ile birleşerek A gu dayine Gök-Tür k l er’ın. karşısına çıktılar.

Yenilgiye uğrayan O uzlar Çin’e doğru yollandılar ise de tekraryurtlarına döndüler. O uzlar hâlâ boyun eğmemişlerdi. Bu sebebleB i lge K ağa'n’ın onlar üzerine bir sefer daha yaptığı anlaşıl ıyor31.Aynı seferde Uygur lar üzerine de varılarak bozguna uğratılmış ve U y

gur el-teberi yüz kadar adamı ile doğuya doğru kaçmıştır32. Gök-T ürk kitâbelerinde ilk ve son defa olmak üzere, Uygur la r ’ dan ancak bu kadar bahsedilmektedir. Bundan Uygur la r ’ ın, diğer bir çok Türk kavim-lerinin aksine olarak, Selenge boylarında her halde Gök-Türkl er’ e vergivererek sâkin bir hayat sürdüklerine hükmedilebil ir . Ertesi yıl B i lgeK ağan 34 yaşında iken (718 yıl ı) Gök-Tür kl er’ e daha fazla dayana

mayan ve onlara tâbi olmak da istemeyen O uzlar Çin’e göçederekÇinliler’in idaresine girdiler33. Artık bir daha onlardan bahsedilmiyor.

Yalnız 720 yılında dik ildiği kabul edilen B i lge T on -Y u k u k kitâbe-sindeki, “ T ürk B il ge K ağan’m, Türk sir budununu ve O uz budu

nunu iyi idare ettiği” sözleri34, B i lge K ağan’m kendi kitâbesindeO uz beğleri ve budununa hitab etmesi35, O uzlar ’ m bilâhare yurdları-na dönerek kağana tâbi olduklarını gösteriyor.



tnıl l ar gittikçe kuvvetleniyorlardı. O uz la r ^ gelince bu hususta hiçbirşey söylemek mümkün değildir. T an r ı K ağan’ın doğu ve batı şadları

olan amcaları onun buyruklarını dinlemiyorlardı. T an r ı K ağa n buiki şad’ tan batı şadını yenmiş ise de, doğu şadına yenilerek öldürülmüştü (741). Fakat hanedan azası arasında saltanat mücadelesi devamediyordu. Ba smıll ar , Uygurl ar ve Kar t uk l a r bu durumdan fay

dalanarak harekete geçtiler. Üç tu lu Tür k budununun başında Oz-mış K ağan vardı. Uygur la r ’ ın başbuğu K oyun yıl ında (743) OzmışK ağan ’ı ağır bir yenilgiye uğrattı. Uç tu lu Türk budun büyük birfelâkete uğradı; bu arada Ka an ’ ın hatunu da tutsak alındı. Ancakson darbeyi Basmıl l ar vurdular ve öldürdükleri Ozmı ş K ağan’mbaşını Çin sarayına gönderdiler (744). Basmıll ar ’ m başbuğu kendisinika an ilân etti ve hattâ Gök- T ürk ler’ in geride kalanları da onun kağan

lığını tanıdılar. Fakat aynı yılda Uygur la r ’ ın başbuğu, muhtemel ola

rak Ka r l u k l a r ’ m da yardımı ile, Basm ıl hükümdarını yenip öldürerekÖtügen’ in hâkimi oldu. Gök-T ürk ler ’ in hayatta kalanları Çin’e göç edib

bu kavmin idaresine girdiler36. Bu tar ihten sonra Gök-T ürk ler bir daha

tarih sahnesinde görünmediler.

Gök-Tür kl er, Or ta -Asya’ da daha öncekiler ile mukayese edilemi-yecek derecede büyük ve teşkilâtlı bir imparatorluk kurmuşlardı. Gök- Türkler ’ in sayesinde Türk soyu tarihde son defa olarak, tek bir bayrak



Gök-T ürk ler’ den sonra gelen Türk kavimleri bu devre ait edebigelenekleri geliştirmek şöyle dursun, zamanla onu bırakmışlardır. U y

gur lar ’m , Gök-Türk alfabesini bir müddet kul landıktan sonra yerine, Türk dili için daha az müsaid olan başka bir alfabeyi kullandıkları malûmdur. Gök- Tür kl er ’ den sonra Türk kavimleri’nin siyasî mukadderatlarının ayrılması, onların farklı medeniyet çevrelerine dahil olmalarına

sebep olmuştur. Ancak M o ol devridir ki, Türk ler ’ den pek mühim birkısmım veya "hepsini tek bir medeniyet âleminde birleştirmiştir . İştebu kadar mühim rol oynamış olan bu Türk kavminin âkibeti böyleolmuştur.

U ygurl ar D evrinde Oğuzlar:

Çin kaynaklarının Huey-hu dedikleri U ygular , Selenge boylarındaoturuyorlardı. Uygur lar X I V . yüzyılın başlarında dahi en eski yurd-

larırun burası olduğunu biliyorlardı. Gök-T ürk âbidelerinde Uygur adı bir defa geçiyor. Bundan Uygur la r ’m , diğer Türk kavimlerininaksine olarak, Gök-T ürk kağanlığına itaat edip vergi vermek sureti ilesâkin bir hayat sürdükleri sonucunu çıkarmak mümkündür. B i lgeK ağan O uzlar ’ ın tedibi ile meşgul iken, Selenge boylarındaki Uygur

l ar üzerine de yürümüş, bozguna uğrayan Uygur el-teberi 100 kadaradamı ile doğuya doğru gitmiştir. Uygur lar ’ ın ele geçirilen yılkılarıy u t ’tan (hayvan kırımı) ve O uzlar ile mücadele dolayısı ile Türk bu



o zaman Doku z-Ö uzlar ’m başında olan müstakbel “T anr ıM a B olm ışİ l E tm iş B il ge K ağan ’m ifadesiyle: “anda inagaıu yok boldu (Türkkavmi orada tamamiyle (?) mahvoldu38. Bu zaferden sonra, Uygur başbuğu Ötügen bölgesine yerleşti, ka an ünvanmı aldı ve K ü l -B i lgeH an olarak anıldı. Bundan sonra Üç-K ar l u k ile savaşan K ü l-B il geH an, onları On-Oklar ’ ın ülkesine çekilmeye mecbur etti. Fakat çok

geçmeden K ü l -B i lge H an öldü (Domuz yıl ında = 747)3!>. YerineDokuz-O u zlar ’m başında bulunan oğlu geçti ve “ T an r ı ’da B olm uşİ l E tmi ş B il ge K ağan” ünvanını aldı. Bu Uygur hükümdarı T ür kB ilge K ağan gibi, Dokuz-O uzlar için “ Dokuz-O uz budun um” 40 demekle beraber ka an olur olmaz O uzlar ’ ın ezici çoğunluğunu kendisinedüşman buldu. Bunlar, bizzat bu Uygur kağanı ile ilgili kitâbede“ Seki z-O u z” olarak anılıyor. Buna göre ancak bir boy K ağan’a sadıkkalmış bulunuyor. O uzlar’m , Gök-T ürk kağanlarına olduğu gibi, U y

gu r hükümdarlarına da isyan etmelerinin istiklâllerini kazanmak gayesi ile ilgili olduğu söylenebilir. O uzlar, bu maksatla, Gök-T ürkl er devrinde yaptıkları gibi, doğu komşuları “D okuz-Tatar lar” ile birleşmişlerdi. İ l E tm iş B i lge K ağan , müttefiklerin üzerine yürüyerekormanlık bir yerde, geceleyin onları yendi. Fakat ka an ertesi gün onlarıyine karşısında buldu. Tekrar yapılan savaşta ka an galip geldi. İ l E tmiş B il ge K ağan ’m eline O uzlar’m halk tabakasından (kara igilbudun) mühim bir kısmı tutsak düşmüş ise de, kağan onlara ve onların



(Ekim) ikinci günü Çı ıl tır Gölü’ nde savaşmış ve sonra da Keyre Başı’nda Üç-Bi r kü’ de Tat arl ar ile çetin bir vuruşma yapmıştı. Buvuruşma sonucunda onların bir bölüğü itaat ettiyse de, bir bölüğüaynı şeyi yapmayarak başka bir yere çekildi. Bunu müteakip Ka an ,Ötüken’e döndü42. Bu dönüşün başarılı olmadığı anlaşılıyor.

T anr ı ’da B olmuş İ l E tmiş B i lge K ağan ötügen ’e dönüşün

de iki oğlundan birine yabgu, diğerine şad unvanlarını vererek onlarıTarduş ve Töl is budunlarının üzerine tayin ettikten sonra Bars yılında(750) K em ırmağı kıyılarında oturan Çikler’e karşı bir sefer yaptı; Tavşan yılında ise Tat ar la r ’ın. üzerine yürüdü. Bunu müteakip, kitâbedeyeniden Dokuz-O uzlar ’ ın adı geçiyor. Ancak, kitâbenin bu kısımlarıda aşınmış olduğundan, Dokuz-O u zlar ’m ne münasebetle zikredildik-leri emin bir şekilde anlaşılmıyor43. Bununla beraber, tahmin etmekmümkün olabilir ki, Doku z O uzlar , Kır gızla r ’a ve Çikler’e adam gön

dererek onları, Uygur la r ’ a karşı birlikte harekete geçmeye davet etmişlerdir. I I E tm iş B il ge K ağan da bununla ilgili olarak Çikler’e karşı yeniden sefere girişip onları itaat altına aldı ve başlarına bir tu tuk geçirdi. Bundan sonra Ka a n ’ ın Kor l uk l a r ve Basmıll ar ile savaştığıgörülüyor. Bu savaşlar esnasında Çin’de bulunan O uzlar ve Türkler de dışarı çıkmışlar, Ka an ’ m düşmanlarına ( Basmıll ar ve Kar tuk lar ) katılmışlardı44. K ağan Ka r l u k l a r ve Basmıl l ar ile bir kaç defa dahasavaşmış ve en sonunda onlan kesin bir yenilgiye uğratmıştı Bu ye



yıla ait olduğu tahmin ediliyor. Böylece, Dokuz-O uzlar , Türk budun’ danolduğu gibi, On-Uygur ’ dan da kavmî bakımdan tamamen ayn bir teşekküldür. Daha önce de belirtildiği üzere, O uzlar I I . Gök-Türkdevletinde ne mahiyette bir rol oynamışlar ise, U ygur devrindekirolleri de öyle olmuştur; yani bu devletlerin dayandığı ikinci bir un

sur... Yukarıda görüldüğü gibi, O uzlar Gök-T ürk kağanlarına olduğu

gibi, Uygur kağanlarına da isyan hareketlerinde bulunmuşlardır. Y anionların her iki devlet karşısında da değişmeyen bir durum ve davranışlarıolmuştur, tıpkı Ta rd uş ve Töl is boyları gibi; bir farkla ki, kitabelerdebu son ik i budunun isyan hareketlerinden bahsedilmiyor.

Uygur lar 100 yıl kadar Orhun bölgesinin hâkimleri olarak kaldılar ve bu arada M ân i dinini de kabul ettiler. Onların, büyük komşularıÇin l i ler ’ i n dini olan Bud i zm i almayıp da batıdan gelen M ân i dinine girmeleri dikkate değer. Uygur lar ’Asm da bize bazı türkçe kitâbeler kalmıştır.

Bu kitâbelerden anlaşıldığına göre onlar tarafından bir iki şehir de kurulmuştur. Bununla beraber Orhun bölgesinde eskidenberi devam edipgelen kültür faaliyetlerinin Uygur lar zamanında daha fazla gelişmesibeklenebilirdi.

Eskiden beri Kem (Yen isey ) bölgesinde yaşayan ve medeniyetçegeri bir seviyede bulunan Kır gızl ar , 840 yılında Uygur la r ’ ın üzerineyürüyerek ka an’m oturduğu Orhun kıyısındaki Ordu B al ı ’ı yıktılar.



gur l a r ’ dan bir elçi geldiği bildirilmiştir. Bu husus Tien-şan Uygur lar ’nm , Kansu Uygur l a rı gibi, siyasî bakımdan ne kadar ehemmiyetsiz birdurumda olduklarını gösterir48.

Uygur hükümdarlarlan burada kağan değil, siyasî hüviyetlerine uy

gun olarak i d i - ku t gibi mütevazi bir ünvan taşıyorlardı. Uygur lar bu yeniyurdlarında yerleşik hayata geçerek daha medenî bir kavim oldular.

X . yüzyıl ın ikinci yarısından itibaren her halde çoğunluğu Budda dinini kabul ettiler. Bu Uygur lar gerek Orhun, gerek B eş-B a lık bölgesinde kendilerini Uygur adıyla anmışlardır49. Görmüş olduğumuz gibiDokuz-O uzlar onlardan tamamen ayrı bir kavim idi. Bu husus böyleolduğuna göre İslâm coğrafyacılarının Uygur la r ’ dan To uz Guzz (Do-kuz-Oğuz) olarak bahsetmelerini nasıl izah etmelidir? İslâm coğrafyacılarında “ To uz Ğ uzz” adıyla hem Orhun , hem de B eş-B al ık U ygur - l a r ’ı kastedilmektedir. Bu coğrafyacılar, anlaşıldığına göre, 840 felâ

ketinden haberdar olamamışlar ve bundan dolayı da X. yüzyılda Uygur - l a r ’ı eskisi gibi Türk kavimlerinin en kuvvetlisi olarak vasıflamışlardır.Halbuki bu Uygur lar , az yukarıda işaret edildiği gibi, siyasî bakım-okadar dan ehemmiyetsiz idiler ki, Çin kaynaklarında adları nâdirengeçmektedir.

Islâm müelliflerinin Uygurlar’ı To uz Guzz olarak zikretmelerinin sebebi üzerinde herkesi tatmin edecek bir izah şekli bulmak güçgibi görünüyor Bizim düşündüğümüze göre l müellifleri her iki



Bu Dokuz-O u zlar ’ ın sonu ne olmuştur? Akla gelen ilk cevap bunların Orhun bölgesinden batıya doğru göç ettikleri ve Si r -Derya kıyılarında sadece O uz adıyla karşımıza çıktıklarıdır. Filhakika bu sonuncu O uzlar ’m Türk ülkesinin en uzak bölgesinden M âvera un-nehr ’e, A bbas î hal î fes i el-M ehdî zamanında (775—785) geldiklerine dâirbir haber olduğu gi bi57, T aber î de, Doku z O uzlar ’m 205 (820-21)

yılında Uşrusana’ya (Semerkand’m doğusunda, So d ve Si r -Derya ırmakları arasındaki bölge) bir akın yaptıklarını bildirmektedir53. Dokuz- O uzlar’m. böyle bir akında bulunabilmeleri, ancak onların batıda (evvelâ Talaş bölgesinde) bir yerde oturmaları ile mümkündür. Y ani onlarınböyle bir akın yapabilmeleri için Orhun bölgesinden batıya göç etmişolmaları lâzımgelir. Diğer taraftan Si r -Derya ’ nın orta yatağı ve A r a l Gölü kıyıları ile bunun kuzeyindeki toprakların Peçenek l er ’ in yurduolup, O uzlar ’ m buraları onlardan aldıkları anlaşıl ıyor54. Ancak bugörüşe şöyle itiraz edilebilir:

1. K ü l -T egi n ’in cenaze merasimine Türgiş K ağan’ı da (şüphesiz

Sul u) elçiler göndermişti. BunlaT M ak araç T am ğaçı ile Oğuz

B i lge T am ğaçı idi ler55. Buradaki O uz kelimesi pek muhtemel ola

rak, aynı âbidede bir çok emsali olduğu gibi 56, kavmî manadadır. Y ani

O uz kitâbede mensup B i lge T am ğaçı . Bu, Si r -Derya O uzlar ı’mu.

On-Oklar ’a dahil bir teşekkül olduğunu gösteri lebil ir. Ancak bu hu



mümkündür58. Halbuki bizim 24 boy arasında Tonra adlı bir teşekkülyoktur.

3. S i r -D er y a boylarındaki O uz eli iki kola ayrılmış olup, bukollardan biri B oz - Ok, diğeri de Üç - Ok adlarım taşıyor. Bu adların,On-Oklar ’ dan kalma hâtıralar olduğu da düşünülebilir. H atta Sir - DeryaOğuzları hükümdarının yabğu ünvamnı taşımaları da buna ilave edi

lebilir. On Ok kağanlarının da bir elin başına yabğu tayin ettiklerinibiliyoruz. Bu yabğu Oğuzların yabğusu olabilir.

4. Sir - D er ya O uzlar’n ın X I . yüzydda konuştuğu tür kçe’ de birçok kelimeler vardı ki, bunu Do u Türk ler ’ i bilmiyorlardı. Diğer taraftan O uzlar ’ ın lehçesi de, Do u Türk ler i ’ n i nk in den epeyce farklıtelâffuz ediliyordu. Bu keyfiyet, Si r -Derya O uz lan ’ nın batıda dahaeski bir zamandan beri (V I I I . ve I X . yüzyıllardan önce) yaşamaktaolmaları ile ilgili olabilir.

Şu hususları göz önüne alarak Si r - D er ya O uzl ar ı’ nın Oıı-Okl ar ’ a. mensup olduklarını söylemek mümkündür. Şayet bu böyle ise, Si r D erya O uzlar ’ı ile Dokuz-O uzlar arasında, aynı kavmin ik i bölüğü olmaküzere eski bir akrabalık veya belki de sadece bir ad benzerliği münasebeti söz konusudur. Bu durumda D oku z O uzlar ’ın 840 daki K ır gız saldırışı üzerine dağılarak veya Uygur lar ile karışmak suretiyle varlıklarını kaybettiklerini düşünmekten başka bir izah şekli yok gibi



B., IX. - XI. YÜZYILLARDA OĞUZLAR

(Sir-Derya Oğuzlar’ı)

X. yüzyılın birinci yarısında Türk âlemi siyâsî bakımdan parçalanmış ve zayıf bir durumda bulunmaktadır. G ök -T ü rk devletininyıkılışından sonra, Türkler bir daha Orta-Asya’da büyük ve kudretlibir imparatorluk kuramadılar. V I I I . yüzyılın ikinci yansı ile. I X . yüzyılın birinci yarısında tek kuvvetli devlet, Orhun bölgesindeki U ygurkağanlığı idi. Fakat Uygur lar da Batı Türkleri üzerinde hissedilirbir hâkimiyet tesis edemediler ve Çin ile de hemen daima dostça münasebetlerde bulundular.

Uygur la r ’m “ To uz-Ğ uzz” adiyle İslâm ülkelerinde büyük birünleri vardı. Onların, siyasî kuvvetlerini çoktan kaybetmiş olduklara,parçalanmış ve zayı f bir duruma düştükleri halde bu şöhretleri





asırda M avera u n-nehr ’d e de yaşadıklarımı bil iyoruz 67.

Bugün. Anado lu 'da Çi il adb dört köy vardır k i 6S, bunlar bu Türk oy

ma ınd an bazı zümrelerin Anadolu'ya, gelmiş olduğunu gösterebil ir69.

H udûd ul -âlem’e göre 70I ssık -Gölü’ııün kuzey batısında, Çu ırmağının sol kıyısında Tuhsı ’lar yaşıyordu. Çi itler ’den daha az ehemmiyetli olan bu kavim, M ervez î ’ye göre71, Kar l uk l a r ’m bir boyu, K âş-gar l ı ’nın72 da sözlerine göre Çi i ll er ’in bir kolu gibi görünüyor ki,aşağı yukarı aynı şey demektir. Çünkü Çi il ler ’in ashnda K ar t uk l a rın bir boyu olduğu az yukarıda görülmüştü. M inör sk y73, G erdi zî ’dekibazı ifadelere dayanarak Tu hsıla r ’m eski Türgişler ’in bir kalıntısı olduğu fikrini ileri sürmüştür.

M uk addesî ’nin sözlerinden anlaşıldığına göre, X . yüzyılda Ba- lasagun (metinde ile Taraz ’ın takriben 100 mil doğusun

daki M i r k i kasabası arasında, Türkmen adlı bir kavim yaşıyordu. Bukavimin mel i k i ( i l i ?) Ordu adlı bir kasabada oturmakta olup74, bukasaba, K âşgar l ı ’nm da t ey id ettiği üzere75, Balasagun yakınında(ve tabiî onun batısında) bulunmakta idi. Y ine M uk addesi, Tu r a r

67 İ bn ul-E sî ı- , Kah i r e , 1301, X , s. 70; N izâ m ul -M ül k, Si yâset-n âme, yay. H alhali ,

Ta-hran , 1310 ş., s. 191.

68 Bunlardan Çi il adlı bir nahiye merkezi İTgm’da, bir köy Ka r a - Pmav \ n Ho tamış na

hi i d diğ bi kö d b l k d d d dl bi kö



( Otıar ) ve K imek sınırındaki <1>UJii dan bahsettikten sonra Bulâc ve Bur ûket kasabalarını tasvir eder ve bunların Türkmenler ’e karsıuc kasabaları olduğunu yazar 76. Bu kasabalar ın Is f i cab ’m kuzey batısıveya kuzey doğusunda olduğu anlaşılıyor. Bu son kayıt Türkmenler ’ inIs f i cab ’ ın kuzey taraflarına kadar yayılmış olduklarını gösteriyor. BuTürkmenler , M ukaddesin in bildirdiğine göre, korkularından M üs

lüman olmuşlardı ve Ordu kasabasında oturan melikleri de, Is f i cab hâkimine hediyeler gönderiyordu. M ukaddesimde Müslüman olmuştek Türk kavmi olarak bu Türkmenler zikredilir. Aynı müellif Sabran sınır şehrinden bahsederken ve diğer vesilelerle O uzlar ’a. ( el-Gu zz) ayrıca işaret eder ve onların Müslüman olduklarını söylemez11. Böy-lece bu Türkmenler ’ in O uzlar ’ dan tamamen ayrı kavmi bir teşekkülolduğu görülüyor. Açıkça anlaşıldığı üzere Ordu kasabasında oturanTürkmen mel ik i , Isf icab hükümdarına tâbi bulunuyordu. İsficab bölgesini idare eden hânedan hakkında pek az şey bil iniyor.B ar th ol d78, bu hanedanın Türk asıllı olduğunu söylüyor. Pek muhtemel olarak Türkmenler ’ i bu Is f i cab hükümdarları Müslüman etmişlerdir. Bu Türkmenler ’ in kavmi menşei nedir? Akla ilk gelen cevapbunların Ka r l u k l a r ’ dan olmalarıdır. Çünkü, onların ülkelerinde oturuyorlardı. Meselâ yukarıda adı geçen M i r k i ve onun batısındaki K u - lân ’m Kar luk la r ’m ülkesinde olduğunu ve M i r k i ’ de de Ka r l u k l a r ’ ınoturduğunu biliyoruz. Üstelik K âşgar l ı , Kar l uk l a r ’ a da Türkmen



Türkmen adının verilmesi de bu kavim ile ilgilidir ki, bundan ilerideayrıca bahsolunacaktır.

Diğer bir Türk kavmi de Ezgiş’ tir. Bunların adları İ bn I iu rdad-bi h ’in eserinde geçer81. Bununla beraber bu kavim K âşgar l ı zamanında da varbğım muhafaza etmekte ve Ferga na’ d ak ı Özcend ( Öz- Kend ) ’te oturmakta i d i82.

X. yüzyıldaki başlıca Türk kavimlerinden biri de Ya mala r olup,daha ziyâde Kâşgar ve onun kuzey batısında yaşı yordu83. Kaynaklarınifadesine göre bu kavim To uz-Ğ uzzlar (yani U y gu r l a r / d a n idi.

Hudud ul-âlem’ de84 Ya mala r ’ın hükümdarlarının To u z-Guzz hükümdarları ailesinden olduğu söyleniyor. Ya malar ihtimal U y- gur l ar ’ a. bağlı bir kavim olup, U ygu r devletinin yıkılması üzerine(840), batıya göç ederek Kâşgar bölgesine gelmişler ve burayı Ka r l u k -

l ar ’ın elinden alarak yurd edinmişlerdi. Başlarında, H udu d ul -âlem ’dedenildiği gibi. To uz-Guzz (U ygu r ) hânedanının bir kolu bulunuyordu. Bu hânedan mensuplan Bu r a H an ünvanmı taşıyorlard ı 85. B ar th ol d86, bilhassa bu ünvana bakarak, K ar a-H an l ı devletinin Ya malar tarafından kurulduğunu söylemiş ise de sonra buhususta tereddüde düşmüştürS7. Bizim kanaatımıza göre, B ar th ol d’-un i lk düşüncesi do ru du r . Çünkü, ha nedanın K âşgar şehri ileçok yakın bir münasebeti olduğu görülüyor; hanedanın aile mezarlığı



malar pek çok toydan meydana gelmiş olup bunlardan biri Bu l ak boyudur89. XI . yüzyı lda da varl ığını muhafaza eden bu boyu bir araKıpçak l a r tutsak edip götürmüşlerse de sonra kurtulmuşlardır90. Bundan Bu l ak l a r ’ m X I . yüzyılda Talaş veya Çu bölgesinde yaşadıklarınısöylemek mümkündür.

Daha doğuda, B eş-B al ık bölgesinde Uygur lar yaşıyordu. Uygur

lar ancak 866 da bölgede yurt tutabildiler; zayıf bir devletleri vardı.0 devirdeki Çin kaynaklan onlardan, ancak 951 de gelen bir elçi dolayısıyla kısaca bahsetmişlerdir. İsl âm coğrafyacılarında ise, onlardanTo uz-Ğ uzz olarak bahsedilir ve onlar Türk ler ’ in en kuvvetli kavmiolarak vasıflanır. Bu husus, evvelce işaret edildiği gibi, coğrafyacıların840 felâketinden haberdar olmamalarından ileri gelmiştir. Uygur la r ’ ın

bir bölüğü de Kansu ’ da yurt tutmuştu. U ygur la r’m. B eş-B al ık bölge

sindekiler yerleşik hayata süratle intibak ederek medenî seviyelerini

yükselttiler ve kısa bir zaman sonra, türkçe konuşan topluluğun enmedeni kavmi haline geldiler. X . yüzyılın sonlarında onların pek mü

him bir kısmı artık Budda dininde bulunuyorlardı.

Uygur lar ’ı 840 yılında Orhun bölgesinden çıkaran Kır gızl ar ’a. gelince, bunlar orada 924 yılına kadar kaldılar ise de kuvvetli bir devletleri olmadığı gibi, kültür tarihi i le ilgili faaliyette de bulunmamışlardır. Üstelik onlar, Kıta yl ar ’ m saldmşlanna dayanamıyarak, bu



etmiş, işbaralat ve tav hanl ar vermişti91. Kimek le r ’ı n de başbuğlarınıntu tuk unvanını taşıdığım biliyoruz92. Çikler’ in adına bir daha hiç biryerde tesadüf edilemiyor.

K im ekl er , Y uk ar ı İrt iş boylarında yaşıyorlardı. M ar quar t, K i - mek adını İk i İm ek’ t en getiriyor ki, her halde imkânsız değildir. Bu

Türk eli, yedi boydan meydana gelmişti: İm i, İm ek, Tatar , Bayan du r,

K ıfçak , N i l h az (?) ve Ecled (?) 93. Buradaki Tatar adı dikkati çekiyor.Diğer taraftan Yimek (buradaki İm ek ) boyunun Bayaud adlı mühimbir oymağı da vardı94. Aynı adda bir M o ol boyunun da olduğunubil iyoruz95. • Bunlar Kimek le r ’in bir kavmî birlikten ziyade, birsiyasî birlik olduğu ihtimalini hâtıra getiriyor. Esasen Kimek le r ’indaha IX . yüzyılda çözülmeğe başladıkları görülüyor. Bu asırda dahiKıpçak l a r müstakil bir Türk kavm i gibi zikrolunmuşlardır96. X I . yüzyılda ise ICimek adı ortadan kalmış ve bu el başlıca K ıpçak ve Yimek-

l er (imek) tarafından temsil edilmiştir. Yimekler mezkûr asırda daİr t iş boylarında idiler. Kıpçak l a r ’a gelince, I X . yüzyılda elden ayrılanbu boy batıya doğru göç etmiş ve O uzlar ’ a kuzeyden komşu olmuştur.Daha hu dûd ul -âl em ’de (kaynak: C eyhan î, X . yüzyıl ın ilk çeyreği),Kıpçak l a r ’ın bazı âdetlerde O uzla r’ a. benzediği söylenir. K âşgar lıda97 K ıpçak l a r ’m lehçelerinin birçok bakımlardan O uzlar ’mkine uyduğunu ifade eder. Bu keyfiyet Kimek le r ’ i n asıl kolunun da On-Oklar ’a mı mensup olması ile ilgilidir? Kıpçak l a r bir taraftan nüfusLirının



l ıl ar da daha sonraları müstakil bir kavim sayılmış ve O uz destanındada böyle gösterilmiştir.

X . yüzyıhn bir inci yarısının ortalarına doğru Cem (E m ba ) ileYa yık (U r a l ) ırmakları arasında Peçenek l er yaşıyordu. Bunların asılana kolu ise, bahsedilen zamanda, K a r a -D en i z’ın kuzeyindeki toprakların hâkimi idiler. Peçenek l er ’ in On-Ok la r ’ a mensup olmaları kuvvetle

muhtemeldir.,Buna karşılık bunların O uzlar ile hiçbir kavmî münasebetleri yoktur . Y ani, bunlar 24 Oğuz boyundan biri olan Peçenek l er

ile aynı teşekkül değill erdir100. X I . Y üzyıldaki T ür k kavimleri hakkm-

daki bu hülâsadan101 sonra şimdi artık asıl konumuza geçebilir iz.

1- Oğuzlar'ın Yurdları:

X. yüzyılın birinci yarısında O uzlar , H azar Denizi’nden Si r ( Sey-

h u n, İn ci ) ırmağının orta yatağındaki Fârâb (XI . yüzyıldaki türkçeadı ile K araçuk) ve I s f i cab yörelerine kadar olan yer ile bu ırmağınkuzeyindeki bozkırlarda yaşıyorlardı102. İ st ahr î ve diğer coğrafyacıların eserlerinden, O uz ülkesinin batı, güney ve doğu sınırlan hakkında kat’i bir fikir edinilebiliyor. Buna göre, O uz ülkesi batıda H a

zar Denizi’ne dayanıyordu. X . yüzyılın başlannda, o zamana kadargayri meskûn olan H azar Denizi’nin doğu tarafındaki Si yâh -K ûh ( K a -

r a -Da ) yarım adası onlar tarafından işgal ve iskâıı edilmiş ve bun



Fakat O uz ülkesinin kuzey sınırı hakkında sarih bir bilgiye sahip değiliz. I st ah r î ’ye bakıbrsa, O uz ülkesinin sınırı bu yönde İti l ’e

kadar gidiyordu105. Fakat, İ bn F ad lan 921 yılında Bu l gar ’a, giderkenEmba ’ dan sonra O uzla r ’ ı görmemiş, buna karşılık Ya yık ’m batısındaPeçenek l er ’e rastgelmişti. Bu sebeble İ st ah r î ’nin sözlerinin doğru olması, bize göre, oldukça şüphelidir. H aza r D en i zi ’ nin doğusundanKa r açu k dağlarına kadar uzanan çöl bölgesine, B elh î ’ye bağlı müellifl er 106O uz bozkır ı ( mefâzet u l -Gu zzi yye) adını verirler. XI I I . yüzyılda Türkler’in bu çöle K ara-K um dedikleri anlaşılıyor.

O uz el i n i n toplu ve kalabalık bir halde oturdukları yer, Si r ır mağının ağzından orta yatağına kadar olan saha ile ırmağın her ikiyanındaki ve bilhassa kuzeye doğru uzanan topraklardı. O uz yabgusu

yani kiralının kışlağı olan şehir, ırmağın ağzından iki günlük mesafedeve ırmağa bir fersahlık yerde bulunuyordu. Bu şehir arabça eserlerde

el-Medîn et ul -cedi de veya el -Ka r yet u l -had i se 107, farça H u dûd ul -âlem’- de108 D i fı-i nev olarak geçer.

X I I I . yüzyıla ait eserlerde şehrin Yâfi i K en t (Y en i K en t ) şeklinde türkçe adı görülür109. Bununla beraber şehrin X . yüzyılda da butürkçe adı taşımış olması imkânsız değildir. Y ine aynı ırmağın kıyısındaki Cend ve H uvâr e şehirleri de yabgunun hâkimiyetinde olup, buşehirlerde Müs lüman la r da oturuyorlardı.



kes in i n adı olduğunu söylediği gibi, haritasında da Ka r açu k dağınıO uz yu r d u olarak göstermiştir111. E bu ’l -G âzi ’nin Şecere- i Terâki-

me'sindeki Tür kmen rivayetleri arasında O uzla r ’ ın yurdu olarak K a z-

gu r d ile birlikte K a r açu k ’ tan bahsedil ir112. T imur ’un zafernâmelerin-de de bu dağın adı geçiyor113.

O uz lar bu yurdlarında çok eskiden beri oturmamakta idiler. I bn

H u r da db ih 114, H or a san valisi A bdu ll ah b. T âh ir (vâlilik zamanı828-844), zamanında O uzla r ’ dan alman 1000 tutsağın 600. 000 dirhemtuttuğunu bildiriyor. Bu 1000 O uz tutsağının, A bdu ll ah b. Tâh ir '-in, oğlu T âh ir kumandasında O uzla r ’ a karşı gönderdiği bir ordu tarafından alındığı, B el azur î ’nin bir kaydından anlaşılıyor115. Ancakher iki kayıtta da O uzla r ’ ın yurdu hakkında hiçbir açıklamada bulunulmuyor.

O uzlar ister Orhun bölgesindeki Doku z-O uz lar , ister On-Ok la r ’ a

mensup bir teşekkül olsun onlar bu yurdlarına doğudan gelmişlerdi.

111 Bu harita Ki lisli yayınında I, ciltte, A ta lay tercümesinde I I . cilt tedir,

112 “Oğuz il inin yurtlarının kün doğuşu îssiğ K öl ve Almalık ve kıblesi Sayram ve Kaz-

gurt dağı ve Karacık tağı ve temür kazığı Uluğ Tağ ve Ki çik T ağ ki misnin kani bolur ve kün

batışı Sir Suyumu ayağı Y angı K ent ve Kara Kum. TJ şbu ayıtılgan yerlerinin içinde ornıda tört

min ve beş min yıl olturdılar” (N. K ononof, M oskova -Len in g rad , 1958, s. 40). Görüldüğü

üzere, E bu’l -G azfn in O uzl ar dın yurdu ile ilgili rivayeti ger çe e çok yakındır. Yalnız O u z

yurdunun gün doğusunun l $sık-Göl ve Al m alık olduğu hakkmdaki ifade, X. yüzyıl için doğru



Eğer O uzla r , On-Ok la r ’ dan iseler, -ki bu, çok daha muhtemeldir- onlarınaşa ıSi r -D er ya kıyılarına gelmeleri Kor l u k l ar ’m On -Ok ülkesindeki fetihhareketleri ile ilgili olabilir. Aşa ı Si r -D er ya boylarının ve A r a l kıyılarımO uzlar ’ dan önceki sâhiblerinin ise Peçenek l er olduğu anlaşılıyor. Dahaönce söylendiği gibi , Peçenekler’den üç asil boyun adı Kenger idi. BununGök -Tür kl er ’ i n 701 yılındaki Su dak seferi dolayısı ile geçen ve Ka r a

çuk dağlan ile onun kuzeyindeki bozkırlarda yaşadığı anlaşılan K en -

geres teşekkülünün adı i le aynı olduğu kabul edilmişti r116. Buna ilâveolarak, el-B irunî ’deki bir kayıtda Peçenekl er’ i n A r a l Göl ü çevresinde,H ar izm ’ e komşu olarak yaşadıklar ı görülmektedir117. Diğer taraftanelimizde, Peçenek l er ’ in bir zamanlar Ka ılu k l ar ile komşu yaşadıklarını ifade eden yine aynı müellifin diğer bir eserinde başka bir kayıd davardırî,s. Bu komşuluk her halde I s f i cab ve Ta l aş taraflarında olsagerektir II9.

Peçenek l er , Si r -D er ya boyları ile A r a l Gölü çevresinde iken O uz

l ar nerede bulunuyorlardı ? Bu hususta kat’i bir şey söylemek mümkün değildir . B eşi dü ddi n ’deki Türkler’in destanı tarihlerinde Ta l aş

bölgesinden başka doğudaki Al ma l ık bölgesi de O uz la r ’m yurdlarm-dan sayılmaktadır l2°. Eğer Oğuzlar On-Ok l a r ’ a mensup idiler ise onların, Çu ve Ta l aş vâdilerinde yaşayan, Çinlilerin Nu-şe-pi dediklerikoldan olmaları en kuvvetli ihtimaldir. Anlaşıldığına göre, O uzlar

doğudan Peçenekl er’ e saldırdılar. Her halde iki komşu kavim arasında



talihleri yâver gitti. Onlar kısa bir zamanda D on ırmağından Tu n a ’ yakadar olan yerleri fethettiler. Peçenekl er , Bal ka nl ar ’ da da mühim birsiyasî kuvvet olarak XI . yüzyılm sonlarına kadar kaldılar. Bi zan slıl ar

ile ittifak eden Kıpçak l a r bu kavmin ortadan kalkmasında mühimbir âmil olmuşlardır122. Peçenekl er’ i n bir kısmı ana kümeyi takib etmeyerek Ya yık ’m batısında kalmıştı123.

E bu ’l -G azi ’nin naklettiği T ür k men rivayetlerinde, O u z-Peçe- nek mücadelelerine ait bazı hâtıralar da yer almıştır. Bu hâtıralarınbirinde Peçen ek elinin Toym aduk adlı pâdişâhının S alur K azancın babası E nk iş’i yenerek hatununu tutsak aldığından bahsedilir.Uç yıl sonra E nk iş naibini mal ile T oym aduk ’a göndererekkarısını kurtarmıştır ’24. Y ine orada bulunan bir manzumede S alurK azan ’ın otuz kırk bin çeri ile Becene ellerine yürüyüb onları kırdığı,bir nicesinin çok yalvararak kurtulduğu bil dir il iyor125. E bu ’l -G az i

bu rivayetleri Tür km enl er ’ in ellerindeki O uz-nâmeler’ den nakletmişdir.Aksi takdirde, bu rivayetlerin X V I I . yüzyıla kadar hâfızalarda saklanması imkânsız idi. Fakat Tür km enl er ’ in ellerindeki bu O u z-nâme-

lerden hiç birisi galiba bize kadar gelmemiş olduğu gibi, ne zaman yazıldıklarını da bilmiyoruz.

2- Oğuzlar’ın Yaşayış Tarzı:

X Y üzyılı n başlarında O l ’ ın çoğunluğu göçebe hayatı yaşı



udî’nin bu kaydı oldukça müphemdir. Bu kelimeler, O uz el i arasındaki İçtimaî bir seviye farkım mı belirtiyor, yani asilleri (be ) , hürinsanları (el ) ve köleleri ( k ü n ?) no mi kasdediyor, yoksa sadece siyasîbir gruplaşmayı yani onların büyük orta ve k üçük olmak, üzere, üçküme halinde mi olduklarım ifade ediyor? Biz yayınlayanların aksineolarak, cümlenin asıl mânasına bağlı kalarak birinci şıkkı kabul ediyoruz. Fakat Oğuzlar’ın siyasî bakımdan üç kümeye ayrılmış olmalarıda imkânsız değildir.

X . yüzyıl başlarında yabgulann kışın oturdukları Yef i i -K en t ileCend ve H uvâr e şehirlerinde Müs lüman l a r da bulunuyorlardı. Bu üçşehirden en büyüğü yabgu ’ nun oturduğu Yef i i -K en t idi. Son iki şehrinde O uzlar ’a. tâbi olduğunu bili yoruz. M es’udî ’ye bakıbrsa131 bu şehirlerdeki yerleşik halkın çoğu da O uzla r ’ dan idi. K âşga r l ı’nın zikrettiği O uz şehirleri bunlardan ayrıdır. K âşgar l ı ’da bu üç şehrin adı

geçmez. K âşgar l ı ’nm O uz şehirleri olarak zikrettiği şehirler şunlardır: Sep r en , Ka r açuk , Su na k, Ka r na k , S i tgün. Bunlardan Sepr en ,

X . yüzyıl coğrafyacılarındaki Sabra n (Savr an ) dır. Sabran , daha önceişaret edildiği gibi, X . yüzyılın ilk çeyreğinde O uz sınırında bulunan bir Müslüm an şehri idi. Burası müstahkem bir şehir olup, yedikat surla çevrilmişti. Aynca şehrin rabazı da vardı. Câmi de iç şehirde(şehristan) bulunuyordu. O uz lar barış yapmak veya ticaret işleri içinbu şehre gelirlerdi132 K ar açu k ’a gelince K âşgar l ı bunun Fâr âb şeh





ları daha bazı veya bir çok şehir, kasaba ve köyl er de vardı 143. Diğertaraftan, onların K âşgar lrmn bahsettiği devirden sonra da yeni şehirlere sahib oldukları anlaşılıyor. Bunlardan biri olarak Ba r çın l ı -

K en t zikredilebil ir. Gerçekten bu şehrin adına, X I I . yüzyıldan öncekieserlerde rastgelinmez. B a r çm l ı -K en t , Si r -D er ya boylarının Mo ol l a r

tarafından fethi esnasında Sı nak ve Öz-K en t ’ ten sonra zikredilenüçüncü şehirdir. Ondan sonra sıra ile Eşn a s, Cend ve Şeh i r (Yeni) K en t’ -

in fethi anlatılıyor144. Zamanımızda Ci r ik kale harabelerinin altındaYen i -D er ya ile birleşen B a r şi n -Der ya adlı bir kuru çay veya eski birkana l bulunmaktadır ki, bunun Ba r çm l ı -K en t ile ilgili olduğu muhakkaktır. Bu kuru çay’ va. kıyısında U z-K en t ve Sır l ı-T am şehirlerininharâbeleıi görülmektedir145. Buradaki U z-K en t ’i n Cüveynî’deki Sı -

na k ’ tan sonra zikredilen şehir olduğunda şüphe yoktur. Bu ku r uçay

veya kanalın kıyısında daha bazı şehir ve kale harabeleri de bulunmaktadır. K ök -K esen e ve B a r şi n-D er ya hakkında bundan 64 yıl önce ilk

defa esaslıca bilgi veren arkeolog Y .A. K al lau r haklı olarak Ba r çın -

l ı -K en t ’ in de bu Ba r şi n -Der ya üzerinde olacağı sonucuna varmıştır14S.K allaur, bu k u r uçay yatağının (S i r -D er ya ’ nın eski yatağı mı?) Çar-

da r ’ dan U z-K en t ’ e kadar olan kısmının da Ugu z J i l ga sı (O u z d eresi)

adını taşıdığını bi ldi riyor147. Sı nak şehri harâbelerinden on üç fersahlık bir mesafede, K ök -K esen e harâbeleri vardır. K ök -K esen e’ yi ilk defaziyaret eden K al lau r , burada tuğladan yapılmış ve mavi renkli (gök )



söylediği gibi, buralarda bir zamanlar yüksek bir medeniyetin mevcutolduğu hükmüne de varmıştır148.

E bû’ l -G azi Bahadır Han, Tür km enl er ’ in tarih bilen bahşı-lanndan, 7 kızın O uz el i ’n i “ ağızlarına baktınb” çok yıllar beğlik yaptıklarını anlatmaktadır. Bunlardan biri, K ar mış B ay’m kızı ve Ma-mış B eğ’in karısı B ar çın Salur (Salur Barçın?) idi. “Onun türbesi

Si r -D er ya ’ mn yakasında olup, halkça meşhurdur ve Özbek l er ona “ Bar-çın’ın K ök kâşâne” si derler149. E bu ’l-G azi ’nin bu sözlerinden K ök -

K esen e (K ök -K âşa n e - Gök çi n i l i ) türbesinin O uzlar ’Asm Barç ınH atun’a izafe edildiği ve bunun halkça bilinen bir şey olduğu anlaşılıyor. Bütün bunlardan, pek muhtemel olarak şu hükme varmak mümkündür: X I I . yüzyıl’da Si r -D er ya boylarında Sa lu r boyu’ndan Bar-çın H atun bir kısım O uzlar üzerinde nüfuz ve hâkimiyet kazanmıştı.Akıllı olduğu kadar varlıklı olan bu hatunun hâkim bulunduğu S i r -

Der ya bölgesinde yeni bir şehir kuruldu ve bu, “ B a r çm l ı -K en t ” adınıâldı, yani B arçın ’a ait şehir. Bu hatun kendisi için, Mem’deki Su ltan Sancar ve Ür gen ç’ teki H ar izm -Şah T ek iş’in türbelerine benzeyen kubbesi gök çiniler ile süslü muhteşem bir türbe yaptırdı. Şehrin bu türbenin yapımından sonra kurulmuş olması da muhtemeldir.Ba r çm l ı K en t ile birlikte geçen Öz-K en t ve A şn a s’ ın da yeni şehirlerolduğu anlaşılıyor. Çünkü, daha önceki eserlerde bu şehirlerin adlarıgeçmiyor. Şimdiki bilgimize göre, Ba r çm l ı - K en t ’ in adı, X I I . yüzyılın



ıı in yazılış tarihi 1154). î dr i sî, “ O uzlar ’ ın şehirleri çoktur, bunlarkuzeye ve batıya doğru uzanmaktadır” demektedir151.

Göçebe O u zl a r , bu şehirlerde yaşayan oturak eldaşlanna, istihfafla, Ya t u k (yani tembel) diyorlardı. Çünkü onlara göre bu oturakeldaşları savaş yapmayarak tembel tembel şehirlerinde oturur lardı152.O uz şehirlerinin çoğunda Mâver a-un-nch r ' in yerli unsurları da bulu

nuyordu ki, O uzlar bunlara Sukak diyor lardı153.M o ol istilâsı esnasında bir kısım Göçebe Tür k men l er ’i n aşağı Si r -

D eıya boylar ında oturduklarını bil iyoruz I54.

Yer l eşik O uzlar ’m , göçebe eldaşlarınm siyasî faaliyetleri ve göçlerine büyük ölçüde katılmıyarak, Mo ol istilâsına kadar, bu şehirlerde oturmakta devam ettikleri söylenebilir. Mo o l istilâsı sonucunda buşehirlerin pek çoğu veya hepsi oturulmayacak derecede tahribata uğramıştı I55. Bu şehir, kasaba köylerde oturan O uz yerleşik halkı ne

oldu? Bu soruya şöyle cevap vermek mümkündür: Bir bölüğü öldü,bir bölüğü tutsak alındı, mühim bir kısmı da H or asa n ’ a kaçtı. Mo ol

istilâsının İr an ’ a da yayılması üzerine, H or asa n ’a, kaçanlar, o esnadaemin bir ülke olan Anado lu ’ ya , geldiler. Anado l u ’ da göçebeler, köylülerve şehirliler arasında, bilhassa “H or a san ” a. bağlanan bu geliş hâtırasıasırlarca unutulmayarak zamanımıza kadar yaşamıştır. Buradaki“ H or a san ” adı ile şüphesiz Tür k i stan da ifade olunuyordu.



lân 157 “ Tür k develer i ” ( _Jİ J U- ) sözü ile bugün Anado l u ’ da“ buhur ” denilen iki hörgüçlü develeri kast etmiş olsa gerektir. Y ineaynı müellif Bu l g a r l a r ’ m at eti yediklerini kayd etmekte, fakat O uz

l ar için böyle bir söz söylememektedir. O uz sü-ba şısı E trek, Îb n

F ad lân ve arkadaşlarına olduğu gibi, kendi akrabaları için de koyunkestirmişti. Fakat O uzla r ’ dan ölenlerin atlarının yenildiğini aynımüellif kaydetmektedir. Diğer taraftan O uz destanları da O uzlar ’ ın

diğer Tür k elleri gibi, at eti ve hattâ deve eti yedilderini göstermektedir. At eti, belki de, onlarca âdi zamanlarda değil, müstesna günlerde yenilmekte idi. O uzla r ’ ın Müsl üm an oldukltan sonra, umumiyetle at eti yemekten vazgeçtikleri anlaşılıyor. Çünkü, dahil olduklarıH an efi mezhebi at eti yenmesini mübah kalmamıştı.

O uzlar ile komşu İsl âm kavimleri arasında canlı bir ticarî faaliyetin mevcut olduğu görülüyor. Oğuz yurdundan geçen en mühimticaret yolu Harizm’den İt i l bölgesine giden yol idi. Bu yolun pek

işlek bir yol olduğunu biliyoruz. Coğrafyacılar müştereken, O uzlar ’ ıntâeirlerinin çok olduğunu belir tiyorlar158. îbn F adlân159 5000 kişilikmuazzam bir kervan içinde O uz yurdundan geçmişti. O uz lar , barış zamanlarında ticaret maksadı ile H ar izm ’ de Cur can iye ve Bar a-

tegin şehirlerine, Ma ver a un -nehr ’de de Sabran şehrine geliyorlardı160.O uz la r ’ ın başlıca ticaret malı koyun idi. H ora san ve Mâver a un -nehr

halkı et ihtiyacını O uzlar ve Kar luk l a r ’ dan temin ediyordu161. Türkk k l d bi



4- Dini İnanışları:

X. yüzyıl başlarında O uz la r , Uygur l a r müstesna olmak üzere,diğer Türk elleri gibi kendi kavmî dinî inanışlarını devam ettiriyorlardı. Islâm, âleminde Tür k l er ' in A l lah fikrine sahib oldukları ve bunu T an r ı adiyle ifade ettikleri bil iniyordu165. Tür k l e r ' i n yaratıcıyaU lu ğ-B ayat adım verdikleri de İsl âm bilginlerine ulaşmıştı166.

Fakat, O uz din adamlarının T an r ı ’nm sıfatları ile ilgili tasavvurları hakkında kesin bir bilgi yoktur. Her halde O uzla r ' dan alelâdekimselerin bu husustaki tasavvurlar ı pek zengin değildi ve onlar T an-rı’ya İnsanî vasıflar izafe ediyorlardı. O uz lar ’dan. biri İ bn F adlân ’a

T an r ı ’nın karısı olup olmadığını sormuş, müell if de bu soru üzerinebir hayli tövbe ve istiğfar etmiş ve O uz da ayı ıı şeyi yapmıştı167.

E bû D u lef seyahatnâmesi’nde168 O uzla r ' ın bir mabet ler i olduğu söyleniyor ve içinde

p u t bulunmadığı ilâve ediliyor.

İ bn F ad lân ne bir mabed gördüğünden 11e de bir din adamı ilegörüştüğünden açıkça bahseder. Fakat O uzla r ' ın hakimleri olduğunubiliyoruz. Oğuzlar bu manevî şahsiyetlerine büyük bir saygı gösteriyorlardı169. Hattâ bu hakimlerin O uzla r ' ın kanlan ve davarları üzerinde hüküm sahibi bulundukları söyleniyor ki, bu ifadeden manevî şahsiyetlerin el üzerinde ne kadar önemli bir tesir ve nüfuzları olduğu

İ



hakimlerden biri idi. Tabiblik yapan, geleceğe ait keşiflerde bulunan,yapılacak bir teşebbüsün uğurlu olup olmıyacağına hükmeden, dinîtörenlere başkanlık eden bu manevî şahsiyetlere O uzla r ’ ın k am mıdedikleri, yoksa başka bir ad mı (meselâ ata) verdikleri bilinemiyor.A t a kelimesi bunlar hakkında saygı ifade eden bir söz mü idi , yoksaonlar için hususî bir ad mı idi, bu husus da kat’i olarak malûmdeğildir.

Ölü gömme âdetlerine gelince, onlar ölülerini, Gök -Tür kl er gibi,sırtlarında elbiseler i , üzerlerinde s i lâh ları ve yanlarında diğer şahsî

eşyaları ile birlikte gömüyorlardı. Ölü ev şeklinde açdan bir mezaraoturtulup, eline içki dolu (her halde k ımız) 111 bir çamçak veriliyor veönüne de yine içki dolu bir k ap konuluyordu. Mezar bir oda gibi açılıyor, tavam yapıldıktan sonra onun üzerine de çamurdan kubbeye benzer kısım ilave edil iyordu. O uzla r ’ ın bu mezarları ile Tür k i ye’de bilhas

sa Selçu k l u devrinde yaygın bir şekilde görülen ve mütehassıslar tarafından Tür k çadır ına benzetilen k ümb et l er 172 arasında yakın bir benzerliğin varlığına işaret edilebilir. H a za r -Ö tesi Tür k m enl er i n i n de mezarlarının üzerine tümsek gibi şekiller yaptıklarını ve buna yozk a dediklerini bil iyoruz I73.

Gömülme işi bittikten sonra, ölünün atları kesilerek yenirdi k i llA, bu da bütün Tür k kavimlerinde görülen yu aşı veya öl ü aşı geleneği



larım ve deri lerini mezarın üzerinde bulunan sırıklara asıyorlardı178.Onların inanışına göre, ölen cennete etleri yenilen ve derileri sırıklaraasılan bu atlar ile gidecekti. Bu yapılmadığı takdirde ölen, yorucu cennetyolculuğunu yayan yapmak mecburiyetinde kalacaktı m . O uzl ar , yined i n î inanışlarının tesiri ile suya girmiyorlar, yabancıların da yıkanmalarına engel oluyorlardı. Çünkü, suya girmekle onların, kendilerini

büyüleyeceğinden korkarlar ve böyle yapanları para cezasına çarptırır-lar dı1S0. Bütün Türk l e r ’ deki köklü bir inanışa göre, su kutludur ve arıdır. Y ıkanmak kutlu ve arı olan suyu kirletmek ve böylece büyük bir günahişlemek demektir. Bu ise uğursuzluğa ve felâkete sebeb olur. Onlaryine dinî inanışları ile ilgili olarak, giyimlerini eskiyinceye dek üzerlerinden çıkarmıyorlardı181. Y ine O uzl ar , M üsl üm a n l a r ın aksine ola

rak, başına vurarak koyunu, öldürüyorlardı182.

O uzla r , hastalanan kimselerin (yakın akrabaları da olsa) yan

larına yaklaşmazlardı. Hasta onlara k u l ve kar avaşlar (câr iye) hizmetlerdi. Yoksullar ise tamamen kaderleri ile başbaşa bırakılırdı183. Buhusus, şüphesiz bulaşıcı ve salgın hastalıklara yakalanmaktan korkmaları ile ilgili idi.

5- Başka Gelenek ve Görenekleri:

X yüzyılda O uz elinde kadınlar diğer Türk ellerinde ve Câhiliyye



baba ölünce oğlu üvey annesi ile evlenebiliyordu. İ bn F adlân lr lgördüğü O uz sü-ba şısı E trek , babası öldükten sonra üvey annesiile evlenmişti187.

Evlenme geleneğinde k a l ın veya ba şlık verme usulu yaygındılss.Düğünleri ve oyunlarına dâir bilgimiz yoktur. Y alnız T uğrul B eğ’

in, 1063 yılında Halîfe el-K âim B iemr i l lâh ’ın kızı ile evlendiği zaman, bir odada k ür sü üzerinde oturan gelini ziyaret ettikten sonraavluya çıktığını ve orada beğleri ile birlikte sevinç içinde rak set t i i n i

ve bu esnada türkçe şar kıl ar çağırı ldığını bil iyoruz189. T uğrul B eğbu düğün esnasında 70 yaşında bulunuyordu. E bû ’l-F erec vasıtası ilebu bilgiden haberdar olan B ar thol d 190, Rus la r ’ da “p l i aska p r i s i ad k i ” denilen raksın Tür kl er ’ den alınmış olacağı ihtimalini ileri sürmüştür.Bizim kanaatımıza göre, T uğr ul B eğ’in oynadığı bu oyun, bugünAnado l u da toplu bir halde oynanan ve adına ha l a y denilen oyun olmalıdır.

O uzla r ’ ın millî yemekleri, diğer bazı T ür k ellerinde olduğu gibi,t u tmaç idi. Tu tm aç, tarih boyunca birçok kaynaklarda Tür k ler ’ i n millîyemeği olarak geçer. T uğrul B eğ’in H or asan ’ da iken bir davetteyediği badem helva sı için “iyi t u tmaç imiş, lâkin sar ımsa ı eksik” 191 dediği söylenir 192. Bu yemeğin T ü rk iye S elçuk lu lar ı ve Osmanl ı sa-

187 İbn Fadlân, Z.V. T ogan yay., s. 15, S. ed-D ehhân yay., s. 102.

188 Aynı eser Z V T ogan yay s 11 S ed-Dehhân yay s 93-94



raylarında da yenildiğini biliyoruz. Tu tm aç, Türk ler ’ in hâkimiyet sürdükleri I r an ve Aıa b ülkelerinde de tanınmıştı193.

O uzlar ’ ın X . yüzyılda yüz şekillerinin öteki Tür k kavimlerinin-kinden ne derecede farklı olduğu bilinemiyor. B ildiğimize göre, bu mesele ile ilgili en eski kayıd Câmi üt-tevâr i h’ t ed h . Bu eserde, O uzlar ’ ın yüzşekillerinin evvelce öteki Türk ler gibi olduğu, Mâver a ün-neh r ’e geldikten sonra buradaki hava ve suyun tesiri ile yüzlerinin tedricen Tâcik -

Zer’inkine, yani I r an h l ar ’ırd i ine benzediği söyleniyorm . Bu ifadeden,Türkmen le r ’ i n yüz şekillerinin X I V . yüzyılda başlıca Tür k kavimlerive Mo ol la r ’vak i gibi olmayıp, I r an l ıl a r ’ın k i gibi düz olduğu, yanimo ol l uk vasıflarını haiz bulunmadığı vâkıası meydana çıkıyor. AvrupalI seyyahlardan Türkmenler’i görenler bilhassa kadınlarının çokgüzel olduklarını belirtirler.

O uzlar sakallarını tıraş etmekte ve yalnız bıyık bırakmakta idi

ler195. Tür k i ye’d e de bu geleneğin uzun bir müddet devam ettiğini, dinadamlarından başka halkın ve askerlerin sakallarını yülüdüklerini,yani tıraş ettiklerini biliyoruz. Kızıl -ba ş Tür k l er ’ ın bugün dahi sakallarını istinasız tıraş etmeleri, bu çok eski geleneğin devamıdır. Bunakarşılık O uzla r , bütün Türk ler gibi, saçlarını kesmiyorlardı. X I . yüzyılda Er meni l er , O uzlar ile karşılaştıklarında dikkatlerini en fazla onların uzun saçları ile yayları çekmişti196.



O uzlar ’m kıyafetlerine gelince, bu hususta hemen hiç bir şey bilmiyoruz. 1038 yılında N işabu r ’ a giren T uğrul Be.ğ’in kıyafetine dâiryapılan tasvir bu hususta belki bize faydalı olabilir: onun başında ketenden bir sarık (a sâbe-i-t ûzi ), sırtında bir cins kumaştan yapılmışuzun kollu, uzun etekli ve önden ilikli bir elbise (k ab â-yi mu lh am ) veayağında keçe çi zm el er , kolunda gerilmiş bir yay, kemerinde üç ok vard ı197.

Ebû Dulef, seyah at nâmesi ’ııde O uzl ar ’m k ür k ve keten elbiseler giydiklerini yazıyosa da İkincisini kabul etmek imkânsızdır. İsl âm

ülkelerinde imal edilen giyim eşyaları onlarca makbul armağanlardandı. O uzlar , umumiyetle yün ve keçe elbiseler giymiş olsalar gerektir.

T uğrul B eğ’in İr a n ’a, hâkim olduktan sonra pamuk t a n ak renkli elbiseler giydiği bildiriliyor19S.

O uzlar ’m mi zaç ve seciyelerine gelince, bilgi azlığından bu hu

suslarda tam ve kesin hükümler vermek pek kolay olmuyor; ancakşunları söylemek mümkün olabilir ki, O uzlar yaşadıkları hayat tarzıve muhitin çetin şartlarının tesiri ile oldukça sert mizaçlı kimseler idiler.Sa va şçı olmak başlıca faziletlerden biri idi. Buna karşılık onlar, na

mus l u , do ru ve konuk sever i n s a n l a r d ı Tür kl er ’m son zamanlarakadar bu hasletlerini muhafaza ettikleri görülüyor. X I X . yüzyıldadahi An ad olu Tüık l er i , gezginl er tarafından bu hasletleri ile vasıflanmışlardır O uzlar büyüklerine (d i n i ve si ya sî) son derece bağlı ve



6- Oğuzların Islâmiyete Girişi:

X . yüzyılın ilk çeyreğinde Süt -K en d ’ de Müslüm an l ı ı kabul etmiş mühim bir Tür k topluluğunun yaşadığı görülüyor k i 202, bunlarınO uzla r ’ d an olduğunda şüphe yoktur. Süt -K en d ’ in X I . yüzyılın sonlarında bir O uz şehri olduğunu bil iyoruz. Y ine X . yüzyılın ilk çeyreğinde, Fâr âb-Ken cede ve Şaş ( T a ş-K en d ) arasında O uzla r ’ dan ve

Kar luk l a r ’ dan îsl âm iyet i kabul etmiş 1000 çadıra yakın bir küme yaşamakta idi203. Bunlar ga yr ı M üsl i m Tür k l er’ in akınlarına karşı yapılan müdafaa hereketlerinde mühim hizmetler görüyorlardı. î bn F ad

la n’ın 921 .yılında Bu l ga r ’ a giderken görüştüğü O uz büyüklerinden Y ınal ’ın bir defa Müslüm an olduğunu, fakat halkın “Müsl üm an olursan bize reislik yapamazsın” şeklindeki itirazı üzerine eski dinine dönmek zorunda kaldığını biliyoruz 204.

İsl âm sınırı, bilhassa Sâmânl ıl a r ’ıu gayretleri ile Si r -D er ya ötesi

nin doğu yönünde gelişmiş ve Ba lasagun ’ a kadar dayanmıştı. DahaI X . asırda Sâmân l ıl ar ’ dan N uh b. E sed İsf icab bölgesini feth ettiğigibi, bu hânedanın en büyük hükümdarı İ sm ai l b. A hmed 893 deTa l aş şehrini zaptedip oradaki büyük kiliseyi câmie çevirmiş ve N asrb. A hmed de (913-943) Şavgar şehrine bir sefer yapmıştı 205.İsmail b. Ahmed’in Ta l aş seferi ve İsf icab beğlerinin faaliyetlerineticesinde, Ba l a sagun ’ un batısındaki Ordu şehrinde oturan T ür k men



hanedanının hâk;m bulunduğu yerlerdeki Tür k kavimleri (Ya m a ,

K a r l u k , Çi i l , T u h sı) olduğundan şüphe edilmez.

O uz lar arasında da aynı yüzyılın ikinci yarısında îslâmi yet i n

epeyce yayılmağa başladığı söylenebilir. Son Sâmânlı şehzâdesiEbû İbrah im ( M u n ta sır ) , M a ver a un -nehr ’ i K ara-H anl ı lar ’ınelinden almak için giriştiği faaliyetler esnasında bir ara O u z yabgu su ’ -

nun yamna giderek onun ile bir ittifak vücuda getirmiş, dünürlük kurmuş ve neticede yab gu Müsl üm an olmuştu208 (391 = 1001 den sonra,her halde 392=1002 de). Bu kayıddan da anlaşılacağı üzere, O uzlar

arasında İslâmiyet ancak X I . yüzyılda hâkim bir din haline gelebilmiştir.

O uzlar ’ dan Müsl üma n l ı ı kabul eden zümrelere, onları ga yr ı

M üsl i m kardeşlerinden ayırt etmek için, Ma ver a ün-nehr Müslüm an -

la r ınca Tür kmen adı veriliyordu. Daha önce söylendiği gibi, Or ta-As-

ya’da ilk defa Müslüm an lı ı kabul eden Tür k kavmi Ba lasagun ileM i r k i arasında yaşayan Türkmenler olduğundan Tür kmen adı, M a

vera un -neh r Müslüman la r ı arasında “Müslüm an Tür k” şeklinde hususî bir manâ da kazanmıştı. O uzla r ’ dan da Müsl üm an olan zümrelerin, Müsl üm an olduklarını anlatmak ve onları ga yr i M üsl i m kardeşlerinden ayırt etmek için, bu zümrelere de Tür km en denildi. Tür km en

adının, ancak O uzla r ’ dan Müsl üm an olanlara verildiği hususu, ci



(mânend) ekinden meydana gelmiş olup, (ttürk*e benzer” demektir.Bundan önceki haşiyede büyük âlim el-B irunî ’riin bu fiki rde olduğugörüldüğü gibi, K âşgar l ı ’da 210 Tür k men , adının bu şekilde izahı ileilgili bir hikâye anlatmaktadır. Bu misaller, X I . yüzyılda Tür kmen

adının T ür k - mân (m ânen d ) dan meydana geldiğinin oldukça yaygınbir fik ir olduğunu gösteriyor. X I V . yüzyılda da İr a n ’da Tür k men ’ i n

bu izah şekli üzerinde durulduğunu biliyoruz211.

ikinci fikre göre, Tür k men , T ür k -i îmân’dan gelmektedir. Bunuda lbn K es î r 212 ve bizim müverrih M ehmed N eşr i213 veya onundayandığı kaynağın müellifi ileri sürmüşlerdir.

Zamanımızda ise, Tür kmen sözünün sonundaki meıı’ in türkçe m ü

bala a eki olduğu (kocaman , azman değirmen ilh...) söylenerek bu adınÖz-T ür k anlamına geldiği üzerinde durulmaktadır214.

O uzla r ’ m ve umumiyetle Tür kl er ’ in İslâmi yet i kabullerinde M üs-

l üman la r ile Türk ler arasındaki ticarî münasebetlerin gelişmiş bir durumda olması, en mühim âmili teşkil etmiştir. Y ukarıda da söylendiğiüzere, daha X. yüzyıl ın başlarında O uzla r ’ ın elinde bulunan Yen i -

K en t , H u vâr e ve Cend gibi şehirlerde Müs lüman l a r yaşadığı gibi,Kar luk l a r ’ m hâkim bulunduğu bazı şehirlerde de Müsl üm a n k o

lon i l e r i vardı. Bu Müsl üm an ko lon i le r i , bulundukları yerlerde Tür k -

l e r ’ den dostça muamele görüyorlardı. O uzlar medenî seviyesi yüksek



l a r dan birçoklarının adı zikredilir. Yabgu la r kışm Si r -D er ya suyununağzına yakın bir yerde bulunan Y en i -K en f te oturuyorlardı. Yabgu-

l a r m bilebildiğimiz şu memurları vardı: sü-başı z15, yani ordu kumandanı. Sü-başı bir kişi mi idi yoksa bir kaç kişi mi idi, bilinemiyor. Sel

çuk lu la r bu memuriyeti ve bu kelimeyi Anado lu ’ ya , da getirdiler. Sel çuklu devrinde sü-başı unvanı bölgelerin askeri vâlilerine veriliyordu. O smanlı devrinde ise, su -ba şı, şehirlerdeki zâbıta âmirleri anla

mına geldi. Yabgula r ’ m diğer yüksek bir memuru da Kül -er k in ’ d i216.Kül -er k i n yabgu n un nâib i veya veki li demekti r27. Bu tâbir in T ür k i ye’

y e geldiğine dâir hiç bir delile sahib değiliz. Ancak memuriyetin gelmişolabileceğine ihtimal verilebilir. Tü r k i ye Selçuk l ul ar ı’ nda bir sal tanat

nâib l i i memuriyeti var dı 218. F azla olarak Tür kmen hükümdarlarının,beğlerinin de nâibler i olduğunu görüyoruz.

Oğuz yabgu devletinde t a rhan ve ym a l ünvanlarım taşıyanşahıslar da görülmektedir219. Ancak bunlar sadece asillik ünvanlar ı mıdır, yoksa aynı zamanda memuriyet unvanları olarak da kullanılmakta mıdır, bi linemiyor 220. Yabgu la r devletinde Tür k i ye Selçuk l ul ar ın’ da.

gördüğümüz be ler be i memuriyetinin bulunub bulunmadığı malûmdeğildir.

Yabgu la r m mühürlerine ve fermanlarına tu ra ( tu ra) denilmekte olup, bu kelime öteki Türk lerce tanınmamakta idi221. O uzlar , bu ke



smda mektub getirip götüren anlamına geliyordu 223. Bütün bunlarO u z yab gu l a r ınm bir di vânl ar ı ( büro) olduğu fikrini telkin ediyor.Esasen onların, şehirlerden vergi toplayan tahsildarları olduğunu biliyoruz. Fakat bu divânda hangi alfabe ve hattâ hangi dil ile yazı yazılıyordu, bu hususta hiç bir şey söylemek mümkün değildir. Y abgularınordalarında, avcı-ba şı, em l r -i âhu r , gibi memurların, çavu şla r ın (teşri-fât memurları), bekçi l er (muhafızlar) in bulunduğu şüphesizdir.

O uzlar işlerini, meclisler kurarak istişare (k en eşm e) yolu ile hallederlerdi. O uz sü-ba şısı Etrek, Tar han , Ym a l gibi, O uz büyükleriniçağırarak halifelik elçilik heyetine ne gibi bir muamelede bulunulmasıhususunda onlarla istişare etmişti224.

Oğuz yabgu devleti X. yüzyılın birinci yarısında müstakil vekudretli bir devlet idi. Onlar hiç bir zaman şu devlete veya bu kavmetâbi olmamışlardır. Onlar, çok yiğit ve savaşçı bir kavim idi ler22S. M es’-

u dî 226, O uzla r ’ ın Türk l e r ’ in en savaşçı el i olduğunu söylüyor. O uz- l a r ’m . silâh ve avada nl ıkl ar ı mükemmeldi 211. Bu silâhlar arasında, diğerT ür k kavimlerinde olduğu gibi, ok başta geliyordu ki, bunu Türkler’mmill î silâhı olarak vasıflamak yanlış sayılmaz. Yukar ıda da söylendiğigibi, Er meni l er ’ in de dikkatini bu silâhları çekmişti. î bn F ad lâ n sü-

başı E trek ’in nasıl keskin bi r nişancı olduğunu bir misalle anlatır 228.K a r gı (sün gü) ve kıl ıç da başlıca silâhlardandı. Bütün Türk l e r gibi



O uzla r ’ dan, Haza r l a r nezdinde tutsakları bulunduğunu işitmişti 230.M es’u d î 231 O uzla r ’ ın İti l ’ in ağzına yakın yerlerine gelib kışladıklarını,ırmağın suyu donunca buz tutmuş ırmağın üzerinden geçerek H azar

ülkesine akınlar yaptıklarını, H azar kuvvetlerinin bu akınları durduramaması sebebi ile bizzat H azar kiralının O uz la r ’ ın karşısına çıkmak

zorunda kaldığını yazıyor.

O uzla r ’ ın güney komşuları Müslüman la r , bu zamanda tarihlerinin en mutlu devirlerinden birini yaşıyorlardı. Mâver a un -nehr ,

verimli topraklara sahib bir ülke olmakla beraber, müstesna mevkiidolayısı ile orada ticaret ve sanayi de pek gelişmişti. Bu ülke Sâmân-

l ıl a r ’ın idaresi altında siyasî istikrara kavuşunca, maddeten ve manenİsl âm âleminin en gelişmiş bölgelerinden biri haline geldi. Mâver a un -

nehr ’ li ticaret kervanları Tür k âleminin en uzak yerlerine kadargidiyorlardı. H ar izml i le r de onlardan geri kalmıyorlardı. Her iki ülkenin sanayi mamulleri için en büyük pazar, İ t i l ’ den Çi n şeddine kadar

uzanan geniş T ür k âl emi idi. H attâ bu iki memleket halkı eski zamanlardan beri, Tür k âleminde koloniler meydana getirmişler, T ür k kâ-ğanlarınm hizmetlerinde bulunarak onların şehir kurmalarında vediğer medenî faaliyetlerinde yardımcı olmuşlardır. Bu ülkelerde ticaret ve sanayinin gelişmesi, ora halklarının manevî gelişmelerini de sağladı, İsl âm coğrafyacıları, Mâver a un -nehr halkının haiz olduğu manevi hasletleri birer birer sayarlar. îşte bunun neticesinde I X -X I . yüz



lar ile berkitildi. Fakat, bölge ve yöreleri korumak için duvar yapmaktedbirinden, bir müddet sonra vazgeçildi. Ka r l u k l a r o kadar zayıfbir durumda idiler ki, Sâmânl ıl ar ’ dan İsmail b. Akmed, Si r -D er ya

ötesine bir sefer yaparak Ta l aş şahrini zapt etti ve Ka r l u k yabgusununhatunu da dahil olmak üzere, çok sayıda esir ve mühim bir ganimetle geridöndü.Daha önce söylendiği gibi, Talaş ’ m epeyce doğusunda, Ba l a sagun ’ -

un batısındaki Ordu şehrinde oturan Tür km en meliki korkudan M üsl ü

man olmuş ve I s f i cab melikine vergi vermeye başlamıştı. Anlaşıldığınagöre, I s f i cab bölgesinin hâkimi olan Müsl üm a n T ür k sülâlesi uzun birzaman A hmedb. İ sm ai l ’in fethettiği bölgeyi elinde tutmaya muvaffakolduğu gibi, belki fethedilen bölgenin hududlarmı daha da ileriye götürdü ve söylendiği gibi, hâkimiyetini Tür kmenl er ’e tanıttı. Bu zamanlarda Si r -D er ya ’ daki Müsl üm an şehirlerinde kalabalık sayıda gönüllümücahitler vardı. Mâver a un -nehr ’ deki başlıca şehirlerin halkı ve büyük kumandanlar bu hudud şehirlerinde mücahidlerin oturmaları için

ribatlar yaptırıyorlar ve onların diğer ihtiyaçlarını da temin ediyorlardı. Bunlar için zengin vak ıfl ar tahsis edilmişti. Bu mücahitlerin enfazla toplanmış olduğu yer, I s f i c ab şehri idi. M ukaddesî ’ye göre233bu şehirde 1700 ribat (!) vardı. Bu husus I s f i cab melikinin kuvvetininnereden geldiğini gösteriyor. I s f i cab ’dak i Tür k hânedanının Sâmân-oğullarına ismen tâbi olması da bununla ilgilidir. Bununla beraber,bu mücahidler arasında mühim sayıda Türk l e r ’ i n de bulunduğunu



tidarlaımı gittikçe arttırdılar. Bu kumandanlar ile hükümdarlarınmücadelesi devletin yıkılmasında en mühim âmil oldu. Tür k kumandanlarından biri olan A lp-T egi n 962 de Gazne’ yi fethetti. Bu suretleG azn eli ler devleti kuruldu.

K ar a-H anl ı hükümdarı B uğr a-H an H arun b. M usa, aldığıdavetler üzerine, 992 yılında Ma ver a un -nehr ’ı istilâ etti ve 999 yılında

Samanlı devleti sona erdi. Ma ver a un -nehr ’de K ara-H an l ı lar hâkimiyeti başladı. H or asa n ’a gelince, burası bir kaç yıl önce Gazneli ler

in eline geçmişti.

Mâver a un -nehr ’ in batı komşusu H ar izm ’e gelince, burada eskiden beri yerli bir hanedan hüküm sürüyordu. Â fr iğ-oğu l lar ı denilen bu hânedan mensupları Sâm ân lı lar ’a tâbi idiler. Â fr iğ-oğu l -ları, O uzlar ’ m kuzeyden yaptıkları akınlara karşı daima hazırlıklıbulunuyorlardı236. Bu hânedanm yerini 995 te M emun-oğu l lar ı

H ar izm şahlar ı aldı ki, bunların hâkimiyeti de 1117 yılına kadar sürdü.Bu tarihte H ar izm , Gazn eli M ahmu d’un eline geçti ve bu hükümdar oraya kumandanlarından A l tu n -T aş ’ı vâli yaptı A l tu n -T aşve oğulları 1040 yılma değin H ar i zm ’ i idare ettiler.

O uzlar doğu komşuları olan Ka r t u k l a r ile de savaşmışlardır . H attâ bu savaşlardan birinde O uz yabgusu ölmüştür 237. B u hâdise X .yüzyılın başlarında veya ondan daha önce vukubulmuş olabili r. K âş-



adı, destanda olduğu üzere, A li olarak gösteri ldiği gibi, el -B erân îşeklinde nisbesi de veri lmektedir240. Fakat bugüne kadar bu nisbeyiizah etmek mümkün olmamıştır. K aynaklarda Ş ah -M el ik ’ in O uz menşeli olduğuna dâir de hiç bir ifade yoktur. Bu sebeble, teyit edici tarihîbir delil elde edilmedikçe Câmi üt-tevâr ih ’ t ek i rivayete bir kıymet izafeetmenin doğru olmadığı kanaatindeyiz241.

Aşağıda bahsedileceği üzere, Selçuk ’un oğullarından İ sr ai l(392 = 1002) yılında yabgu ünvanını taşımakta idi. Bu husus, O uz devletinin bu tarihten önce yıkılmış olduğunu büyük bir ihtimalle göstermektedir.

Şimdiki en kuvvetli ihtimal olarak Oğuz yabgu devletine K ıp -

çak l ar tarafından son verilmiş olduğu üzerinde durmaktayız. 1030yılından önce H ar izmşah A l tu n -T aş ’ın hizmetinde bir K ıpça k

zümresi vardı242. Bu Kıpça k zümresinin H ar i zm ’e gelebilmesi ancak

A r a l ’ın kuzey ve kuzey batı kısmının Kıpçak l a r ’ ın eline geçmiş olma-sıyle mümkündür. F . K öprü lü ’nün de dediği gibi243, Altun Taş’m hizmetinde bulunan ve H ıfçah ile birl ikte zikredilen Küçet ve Cugrak l a r ’ ın daKıpçak l a r ’ ın yakın akrabaları olmaları pek muhtemeldir. Selçuk lu Çağrı B eğ, H or asa n hükümdarı iken (1040-1060). Kıpça k emîri ( j .1) o-nun katına gelerek Müsl üm an olmuş ve aralarında dünürlük kurulmuştu 244. Ru s vek ayin âmeler i 1054 yıl ında ilk defa olarak K ar a -D en i z’ in kuze



işgal ettikleri görülüyor 246. N âsı r-ı H usr ev’in (ölm. 1060) bir şiir inden de Kıpçak l a r ’ m O uzlar ile yanyana yaşadıklar ı anlaşıl ıyor247. AlpArslan’ın Ma n gışl a k seferi dolayısı ile Türkmen le r” in Kıpçak l a r ilekarışmış bir halde yaşadıkları (şüphesiz Üst Yu r d ’ da) ve tâcirleri yağma ettikleri söyleniyor248. Bütün bu kayıtlar, Kıpça k l a r ’ ın O uzlar ’ı

sıkıştırarak onların topraklarından mühim bir kısmını ellerine geçirmiş olduklarını açıkça gösteriyor. Oğuz yabgu devletinin de bu

Kıpça k hücumları sonucunda yıkıldığını düşünmek gayet tabiîdir.K ıpçaklar’ın bu başarılarının da O uzla r ' m dahilî mücadeleler neticesinde parçalanarak zayıf bir duruma düşmüş bulunmaları ile ilgili olduğumuhakkaktır. O uzlar arasında eskiden beri çekişmelerin olduğunu vebunun göçlere sebebiyet verdiğini bi liyoruz. Bu hâdisenin ne zamanvukubulduğu meselesine gelince, bu hususta kat’i bir hükümde bulunmak mümkün olmamakla beraber, bunun, 392=1002 tarihinden önceolduğunu en kuvvetli ihtimalle söyliyebili riz. Çünkü bu tarihte

Selçuk ’un oğullarından İ sr ai l yabgu unvanım taşıyordu219.

Selçuk l ul ar ’m Cen d yöresine gelmeleri de, dahilî mücadele ile veya yabgu devletinin yıkılması ile ilgili idi. Hülasa dahilî mücadeleve Kıpça k hücumları sonucunda O uz devletinin yıkılması, O uzla r ’ danmühim kümelerin göç etmelerine sebep olmuştur. Böylece onlardanmühim bir kol, ilk önce Cend’e, sonra oradan aşağıya, Buha r a tarafınagöç etmiş diğer mühim bir küme de güney Ru sya ’ya gitmişti X I



8- Uzlar ın Macerası:

O uzlar ’ dan mühim bir küme XI . asrm ortalarında K a r a-D en i z’

i n kuzeyindeki topraklarda görüldü. Ru s müverrihleri bunlara Tor k,

B i zans kaynakları da U z demektedirler. Ru s vekâyin âmeler i ’ nde onlardan ve Pol ovt si ( sar ışın ) dedikleri Kıpçak l a r ’ dan ilk defa, 1054 yılında bahsediyor250. Ru sla r ’m , Peçenekl er ’ i ve Kıpça k l a r ’ ı dahil etmi-

yerek yalnız Uz l a r ’ a Tor k (T ür k ) demelerinin sebebi bilinemiyor. U z- l a r ’ m Ka r a -D eni z’ i n kuzeyine gelmelerine Kıpçak l a r ’m sıkıştırmaları âmil olmuştu. Kıpça k l a r , K a r a -D en i z’i n kuzeyinde O uzlar ’ı

sıkıştırmakta devam ederek onlardan çoğunun T u n a boylarına veoradan da Ba l k a n l a r ’ a inmelerine sebep olmuştur. 1064-1065 yılında T u n a ’ yı geçen O uzlar birçok kollara ayrılarak Ba l k a n l a r ’ dageniş bir istilâ hareketinde bulunmuşlar, Tr ak ya Ma k edon ya ve, Se

l a n i k bölgelerini yağmalamışlardır. Ancak, birden bire başlayan soğuk

lar onlar arasında salgın bir hastalığın çıkmasına sebeb olmuştur.Esasen dağınık bir halde bulunan O uzla r ’ ı bu salgın hastalık zayıfbir duruma düşürdüğü gibi, eski düşmanları Peçenek l er ’ in ve yerli halkın hücumlarına uğrıyarak pek çok zayiat verip, kuvvet ve ehemmiyetlerini kaybettiler. Uz l a r ’ m sağ kalanları B izans tarafından B a l -

kan l a r ’m muhtelif yerlerinde ve bilhassa Ma k edon ya ’da, yerleştirildiler251. İşte bu Uz la r ’ m hayatı, sürüden ayrılan kuzunun âkibeti gibi,bö l h i bi kild i ti 252 B l b b hi



C. SELÇUKLU DEVLETİNİN KURULUŞU

Selçuklu devletinin kuruluşu, O u z Tür k l er i ’ nin tarihindepek mühim bir dönüm noktasıdır. Bu devletin kurulması ile I sl âm ’ın

siyasî hâkimiyeti O uzla r ’ ın eline geçtiği gibi, Anado l u ve ona komşuülkeler de onların yurdu olmuştur. O u z T üık l er i , Ya k ın D o u İsl âm

D ün ya sı’n m , bilhassa X . yüzyı lın başlarından itibaren siyasî bakım

dan zayıf bir duruma düşmesinden faydalanarak adım adım ilerleyenB izan s’ı geri atmakla kalmamış, onun asıl dayanağı olan Küçük -

A sya ’ yı da fethetmek sureti ile bu devletin çökmesinde ve yıkılmasında âmil olmuştur.

Selçuk, O uzla r ’ ın K ın ık boyuna (şüphesiz bu boyun be ailesine) mensuptur253. O uz boylarının siyasî ve İçtimaî mevkilerine göreyapılmış olan Câmi üt-tevâr ih ’ t ek i cedvelde K ın ık ’ l a r 24., yani en sonun



olup, “ T em i r -ya l ı ’ * (D em i r ya yl ı) lakabım taşıyordu. Y ayın Türk ler

arasında hâkimiyet alâmeti olduğunu biliyoruz. Muhakkak k i Selçu kve babası Dukak, O uzlar arasında gerek asâlet ve gerek şahsiyetleri bakımından tanınmış kimseler idiler. Selçuk ’un ve oğullarınınbaşlarına mühim bir O uz kümesini toplayabibnelerinde ve yabgu ün-vanını almalarında şüphesiz bu hususlar başlıca âmillerdir.

işaret edildiği gibi, yabgunun sü-başı sı (yani ordu kumandanı)olan Selçuk , yine Mel i k -nâme’ ye göre, yabgunun, hatununun tahriki ile,kendisini öldürmesinden korkarak askerleri ve oymağı ile kaçıp Cen dşe li ri yöresine gelmiştir25S. Bu kaçış hikâyesi esas itibariyle doğru olabil ir .Çünkü, yukarıda da söylendiği gibi O uzla r ’ ın aralarında, bazan göç hareketlerine sebebiyet verecek derecede, çekişmelerin yapıldığını bil iyoruz.Nitekim Si ya h -K âh ( M a ngışla k ) yarımadasında oturan O uzlar böyle biriç mücadele sonucunda oraya gitmişlerdi. Yine X. yüzyı lın ilk çeyreğinde Süt -K en d ve Fârâb yöresinde yaşayan O uz la r ’ m da oraya gelme

lerinin böyle bir mücadele ile ilgili olması pek muhtemeldir. Bununlaberaber Mel ik -nâme, işaret ettiğimiz gibi, kendisine sımsıkı sarılacağımız emin bir kaynak olmadığından, Selçuk ’un Cend’e gelişinin, yabgu devletinin yıkılması ile ilgili olması da imkânsız değildir. Budevletin yıkılmasında en kuvvetli ihtimalin Kıpça k hücumu olduğunu yukarıda belirtmiştik. Esasen Cend şehri, yukarıda görüldüğü gibi,X yüzyıl ın başlarında yabguya tâbi şehirlerden biri idi ve o zamanda



Selçuk’un Cend’e kaçışı bu sonuncu ihtimal ile daha iyi izah edilebilirgibi görünüyor. Selçuk lu la r ’m bu yöreye gelişlerinin X . yüzyılı n son çeyreğinde olduğunu tahmin ediyoruz. E bû ’l a 1â'ya atf en A h va l ’e atfenH amdul lah- ı K azv in î ’nin verdiği 375 (985) yı lı 259 uygunbir tarihtir.

Daha önce söylendiği gibi, Sâmân lı devletine 999 yılında K ara H an lı la r ’dan Î li ğ-H an (N asr b. A li , ölm. 1012-1013) tarafından son verilmiş ve hanedan mensupları da yakalanıp hapsedilmişlerdi 260. Bunlardan N uh b. M ansur ’un oğullarından E bû İ br ah imhapis bulunduğu yerden kaçarak H ar izm ’e gitmiş ve orada etrafınabir hayli adam toplamıştı. E bû İ br ah im hâcibi Arslan Balu’yuBuha r a üzerine gönderdi. A rsl an B al u ’nun K ar a-H an lı kumandanlarına karşı kazandığı mühim başarılar sebebi ile E bû İ br ah imBuh ar a ’ ya geldi ve hükümdarlık ünvanı olarak M untası r adını aldı,fakat o I l i g-H an ’ın harekete geçmesi karşısında H or asan ’a döndü.Orada yenilgiler ile neticelenen bazı savaşlarda bulunduktan sonra,

391 yılında (1001) yardımlarını elde etmek için, O uz Tür k ler i ’ nin yanma giderek bir müddet orada kaldı. Bu esnada O uz yabgusu M üs

lüman oldu ve E bû İ brah im M un tası r ile dünürlük kurdu. Y abguher halde akrabasından bir ini ona ver di 261. Bu yabgunun Selçuk ’unoğlu İ sr ai l olduğu, Mel i k -n âm e’ nin ifadesinden anlaşılıyor. Mamafih,bu ifade olmasa idi, hâdiselerin seyrinden, biz bunu anlayabilirdik.G erd iz î’nin bu kaydı O uzla r ’ dan mühim bir kısmını etrafına topla



Diğer üç oğlunun adı, İ sr ai l , M ik âi l ve M usa idi. İ sr ai l her haldehepsinin başı olmalıdır 264. İ sr ai l 'in , bir çok eserlerde ikinci bir adıolarak A rslan zikredili r k i bu, onun yabgu olduktan sonra aldığı ün-vandan başka bir şey değildir. Türkler’de bunun yaygın bir gelenekolduğunu biliyoruz. Hattâ T uğr ul ve Çağrı adlarının da ünvanlarolduğundan biz şüphe etmiyoruz. T uğrul B eğ’in adının M uh ammed,Çağrı B eğ’inkinin de Dâv ud olduğu malûmdur265.

A rslan, Sâmânl ı şehzadesi E bû İ bra hi m M un tası ı’a yardımetmeyi kabul ederek birlikte Semer k an d dolaylarına geldiler; Semer -

k a n d ’ a 7 fersah (42 km.) mesafedeki Küh ek ’ te K ara-H anlı Sü-başı T egin ile karşılaştılar ve onu yendiler 26'î. Bunun üzerine İ l iğ-H anoturduğu Öz-ICent’ den Semer k an d’ a. geldi. O uzlar İ l iğ-H an ’ın ordusunu, bir dün baskım yaparak, bozguna uğrattılar ve ağırl ıklarınıyağmaladıklar ı gibi, 18 kumandan dahil olmak üzere, bir çoklarınıtutsak aldılar 267. O uzlar ’ m eline pek çok ganimet geçmişti. Bu hâdise

393 yıl ı Şevval ayında (Ağustos 1003) vukubuldu. Fakat geriye dönüldükten sonra, O uzla r ’ ın İ l iğ-H an ile yaptıkları muharebedennâdim olarak, handan özür dileyecekleri ve tutsakları serbest bırakmak sureti ile onun gönlünü alacakları şâyiası yayıldı. Sâm ân lı şeh-zâdesi bu söylentiden çok müteessir oldu; 600 atlı ve 400 yaya ile O uz-

l a r ’ d an ayrılarak buz tutmuş Ceyhun ’u geçip tekrar H or asan ’a geldi.O uzlar onu yakalamak için arkasından gittiler ise de Ceyhun ’u geçe



lar arasındaÖ uzl aı’d an da mühim bir zümre vardı. Bu O uz zümresininSelçuk lu l ar olduğunda şüphe yoktur. E bû İ br ah im O uzla r ’ m yardımı ile kuvvetlendi. K ar a-H an l ı hükümdarı, Sâmânlı şehzâdesininyeniden kuvvetlendiğini ve yıldızının parlamakta olduğunu görerek harekete geçti. İ ki ordu Semer kar ıd dolaylarında bir köyde karşılaştılar (394şevvâl’inde = mayıs 1004) II iğ H an yine yenildi ve ülkesine döndü. O uz

l a r ’ m eline pek çok ganimet ve azık geçti. Savaşdan sonra O uz lar , E bû

İ br ah im’den ayrılarak yurdlarına döndüler ve ellerine geçirdikleriganimeti üleşmekle meşgul oldular.

Ülkesine dönmek zorunda kalmış olan İ l i ğ-H a n yeniden askerdevşirerek E bû İ br ah im’in üzerine yürüdü. M eninî ’ye göre Uşr u-

sana ’ da Dizek ile H âves arasında savaş yapıldı ve bu def’a S âm ân lışehzadesi yenildi. Çünkü, söylendiği gibi, bundan önceki vuruşmadaellerine pek çok ganimet geçen O uzlar yurdlarına dönmüşlerdi. Fazla

olarak, savaş başlayacağı esnada, E bû İ br ah im’in ordusunda bulunan ve Selçuk lu la r dan ayrı bir O uz bölüğünün başbuğu olduğu anlaşılan E bû ’I -H asan T ak 5000 kadar askeri ile K ar a-H an lı la rtarafına geçmişti 269. Savaş meydanından ayrılan talihsiz şehzâde, busefer Ceyhun ’ u sal ile geçip H or asan ’ a, geldi. Bunu haber alan G azneliM ahmud, E bû İ br ah im ’in başına kuvvet toplamadan üzerineordu gönderdi. Bu orduya karşı duramıyacağını anlayan Sâmânlı



Ma ver a un -nehr ’d ek i K ara-H anlı hükümdarı İ l iğ-H an, E buİ br ah im gailesinin ortadan, kalkmasından sonra H or asa n ’ı da ülkesinekatmayı tasarlamıştı. Bu maksatla, G aznel i M ahmu d’un H in d i s

tan ’da bulunmasını fırsat bilerek 1006 yılında S ü-başı T egin kumandasında bir ordu gönderdi. Sü -başı T egin Sul tan M ahmu d’unyetişmesi üzerine muvaffak olamadı; Ma ver a un -nehr ’e dönmek içinSerahs yolunu tuttu. Fakat burada, O uz emîri Alhamas b. Tak

( JIL> j ) yolunu kesti; iki taraf arasında çok çetin bir çarpışma yapıldı ve ik i taraftan pek çok kimseler ölmekle beraber neticede Sü-başı T egin galip geldi. O uz emîri de tutsak alındı ve iki parça edilmek suretiyle öldürüldü 270. Bu O uz beği el-U tbî ’nin farsça tercümesinde M uhsin b. T ak olarak geçiyor271. O, Ebû İ br ah im’in son defaİ l iğ-H an ’la yaptığı savaşta 5000 kadar askeriyle K ar a-H an l ı saflarına geçen E bu ’l -H asan T ak i le aynı şahıs mıdır, yoksa onun oğlnmudur, bilinemiyor. İki yıl sonra G azn elil er ile K ar a-H an lı la r

arasında yapılan ve G aznel i ler ’in galebesiyle neticelenen Belh savaşında Su lt an M ahmud’un ordusunda O uzla r ’ dan bir zümre vardı 272. Bunlar şüphesiz yukarıda adı geçen O uz beğine mensup idiler.Bu kayıtların asıl bizim için mühim olan ciheti, Selçuk lu la r ’ dan önce,O uzla r ’ dan, pek fazla olmasa da, bir zümrenin H or asan ’a geçmişve orada yaşamaya başlamış olmasıdır.

M h hükü d K H l N b İ li ğ 1013



emin bir şekilde söylemek mümkündür ki, Selçuklulardı Cend’den aşa*ğıya Nur bölgesine inmeye mecbur eden Şah-Melik olmuştur. Selçu k -

l u la r ’m Cend ile ilgisi yalnız babaları Selçuk ’un mezarının orada bulunması gibi manevî bir bağlantıya münhasır kaldı. Selçuk ’un ölümünün hangi tar ihte olduğunu bilemiyoruz 274. Onun 100 yahut 107yaşında öldüğü, M el i k -n âme’ den faydalanan eserlerde görülüyor 275.Aynı eserlere şöre M ikâi l , babası Selçuk ’tan önce, bir savaşta vuru

larak ölmüş (ihtimal Kıpçak l a r ’ a karşı), onun oğullan olan T uğrulbeğ ve Çağrı beğ’i Selçuk büyütmüştür.

A li -T egin ile A r slan -Y abgu arasında kuvvetli bir ittifak tesis edilmişti. Hattâ O. P r it sak 276 A l i -T egin ’in Buh ar a ’ yı Ars lan Y abgu’nun yardımı ile ele geçirdiğinden emin görünmektedir. K aynaklarda bu hususta bir delil olmamakla beraber buna ihtimal verilebilir. Çünkü az sonra A l i- T egin ’in, A r sla n-H an ’ın (M ansurb. A li ) kardeşi İ l iğ (M uhammed b. A li ) ile yaptığı ve A li -T egin ’

in galip geldiği savaşta Selçuk lu A rslan Y abgu, A li -T egin ’inmüttefiki olarak bulunmuş ve her halde, savaşın kazanılmasında mühim bir âmil olmuştur. K ar a-H an l ıl ar ’ın büyük kağanı M ansur

b. A l i (A r lan -î l iğ) 415 te (1024-1025) hükümdarlıktan vazgeçerekyerini Y u su f b. H ârun ’a bıraktı. Bu K adi r H an ünvanını taşıyordu. Ona karşı kardeşleri A hmed ve A l i -T egi n birleştiler. A hm edkendisini büyük kağan ilân etti ve B l H d ve F ’ya



mu d’un ordugâhına geldi. Burada, A r sl an -Y abgu ’nun hâkim olduğu kuvvetin sayısını öğrenmek istiyen Sultan M ahmu d’un sorduğu sualle ilgili meşhur konuşma yapıldı. Bu mülâkatı tafsilâtlı birşekilde anlatan Zâ h i r -i N işabu r î ’nin sözlerinden 277 belki tahminetmek mümkün olabilir ki, A rslan Y abgu ’nun üzerinde bir yay veüç de ok vardı. 1038 yılında N i şab u r ’ a giren T uğru l B eğ’in kolundagerilmiş bir yay ve belinde üç ok bulunuyordu ki 278, bunun yabgu luk

alâmeti olduğu muhakkaktır. Y ine bu konuşmaya, göre, H ar i zm ’ deki,Hazar denizine çok yakın olan Ba l han dağları yöresinde mühim bir

Türkmen kümesi oturmaktadır 279. Halbuki X . yüzyılda bu bölgedeO uzlar ’m yaşadığına ait hiçbir kayda rastgelinmez.

A rslan ’ın mühim bir kuvvete sahip olduğunu gören SultanM ahmu d, her halde ondan kendi ülkesine gelebilecek zararları önlemek ve A l i -T egi n ’i onun desteğinden mahrum etmek için, Y ab-gu’yu hile ile yakaladı. A rslan ilk önce, Gazne’ ye, oradan da H i n d i s

tan ’da. Mu l t u n yakınında Kâ l i nca r kalesine gönderilip hapsedildi. Böy-lece hiç beklemediği bir hilenin kurbanı olan A rslan Y abgu hayatının sonuna kadar bu kalede kaldı. A rslan Y abgu , bazı müelli fleregöre 280, yeğenlerinin H or asa n ’ daki ilk başarılarına kadar yaşamış, hattâ mahpus bulunduğu kaleden gizlice haber göndererek onları, Gaz-nel i ler ile mücadeleye devam etmeleri hususunda teşvik etmiştir281.



A rsl an Y abgu ’nun G azneli M ahmud tarafından tevkifinin Selçuk lu l ar tarafından fiilî bir tepki ile karşılandığına dâir her hangi bir bilgiye rastlanmıyor. Bu husus Zâh ir -i N işabur î ’nin dediğigibi 283, girişecekleri bir hareketin âkibetinden korkmalarından ziyade,aralarında bir lik bulunmaması ile ilgili olsa gerektir. Her halde A rşla n’ın oğulları da bu esnada henüz yetişkin bir çağda değillerdi. Çünküne onlar, ne de amcaları oğulları, A rsl an Y abgu’nun buyruğunda

bulunan O uz ' bölüğüne veya bunlardan mühim bir kısmına hâkimolabilmişlerdir. O uzlar ’ ' dan A rslan Y abgu ’ya bağlı 4000 çadırlıkbir kümenin ileri gelenleri onun tevkifinden sonra G azneli M ah-mud’a beğlerinden yani Selçuk lu lar ’da n, zulüm görmekte ve eziyetçekmekte olduklarını söyliyerek, H or asan ’a, geçmelerine müsaadeetmesi ricasında bulundular. Onlar, H or asa n ’da yu r t tuttuklarıtakdirde, kendileri orada rahat edecekleri gibi, bunun Su l t an için de,H or asa n için de faydalar sağlayacağını, ordusunun kuvvetini arttıra

cağını da söylemeyi ihmal etmemişlerdir. Göçebe unsura, yerleşik halkve hassa askerine dayanan başlıca İsl âm devletlerinde, zengin bir gelirkaynağı gözü ile bakılıyordu. İşte Gazneli M ahmu d da bu maksat

ile vezir ve emi r ler in i n itirazlarına aldırmayarak onların H or a san ’ a.

geçmelerine müsaade etti. 4000 çadırdan müteşekkil olan bu O uz kü

mesi, çoluk çocukları, göçkünleri ve davarları ile H or asan’ a geçerek

Sera h s Fer âve ve Abîver d çölünde yurd tuttular Bunların başında:



G azneli M ahmud’un A rslan Y abgu ’ya bağlı 4000 çadırlıkO uz kümesinin H or asan’ a geçmesine müsaade etmesi başta, vezir olmak üzere, devlet erkânı ve kumandanların itirazına uğramıştı285. H at

tâ bunlardan T u s vâlisi A rslan -ı C âzib, M ahm ud’a, ok atamamaları için onların baş parmaklarının kesilmesi tavsiyesinde bulunmuştu.Sultan, T u s vâlisinin bu sözlerine hayret ederek ona: “sen merhametsiz, katı yürekli bir adam imişsin” cevabını vermişti 286.

G azneli M ahmu d’a, 418 (1027) yılında yaptığı H i n d seferindendönüşünde (aynı yılın sonunda) N esâ, Bâver d (A bîver d ) ve I sfer âyi

halkından birçok kimseler Türkmen le r ’ i n tecavüzlerinden şikâyet ettiler. Bunun üzerine Sultan, T u s vâlisi A rslan -ı C âzib’e mektup yazarak Türkmenler’i cezalandırmasını, onların tecâvüzlerini önlemesiniemretti. Tu s vâlisi harekete geçti ise de başarı kazanamadı. Tür k m en

l er onun askerlerinden epeyce adam öldürüb, çok kimseyi de yaraladılar.

A rslan -ı C âzib, bir kaç defa daha onların üzerine gitmiş ise de hiçbir şey yapamamış ve bundan dolayı da halkın şikâyetlerinin arkasıkesilmemişti. Sultan mektup yazarak onu tekdir ve âcizl ikle ithametti. T u s vâlisi de Türkmen le r ’ in çok kuvvetlendiğini, onların hakkından ancak Sultanın gelebileceğini, hükümdar gelmez ise fesatlarınınartacağını ve önlenmesinin daha güç olacağım bildirdi. G aznel i M alını u d, valinin bu sözlerinden canı sıkı lmakla beraber, asker toplayarak



lemek sureti ile 288 O uz la r ’ ın halka yaptıkları tecavüzlerin sebebiniaçıklıyor. Devlete itaat edib vergi veren göçebe unsurun her yerde,çok defa vergi memurları ve o bölgenin idarecileri tarafından, -sırfkendi çıkarları için- baskıya maruz kaldıklarını biliyoruz. Buna karşılık göçebelerin de en küçük bir fırsat ellerine geçince yerleşik halkınekinlerini davarlarına yedirdikleri, hayvanlarını gasbettikleri ve hattâonlara saldırdıkları da bir vâkıadır.

Bu hâdiseden sonra O uzla r ’ ın ( Tür kmeııl er ) saldırıları epeyceazaldı 28\ Müverrihlerin söylediği gibi , O uzlar ’ ın pek büyük bir kısmıBa l k a n dağlarına gitmişlerdi 290.

Ertesi yıl (420=1029), B üvey h î ler ’in zayıf bir durumda olduklarını gören, G azn eli -M ahmu d, R ey şehrini aldı ve buranın idaresinioğullarından M es’ud’a verdi. Daha ertesi yıl da devrin bu en kudretlihükümdarı vefat etti (421=1030). G azneli M ahmu d’un ölümü,

O uz Tür k ler i ’ nin tarihi bakımından pek mühimdir. Çünkü o, görüldüğü gibi, O uz Tür kl er i ’ nin hareket ve faaliyetlerini durdurabilecekve bunlardan doğacak tehlikeleri önliyebilecek dirayette bir hükümdar idi. Oğlu ve halefi M es’ud ise aynı dirayeti gösterememiş ve O uz

Tür k l e r i ’ n i n dünya çapında büyük bir devlet kurmalarına engel olamamıştır.

G azn eli M ahmu d’un ölümü üzerine oğullarından M uham-



vasıflanmıştır291. M es’ud, tahta çıkar çıkmaz M ek r ân hâkimi âsi İ sâ’-mn yerine kardeşi E bû ’I -A sk er ’i geçirmek için, oraya bir ordu gönderdi ki, bu ordunun içinde H um ar -T aş idaresinde ve K ızı l, B uk ave G ök-T ür k kumandasında O uzlar (T ür k m enl er ) da vardı. Gaz-nel i ordusu, İ sa’nın kuvvetlerini yenerek kendisini öldürdü ve E bû ’1-Asker M ek r ân hâkimi yapıldı (421 yılı sonları = 1030)292.

G er dizî ’ye göre293, ertesi yıl (422 = 1031) O uzla r ’ ın ( Tür k men

ler ) halka zulüm yaptıkları hakkında Serahs ve Abi ver d ’d en şikâyetçiler gelmiştir. M es’ud, E bû Sa’d Abdu s kumandasında bir orduyolladı. O uzla r ( Tür k menl er ) Fer âve’ de bu ordu ile savaştılar. Bir çokadam öldü. O uzlar ( Türk menler ) çoluk, çocuklarını Ba l ka n ’a, göndererek savaşa devam ettiler. Her gün bölük bölük gelir ve G azneliordusu ile savaşırlardı. G erdi zî bu çarpışmaların neticesi hakkındahiç bir şey söylemiyor. B eyhak î ise bu hâdiseden hiç bahsetmez.Bu Türkmen le r ’ in büyük beğlerden Y ağmur ’unkiler olması pek

muhtemeldir . Zira, aşağıda bahsedileceği üzere, Ni şabu r ’ da adlarımbildiğimiz büyük beğlerden yalnız o öldürülmüştür. Üstelik Y ağmur ’-un M ek r ân ’a giden beğler arasında da adı geçmiyor.

Sultan M es’ud 423 (1031-1032) yılında emirlerinden T aş-ı F er-râş’ı R ey vâliliğine tayin etmişti. Ona verdiği buyruklar arasında O-uz l a r ’m başında bulunan Y ağmur, K ız ıl , B uk a ve G ök-T aş’ın

yakalanması da vardı O l ’ ı yine H umar T aş idare edecek ve



yeti ve diğer ikinci ve üçüncü derecede reisler oldukları anlaşılıyor;öldürülmeleri ise, O uzlar ’m 422 (1031) yılında Serahs ve Bâver d halkına yaptıkları hücumlar ve E bû Sa’ d A bdu s kumandasındakiG azn el i ordusuna karşı savaşmalarından ileri gelmiş olsa gerektir.M es’ ud, anlaşıldığına göre, sonra vezir inin muhalefetini göz önünealarak kararının, M ek r ân seferinde iyi hizmetler görmüş olan K ızı l ,B uk a ve G ök-T aş hakkında tatbik edilmesinden vazgeçmiştir.

•<r Y ağm ur ’un öldürülmesinin bu beğler üzerinde şiddetli bir tepki

yapmadığı anlaşıl ıyor. Çünkü onlardan bir kısmı, yine H umar- T aş "m idaresinde ve T aş-ı F er râş’m maiyyetinde olmak üzere, R ey’ e

gittiler. Bunların başında her halde ayrılmaz dostlar olan B ukave G ök -T aş beğler bulunuyorlardı. Öldürülen Y ağmur ’un oğlu vehattâ K ızı l , verimsiz fakat O uz lar için bugüne kadar emin bir yurtvazifesini görmüş olan Ba l han bölgesinde idiler. Bu esnada bir bölükTür kmen de Gazneliler’in H i nd i s t an kumandanı Y ın al -T egin ’in

ordusunda bulunuyordu196.

R ey’ e T aş ile birlikte giden Tür kmenl er ’ in sayısı 3-4 bin kadardı.Selçuk lu O u zlar ı’n da n ayırd etmek için, R ey’e giden bu O uzla r ’ a I r ak

O uz la rı (veya Tür k menl er ’İ) denilmiştir. I r ak O u zla r ı, aynı yılın297sonlarında K azv i n ’ in geri al ınmasında hizmet etmişlerse de 298, Ba l han

dağında bulunan Y ağmur oğlunun ve diğerlerinin babalarının, öcünü



bildirmiş idi 300. Fakat vezir ve sâhib-i divân-ı risâlet E bû N asr -i Zev-zenî, M es’ud’un, ciddî gaileler çıkmasına sebebiyet verecek yanlışbir tedbire başvurduğu fikrinde idiler. Bu fikir E bû N asr-i Zev zen î ’-nin zihnine o kadar kuvvetle yerleşmiş idi ki, Türkmenler tarafındanyağma edileceği korkusu ile Guzgân (C u zca n )’ da bulunan 10000 ko-yununu derhal sattırmıştı301. Fakat M es’ud’un bu emri de tatbik edil medi. Çünkü, Ba lh an O uzla r ’ı bu esnada (425 = 1034) H or asan’ ı istilâ

ettiler. M er v, Sera h s, Bûver d ’ deki G azneli kumandanları onlara hiç birşey yapamıyorlardı. H or a san Divanı reisi Sûrî de Büst şehrindebulunan hükümdara acele H or asa n ’ a, gelmeyi tavsiye etti. Sû ri, Tür k -

menler ’ i n Ma ver a un -nehr hükümdarı A l i- T egin ’den yardım ve H ar izm -Ş ah H âr un ’dan da teşvik gördüklerini bildiriyordu 302. M es’udaldığı bu haberden çok müteessir oldu; H er a t’ a. vardığında Tür k men -

ler ’ in yaptıkları işler hakkında yeni haberler alınca Serahs’a doğruhareket etti. M es’u d’un Serahs’a gelmesi üzerine Tür km enl er ’ in çoğunun geçici olarak

Ba l k a n ’ a doğru çekildikleri anlaşılıyor. Fakat

M es’ud oraya eriştiğinde bu sefer de Ma ver a un -nehr Tür km enl er i ’n i n

T i r m i z ve Ku bâdi yân’ a akınlar yaptıkları ve T i r m i z vâlisi B eg-T e-ğin’i öldürdükleri haberini aldı. Böylece O uzlar üç taraftan Gaznelidevletine gaileler çıkarmakta idiler. M es’u d’ un Serahs’a gelmesi üzerine Tür k menl er ’ in bir bölüğü M er v , bir bölüğü de Fer âve taraflarınagitmişlerdi. M er v tarafına giden Türkmenler oranın vâlisi olan Anuş-



A slan Y abgu ’nun G azn eli M ahmu d tarafından 1025 yılındayakalanması üzerine, ona hnğlı 4000 çadırlık oğuz kümesi Gazn eliM ahmu d’un müsaadesi ile H or asan ’ a geçmişlerdi. Bunlar A rslan

Y abgu’dan sonra Selçuk lu ailesine tâbi olmak istememişler, Ba l k an

O uz la rı ile I r ak O u zlar ı’ nın bir kısmını teşkil etmişlerdir. Selçuk lular bu O uzla r ’ a daima kendi itaatsiz tâbileri nazarı ile bakmışlardır.

Mâver a un -nehr ’ de kalan Selçuk lu ailesi, A rslan Y abgu ’nunMâver a un -nehr hükümdarı A l i -T egi n ile kurduğu dostluğu devamettirdiler 305. Oldukça dirayetli bir hükümdar olan A l i -T egi n , B ey-hak î ’de 306 açıkça belir tildiği gibi, Selçuk lu lar ’ın kendisi için kü-çümsenmiyecek bir destek olduğunu bil iyordu. Meselâ, H ar izm-Şah A ltu n-T aş ile Mâver a un -nehr ’d e D ebûsi yye’d e yapılan savaşta(423 = 1032), A l i -T egi n ’in ordusunda Selçu k lu lar da bulunmuşlardı307. S el çu k lu lar ’a gelince onlar da düşmanlarına karşı bu K a-

r a-H an l ı hükümdarının yardımına güvenmekte idiler. Y abguluğunyani O uz devleti reisliğinin A rslan ’dan sonra Selçuk oğlu M usa’-

305 M el ik -nâme* de, daha A rs lan Y abgu’nun sağlığında M âvere un -nehr hükümdarı

î l i ğ’in kendisinin hâkimiyeti için tehlikeli gördüğü, Çağrı veT uğr ul beğler’in üzerine yü

rüyerek onları kavim ve kabileleri il e bir likte B uğr a H an’a sığınmağa mecbur ettiği yazılı

dır ( M i r h o n d , IV , s. 85-86; îbn ul -Esîr t I X , s. 187). Bazı tetkikçiler tarafından bu münasebetle

Çağrı ve Tuğrul Beğ’in bir müddet Ta l a vadisinde yaşamış oldukları fikri ileri sürülmüş



nın oğlu Y usu f’a geçtiği anlaşıl ıyor. Bu husus Y usu f’un şahsî meziyetleri ile ilgili olsa gerektir; çünkü babası M usa hayatta idi. Y usuf yabgu luk ünvanı olarak İ nan ç ismini taşıyordu.

Fakat A l i T egi n ’in 426 (1034-1035) kışında ölümü üzerine durum değişti. A l i -T egin , çocuk yaşta iki oğul bırakmıştı, ik tidar A li - T egin’in kumandanı K onuş (yahut T onuş)’un eline geçmişti. Bukumandan ile S el çuk lu lar ın arasında husumet başgösterdi30B. Bu

sebeble Selçuklular N ûr yöresinde kalamıyacaklarını anlıyarak,dostları H ar izm-Ş ah H âr un ’un ülkesine yollandılar. Esasen onlarH ar un ’un babası A l tu n-T aş zamanından beri kışı geçirmek içinher yıl H ar i zm ’e giderlerdi. Bu defa artık geri dönmemek üzere gidiyorlardı. Sul tan M es’ud’a karşı tâbilik bağlarını koparmış olan H ar izmŞah H âru n da H or asan’ ı elde etmek için S elçuk lu lar ’dan faydalanmak istiyordu..

Selçuklular’ın Mâver a' un -nehr ' den H ar i zm ’e göç ettiklerini

Cend hükümdarı Şah -M elik haber almıştı. Daha önce geçtiği gibi,ne Beyh a k î , ne de diğer eserlerde Şah -M el ik ’in kavmî menşei hakkında bir kayıt vardır. Ancak, Cami ut - tevâr ih ’ te , Ş ah-M elik , sonO uz yabgusunu n oğlu olarak gösteri lir ise de biz bu hususta mütereddidiz. Ş ah -M eli k ile Selçu k lu lar arasında derin bir düşmanlıkvardı. Hattâ Selçuklular’ı Cend’ den Şah -M eli k ’in uzaklaştırdığıfikrinde olduğumuzu yukarıda kaydetmiştik. Fakat Selçuk lu lar ’ın



okadar perişan bir durumda idiler ki, yakındaki bir köyün gençlerionları öldürmeyi bile düşünmüşlerdi. Dostları H ar izi m-Ş ah bu hâdiseden çok müteessir olmakla beraber onları teselli etti.

Selçuk lu lar gerçekten büyük bir felâkete uğramışlardı. Şah-M elik ’in şiddetli baskını neticesinde pek çok adamları ölmüş, çolukçocuklarının bir kısmını, göçkünleri ve davarlarının pek çoğunu dadüşman alıp götürmüştü. Fakat buna rağmen onlar bu felâketin al

tında ezilmeyerek çarçabuk kendilerini toparladılar. K ısa bir zamandayine başlarına oldukça mühim bir kalabalık toplanmıştı. Bunlar O uz

yurdundan gelmişlerdi. Bu husus şüphesiz S elçuk lu lar ’ın kendi el-daşları arasında eskidenberi nüfuz ve itibar sahibi bir aile olmalarından ileri geliyor.

Selçuk lu lar az sonra dostları H ar izm -Şa h H arun ’u da kaybettiler. G azneli hâkimiyetini üzerinden atan H ârun aynı zamandaH or asan ’ı da ele geçirmek gayesini güdüyordu. S elçuk lu lar ’a dostluk göstermesi de bu gayesinin tahakkuku için onlardan göreceği yardım ile ilgili idi. Ancak H ârun , G aznel i devleti vezirinin hazırladığıbir suikastın kurbanı oldu ise de bundan da asıl beklenilen netice eldeedilemedi. H âr un ’un yerine H an dân lâkablı kardeşi İ sm ai l geçirildi. Fakat, Selçuklular da daha fazla H ar izm ’ de kalamadılar veH or asan’ a geçtiler (Receb 426=M ayıs 1035). Selçuk lu lar ’ın H or asan ’a

â



lardan bazılarında da Y ınal ’ın yine Tuğrul Bey’in amcası oğlu olduğusöylenir314. Şu halde Y ın al l ı la r , İ br ah im Y ın al ’ın buyruğundabulunan O uz zümresi demektir.

Selçuklular devletlerini H or asan ’ a getirmiş oldukları görülüyor.Selçuk’un hayatta kalan biricik oğlu Musa, Beygu yani yabgu ünvanmıtaşıyordu. Esasen Musa’nın oğlu Y usuf evvelce Selçuklu Oğuzlan’nmbaşı olarak inanç Beygu ünvanım taşıyordu. Beygu yabgu’nun türkçe-

de çok defa görüldüğü gibi bir har f değişmesi ile almış olduğu şekildi r315. Fakat Musa’nın şeklen de olsa Selçukluların başı olduğunadair bir delil'yoktur. M usa Y abgu(veya B eygu), Muhammed T uğr ulve D âvud (Ç ağrı B eğ)316 H or a san divan reisi Sûrî’ye müşterekenbir mektup gönderdiler. Bu mektupta onlar kendilerini halîfeninmevlâları (tâbileri) olarak vasıflıyorlar ki, dikkate değer. Bu vasıflamaile onlar her halde kendilerinin kuvvet ve devlet sahibi kimselerolduklarını göstermek istiyorlardı. O zamanlarda ir il i ufaklı bütün

hükümdarların kendilerini bu şekilde vasıfladıklarınıbiliyoruz. Selçuklular mektupta H or asan’ a gelmelerine âmil olan' sebebleri kısaca

zikrettikten sonra içlerinden biri daima sarayda bulunmak üzere,Sultan’ın hizmetine girmek istediklerini, buna karşılık N esâ ve Fer âve

vilâyetlerinin kendilerine ihsan edilmesini, böylece Ba l k a n dağından,

D i h i s t a n ’ dan, H a r i zın sınırından ve Ceyhun tarafından gelebilecekakınları önleyeceklerini I r ak ve H ar izm Tür km enl er i ’n i de kovacak



da ve Si r -D eıya boylarındaki O uz kümeleri ile de kolayca temas vemünasebet sağlanmış olacaktı.

Selçuklular’ın H or asan ’a gelmeleri büyük bir heyecan ve kaygı yarattı. Bir G aznel i devlet adamı haberi duyunca, “ H or a san eldengitti” diye bağırmış, vezir “ A hm ed b. A bd us-Samed ise, I r ak

Türk menler i ’ ni kastederek, bugüne değin işimiz çobanlar ile idi ; şimdiülke zapteden eînîrler geldiler” demiştir '8. S ultan M es’ud’a gelince,

o da bu gelişin küçümsenecek bir hâdise olmadığını çok iyi takdir etmişti. Sık sık söylediği “10000 Tür k atlısı” sözü319ile onlara ne bakımdan ehemmiyet verdiğini gösteriyordu.

M es’ud, vezir in durumun iyice anlaşılması için biraz beklenilmesi teklifini, çok defa yaptığı gibi, reddederek kumandanların dakendisini desteklemesiyle H âci b B eg-D oğd u kumandasında 17000kişilik gayet iyi teçhiz edilmiş bir orduyu Selçuk lu lar ın üzerineyolladı. Bu ordu Selçuklular’ı H or asan ’ dan çıkaracak idi. Selçuk

lu lar G azneli ordusunun üzerlerine geldiğini duyduklarında herhangi bir heyecan ve telâşa kapılmadılar. Çünkü müracaatlarına boylabir cevapla mukabele edileceğini de düşünmüşlerdi; bu sebeble ihtiyatlı ve hazırlıklı idiler; silâhları iyi olmamakla beraber maneviyatlarıyüksek idi . Her bakımdan mükemmel bir surette donatılmış olanG azneli ordusunda fil ler de vardı. Bu kuvvete, başkumandan B eğ-D oğdu da dahil olmak üzere lıerkes Tü ki t ’ı fethetmeğe mukte



İeneğine göre, eğerli at ve altın kemer getiren G aznel i elçisi, onlarınGazneli devleti hakkında alaycı konuşmalar yaptıklarını ve hil’-atları yere attıklarını duymuştu 320. Gerçekten hu yenilginin öcü alınacağı yerde, hemen harışa yanaşılması G azneli dev let in in şeref veitibarım kırmış ve Sultan M es’u d’un zayıf bir şahsiyet olduğunuiyice meydana koymuştu.

Selçuk lu lar ’ın bu zaferden sonra idareleri altında bulunan O uz

kümesinin muhtelif yerlerden gelen oymakların katılması ile çoğaldığımuhakkaktır. Nitekim I r ak O uz lar ı ndan bir bölüğün onlara katılmışolduğunu biliyoruz321. Buna karşılık, Ya mu r l u ve K ızıl l ı O uzl a r ’ı ileBal ha n Tür k m en l er i n den bir bölük Selçuklularda tâbi olmamakfikrinde inat ve İsrar ederek göçüp İsfahan hâkimi K âk ûye oğlu A lâud-d ev le’nin hizmetine girmişler 322, fakat çok geçmeden ondanayrılarak soydaşları, I r ak O uz la rı na katılmışlardır. Bu suretle maddîkuvvetleri artan ve S elçuk lu lar ın başarısından cesaret kazanan

I r ak Türkm en le r i de R ey bölgesine hâkim olmuşlardır ki, bundan birazaşağıda bahsedilecektir . S elçuk lu lar ’ın H or asan ’a gelmeleri ve birkısım sınır bölgelerini işgal etmeleri ile Ba l h a n ve Ceyhun yolları açılmış ve buradan H or a san ’a. Tür k menl er gelmeye başlamıştı 323.

Barışın yapılmasından üç-dört ay soııra Türkmenler yeniden yağma hareketlerinde bulunmaya başladılar. Bunun arkasının kesilmemesi üzerine Sü Ba ı kumandasında 15000 kişilik bir ordu hazırlana



iıız tedafüi bir şekilde hareket ediyor ve bu maksatla vilâyet vilâyetdolaşıyordu. M es’ud Selçuk lu akınlarmm tamamen önlenmesi içindevlet erkânının tavsiyesine uyarak H or asan’ a gideceği yerde gazâniyetiyle, H ind i s tan ’ a, yollandı (Zilhicce 428=E kim 1037). Halbuki,bu esnada Rey’de iforasara’dakilerden daha mühim bir hâdise cereyanetmişti. Daha önce de söylendiği gibi, Sultan M es’ud tarafındanG azneli devl eti hizmetine alınan A rslan Y abgu ’nun O uzl ar ı’ -

nın mühim bir kısmı R ey’e vâli tayin edilmiş olan T aş-ı F err âş ilebirlikte gönderilmişlerdi. Bunları oraya göndermekten başlıca maksatR ey bölgesinin korunmasında onlardan faydalanmak idi. Fakat O uz-

l a r ’ a pek itimat edilmiyor ve bu yüzden sıkı bir göz altında tutuluyor

lardı; esasen bir kaç defa itaatsizlik göstererek karışıklık çıkarmışlarise de bunlar fazla büyümeden uzlaşma sureti ile yatıştırı lmıştı32S.

Y ukarıda söylendiği gibi, S elçuk lu lar ’ın H or asa n ’ın bir kısımvilâyetlerine gelib oralarda yurd tutmaları üzerine Ya mu r l u , Kızıl l ı

Tür kmenl er i ile Ba l han Tü r kmen l e r ’ inden bir bölük, Selçuklular’atâbi olmak istemiyerek, göçüb, I s f ahan ve H em eda n hâkimi, DeylemliK âk ûye oğlu A lâ u d-d ev le’nin hizmetine girmişti326. Sonra buO uzlar A lâ ud-d evle’nin yanından ayrıl ıp jRey’deki O uzla r ’ a katıldılar. I r ak O uz la r ’ı 5000 atlı çıkarmakta idiler. Bunların büyük birkısmının Selçuk lu A rsl an Y abgu ’ya bağlı O uz zümresi olduğunuburada bir kere daha hatırlatalım başlarında 4 eski başbuğdan üçü



tan da durumu Sultan M es’u d’a ve sultanın tâbilerinden olan Cu t -

ca n ve Taberistarı hâkimine bildirib yardım istemişlerdi. T aş 3000atlı ve filler ile O uz lar 'ın karşısına çıktı. Ordusunda S ultan M es’ud ’-un asker olarak değer vermediği Kür d l er ’den de bir miktar kuvvetvardı. O uzlar ise 5000 atlı idiler. Y apılan savaşta T aş ağır bir yenil giye uğradı. B izzat T aş da, altındaki fi l telef edilerek yere düşürülmüş, evvelce M es’ud’un emri üzerine öldürdüğü Y ağm ur ve başkalarının öcünü almak için parça parça edilmişti. Adının da gösterebileceği gibi, Tür k olduğu anlaşılan M es’ud’un R ey vâlisi T aş’mâkibeti de böyle oldu. Bu savaşta, diğer bazı kumandanlar ve H or a

san l ıl ar da n da bir çok memurlar ölmüş, ağırlık ve filler O uzla r ’ -

m eline geçmişti. O uzlar E bû Sehl-i H amdavî ve Rey l i l e r ’i de yenerek şehre gir ib orayı - hiç bir şey bırakmıyacak derecede - yağmaladılar.

E bû Sehl bir k ısım asker ile şehir yakınındaki Taberek kalesine

sığındı. E bû Sehl yapılan bir çarpışmada Y ağm ur ’un kız kardeşinin oğlu ve büyük kumandanlardan olan birini de tutsak almıştı. O uz

l a r , bu kumandanı salıvermek için, pek çok şey vereceklerini teklifettilerse de E bû Sehl, hükümdarı Sultan M es’u d’a danışmadanbunu yapamayacağını söylemişti. Bu esnada Curcan askerinin E bûSehl’e yardım için gelmiş olduğunu öğrenen O u zlar , R ey civarındabir baskın yaparak bu orduyu da bozguna uğratmışlar, kumandan



T aş, B uka ve diğerleri yollarına devam ettiler. K ı zı l ’ın buyruğun*da 1500 kişi vardı. Fakat az sonra O uzlar ’m Alâ ud-devle ile aralarıaçıldı ve onlar tekrar yağma hareketlerine başladılar.

Azer baycan ’a gidenlere gelince, buranın hâkimi K ür d R evvâdîhânedanından V ahsudan , O uzla r ’ ı dostça karşılamış ve hattâ onlardan bir kız ile evlenmişti. O uz lar ’m. münasebetlerde bulunduklarıMüslüm an emîtlere kolaylıkla kız verdiklerini görüyoruz. Bunda biraz

da kalın veya başlık almak geleneğinin âmil olması mümkündür.

Vahsudan’ın O uzlar ’ı dostça karşılaması ve hattâ belki de onları bizzat kendisinin çağırması düşmanlarına karşı bu savaşçı adamlardan faydalanmak gayesi ile ilgili idi. O uzlar ’ m başında Buka, Gök- T aş, M ansur ve D ana vardı. Fakat V ahsu dan ’m bunlardan beklediği boşa çıktı. O uzla r burada da yağmacılığa başladılar; hattâ M eraga şehrine girerek câmii yakmışlar, H ezebâni yye Kür dl er i ’ nden ve

halktan pek çok kimseleri kırmışlardı. O uzlar ’ ın bu işi V ahsudan ’-m isteği üzerine yapmış olmaları da mümkündür. Çünkü, onun H eze

bân iyye Kür dl er i ’ nin reisi E bû ’l-H eycâ b. R ebîb u d-devl e ilearası açıktı . Mamafih her ikisi bu hâdiseden sonra barıştı lar ve O uz

l a r ’ a karşı birleştiler, halkın da kendilerine katılması üzerine onlar ilesavaşabilecek bir kuvvete sahip oldular. Bunu gören O u zlar , Azer ba y

can ’da daha fazla kalamayacaklarını anlayarak I r ak ’ a geri döndüler.



Gök-Taş H emeda n’ı kuşattı. Şehrin vâlisi İsfahan hâkimi Alâ-ud-dev le’nin oğlu E bû K âl icâ r idi. K uşatma uzun sürdü. FakatE bû K âl icâr , daha fazla dayanamıyacağını görerek G ök -T aş ileanlaştı ve onun yakın bir akrabası ile evlendi. R ey’ e giden B uk a iseK ızı l ile birlikte bu şehri kuşatmıştı. Şehir’de A lâu d-devl e bulunuyordu. B uveyh oğulla r ın dan F enâ H usrev b. M ecd ud-devle ve D eylemli emirlerinden Sâve hâkimi K âm rûye de O uz-

l a r ’ a katıldı. Güç bir duruma düştüğünü gören A lâ ud-d ev le geceleyin lîey’den çıkarak İsfah an ’a, gitti. Bunun üzerine O u zlar R ey’e giribburayı görülmemiş bir surette yağma ettiler. Öyle ki, bazı mahallerdeancak'50 kadar adam kalmıştı. R ey şehrinin K ızı l ’ın hâkimiyetindekaldığı anlaşılıyor 330. Onlardan bir zümre K er eç taraflarını yağma vetâlân ettiği gib’, A nası -O ğlu da K azvi n ’e gitti. Kazv in l i l e r , ilk önceA nası -O ğl u ile savaştılar ise de, sonra 7000 altın vermek ve onunhâkimiyetini kabul etmek şartı ile barış yapıldı. Bu hâdiselerin 430(1037-1038) yıl ında olduğu anlaşılıyor. Aynı yılda D an a’nın buyruğunda Azer bayca n’ da (U r m i ye ’ de) kaldığını söylediğimiz O uz lar Ur -

m i ye’ den çıkarak E r m en il eı’i n üzerine yürüyüb onlardan pek çoklarını öldürmüşler, esir ve ganimet almışlardı. Er meni l er , at üstündebüyük yayları ile gayet iyi ok atan ve süratle manevra yapan O uzlar ’ akarşı başarı ile savaşamıyorlardı. Ur m iye yörelerinde yaşayan E bû ’l -H eycâ ’nın idaresindeki H ezebâni yye Kür dl er ’ı O uzl ar ’m. komşulu



yağmaladılar. Dinever ve Esed-Abâd köyleri de aynı şekilde yağmalandı. Bu yağmalarda bilhassa D eylem l i ler daha merhametsizcehareket etmişlerdi. O uzla r , az sonra hiyle ile kapandığı kaleden indirdikleri E bû K âl icâr ’ın bütün malını da elinden aldılar 332.

Şu anlatılanlar bize O uzla r ’ ın eşsiz savaşçılar olduklarını gösteriyor. Ancak bu I r ak O uzl ar ı’ nın tek bir gayeleri olduğu görülüyor ki, o da yağmacılıktır. Onlar bunu o kadar ileriye götürmüşlerdi

ki, ha l îfe yağmadan vazgeçmeleri için kendilerine mektuplar yazmıştı.Bu O uz kümesinin başında bulunan beğlere zaptettikleri yerlerdeister müstakil, ister bir hükümdara bağlı olarak, dirlik düzenlik kuruboraları idare etmek fikri her zaman yabancı kalmıştır. Bu beğlerdenbelki R ey hâkimi K ızı l , bir dereceye kadar istisna edilebil ir. GerçektenK ızı l ’ın S elçuk lu la r ile iş birliği yaptığı anlaşılıyor. Onun T uğr ulB eğ’in kız kardeşi i le evlenmiş olduğunu ve halîfenin mektubuna T uğrul B eğ ile birl ikte cevab yazdığını bil iyoruz 333. Babasının adı Y ahy a

olan K ızı l, I bt ı u l -E sîr ’ e göre, 432 (1040-1041) yılında vefat ederekR ey yörelerinden birinde gömülmüştür 334. Diğer maceracı beğlerinhayatlarının son kısmı ileride görülecektir.

H or asan’ a gelince, Selçuk lu akınlarını önlemek ile vazifelendirilmiş olan Sü-B a şı, buyruğundaki mükemmel techizatlı bir ordu ileüç yıldan beri bu iş ile uğraşıyordu. Bir Selçuklu kuvveti bir yöreyi



bu r ’ a geldi. Nişabur l u l a r , elbisesi yırtık ve eski, fakat çok yakışıklıbir genç olan İ br ah im Y ın al ’ı ve yine yoksul giyimli askerlerinidostça karşıladılar. T uğrul B eğ adına mel ik u l -mu lûk (melikler me

liki ) ünvanı ile hutbe okundu ki bu, o zamanlar hükümdarlık alâmetlerinden biri idi. Bir kaç gün sonra, şehre çoğu zırhlı 3000 atlı ile T uğrul B eğ geldi; kolunda gerilmiş bir yay ve kemerinde üç ok bulunuyordu ki 335, bunun O uz la r ’ da - ve belk i de diğer Tür k kavimlerinde-hükümdarlık alâmeti olduğu anlaşılıyor; her halde deri çizmeye nazaran daha kullanışlı olmalı ki, ayağında keçe çizmeler vardı. T uğrul

Beğ, Sultan M es’ud’un tahtına oturarak şehrin ileri gelenleri ile

görüştü. Şehrin en büyük manevî şahsiyeti K ad ı Sâi d’in öğütlerine

karşı: “biz yabancı kimseleriz, Aceml er ’ in (Tâzikân) geleneklerini bil

miyoruz, kadı, öğütlerini benden esirgemesin” cevabım vermişti336.

Ni şabu r ’ da Muhammed T uğrul B eğ’e olduğu gibi, M er v’ d e de Dâ-

vud Ç ağrı B eğ adına hutbe okunmuştur.

İki emîrinin üst üste yenildiğini gören Sultan M es’ud, nihayetbizzat Selçuklular’ın üzerine yürümeye karar verdi ve iyice hazırlanarak Be l h ’ e geldi. Selçu k l u meselesi, onu en çok meşgul eden birmesele idi. Onlardan çekiniyor ve hattâ onlar ile pek karşılaşmak daistemiyordu. Selçuk lu l ar meselesi daima onun sinirlerini bozmuş, bilhassa bu yüzden onlara karşı akıllıca tedbirler alamamış ve gerçekten



Sultan M es’ud, 430 C umade’l uhra’sında (Mart 1039) Be lh ’ de

bulunuyorken 10 Tür km en atlısı onun oturduğu köşke kadar sokulmuşlar ve orada bulunan, fillerden birisini sürüb götürmüşlerdi. Ertesigün Türkmen le r ’ i n bu cür’etkârl ığmı öğrenen Sultan pek müteessiroldu 337; fakat bi r ay sonra (R eceb 430=Nisan 1039) U l yâ-Âbâd yazısında Çağr ı Beğ ile yaptığı karşılaşmada onu bozguna uğratmaksureti ile kuvve-i manaviyesini düzeltmiş ve bu galebe Selçuk lu la r ’ ınüzerine yürümek hususunda ona cesaret vermiştir. Selçuk lu l ar , Mes’-

ud’un, Gaznel i ordusunun 6000 kişilik en seçkin hassa birliği de dahilolmak üzere, kuvvetli bir ordu ile gelmekte olduğunu öğrenince, bütün kuvvetlerini topladılar. Sultan’a Selçu k l u l a r ın ordusunun 20000atlıdan ibaret olduğu söylenmişti. Y ine Gazneli casusların getirdiklerihabere göre, yapılan bir toplantıda T uğr ul ve Y ınal l ı lar , ordusukuvvetl i ve kalabalık olan S ultan M es’ud ile mücadelede muvaffakolmanın güçlüğüne işaret ederek I r ak - 1 Acem (başlıca Rey, Ka zv in ,

Hemedan ve İsfahan bölgeleri) ve Curcan ’ a gidildiği takdirde, bir avuçDeylem ve K ür d müteggallibesi elinde bulunan bu yerlerin kolayca elde edileceği ve Ru m ülkesine de akınlar yapmak mümkün olabileceğifikrini savunmuşlardı. Fakat Çağrı Beğ, H or asa n ’ dan gidildiği takdirde, gerek M es’ud’un ve gerek onun teşviki i le diğer düşmanlarınyapacakları hücumlardan, hiç bir yerde tutunmanın kabil olamıyaca-ğını söyliyerek bu fikrin çok yanlış olduğunu ifade etmiş ve Gazneli



barış teklif edildi. Böylece Gazneli ordusu sıkıntıdan kurtularak salimen H er at ’ a dönebilecekti. Selçuk lu la r ’a gelince, onlar da sayıca veteçhizatça çok üstün bir kuvvete sahib olan Sultan M es’ud ile savaşabilmek için, dinlenmeye ve iyice hazırlanmaya ihtiyaçları olduğunuanlamışlardı; bu sebeble kendileri için hiç te kazançlı olmayan bu barış teklifini kabul ettiler. Bununla beraber, onların asıl gayelerindenhiç bir şey kaybetmediklerini, Gaznel i elçisi açıkça müşahade etmiş

olduğu gibi, anlaşma gereğince, barış şartlarının tesbiti için H er at ’ aelçiler gönderecekleri, N işabu r , Serahs ve M er v’ i tahli ye edecekleriyerde, tekrar eski yağma akınlarına başlamışlardı. Esasen SultanM es’ud ve devlet erkânı da Selçuk lu la r ’m barışı samimiyetle kabul etmediklerini biliyorlardı. Onların da maksadı düşmüş oldukları şu sıkıntılıdurumdan kurtularak H er at ’ da dinlenmek ve yeniden hazırlanmakidi. Hülâsa bu geçici barış veya mütareke her iki tarafın işine gelmişti;

H er at’ ta yazı geçirerek dinlenen ve iyice hazırlanan S ultan M es’ud, Selçuk lu la r ’ in üzerine yürüdü ve onları Fer âve çölüne kadar takibetti. Selçuk lu l ar , savaşmayarak mütemadiyen çeki liyorlardı. Bundan,Gazneli ordusunu tamamiyle yormak ve onu bitk in bir duruma düşürmek istedikleri görülüyor. Bu çekilme ve takib esnasında iki taraf vebilhassa ağır techizatlı Gaznel i ordusu büyük bir zahmet ve meşakkatçekiyordu. Bu münasebetle T uğr ul B eğ’in günlerce zırhını ve çiz



orada kalınıp hazırlandıktan sonra Selçuk lu la r ’ ın üzerine gidilmesiniısrarla tekl if ettiler ise de M es’ud, çok defa yaptığı gibi, kararındandönmedi ve M er v’ e doğru hareket etti . Y olda askerlerinin perişan halini görüb “bu ordu mahvolmuştur” dediği halde yoluna devam etti.Az sonra yiyecek ve yem sıkıntısına, sıcağa ve susuzluğa bir de Sel-

çuk lu lar ’ ın hücumları katıldı. Gazneli ordusu savaş düzeninde gittiğihalde, Selçuk lu la r uzaktan bölük, bölük gelib saldırıyorlar, sürüdenkoyun kapan kurtlar gibi, ellerine geçirdikleri develeri ve kumaşları

alıp götürüyorlardı. Bu hali gören M es’ud, M er v üzerine yürüme kararının isabetsizliğini anladı ise de iş işten geçmişti. Vezir, buraya kadar gelindikten sonra asla geri dönülemiyeceği fikrini müdafaa ediyordu. Fakat orduda, bilhassa Tür k hassa askerleri arasında hoşnutsuzluk ve itaatsizlik baş göstermişti. Atlarım zâyi ettiklerinden birçokları develere binmiş olan bu askerlerin savaşmak için ordudakil r anh l a r ’ ın (Tâzik) atlarını ellerinden alacakları söyleniyordu. I şte-bu esnada Selçuk l ul ar ’a dâir haberler geldi. Bunlara göre S ultan ’ın

Serahs’ tan hareket ettiğini duyan Selçuk lu l ar büyük bir korkuya kapılmışlardı. Yapılan bir toplantıda en büyük başları saydıkları T uğrul Beğ, H or asan ’da n Cur can ’a göçülmesini, orada tutunulmaz iseR ey’e gidilmesini, zira R ey, Cibâl (H emeda n bölgesi) ve İsfa h a n ’ın

kendilerine ait olduğunu, böyle yapıldığı takdirde, Sultan M es’u d’un arkalarından gelmiyeceğini söyliyerek eski fikrini tekrar ileri sür



Selçuk lu l a r ’ m mühim işler arefesinde toplantılar tertib etmeleri,müelliflerin, O uzl ar ’m. işlerini istişare (keneş) yolu ile hallettiklerisözlerine uygundur.

Ç ağr ı B eğ’in görüşlerinin 11e kadar doğru olduğunu, yalnız hâdisenin neticesi teyit etmiyor. E ğer, T uğrul B eğ’in fikr ine uyulub,I r a k - 1 A cem ’ e gidilse idi , Çağr ı B eğ’in çok isabetli olarak söylediğigibi, M es’ud onları orada da rahat bırakmıyacakdı. Çünkü orası da

kendisine ait bulunuyordu. T uğrul B eğ’in R ey , H em ed a n ve I sfa h a n için bizim demesi, buralarda I r a k O u zl a r ı’ nin bir hâkimiyet kurmuşolmalarından ileri geliyor. Bu durumda Selçu k l u l ar ’ m R evvâd î veŞeddâdî gibi zayıf ailelerin elinde bulunan A zer ba yca n ve E r r ân ’ datutunmaları mümkün olabilirdi. Fakat bu takdirde de, B izans veG ürcüler ile savaşa savaşa azalacaklar ve nihayet varl ıklarını koru-yamıyarak yok olup gideceklerdi. Çünkü, ana yurtla temas ve münasebetleri olmayacak, oradan devamlı olarak beslenemiyeceklerdi.

Selçu k l u l a r ’m tertib ettikleri kurultaylarda yapılan konuşmalar,bize, aynı zamanda, Selçuk lu la r ’a, isabetli rey ve fikirleri, casareti,enerjisi ile asıl kimin yön verdiğini, cihana hâkim olmak gayesinindoğması, yaşatılması ve nihayet tahakkukunda başlıca rolü kiminoynadığını da gösteriyor. Bu büyük insan D âvud Ç ağr ı B eğ’dir.Sel çu k lu ailesinin direği ve devletin kurulmasında en mühim âmil odur.



Ertesi gün (8 Ramazan 431 Cuma=23 Mayıs 1040 Cuma)34Q. Gazne

ordusu yakında bulunan D en d ân ek an kalesine doğru ilerlerken Sel çu k

l u l a r yine dört taraftan hücuma geçtiler. Buna rağmen Gazne ordusuöğleye doğru D en dân ek a n kalesine ulaşabildi. Bu kale M er v’ i n güneybatısında olup, ona bir konak mesafede idi. Burada iki ordu savaş düzeninde karşı karşıya yer aldı. Bilhassa Gazne ordusu susuzluktan sıkıntı çekiyordu. Selçu k l u l ar , kendi millî savaş usûllerine göre savaşıyorlardı. Bu ü£ûl ordunun kollara ayrılarak savaşması idi. Bazan bir

kol savaştıktan sonra çekiliyor ve yerini bir başka kola terkediyordu.E mevîl er devrinde Ar ab l a r bunu B i za n slıl a r ’ dan öğrenerek tatbiketmişlerdi. Buna kurdû s (cemi kerâdîs) denil iyordu.

Savaş cereyan ederken, Gazn e T ür k h assa or du sun a mensup 370kişi Selçu k lu l ar ’ a. katı ldı. Bunu takiben yapılan şiddetli bir hücumneticesinde Gazne l i ordusu bozguna uğrayarak kaçmaya başlamış, savaş meydanında Sultan M es’ud ile bir kaç kumandan ve bir miktar

m em lûk kalmıştı. Fakat az sonra o da yanındakiler ile birlikte savaşmeydanını terk edib kaçmaya başladı. Gazne ordusunda bulunan H i n d ,

A r a b ve K ür d askerlerinden her birisi bir tarafa çekilib gittiler.Selçuk lu la r bir yandan Gazne l i l e r ’ in bıraktıkları ağırlıkları yağmalarlarken bir yandan da düşmanı takib ediyorlardı. Gazne l i l e r başta Sultan M es’ud olmak üzere, dağınık, perişan bir halde ve son sür’atlekaçıyorlardı



Ç. SELÇUKLULAR DEVRİNDE OĞUZLAR

(TÜRKMENLER)“ Sel çu kıl a r T ür k m en bol u b k a r ın t a şım ıs

tey ib i l ge ve h al k a fa i d esi t i gm edi ” ( Ş ece-

r e-i T er âk i m e, s. 64).

D en d ân ek an savaşından soııra D âvud Ç ağrı Beğ, M er v ’d e kalmış, kardeşi M uh amm ed T uğr ul B eğ N i şa bu r ’ a ve amcaları M usaBeyğu da H er a t’ a gitmişti.

Çağrı Beğ, Gazne l i l e r ’e karşı başarılı savaşlar yapıb onların elinitamamen H or a sa n ’d a n kesti. K ar a-H an l ı lar ’a da gâlib gelerek buhanedan ile başarılı bir barış yaptı, isyan eden H âr i zm hâkimini cezalandırdığı gibi, o taraftaki K ıpça k l a r ’ m beğini de M üsl üm a n etti veonunla dünürlük kurdu T uğrul B eğ’in R ey ’ e gitmesinden sonra



tarlan önlemek de mümkün olmuyor4’ demişti. Ç ağr ı Beğ*in, tucevaba itiraz ettiğini tasavvur etmek oldukça güçtür. O uz la r ’ ı yağma ve ganimet ümidi bulunmadan savaştırmanın zor bir iş olduğunuşüphesiz o da çok iyi bili yordu. Çünkü, T uğr ul B eğ’in cevabındaişaret ettiği üzere, Ç ağr ı B eğ bi lhassa devletlerini kurmadan önce,askerlerini memnun etmek için yağma hareketlerinde bulunduğu gibi,

N i şa bu r ’u n yağmalanması hususunda T uğrul B eğ’e ısrar eden odeğil mi idi?

Mamafih, iki kardeş hayatlarının başından sonuna kadar birbirlerine daima bağlı kalmışlardır. Devletin gelişmesinde, onun bir imparatorluk halini almasında bu bağlılığın pek mühim bir rolü olmuştur.Her ikisi de uzun bir ömür yaşadılar. Ç ağr ı B eğ 70 yaşlarında vefatettiği zaman başta A lp-A r sl an olmak üzere bir çok oğulları ve halîfeve hükümdarlar ile evli bir çok kızları vardı.

M ûsa Beygu’ya gelince, D en d ân ek an savaşından sonra H er at 'a

giden Selçuk ’un hayatta kalan bir icik oğlu, burayı ve S i i s t a n bölgesini idare etmiştir. Devletin kurulmasında yeğenlerinden sonra gelmeküzere, hizmeti görülmekle beraber, kuvvetli bir şahsiyet olmadığı muhakkaktır. T uğrul B eğ’in müdahalesi olmasa idi Si i sta n bile elinden gidiyordu. Müverrihler bize onun ölüm tarihini bildirmiyorlar.456 (1064) da A lp-A r sl an ’a karşı saltanat davasına kalkışan F ahr



D i h i st a n ’a kaçtı; oradan T a bes’ i . K i r m a n bölgesinden el-T îz’i geçerek500 fersahlık (3000 km, den fazla) bir yol gittikten sonra ıssız bir bölgeolan M ekrân havalisine geldi. Buraya gelince artık kurtulduğunahükmetmişti. Şah -M eli k bu uzun yolu, metbûu yeni Gazne hükümdarı M es’ud oğlu M evdud’a sığınmak gayesi ile katetmişti. Onuneski ülkesi Cen d’ e gitmemesi orada durumun kendisi için müsaid olmaması ile izah edilebilir . Fakat Ş ah -M eli k ’in M ek r ân ’ d a Selçu k -

l u l a r ’m elinden kurtulduğundan duyduğu ferahlık çok sürmedi. Onunbulunduğu yeri öğrenen İ brah im Y ınal ’ın kardeşi E r -T aş Y inal4000atlı ile bastırarak Şah -M elik ’i, çoluk çocuğunu yakaladı ve bütünağırlığını ele geçirdi. E r -T aş, Şah -M eli k ’i Ç ağrı B eğ’e teslim ettive derhal hayatına son veri ldi (434=1042-1043)343. Selçu k l u l ar ’ı pekaz hâdise bu kadar sevindirmiş olabilir.

T uğrul Beğ, aynı yılda, İ br ah im Y ınal ’ı R ey’ e göndermiş,kendisi de arkadan gelerek bu şehri imar edip hükümet merkezi yap

mıştı. Bir biri arkasından gelen O u z kümeleri ile H or a sa n artık onlara dar geliyordu. E sasen, daha önce görüldüğü gibi, T uğr ul Beğ,Sultan M es’ud ile mücadelenin bırakılarak bu bölgeye gidilmesini,bir avuç K ür d ve D eyl em mütegall ibesinin hükmünde bulunan bubölgenin kolayca ele geçeceği fikrini ileri sürmüştü.

T uğrul B eğ I r a k ’ a geldiği zaman I r ak O u z l a r ’ı hâlâ burada idi



mek istiyorlardı. Bu sebeble, onlar, bir taraftan Az er ba yca n halkına,evvelce ettikleri işlerden, diğer taraftan İ br ah im Y ın al ’ın arkalarında bulunmasından, Güney Doğu-Anadolu’daki bugünkü Cizr e

( Cezi r e) dolaylarına geldiler. Beğlerden M ansur burada kaldı. B uk a,A nası-O ğlu ve her halde G ök-T aş D i ya r bek i r ’e gittiler ve oradayağma hareketlerinde bulundular; yapılan bir savaşta, M u su l hükümdarı U k ayl-oğlu K ır vâş ve D i ya r bek i r hükümdarı M erva n-oğluN asr ud-devle A hm ed’in kuvvetleri ile B eşn ev i yye K ür d l er i ’ ni boz

guna uğrattıktan sonra, yağma ve tahrib faaliyetlerini artırdılar. D i

ya r bek i r hükümdarı N asr u d-devl e A hm ed, bir hiyle ile esir alınmış olan M ansur B eğ’i serbest bırakmak ve bir mikdar mal vermekkarşılığında ülkesinden uzaklaşmalarını onlardan istedi. Beğler bunukabul ettiler, fakat sonra sözlerinde durmadıkları gibi, yağma faaliyetlerini de genişlettiler. O uz l a r ’ dan bir bölük M u su l üzerine yürüdüve şehir hâkimi K ı r vâş’ı yenib (435=1043) bir müddet burayı ellerinde tuttu. O uz la r , görüldüğü gibi, T uğrul B eg’in katına gitmedi

ler ise de, zapt ettikleri M u su l ’ d a hutbeyi onun adına okutuyorlardı.Az sonra M u su l l u l a r ’ ın bir hareketini O uz l a r sert bir şekilde cezalandırdılar. Bu durum karşısında B a d a d ’ ta oturan B üveyh î hükümdarı Celâl ud-devle ve D i ya r bek i r hükümdarı Nasr ud-devle, Tuğrul B eğ’e bu O uz la r ’ ı şikâyet ettiler. T uğr ul B eğ Celâl ud -dev-le’ye verdiği cevapta, bunların mutlaka itaat altına alınacağını va'-



İ bn u l-E zr ak ’a göre346, T uğr ul Beğ, B uk a ile A nası-Ö ğİ u,-nu 10000 atlı ile D i ya r bek i r bölgesine gönderib, orayı onlara ikta etmiştir. Onlar buralarda yine yağmalarda bulunmuşlar ve bir gece sarhoş iken kavga edib birbirlerini yaralamışlar ve her ikisi de aldıklarıyaralardan ölmüşlerdir. Diğer ik i beğ in (G ök -T aş ve M ansur ) âkı-betleri hakkında hiç bir kayda sahib değiliz. İşte A rslan Y abgu ’nuntopluluğu olup, sonra kendilerine “ I r a k O u zl a r ı” denilen O uz l a r ’m

tarihleri burada sona ermektedir.

T uğr ul Beğ, R ey’ e geldikten (434=1042-1043) üç-beş yıl içinde,etraftaki hükümdarlar tarafından metbû tanınmıştı. M âver â u n -n eh r ’ -

den gelen O uz l a r umumiyetle B i za n s ucuna gönderi liyorlardı. İ br ahim Y ınal , bunların başında P a si n ovasında bir B i za n s ordusunakarşı parlak bir zafer kazandı (1048). Bu başarı üzerine B i za n s imparatoru İsta n bu l ’ da. I X . yüzyılda inşa edilmiş olan câm i i tamir ettirerekorada T uğrul B eğ adına hutbe okuttu, fakat vergi vermeyi kabul

etmediğinden barış yapılmadı.447 (1055) yılında T uğr ul B eğ halîfenin ısrarlı daveti üzerine

Ba dad ’ a hareket etti. T uğr ul Beğ câzib va’dlerde bulunmasına rağmenBağdat’taki T ür k askerleri onun gelişini hoş karşılamadılar ve bunuaçıkça izhar ettiler. Bunun sebebi, varlık larının sona ereceği korkusu idi.Bu T ür k askerlerinin başında A rslan u l -B esâs i r î vardı. A rslan



bir kaleye gönderdi. Böylece iki asırdan beri devam eden D eylemliB ii veyh -oğu ll ar ı ’nın devleti sona erdi. T uğr ul B eğ B a d a d ’ daayrı bir yerde bir saray ve onun yanında beğlerine mahsus konaklar,askerleri için kışlalar ve bir câmi yaptırdı. K endisi, emirleri ve askerleri orada oturdular. Bazı müellifler bunu bir şehir olarak vasıflıyor-lar, T uğrul B eğ, halîfenin armağan ettiği bir taht üzerinde oturarakkumandanlarını, devlet adamlarını ve ziyaretçilerini burada kabul

ediyordu. Bu esnada T uğrul B eğ’in A rslan üzerine gönderdiği amcası oğlu K ut al mı ş, M u su l civarında mağlûb olmuştu. Bunun üzerine T uğru l B eğ N u sa yb i n ’e kadar uzandı ve Si n car ’ı tahrib ettirdi.Çünkü, buranın halkı K uta lm ış'a ve onun yanındakilere pek fenabir muamelede bulunmuşlardı. T uğru l Beğ M u su l ’ u İbrahim Yı-nal’a verdi ve kendisi de B a d a d ’ a döndü. T uğru l Beğ, bu defa halîfe ile görüştü. Halîfe Sel çu k lu hükümdarına üst üste 7 hil’at giydirdiki , bu, 7 ikl imin kendisine tevcihi demekti. Halîfe ayrıca T uğr u l B eğ’-e “do un un ve ba tının hükümdarı” (melik ul-maşrik ve’l-mağrib) ün-vanı ile hitab etti ve bunu ifade etmek üzere ayrıca iki kılıç kuşattı.Bu, İsl âm âleminin cismanî hâkimiyetinin resmen T ür k hükümdarınatefvizi idi ki, o zamana kadar hiç bir kimseye böyle bir şey yapılmamıştı. Fakat bu sırada üzücü, kaygı verici bir haber geldi. Buhaberde İbr ahi m Y ın al ’ın O uz l a r ’m mühim bir kısmını etrafınatoplayarak isyan ettiği bildiriliyordu Gerçekten İ br ah im Y ınal da



B eğ bir fırsatını buİarak kendisini devlet merkezi Rey*e atabildi isede, orada da sıkı bir muhasara altına alındı. T uğr ul B eğ pek müş-ki l bir durumda kalmıştı. N ihayet yardıma gelmeleri için Ç ağrı B eğ’in oğullan olan yeğenlerine haber gönderdi. Başta A lp-A r sl an , K i r

m a n meliki K a r a -A r sl a n ünvanlı K avu rd B eğ ve Y âk ut î, askerleri ile yardıma koştular. R ey civarındaki H eft a ze B u l a n ’ da yapılansavaşta İ br ah im Y m al yenilerek esir düştü. T uğrul B eğ bu seferana bir kardeşini affetmedi. Çünkü, kendisine sıkıntılı ve ızdıraplı günler yaşatmıştı. İ brah im Y ın al , Tür k l er ’ de asil kimselerin kanlarınındökülmemesi geleneğine uyularak, y a yın ın k i r i şi i le boğuldu. İ br ahim’in kardeşi E r -T aş’ın oğullarından ikisi de öldürüldüler (9 Cuma-de’l-âhire 451 = 23 Temmuz 1059). i şte Selçuk lu hânedam arasındaki mücadelelere ait ilk hazin hâdise budur. İ br ah im Y ınal , “ Y m a l -

l ı” denilen O u z bölüğünün başında, Sel çu k l u devletinin kuruluşundaemeği geçmiş ve T uğrul B eğ’in batıdaki başarılarında mühim hizmetler etmiş bir beğ idi. O uz l a r ’m . T uğrul B eğ’e kızgınlığı ve sal

tanat hırsı onu hiç de lâyık olmadığı bu âkıbete götürdü. İ ki kardeşarasındaki bu mücadele esnasında A rslan u l -B esâ si r î ’de yanındakiT ür k l er ve Ar ab l a r ile B a d a d ’ a girmiş, hâlîfe, sarayı yağmalandıktan sonra, yakalanıb çöle götürülmüştü. B a d a d ’ ta ve I r a k ’m diğerbazı yerlerinde ilk ve son defa olarak M ısır hâlifesi adına hutbe okundu. T uğrul Beğ, ağabeyisi Ç ağrı B eğ’in ölümü üzerine (451 Beceb



rul B eğ bu sırada 70 yaşında bulunuyordu. Ba d a t ’ t a, muhteşem birdüğün yapıldı. Halîfe kızının ayrılmasından keder içinde iken Selçuklu hükümdarının sarayının avlusunda tür kçe şarkılar söyleniyor ve T uğr ul B eğ, yetmiş yaşında olmasına rağmen, T ür k gelen e i n ce, beğleri ile birlikte millî oyun oynuyordu. Müverrihlerin tasvirine göre,onun beğleri ile birlikte oynadığı oyun h a l a y veya ona benzeyen biroyun olacaktır^ G azneli M es’ud’un 25-30 yıl önce bir çöl kasabasını çok gördüğü bu O u z beği şimdi I sl âm dünyasının en büyük lıü-

hümdarı ve hâlifenin güveyisi olmuştu. Fakat T uğrul B eğ’in busevinçli ve mutlu günleri çok sürmedi. Düğünden bir müddet sonraeski hastalığı tekrar başgösterdi. Böyle olduğu halde, B a d a d ’ a gelişinden takriben iki ay sonra, hastalığı geçmeden, ülkesine döndü. 0 -nun böyle bir durumda iken B a d a d ’ dan ayrılması, ülkesinde mühimbir hâdisenin çıkmış olması ile ilgili idi. Bu ise K u tal m ış’ınisyanıdır. Filhakika T uğr ul B eğ’in veziri A mi d ul -mü lk K ün-dürî ’nin K utal mı ş’ı D am a n yakınındaki G i r d -K u h kalesinde

kuşattığını bil iyoruz. Bu esnada, düğünden yedi ay sonra T uğrulBeğ R ey’ de vefat etti (8 Ramazan, 455 Cuma=4 Eylül 1063) ve oradagömüldü; kendi adıyla anılan türbesi el’an mevcutdur.

T uğr ul Beğ, dirayetli , doğru sözlü, iyi kalbli, yumuşak huylubir insandı. Bütün bu meziyetleri ile o, çevresindeki insanlar üzerindemüessir oluyordu Ailesi içinde en fazla intibak kabiliyetine sahib in



sağlamıştır . K urulan büyük devlet kendisi ile ağabeyisinin eseridir.Onlar olmasa idi, idare ettikleri O u z kümesi, U zl a r , I r a k O u zla r ’ı veSultan Sancar’ı yenen O uz l a r gibi dağılıp gideceklerdi.

T uğr ul B eğ’in çocuğu olmamıştı. Bundan dolayı vasiyeti üzerine veziri, ağabeyisinin oğullarından Süleyman’ı hükümdar yapmış ise de, kumandanlar ve askerlerin isteği üzerine ağabeyisinin diğeroğlu, H or a san hükümdarı A lp-A r sl an ona halef olmuştur. FakatG i r d -K u h kalesinde bulunan A r sl an -Y abgu ’nun oğlu K ut alm ış,başına T ür k m en ler ’ i toplayarak (sayılarının 50000 olduğu söyleniyor)onun karşısına çıkmıştı. Y apılan savaşta K uta lmış yenildi ve savaşmeydanına yakın bir yerde ölü bulundu. A lp-A r sl an , tutsak alınanK ut al m ış’ın kardeşi R esûl T egin ve oğlu M ansur ile T ür k m en

beğlerini öldürtmek istedi ise de vezir N izâm ul -M ü lk buna engeloldu. Fakat A lp-A r slan , K uta lm ış ’ın ölümüne ağlamış ve yastutmaktan da kendini alamamıştı.

A lp -A r sl an ’m hükümdar olması ile T uğru l ve Ç ağrı beğle-rin devletleri bir idare altında birleşti ve Sel çu k lu devleti kuvvetli birimparatorluk halini aldı. A lp-A r sl an amcasının evlendiği A bbasîseyyidesini armağanlar ile birlikte B a d a d ’ a gönderdi. Onun bu seyyi-de ile evlenmemesinin ve kendisinden sonra gelen Selçu k l u hükümdarlarının da halîfelerden kız istememelerinin bir sebebi olmalıdır. Busebeb de T uğr ul B eğ’in izdivaçtan 6 7 ay gibi kısa bir zaman sonra



T ür k m en le r , çoluk çocuklarını, göçkünlerini ve davarlarını bırakarakM a n g ışl a k ’ a kaçtılar. Burada K af şut adlı bir beğ vardı k i, onun daT ür k m en olması icab eder. Çünkü, M a n gışl a k X . yüzyıldan beri O uz-

la r ’m en tanınmış yurdlarından biri idi. K afşu t, A lp -A r sl an ’melçisine çok iyi muamele ettiği için onun ülkesine girilmeyerek H a r i zm ’ e

dönüldü. A lp-A r slan , buradan S i r -D er ya kıyısındaki Cend şehrineuzandı. Bunun da gayesi sadece büyük dedesi S el çuk ’un kabrini zi yaret etmek idi. Bu şehrin hâkimi (C end H an) annesini göndererek

tabiiyyetini bildirmişti. Dedesinin kabrini ziyaret eden A lp-A r sl an ,buradan tekrar H a r i zm ’e , oradan da H or a sa n ’ a, döndü347. A lp -A rşla n’m altı ay kadar devam eden bu seferleri ana yurtta kalmış olanO ğuzl ar ’da Selçuk lu ülkesine göç etmek arzusunu doğurmuş veyakuvvetlendirmiş olabilir. Meselâ, 1070-1071 de Su r i ye’y e giderek burada fetihlerde bulunan O uz l a r ’ ın beğlerinden A t sız , H a r i zm i lâkabınıtaşıyordu ki, bu, onun H a r i zm ’ d en bu sıralarda geldiği fikrini veriyor.A lp - A rslan ’ın büyük dedesi Selçuk ’un kabrini ziyaret için Cen d ’e

kadar gitmesi, onun atalarına karşı duyduğu sevgi ve bağlı lığı gösterir.

A lp -A r sla n devrinde, B i za n s topraklarına yapılan akınlar sıklaşmış ve şiddetlenmişti. 462 (1070) yılında A lp-A r sl an F ât im îhalîfesinin veziri tarafından yapılan bir davet üzerine D i ya r bek i r tarikiyle Su r i ye’y e gitti. Bunu haber alan H al eb hükümdarı M ir das-oğ-



için sür’atle geri döndü. İ ki hükümdar 26 Ağustos 1071 de M al a zg i r d ’ teRah v a ovasında karşılaştılar. B i za n s ordusunun sayısı T ür k ordusunun-kinden çok fazla idi. A lp-A r sl an T ür k savaş usullerinden birinitatbik ederek B i za n s ordusunu görülmemiş bir yenilgiye uğrattı.Savaş esnasında Bi zan s ordusunda bulunan Peçen ek l er ’ in ve O uzl a r ’ m( U z = G u z z ) , bir kısmı veya hepsi soydaşlarının tarafına geçtiler. Bugeçmede, kavmiyet duygusu âmil olmuş bulunabilir.

M a la zgi r d sava şı 349 A n a d ol u ’ n u n T ür k l er tarafından fethini sağ

lamış ve burası O uz T ür k l er i ’ nin yurdu haline gelmiştir. A lp-A r slanertesi yıl, doğuda, Cey h u n taraflarında beklenmeyen bir ölümün kurbanı oldu (1072). Çağdaşları, A lp-A r sl an ’a tarihte gelip geçmiş enbüyük hükümdarlardan biri nazariyle bakmışlar, onu k u dr et, h aşmet

ve debdebenin en büyük mümessili saymışlardır. Asıl adı M uh ammedolup, A l p -A r sl a n , her halde, onun ünvanıdır. Esasen kardeşlerindenK avu r t B eğ’in de “ K a r a -A r s l a n ” , halîfe el-K aim B iem r il lah ’ınkarısı olan kız kardeşlerinden H atice’nin de A r sl a n -H ât u n ünvanını

taşıdığını bil iyoruz. A lp-A r sl an ’da, birinci sınıf insanlara mahsusbüyük meziyelerden başka mensup bulunduğu kavmin davranışlarıhâkim olduğu gibi, kavmî şuura sahip bir hükümdar olarak da görünüyor.

A lp -A r sl an ’ın oğlu M eli k -Şah devri (1072-1092) Selçu k l u

imparatorluğunun en fazla genişlediği bir devirdir. Sel çu k l u hudutları



Selçu k l u l ar , kendi devletleri için birçok İsl âm î müesseseleri aldıkları halde pek mühim bir hususta yani verâset meselesinde T ür k

âd et i n e bağlı kaldılar. Buna göre, s u l t a n , memleketin muhtelif yerlerini kendi akrabalarına veriyordu. Böylece Selçu k l u devleti de, bubakımdan, Gök -T ür k ve K a r a -H a n l ı devletleri gibi, f eod a l bir mahiyetihaiz idi. Saltanat mücadeleleri ve zayıf şahsiyetli hükümdarlar zamanında çoğu m em l ûk yani kölelikten gelme emirlerin nüfuzları artmışve bunlardarf kuvvetli hânedanlar meydana gelmiştir. Öyle ki, bum em lûk hânedanlarından biri (I l -D en izl i l er ) devletin iktidarınıelinde tutmuş, diğer bir i de (H ar izm -Ş ah lar ) efendilerinin devletine son vermiştir. I r a k Selçu k l u devletinin ilk hükümdarı gibi, son hükümdarı da T uğrul adını taşımakta olup, R ey yakınında H ar izm -Şah T ek iş ile yaptığı savaşta kahramanca çarpışarak ölmüştür (590= 1194). Bu çok genç olan son Sel çu k l u hükümdarının başını M em l ûk

I l -D en iz’in torunu kesmiş, M eli k -Şah ’m, ibrikdar başısı m em l ûk

A nuş-T egin ’in torunu da onu B a d a d ’ & göndermiştir. Bu hareket

B a t ı-İr a n ’ m maruz kalacağı korkunç bir zulüm ve tahribatın işaretiidi.

Selçu k l ul ar , zamanlarında olduğu gibi, daha sonraki nesillerce debüyük, hattâ gelib geçmiş bütün sülâlelerin en büyüğü olarak vasıflanmıştır. Bununla ilgili, muhtelif eserlerde hikâyeler ve fıkralaranlatılır Müellifler Sel u k l u l ar ’m halka karşı şefkatli âdil ve imarcı



ler. Bunlar ve diğer birçok hususlarda, onlar, A r a b ve A cem l er ’ denayrılıyorlardı. T ür k l er ’m bu unsurlar ile birlikte yaşamaları onlardakikavmiyyet şuurunu zayıflatmamış, belki de kuvvetlendirmişti.

.Bağdat’taki T ür k askerleri, T uğr ul B eğ’in bu şehre gelmek istemesinden büyük bir hoşnutsuzluk duydukları halde, kavmî hislerininsaikiyle M u su l A r a b hükümdarı tarafından gönderilen O uz la r ’ danbazılarının kesilmiş başlarının teşhir edilmesini önlemişlerdi. A I p-

Arslan’ın T ür k lük şuuruna sahip bulunduğunu ve Tür k lü ü öğdüğü-nü biliyoruz. Bazı avrupalı müelliflerin eserlerinde yarı arablaşmış birhükümdar olarak vasıflanan Su r i ye hükümdarı N ur eddin M ahmud,M ısı r F ât im î halifesine gönderdiği bir mektubta M üsl üm a n l ı ın

H açl ıl a r ’ & karşı ancak T ür k l er ’m okları sayesinde müdafaa edildiğinibildirmiştir. Bu büyük hükümdar aynı zamanda, sık sık yağmalı toylar vermek suretiyle bu T ür k geleneğini de devam ettiriyordu. Çağdaşşâir ve muharrirler de onu bir T ür k olarak vasıflarlar. Her haliyle eski

büyük sahâbelere benzetilen N uredd in M ahmud, aynı zamandaülkesi dahilinde pek çok hayır eserleri vücuda getirmiş bir hükümdardı.

Sel çu k l u hükümdarı Sultan M es’ud 1135 yılında Halîfe el-Müs-ter şi d ile yaptığı bir savaşta, halîfenin ordusundaki bütün T ür k l er ,

M es’ud’un tarafına geçmiş ve halîfe A r a b ve K ür d l er ile kalmıştı Bir



baren eserlerde, buralardaki O uz l a r için de T ür k m en deniliyor. Butarihten sonra O u z adı ancak, bir defa Sanear’ı mağlûp ve esir edenO uz l a r için kullanılmıştır. F akat, O uz l a r kendi adlarını uzun bir zamanunutmamışlar ve T ür k m en adını da benimsememişlerdir. X I I I . yüzyıldan itibaren O uzl a r ’ a artık her yerde T ür k m en denilmiştir.

Selçuk lu devletini kurdukları gibi, onun hudutlarını da genişleten O uz l a r oldular. Devletin kurulması üzerine anayurttan bölükbölük, küme küme gelen O uz la r , devlet tarafından B i zan s ucu na sevk

olunuyorlardı. Bu, bilhassa onların karışıklık çıkarmalarını önlemekiçin yapılıyordu. Ayrıca bu tedbirde otlak sıkıntısına meydan vermemek de bahis konusu idi. 440 (1048) yılında M a ver a u n -n eh r ’ d en kalabalık. bir O u z kümesi I r a k - 1 A cem ’ e gelmişti. İ brah im Y ın al , onlara ikametleri yüzünden sıkıntı çekildiğini, gazâ etmek için R u m sınırına gitmelerini, kendisinin de arkadan geleceğini söylemişti. Gerçektenİ br ah im Y ınal , az sonra onların başına geçerek B i za n s’ a karşı mühim bir zafer kazanmıştır 350. T uğr ul B eğ, O uz l a r sayesinde B a t ı

İr a n ’ d a başarılar kazanmış, B üveyh oğu l lar ı devletini ortadankaldırarak halifeliğe ve I r a k - 1 A r a b’ a hâkim olmuş, O uzl a r ’ ın faaliyetleri neticesinde kudretini B i za n s imparatorluğuna tanıtmıştı. İ brahi m Y ın al ’m emrindeki İ shak oğlu İ bra hi m ve Sah t K em ân

ünvanlı O u z beğleri H em eda n bölgesi ve K ür d i st a n ’ m fethinde mühimhizmetler ifa etmişlerdi351. Buna rağmen T uğr u l B eğ ile kavimdaşla-



ve I r a n h vezirinin tesiri altında bulunduğu ve m em l ûk emirlerini enmühim mevkilere çıkardığı için kızıyorlardı. T uğrul B eğ, A lp-A rs-lan ve başkaları, daima yanlarında ve buyrukları altında bulunacak

»sâdık ve itaatkâr bir kuvvete sahip olabilmek için, T ür k i st a n ’ dan E n

dül üs’e kadar olmak üzere, İsl âm âleminin her ülkesinde hânedanlartarafından kabul edilmiş olan m em lûk usûlunu benimsediler. DahaGazne l i l e r ile mücadele esnasında birçok T ür k m em lûk u n u n Sel çu k l u

l a r ın tarafına geçtiğini biliyoruz. Devletin kurulmasından sonra gerek

Gazne l i l er ’ den, gerek D ey l em l i l er ’ den mühim sayıda T ür k m em l ûk ’ü nünSel çu k lu hizmetine girdiği muhakkaktır. T uğr ul Beğ, A lp -A r slanitaatli, terbiyeli, muhite intibak etmiş olan bu memlûkleri çabuk kızan, sert mizaçlı, eldaşlarına tercih ederek onların ileri gelenlerini mühim mevkilere getirdiler. M .H. Y ınanç’ın dediği gibi 352, T uğrul B eğve A lp-A r slan ’ın m em lûk sistemini benimsemelerinde başta vezirler olmak üzere, İr an l ı devlet erkânının mühim bir rolü olmuştur. 1058yılında T uğrul B eğ’e isyan eden İ br ah im Y ın al ’ın başına O uz

la r ’m. mühim bir kısmı toplanmıştı. Onlar İ br ah im Y ın al ’a -hükümdar olursa- şu ;stediklerini yerine getirmeyi kabul ettirmişlerdi:

1- I r a k -1 A r a b’ a, sefer yapmamak. O uz l a r Tuğrul Beğ’in kumandasında I r a k ’ a yaptıkları seferlerde çok sıkıntı çekmişler, bunakarşılık ellerine hiçbir şey geçmemişti.



öldürdüler. T uğr ul B eğ’in son yıllarında onun başlıca emirleri olarak E rdem, G evher-Â yîn, H umar -Tegın, A y-T egin -i Süleyman! görülüyor ki, bunların hepsi m em lûk menşeli idiler. Bu emirlerden Gevher-Âyîn, Selçuk l u la r ’ zl B u veyh i l er ’ A en intikal etmişti.

T uğr u l B eğ eldaşlarını memnun edecek esaslı bir tedbir almamış görünüyor. Çünkü T ür k m en ler ’ in memnuniyetsizliği devam ediyordu. Nitekim- A rslan Y abgu ’nun oğlu K uta lmış da isyan ederek 10000 atlı ile D am a n yakınındaki G i r d -K u h kalesine kapanmıştı.

T uğr ul B eğ’in ölümü üzerine kaleden inen K utalm ış’ın başınaT ür k m en ler ’ den pek kalabalık bir ordu (50 000 atlı deniliyor) toplandı.Bu T ür k m en ler ’ i n çoğu R ey ile H em eda n arasındaki bölgede oturuyor

lardı. K uta lmış böyle büyük bir orduya sahip olduğu halde A lp-A r şla n’a karşı yaptığı savaşı kazanamadı. (456-Muharrem=1064 Ocak)yaptığı savaşı ve kendisi de davaş meydanından kaçarken öldü. A lp-A rslan , bir kaynağımıza göre, eldaşlarmdan yani Tür k m en l er ’ den çok

adam öldürmüştür. Bu savaşta A lp-A r sl an ’ın yanında K ü l -S ar ığ,P ehlivan, A ltun-T ah, Sav-Tegın, Bu ldacı, Sunkurca, A ğacıgibi emirler vardı ki, bunlardan hepsi veya çoğu m em lûk menşeli idiler.Gerek T uğrul B eğ’in, gerek A lp-A r sl an ’ın büyük emirleri arasındabir kaç T ür k m en beğinin görülmemesi gerçekten hayret verici birhusustur. Bu isimler m em lûk sisteminin daha kurucular devrinde nasıl

B i



niıı bir kısmı ile B i za n s imparatorluğuna iltica ettiğini biliyoruz. Er-B asgan ’ m niçin A lp-A r slan ’a âsi olduğu malûm değildir. HalbukiE r-B asgan, T uğr ul B eğ öldüğü zaman A lp-A rsl anı n tahta geçmesini isteyen onun en hararetli taraflarından biri idi. Bu hususne olursa olsun, bu misaller halledilemiyen T ür k m en meselesinin doğurduğu yeni buhranlardır. E r -B asgan ile birlikte B i za n s topraklarınagiden N âvek i yyel er aynı yılda bu ülkeden ayrılarak Su r i ye ’’ ye inmişlerve orada fetih hareketlerine girişmişlerdir. M a l a zg i ıd zaferi T ür k m en

meselesinin devlet için kısmen de olsa yeni buhranlar doğurmasınıönledi. T ür k m en ler bilhassa K uta lm ış oğu l lar ’nın idaresinde olarak A n a d ol u ’y a yayıldılar. Anayurddan İr a n ’a, gelen T ür k m en kümeleri sonra buradan A n a d ol u ’ ya geçiyorlardı.

A lp-A rsl an ’m 1072 yılında ölmesi üzerine kardeşi K i r m a n nie-liki K a vu r d , büyük sultav olmak için harekete geçmişti. Bunu haberalan M elik -Şah ve veziri N izâm ül -mü lk ’ün ilk işi R ey-H em ed a n

arasındaki büyük düzlükte yaşayan T ür k m en ler ’ in yanına gitmek ol

muştu. Bu suretle onlar epeyce para sarf ederek T ür k m en l er ’ in K a-vu rd’un etrafına toplanmalarını önlediler. Bu tebbir K avu rd’unyenilmesinde mühim bir âmil oldu ise, de, T ür k m en ler zaferin neticesinden esaslı bir kazanç elde edemediler.

M eli k -Şah devrinde devlet hizmetindeki T ür k m en beğleri an

i di Bö l l d l k d d kl f i



tavsiye ediyor. Böylece onların devlete karşı duydukları nefretin ortadan kalkacağını ve gerektiği zaman 5000-10000 kişilik bir kuvvetleistenilen hizmeti göreceklerini ve devletin nimetlerinden faydalanacaklarını yazıyor354. Fakat I r a n l ı vezirin, bu çok isabetli tavsiyesi hiç birzaman tatbik edilmemiştir. M. H. Y ın an ç355, N izâm ül -M ül k ’ünT ür k m en ler 'i imparatorluğun en fesatçı ve en belâlı unsuru sayıb onların beğlerini işbaşından attırmakla itham etmektedir.

Selçu k l u l ar ’ ın O u z olmayan K a r l u k , K ıpçak gibi diğer T ür k ka-vimlerine mensup m eml ûk ler yani kullardan müteşekkil hassa ordularının en kadar kuvvetli ve devlete nasıl hâkim bulunduğunu M el ik -Şah’ın ölümünden sonraki hâdiseler açıkça göstermektedir . Daha M eli k-Şah zamanında hassa ordusunda bulunan 7000 kadar E r m en i m em l ûk

askeri, N izâm ü l-M ü lk ’ün muhalefetine rağmen, ordudan kovulmuştu ki, bunu T ür k m em lûk askerinin yaptırdığından şüphe edilmez.T ür k m en l er de dahil olmak üzere, bütün kavmî zümreleri çekemeyenve onları küçük gören, bu T ür k m em lûk askeri, Osman lıla r ’da k i Yeni

çeriler gibi kuvvetli bir tesanüt şuuruna ve bunun verdiği taşkın birgurura sahip idiler356. T ür k m em l ûk emirlerinin de, sultanlar gibi, şahıslarına bağlı mühim sayıda askerî kuvvetleri vardı. Bu emîrler atabeyibulundukları Selçu k l u şehzadeleri adına hareket eder görünerek, iktidarı elde etmek için sık sık meydana atılıyorlardı. Hattâ daha Me-l ik -Ş ah ’ın ölümünü müteakip başlayan saltanat mücadeleleri esna

H l l â d d hi h i t i b i diği ö ülü M lâ



H an lı lıânedanının dahi hu sistemi benimsediği görülüyor. MeselâSul tan San car ’m çağdaşlarından A hmed-H an ’ın 12000 T ür k

m em lûk ü olduğunu bili yoruz. Bu- misallerden anlaşılıyor ki hânedan-lar varlıklarını emniyet altına almak ve hâkimiyetlerini devam ettirebilmek için bu sistemi kabul etmeyi bir zaruret olarak görüyorlardı.Bu sistem karşısında kabilevî askerî sistemin başarısı kolay olmuyordu.

İsl âm hânedanlarının hassa ordularını T ür k memlûklerinden teşkil

etmeleri meselesine gelince, bu, onların, kolayca tedarik edilebilmelerinden değil, askerliğin gerektirdiği başlıca vasıfları hâiz olmalarındanileri geliyor. Nitekim M ısır ’ da en pahalı satın alınan memlûklerinT ür k ırkından olduklarını bilyoruz. T ür k l er mükemmel biniciler olup,at üstünde maharetle ok atmakta ve kargı kullanmakta idiler; fazlaolarak iklim şartlarına mütehammil, disipline alışkın, cesûr ve soğukkanlı insanlardı. Biricik kusurları olarak gece savaşlarında, diğer bazılcavimlere nazaran, daha az başarılı oldukları söylenir.

T ür k Memlûk askerinin, başında hangi hânedan bulunursa bulunsun, kavmî şuurdan mahrum olmadığına dâir elimizde bir çok delillervardır. Esasen yad ellerde A r a b ve A cem l er arasında yaşamaları on-lardaki kavmî şuuru kuvvetlendiriyordu. Nitekim F ati m î halîfesi,N ur eddin M ahmud’dan M ısır’daki T ür k askerlerini çekmesini ricaedince, bu hükümdar ona, F r en k ler ’ in kargılarına karşı ancak T ür k

lan hanedanlara hizmette bulunuyorlar ve kendileri için de “ d oyu m



lan hanedanlara hizmette bulunuyorlar ve kendileri için de d oyu m

l u k " elde ediyorlardı. Onlar uçl a r için o kadar lüzumlu bir unsur idilerki, Imâd dud-din Zengi, Şeh r izor bölgesindeki Yıv a T ür k m en l er i 'ıı-

den bir kısmım, Suriye’deki H a çl ı hududuna getirerek, orada onlarayurd vermişti. Uçla r da k i T ür k m en l er ’ den. en kalabalığı A n a d ol u ’ da

B i za n s hududundakiler olup, şöhretleri her tarafa yayılmıştı. T ür k

m en l er ’ den bazı zümreler de kıyı vilâyetlerinde ve kuytu yörelerdeoturuyorlardı. T ür k m en beğlerinden bir çokları, doğrudan doğruya

yörelerin hâkimi oldukları gibi, bir çokları da d i r l i k sahibi bulunuyorlardı. Birçok T ür k m en zümreleri de devlete vergi veren “ r a i yyet ” durumunda idiler. T ür k m en beğleri de M em l ûk vâlileı- gibi, şartları müsait buldukça, oturdukları bölgelerde veya bizzat kendilerinin fethettikleri yerlerde beğlikler kurmuşlardır.

Netice olarak şunu belirtelim ki, başta kendi öz kavimlerine alâkasız kalmalarının da âmil olması ile Selçuk lu hânedanları ve onların Memlûkleri kaybolub gittiler. Halbuki T ür k m en ler - öz temsil

cileri olarak - Türklüğün varlığını devam ettirdiler.

Tür k m en ler ’ in, Sel çu k l u devrindeki durumlarına dâir bu müşterek hususları belirttikten sonra, şimdi onları, anayurddakiler de dahilolmak üzere, ayrı ayrı incelemeye çalışalım.

T ür k men ler ’ i toplayıp Sem er k an d ’da müdafaaya hazırlandığı gibi bir



T ür k m en ler ’ i toplayıp Sem er k an d ’ da müdafaaya hazırlandığı gibi, birtaraftan da K a r a -H ıt a yl a r ’ dan yardım istemişti37.

1220 yılında M o ol l a r , Cen d , Özk en t , B a r çm l ı -K en t ve Y en i -K en t ’i

aldıktan sonra, bu bölgedeki T ür k m en ler ’ d en , 10000 kişilik bir kuvvetteşkil ederek bu kuvveti T aynal N oyan’ın emrine verdiler. T aynal, bunlar da buyruğunda olduğu halde, S i r -D er ya kıyısında H a r i zm ’e

yürüdü. Fakat T ür k m en ler yolda isyan ettiler ve başlarına konmuşolan M o ol ’ u öldürdüler. T ayn al önde gidiyordu; isyan ettiklerinihaber alınca geri döndü ve onlardan çoğunu öldürdü. Geri kalanlarıdiğer T ür k m en l er ile M er v ve A m ûye taraflarına kaçtılar. Böylece M o ol

istilâsı sebebiyle T ür k m en ler ’ in eski yurdlarmda kalmış olanlarının pekçoğu da buradan ayrılarak H or a san 'da toplandılar 358. Bununla beraber, 1273-1274 yıllarında B a r çm l ı -K en t ’ i ziyaret eden C emal K ar şı ,bu şehirde T er âk i m e yani T ür k m en ler ’ in yaşadığını haber veriyor 359.X I V . yüzyıldan itibaren, kaynaklarda, artık S i r -D er ya boylarındaT ür k m en ler ’ in yaşadığından bahsedilmez.

2- Mangışlak:

T ür k m en ler ’ den mühim bir küme daha X . yüzyıldan beri bu bölgedeyaşamakta idi. M a n gışl a k ’ ın coğrafî durumu sebebiyle buradaki T ür k -m en l er ’ in M o ol istilâsından dahi müteessir olmadıkları anlaşılıyor.Tü k l burada ilk önce A l tı n O r du hanlarına sonra da H ar izm

siz bir T ür k m en unsurunun yaşadığı anlaşılıyor 553 (1158) yılında



siz bir T ür k m en unsurunun yaşadığı anlaşılıyor. 553 (1158) yılında,K u h i st a n bölgesinde yaşayan T ür k m en ler ’ den bir topluluk bu sıralar

da H or a sa n ’da, faaliyette bulunan O uz l a r ’a dahil değil idi. Bu T ür k -

m enler ’ in obalarına, kendileri olmadığı bir esnada, l sm a i l i l er hücum

ederek davarlarını yağmalamışlar, çoluk ve çocuklarını tutsak almışlardı. Fakat T ür k m en l er , l sm a i l i l er ’ in arkasından yetişerek, çoluk,çocuklarını, göçkünlerini ve davarlarını kurtardıkları gibi, l sm a i l i l er ’ ide, 9 kişi müstesna olmak üzere, tamamiyle yok etti ler 360.

Sancar’ı tutsak alan Oğuzlar

Bu O u zl a r , H or a sa n ’a gelmeden önce M a ver a ün -n eh r ’ de yaşıyorlar ve K ar l u k la r gibi, K ar a-H an lı hükümdarı M uhammed Ar slan H an’ın (1101-1132) hizmetinde bulunuyorlardı. Bunların Si r -

D er ya boylarından M âver a u n -nef i r ’e inmeleri, yine K a n l ı-K ıp ça k l a r ’ msıkıştırması ile ilgili olabilir. Bu O u zl a r Üç-Ok ve Boz -Ok adiyle ikikola ayrılmakta idiler. Üç-O k l a r ’ ın başında D a d B e ünvanlı I shakoğlu Tûti (Dudu), B oz -O k l a r ’ın k i n d e de A bdul-H amid oğlu K orkut Beğ vardı. O uz l a r ’ ın, hizmetinde bulundukları K ar a-H an lıhükümdarları ile iyi geçindikleri anlaşılıyor. Buna karşılık K a r lu k l a r ,

daha sonraları da olduğu gibi, serkeşlik yapıyorlardı. 1122 de Çin’denkovulan K ıt a yl a r , M o ol i st a n ’a, gidecekleri yerde, müsait buldukları T ür k

ülkesine gelip kısa bir amanda B l merke olmak ü ere ku

Car’ın haslarına dahil edilmişti Bu vergi yılda 24000 koyun idi Bu ra '



Car ın haslarına dahil edilmişti. Bu vergi yılda 24000 koyun idi. Bu ra.kam dahi O uz l a r ’ m 40,000 çadır olamıyacağmı gösterebilir Yukarıdasöylendiği gibi, O u zl a r , Üç-Ok ve B oz-O k adlan ile iki kola aynlıyor-lardı. Üç-Ok l a r ’ ın başında T uti (Dudu ), B oz-Ok l a r ’ ınkinde de K or k ut B eğ vardı. T ût i B eğ’in babası İ sha k ’ııı D âd B e ünvanınıtaşımış olduğu görülüyor ki bu, onun oldukça nüfuzlü ve ünlü birşahsiyet olduğunu gösterir. Bu kol beğlerinden sonra, D inar , B ah ti yar , A rslan , Çakı r ve M ahmu d gibi, boy beğleri geliyordu. Bun

lardan başka K ork u t’un kardeşi M uhammed, Sancar , B üyükD âvud ve .Selmeneci ( ) gibi beğlerin olduğunu da biliyoruz. K aynaklarda bildir ildiği üzere, bu beğler varlıkl ı insanlardı.Sancar’m B el h valisi K ım ac, O uz la r ’ m kendi idare bölgesindençıkıb gitmelerini istedi. O uz l a r onun bu isteğini yerine getirmediler;K ımac’ın âni bir hücumu karşısında gâfil bulunmamak için bir arayageldikleri gibi, başka yerlerde oturanlar da onlara katıldılar. T ürk-Arslan Buka, O uzl a r ’ a katılanlardan bir i idi. K ım ac’ın bu iste

ğinde, metbûu Sancar’ın muvafakatini aldığı muhakkaktır. Sebebinegelince bu, K ı m a c’m O uz l a r ’dan gördüğü -vefasızlıkla vasıflanan- birhareket idi. Gerçekten 547 (1152) yılında Gûr devletinin kurucusu A lâ-uddin H üseyin C ihânsûz, B el h ’ı kuşatmış, K ımac da yanında O u z

l a r ’ d a n bir bölük olduğu halde, ona karşı çıkmıştı. Fakat O uz la r Gu r -

l u l a r ’m tarafına geçtiler. Bu yüzden şehir düştü. Bereket versin San



O uz la r * ın mevcud düzeni korumak ve dış müdahaleleri önlemek için



ın mevcud düzeni korumak ve dış müdahaleleri önlemek içinSancar’ı muhafaza etmeyi ve onu hükümdar gibi göstermeyi siyasetlerine uygun buldukları görülüyor.

O uz la r , S an car da yanlarında olduğu halde, M er v ’e döndüler(Receb ayında) ve şehri evvelkisinden daha korkunç bir şekilde yağmaladılar. Bu yağmada halkın kendilerini tahrik etmiş olması da mümkündür. Denildiğine göre, birinci veya bu ikinci gelişlerinde şehir üç günüst üste yağmalanmıştı. O uz la r , bu yağma esnasında ilk gün altun,gümüş ve ipekten olan eşyayı, ikinci gün pirinç, tunç, bakır ve demireşyayı, üçüncü gün de, yatak yastık içlerini, küpleri, çömlekleri, kapıve çerçeveleri alıp götürmüşlerdi. Bu, gerçekten yağmalı t oy geleneğinin geniş çapta bir tatbikinden başka bir şey değildi. O uz la r , boz

kırlarda her zaman mevcut olan bu geleneğin bu yerleşik âlemde deyapılmasında hiç bir fark görmüyorlardı. Bu esnada N i şa b u r ’a kaçmış olan Sultan Sancar’ın erkân ve ümerası orada Sancar’ın yeğeni Su ltan M uham med T apar oğlu S ül eyman - Şah’ı hüküm

dar yaptılar. Süleyman-Şah M er v üzerine yürüdü ise de, askerleriO uzl ar ’dem. o denlü yılmışlardı ki, O uz la r ’ ı görür görmez arkalarınadahi bakmadan kaçtılar. Onları kovalayan O uz la r , yolları üzerindekiT u s’ u yağmaladıktan sonra Nişabur’a geldiler (Şevval 548=Aralık-Ocak 1153—1154). Bu şehir de M er v gibi korkunç bir şekilde yağmalandı Bu yağmalar esnasında bir çok insan da ölüyordu I sfer âyi n ve

O uz la r ’m . elinde olan yerler ise, B el h , M er v ve Ser ah s bölgeleri idi.



elinde olan yerler ise, ve bölgeleri idi.Anlaşıldığına göre bu yerler onlara yetişiyordu; obaları da eskisi gibiBel h çevresinde bulunuyordu. H an M ahmud ile barışın yapılmasından sonra San car ’ın emirleri M er v ’ e gidip, onu ziyaret edebiliyorlardı.

Yalnız bu ziyaret esnasında Oğuz beğlerinden T ûti Beğ, K or k u t ve yaSelm eneci (?) ve Büyü k D âvud mutlaka hazır bulunuyorlardı. 551yılında (Ramazan=1156 Ekim-Kasım) M üeyyed A y-A b a, nöbetçibulunan O uz l a r ’ı kandırarak S ancar’ı B el h ’t en T i r m i z’ e kaçırdı. San-

car-bir müddet kaldıktan sonra-oradan M er v’ e geldi. Be lh bölgesindebulunan O uz l a r San car ’ın ne yapacağını merak ve kaygı ile beklediler.72 yaşında, ruhen çökmüş, hâzinesi boş, ülkesi harab, askerleri dağılmış bir insan ne yapabil ir di? Gerçekten Saı ıcar hiç bir harekette bulunmadan kurtuluşundan 7 ay sonra ye’s içinde M er v’ de öldü (14 Rebiul-evvel 551 = 7 Mayıs 1156) ve gök çinili kubbesinin bir günlük yoldangörüldüğü söylenen muhteşem türbesine gömüldü. İ şte kudret ve haşmeti şâir ve muharrirler tarafından göklere çıkarılan Sultan San-

car’ın âkibeti, böyle beklenmiyen bir şekilde sona erdi. Bu, hiç şüpheyok ki bir hânedanın kendi öz kavmine karşı çevresindeki 1r a n l ıl a r ın ’-kinden farksız bir zihniyetle hareket etmesinin mukadder bir sonucuidi . San car ’ın yaşlıl ığı onu mazur gösteremez. O uz la r ’m bütün yalvarmalarını ve müsaid tekliflerini reddetmesi, onun eldaşlarını yoketmek düşüncesinde olduğunda pek şüphe bırakmıyor. Halbuki Gaz

Iardan bir bölük ile karşılaşıb gâlib geldi ve hattâ onları M er v ’ e kadark l d b libi t ü ’ ti i t t



ş ş g gkovaladı; bu galibiyet cür’etini artırmış ve ona O uz l a r ’ ı tamamen

ortadan kaldıracağı ümidini vermişti; bu sebeble yanında Sultan M ah-mud olduğu halde, O uz la r ’m . üzerine gitti. F akat A y-A ba ’nm buümidi boşa çıktı. Vakıa üç gün devam eden savaşta O uz l a r üç defageri çekildiler ise de, en sonunda A y-A ba’yı ağır bir bozguna uğrattılar (9 Şevval =3 K asım). Bu galibiyet O uz la r ’ m kuvvetlerini kaybetmediklerini gösterdi. Onlar bu defa M er vl i l er ’ e iyi davrandılar ise

de Ser a hs ve T u s şehirlerini yağmalamayı ihmal etmediler. O uz l a r bozgundan sonra Cu r ca n ’a gitmiş olan Su lt an M ahm ud’a ertesi yıl(554=1159)'elçiler göndererek, hükümdarları olması için onu M er v ’ e

davet ettiler. Fakat M ahmu d, güvenemediği ve korktuğu için, müs-bet bir cevap vermedi. Bu durum karşısında O uz l a r ondan oğlunugöndermesini rica ettiler; o da bunu kabul etti. O uz l a r hükümdarlarını

N i şab u r ’ da. karşıladılar ve ona saygı ve tazimde bulundular. O uzl a r ’ -

ın, başlarında bir hükümdar bulunmasını zarurî görmelerinin, hâki

miyetlerini meşru kılmak hususu ile ilgili olduğu anlaşılıyor. Diğertaraftan başlarına geçecek bir hükümdar, beğler arasındaki anlaşmaz-

hkları da gidererek birliği devam ettirecek idi.

O uz l a r meşhur T u s şehrini bir defa daha yağmaladılar. Çünkü,

Tu şl u l a r onların hâkimiyetini tanımayı reddetmişlerdi. O uzl ar T u s’ -

sa n ’ a döndüler371. N i şa bu r ve yörelerine hâkim olan A y-A b a, Sul tanM ahmud’un hükümdarlığını tanımıyordu Bu yüzden O l yan



y yM ahmud’un hükümdarlığını tanımıyordu. Bu yüzden O uz l a r yanlarında Sul tan M ahmu d olduğu halde, A y-A b a üzerine yürüdüler.Ay -Aba Şâd i yah ’ t a kuşatıldı. Bu esnada Sul tan M ahmud, O uz

l a r ’ dan kaçarak N i şab u r hisarına sığındı. Onun O uz la r ’ m tahakkümüne tahammül edemediği anlaşılıyor. Fakat az sonra yaptığı bu hareketiçin derin bir pişmanlık duymuş olmalıdır. Çünkü, A y-A ba onu veoğlunu yakalayarak gözlerine mil çektirdi ve baba-oğul bir birini takiben ızdırablar içinde vefat ettiler (557=1162).

O uz la r ’ a gelince, onlar Sultan M ahmud’un kaçmasından sonraM er v ’ e dönmüşlerdi. M er v , B el h ve Ser ah s doğrudan doğruya idarelerialtında id i . H er a t hâkimi A y-T egin de onlar i l e d ost ça geç iniyordu.O uz l a r hâkim bulundukları yerlerde Sancar’ın adına hutbe okutuyorlardı ki , böyle bir gelenek hiç bir yerde ve hiç bir zaman görülmemişti. Hutbede Sancar ’dan sonra o yerin hâkimi olan beğin adıokunuyordu. A y-A ba’ya gelince, kendisi, N i şab u r bölgesi ile T u s,

N esâ ve K ûm i s’ e hâkim bulunuyor ve hutbede I rak Selçu k lu sultanı A rslan Şah’ın adını okutuyordu. D i h i sta n ve Cur can ise A y-ta k ’m elinde idi. O da buralarda hutbeyi H ar izm -Şah İ l -A r sl an ’madına okutuyordu 372.

558 (1162) yılında Gûr hükümdarı S eyfuddi n M uhamm ed,O uz la r ’m üzerine yürüdü ise de onlar tarafından yenildi ve öldürüldü i l ( ) b f l i d i if d d k i

O uz la r ’ m 560 (1164-1165) tarihlerinden sonra yavaş yavaş siyasîehemmi etlerini ka betmeğe başladıkları görülü or Bu husus şüp



ehemmiyetlerini kaybetmeğe başladıkları görülüyor. Bu husus şüp

hesiz onların müşterek bir başa sahip olmamaları ve bu yüzden çözül

meğe doğru gitmeleri ile ilgilidir.

568 (1172-1173) yılında M er v ve Ser ah s eski beğlerden D inar ’ın elinde idi. T ûti , K or k ut gibi beğlerin bu tarihten önce öldüklerianlaşılıyor. Bu esnada H or a san a bitişik iki ülkede iki devlet sür’atle

yükseliyordu. Bunlardan biri, kurulduğu yer H er a t ile Gazne arasındaki dağlık bölge olan Gûr dev let i ; öbürü .de Harizm ülkesindekiH ar izm -Şa hl ar idi. 567 (1172) yılında H ar izm -Şah İ l-A r sla n’ınölümü üzerine yerine geçen Sultan-Şah, K a r a -H ıt a y l a r ’ın yardımıile ağabeyisi T ek iş tarafından tahtdan uzaklaştırı lmıştı. H o r a sa n ’a.

gelen Sultan-Ş ah , görüldüğü gibi, bu bölgenin mühim bir kıs

mına hâkim olan M üeyyed A y-A ba ’nın yardımı ile H a r i zm tahtını

ele geçirmek istedi ise de muvaffak olamadı. Y ukubulan savaşta A y-

A ba yenilerek öldürüldü (569=1174) ve S ul ta n-Ş ah da Gûr l u l ar ’ asığındı. F akat çok geçmeden T ek iş ile metbûu K a r a -H ıt a yl a r ’ ın arası

açıldı. Durumu dikkatle takib etmekte olan Sultan-Şah, müsait bir

fırsatın geldiğini görerek K a r a -H ıt a y l a r ’ın yanma gitti. K a r a -H ıt a y

kıraliçesi mühim bir ordunun başında, kocasını Sultan-Şah ile gön

derdi F akat halkın ve ordunun T ek iş’e sadâkati ve alınan tedbirler

yılında (1181) yapılan bir savaşta Sultan-Ş ah T oğan -Ş ah ’ı yendi;Ser a h s’ı ve müteakiben T u s’u elde etti 375



Ser a h s ı ve müteakiben T u s u elde etti 375.

Sultan-Şah’ın M er v 'i ele geçirip Ser ah s’a. akınlarda bulunmasıve bu şehrin onun tarafından T oğan -Ş ah ’a teslimi, O uz la r ’ m tarihinde mühim bir dönüm noktasıdır. Tarihleri iyice bilinmeyen (569-576 arası) bu hâdiseler üzerine O uz la r , tamamen denebilecek bir şekilde dağıldılar. Y ine bu tarihler arasında Gazne şehri de onların elindençıktı. O u zla r , Gazn e’ de targan yaparak Gûr l u l ar ’ a karşı şiddetli bir

müdafaada bulunmuşlar ve ilk önce galib gelmişlerse de sonra bozguna uğramışlardı 376. B el h ’e gelince, burasının O uz la r ’m elinden ne zaman çıktığını bilmiyoruz. Bu hususta bilinen, şehri 594 (1197-1198)yılında Gûr lu l ar ’ ın, öz -A b a ? ( *4J l ) adlı bir T ür k ’ü n elinden aldıklarıdır. Ö z-A b a K a r a -H ıt a y l a ı’ı metbû tanıyor ve onlara vergi veri

yordu 377.

M er v ve Ser a hs’m düşmesi üzerine dağılan ve H o r a sa n d a k i siyasîtarihleri sona eren O uz la r ’ dan mühim bir küme K i r m a n ’ a, daha azkalabalık bir küme de F a r s’ a, eldaşlan S alg urlulardın yanma gitti .Bunlardan mühim bir kümenin de A n a d ol u ’ ya gitmiş olması muhtemeldir. B i st a m ’ da bulunan D in ar ’a gelince o, H ar izm-Ş ah T ek iş’-in I r a k ’ a yürümesi esnasında burayı da terkederek N i şabu r ’ a, T o-ğan -Ş ah ’m yanına geldi. D in ar , T oğan -Ş ah ’m kız kardeşi ile evl di 581 M h i d (Ni 1185) ölü ü d ği d

gibi dirayetli bir aile olmadığı veya aralarından devlet adamı vasıflarını haiz bir kimse çıkmadığı için zaferlerinden gerektiği gibi faydalana



nı haiz bir kimse çıkmadığı için zaferlerinden gerektiği gibi faydalanamamışlar ve bir devlet kuramamışlardır. O uz l a r ’ ın başlarında bulunan asilzâdelerden H ızı r oğlu İ shak oğlu Ş emseddi n E bû Şuca T ûti B eğ en nüfuzlu beğ gibi görünüyor. Fakat onun bütün beğlerinbaşı olduğuna dâir hiç bir delil yoktur. Bu hususta bilinen şey Tuti’ninkol beği olduğudur. Onlar, bilhassa hâkimiyetlerini meşru kılmak içinbaşlarında sadece ismen hükümdarlık yapacak birisinin bulunmasını

lüzumlu görmüşlerdir. Sultan M ahmud bu vasıfları haiz bir kimsegibi görünmesine rağmen onların tahakkümüne tahammül edememişti.Beğleri , yapı'lan geniş çaptaki yağmalar için fazla muahezeye hakkımızolmasa gerektir. Çünkü buyruklar ındaki O uz l a r ’ ın kendilerine bağlılıkları bilhassa bu husus ile yakından ilgilidir. Beğlerin başlarında bulunan topluluklar üzerindeki nüfuzları hudutsuz değildi.

O uz la r ’ m, Sultan M ahmu d’un kendilerinden ayrılmasındansonra, zaptettikleri yerleri aralarında bölerek idare ettikleri görülü

yor. Anlaşıldığına göre, ileri gelen beğlerden her biri M er v , Ser a h s, B el h , Gazn e gibi bölgelerden birini idare etmiş ve melik unvanını almıştır. Bu ünvanı D inar ’ın, daha H or a sa n ’d a iken kullandığını gördüğümüz gibi, B oz-Ok la r ’ m başı K or k u t’un da melik ünvanını taşıdığını biliyoruz. K ork u t’un kızı H ar izm -Şah T eki ş’in hatunlarından idi O uz la r ’m bir kısmı da göç etmeyerek küçük topluluklar

5- Kirmanböl i d S l k l Ç ğ ğ i ğ ll d



K i r m a n bölgesinde, S elçu k lu Ç ağrı B eğ’in oğullarından K a-vu rd K ar a-A r slan B eğ’in oğulları büküm sürüyorlardı. Hâneda-nın bu kolu da diğerleri gibi, başlıca T ür k memlûklerine dayanıyordu. Bu bölgede, O uz l a r gelmeden önce, zikredilmeye değer mühim birT ür k m en topluluğu mevcut değildi.

H arizm-Şah hânedanından Su ltan-Şah’ın Ser ah s’ı fethetmesi üzerine dağılan O uz l a r ’ dan bir küme 575 (1179) yılında K i r

m a n topraklarına ayak bastı. Bu küme 5000 atlıdan müteşekkil olup,yanlarında çoluk çocukları, göçkünleri ve davarları da vardı; oldukçayoksul ve yorgun görünüyorlardı. 2-3 gün sınır şehirlerinden K ob n ân ’ı

kuşatan O uz la r , bu şehir ile K i r m a n melikinin oturduğu ve bölgeninbaş şehri Ber destr arasındaki Z er en d şehrine geldiler. Onların nemaksatla geldiklerini anlamak için K i r m a n meliki tarafından Sungurisiminde biri gönderi ldi. Sungur Oğuz/ar’dan K ayser B eğ adlı bir elçi

ile geri geldi. K ayser B eğ, nüfuslarının 10 bin ev olup, hükümdarın

hizmetine girmek için K i r m a n ’ a geldiklerini, 5000 kişilik diğer bir kümenin Fa r s tarafına gittiğini söyledi. Bunun üzerine, kümenin başındabulunan Samsâm ve B ulak ’ın hükümdarın yanına gelmelerine, O-

uz l a r ’a. dirlik verilmesine karar verildi. Fakat iki taraf da birbirlerineitimat telkin etmemişti. Anlaşıldığına göre, O uz l a r dirlik bahanesiylek dil i i d ğ t l k i t diği k t l d B b bl

larmda şüphe yoktur . Fakat T ûran -Ş ah zayıf bir şahsiyetti. Bu sebeble, kavimdaşlarını memnun edecek bir dirayet gösteremediği gibi,



, ş y g ğ g ,devlet ricali de ona yardım etmediler. Bunlar her arzularını yerinegetiren köleleri kullanmaya alışık olduklarından, sert mizaçlı O uzl a r ’

d a n hoşlanmıyorlar ve hattâ çok defa onlardan nefret ediyorlardı.Bundan dolayı O uz l a r baş şehirden tatmin edilmemiş (ve belki de kızgın) olarak ayrıldılar. Onlar pâdişâhın başlarına geçmesini ve kendilerini idare etmesini istiyorlardı. O uz l a r güney doğudaki N esâ ve N er -

m a şîr taraflarına gittiler. İ lk önce buralarda yağmalarda bulundular.Bu arada, varlıklı kimselere, H or a sa n ’d a yaptıkları gibi, sakladıklarıparaları çıkarmaları için, ağızlarına toprak doldurmak şeklindeki meşhur usullerini tatbik ediyorlardı. K i r m a n l ıl a r ağızlara doldurulan toprağa “Oğuz kavudu” adını vermişlerdi 380. Fakat bu, geçici bir hareketidi. Çünkü onlar K i r m a n ’ ın Ger m si r denilen bu güney doğu bölgesiniimar etmeye ve toprakları ektirmeğe başladıkları gibi, ticareti de canlandırmak yolunda tedbirler aldılar. 579 (1183-1184) yıl ında T ûran-Şah kendi adamlarından M uh ammed Zâ fi r adlı biri tarafındanöldürüldü ve yerine B ehr am -Şah oğlu M uh ammed-Ş ah geçti kibu, K ir man S elçuk lu la r ın ın son hükümdarıdır.

N i şa bu r merkez olmak üzere H o r a sa n ’ ın bir kısmına hâkim bulunan A y-A ba oğlu T oğan -Ş ah 581 (1185) yılında ölmüştü. Yerineoğlu San car -Ş ah geçti ise de, iktidar, emirlerden M enl i -T egin’in

Dinar’ın K i r man * a . gelmesinin bir davet ile İlgili bulunması pekmuhtemeldir. Bunu da oradaki O uz l a r yapmış olacaklardır. Ayrıca



y p ş yKob nâr ı vâlisi M ücâhid ud-dî n ’in de bir kaç defa Gür gen’ e giderekDinar’ı K i r m a n ’ a davet ettiği söylenmektedir. Esasen, D inar ’ınK i r m a n ’a. 80 atlı ile gelmesi, böyle bir davet ihtimalini kuvvetlendirmektedir. D inar doğruca O uz la r ’ m bulunduğu N er m âşîı’ e gitti. 0-rada O uz l a r ile buluşan D in ar , B a m valisini itaat altına aldıktansonra, kuzey batıya yönelerek Z er en d ’i zapetti. Bu durum karşısında

K i r m a n hükümdarı S elçuk lu M uh ammed-Ş ah yardım dilemeküzere I r a k ’ a. gitti ve oradan bir daha dönmedi. D inar ertesi yıl hükümet merkezi B er d esîr ’i de fethedib orada oturdu. Böylece M elik -D i-nar hiç bir güçlük çekmeden K i r m a n hükümdarı oldu.

Dinar, I C i r man ’ı , uzun bir zamandan beri mahrum kaldığı huzur ve sükûna kavuşturdu; orayı âdalet ile idare etti . K endi kavminekarşı da mülayim davrandı. Onlar yine eskisi gibi, N er m âşîr , N esâ veR eyh a n ’ da oturuyorlardı. Burası K i r m a n ’ ın en iyi hububat yetiştiren

bölgesi idi. D inar hâkimiyetini denize kadar uzatmış, eski zaman-lardanberi H i n d , A f r i k a ve Ar a bi sta n ticareti ile zengin bir gelire sahibbulunan K a y s adasının hükümdarım da vergiye bağlamıştı. AyrıcaM ek r ân da tabiiyyet altına alındı. T ür k l er ’ı ve bilhassa O uz la r ’ı hiçsevmeyen müverrih E fd al -i K i rman î (D in ar ’ın divanında mühimbir mevkie sahihti) D inar ’ı göklere çıkarır. I mad u d-di n D inar

T ek iş’e tabiiyetini bildirerek yardım istedi. Tekiş de torunu A rslan -H an kumandasında bir ordu gönderdi. A rslan K i r m a n sınırına gel



diğinde F erruh - Ş alı’ın öldüğünü haber aldığı gibi, O uz l a r ’ ı da karşısında buldu. Bu sebebden geri döndü. A lâu d-di n F erruh-Ş ah592 (1195-1196) yılında öldü. O u zla r , B er d esîr , yörelerini hiç bir şeykalmayacak şekilde yağmaladıktan sonra obalarının bulunduğu Ger m -

sîr bölgesine döndüler. F er ruh-Ş ah ’ın kardeşi A cem-Ş ah , çocukyaşta olduğu için H a r i zm ’ e T ek iş’in sarayına götürülmüştü. Acem-

Şah orada T ek iş’in ölümüne kadar kaldı. O uz l a r ’ a gelince hüküm-darsız olduklarından Gür ülkesinden Zî rek B elcek (i î ) adlıbirini getirib başlarına geçirdiler. Bu şahsın hüviyeti hakkında hiçbir şey bilinmiyor. Fakat Zî rek ile beğlerin ileri gelenlerinden A lp-A rslan geçinemediler. A lp-A r sl an bir fırsatını bulub onu öldürdüve kendisi pâdişahlığa seçildi ise de başarı kazanamadı. A cem-Ş ah , T ek iş’in ölümünden sonra K i r m a n ’ a geldi ve O uz la r ’ ın başına geçti.Fakat O uz la r ’ ın eski kuvveti kalmamıştı. Bu sebeble Kirman, Sal-gur lu la r ’m hâkimiyeti altına girdi. A cem-Ş ah bir kısım O uz l a r

ile Si i st a n ’ a gitti (609 yılı sonları=1213). A cem -Ş ah’ın âkibeti hakkında hiç bir kayda sahib değiliz 384. M o ol devrinde K i r m a n ’ da. T ür k -

m en l er ’ in yaşadığı görülüyor3B5. Bu T ür k m en l er ’i n , hiç olmaz ise birkısmı, şüphesiz bu O u zl ar ’ın torunlarıdır.

T ür k m en dalgası içinde geldikleri anlaşıl ıyor 386. Y ine bu esnada Yıva boyundan pek mühim bir kısmın da Ş ehr izor taraflarında yaşadığını



biliyoruz ki, bunların da bu yeni gelen kümeye mensub olmaları muhtemeldir.

F a r s ’daki Salgurlar, yukarıda zikredilen tarihten bir kaç yılsonra, bir ata-beğ devleti kurdular387. A vşa r l a r ’a. gelince, onlar da A rs-lan -oğlu Y ak ub ile Şumla lâkabı ile tanınmış G üç-T oğan oğluA y-D oğd u ve onun oğulları idaresinde H u zi sta n ’a bir müddet hâkim

oldular388.

7- Kürdistan:

Başlıca Ş eh r i zor , H u l va n , K i r m a n şa h , D i n ever yörelerinden müteşekkil olan bu bölgede eskiden beri kalabalık T ür k m en topluluklarıyaşıyordu. H u l va n ve yöresi M eli k -Şah devrinde ünlü T ür k m en kumandanı A r tu k B eğ’in dirliği idi. Burada 495 (1101) yılında Salu r-lar ’dan K ar a-B eli adlı bir beğin K ür d Annâz oğullarından

Su hr âb b. Be dr b. M uhelh i l ’i mağlûb etmesi sonucunda Ş ehr izor

ve D a k u k a (Taûk) müstesna olmak üzere, T ür k m en ler bölgenin heryöresini ellerine geçirmişlerdi. K ar a-B el i hakkında daha fazla birbilgiye sahib değili z. Yalnız, B a d a d ’tan M er a ga ’ya giden ana yoldaD i n ever ile M er a ga arasındaki bir geçit M o ol devrine kadar onun adiyl l h i d bi üdd ’i hâki

çak’m yanına gelmişti. Burada 10 000 atlı toplayan Mes ud B a d a d üzerine yürüdü389, daha önceleri , 516 yıl ının sonlarında (1123) A b



basî halîfesi el-M üsterşid H i l l e A r a b emîri D ubeys b. Sadak a’-nın tecavüzlerini önlemek için, etraftaki emirlerden yardım istemiş ve bunlardan B i d l i s emîri Toğan-Arslan, Saltuk-oğulları,B uk a-oğull ar ı ve K ıfçak ile kardeşleri B a d a d ’ a gelmişlerdi.M u su l hâkimi A k -Su ngur oğlu İ mad ud -din Zengi, komşuemirleri itaat altına almadan H a çl ıl a r ’ a karşı başarı ile mücadele

edilemiyeceğini anlamıştı. Bu sebeble 534 (1139-1140) yılındaZengi, K ı fça k ’ın elinden Şeh r izor ’ u almış ve K ı fça k ’ı kendine tâbi kı lmıştı 390. Bununla beraber Şeh r izor bölgesinde mühimbir yöre K ı fçak ’ın elinde kalmış ve bu yöre uzun bir zaman onunadiyle (vilâyet ul-K ıfcakiyye) anılmıştı. K ı fçak ’m iki oğlunu tanıyoruz: M es’ud ve Y ak ub. M es’ud’un Ziy â u d-di n ve Y ak ub’unda I zz u d-d in H aşan adlı oğulları vardı. M u su l ’ un kuzeyindeki M a

l a t y a kasabasının hâkimi olan Ziyâ ud-d in 569 (1173) yılında Suriyehükümdarı N ur ud-di n M ahmu d’un hizmetine gelmişti. S el ahud-d in -i E yyûbî , 585 (1189) yılında büyük emirlerinden F âr isud -din K üş-T oğdı (Güç-Doğdu)’yı Şeh r izor ve bölgesine tayin etti.K üş-T oğdı, K ıf çak ’ın torunu I zz ud-di n H asan’ın kız kardeşiile evli idi. Sultan da K üş-T oğdı ’yı bilhassa bu hısımlık dolayısı ileŞ ehr izor vâliliğine göndermişti391.

K ür d i st a n bölgesinde kalabalık bir Yıv a topluluğu da yaşıyordu.İmad ud-diıı Zengi bu Yıva l a r ’ dan bir kısmını Y ar uk adk beğ-



leri ile beraber K u zey Su r i ye’y e getirib H a çl ı ucunda yerleştirmişti.K ür d i st a n bölgesinde kalan Yıva l a r ise, B erçem ve oğullarının idaresinde, siyasî bir kuvvet olarak varlıklarını M o ol devrine kadar devam ettirmişlerdir 394.

8- Âzebaycan ve Errân:

Selçuk lu fethinden itibaren bu bölgelerde pek kalabalık sayıdaO u z ( T ür k m en ) toplulukları yaşıyordu. A n a d ol u ’y u fetheden ve oradaki Türklüğü uzun bir zaman besleyenler bilhassa buradaki O u z

toplulukları olmuştur. A lp-A r sl an devrinde bu O uz l a r arasındaN âvek i yy e adlı mühim bir topluluk vardı. Bu kelimenin menşei bugüne kadar aydmlatılamamıştır. N âvek i yyel er de, oralardaki O u z toplulukları gibi, sık sık B izans topraklarına akınlar da bulunuyorlardı.A lp - A rslan ’m akrabasından ve aynı zamanda eniştesi olan E r -B as-

g an onunla bozuştu ve N âv ek i yy el er ’ in bir bölüğü ile B izans’a ilti caetti (1069). Bu N âvek i yyel er 1070-71’de E r -B asg an’dan ayrılarakSu r i ye’y e inmişler ve orada kendi başlarına fetihlerde bulunmuşlardır395. N âvek i yye l er ’ in A zer ba yca n ’ da, kalanları eskisi gibi B izans’aakınlarda bulunmakta devam ediyorlardı. Hattâ K ı l ı ç-A r sl an I r a n -’

dan A n a d ol u ’y a giderken maiyyetinde N âvek i yye askerleri vardı. K ı-

olunmuştur. Bu vâliler aynı zamanda Azer bayca n* ın bir kısmını da idareleri altına almışlardı. Bunların geniş ve zengin bir bölgenin sahibi



olmaları ve hudud vâlileri sıfatiyle, kalabalık orduları vardı. Bu sebeble I rak Selçuk lu dev leti n in en kudretli vâlileri onlar olup, sultanlara her zaman sözlerini geçirmişler ve hattâ onlara tahakküm etmişlerdir. K ar a-S ungur (ölümü: 535 = 1140-1141), Ç avl ı C andar(ölümü: 541 = 1146) ve I l -D en iz (571 = 1175) bu vâlilerin en tanınmışları idiler. I l -D en iz ve oğulları, atabey sıfatı ile Selçu k lu dev

letine hâkim olmuşlardır.Azer ba ycan ve E r r ân ’ daki T ür k m en beğlerinin çoğu dirlik sahibi

idiler. Bunlar oraların vâlilerine tâbi bulunuyorlardı; Gür cüler ile yapılan savaşlara daima katılıyorlardı. A zer ba yca n ’ daki T ür k m en ler

bilhassa Er d ebi l , H oy , U r m i ye ve N ah çi va n yörelerinde yaşıyorlardı.Son büyük I rak Selçuk lu hük üm dar ı M es’ud (1134-1152), A zer

ba ycan ’da. rastgeldiği B eğ-A r sl an adlı çok yakışıklı bir geııci, hizmetine alarak kısa bir zamanda yükseltmiş ve ona H a s-B e ünvanını

vermişti. H a s - B e ğ A zer ba yca n ’d a Ser av ve Er deb i l taraflarında bulunan O u z beğlerinden veya ileri gelenlerinden birinin oğlu idi. Memlûk emirler, hükümdarın H as-B eğ’e gösterdiği bu teveccühü çekememişler, onu sultanın yanından uzaklaştırmak için her çareye başvurmuşlar ise de muvaffak olamamışlardır. H as -B eğ hâc ib , yanibütün emirlerin başı oldu Sultan M es’ud 547 yıl ında (1152) öldü

mühim bir rol oynamıştı. Emir Şumla’ya gelince, o A vşa r l a r ’ dan olup,kendisinden ayrıca bahsedilecektir. Böylece, H as-B eğ’in iki yakınk d k di i ibi l h h ld bi t düf ti i



arkadaşının kendisi gibi T ür k m en olması, her halde bir tesadüf neticesideğildir. Bu husus onun memlûk emirlere karşı kendi kavimdaş-ları olan beğleri etrafına toplamak siyasetini gütmüş olduğunu gös-rebilir. Hattâ H as-B eğ’in Melik M uhamm ed’i H u zi st a n ’ dan getirmesi için gönderdiği E mî r Cemal u d-di n K afşu t da, başka birkaynağa göre, T ür k m en idi399. H as-B eğ’in öldürülmesinde baş rolüoynayan K afşu t, Sult an M uhammed’in hâcib’i (beğlerbeği) olmuş ve kendisinden sonra oğulları bir müddet Z en ca n ’ı idare etmişlerdir. Sult an M es’ud’un ölümü ve ertesi yıl Sult an Sancar ’ın kendikavmi olan O uz l a r ’& esir düşmesi, Selçuk lu hânedanının kudret veşevketinin kırılmasına sebeb olmuştur.

Son S elçuk lu sultanı T uğru l 586 (1190) yılında K ızı l-A rs-lan tarafından yakalanarak, Azerbaycan’daki B eyl ek a n civarındaK ihran adlı bir kaleye hapsedilmişti. K ı zı l -A r sl an ’m iki yıl sonra

öldürülmesi üzerine A zer ba yca n ’ daki T ür k m en beğlerinden A nası-O ğlu b. M ahmud, emirlerden B edr ud-d in D izmar î ile birleşerek T uğr ul ’u kaleden çıkardı. B edr ud-d in ordu kumandanı, A nası-Oğlu da emîr bâr oldu. Bu iki emîr 3 000 kişilik bir ordu hazırlayıbI r a k ’ a yürüdüler. K a zvi n civarında K ız ıl -A r sl an ’ın yeğeni K ut-lu ğ-I n an ç ile yapılan bir savaşta K u tl u ğ-İ n an ç’m 12 000 kişilik

lutu" sözleri kull anılmıştır401. Bu esnada jErrcm’daki T ür k m en l er ’ inmühim bir kısmının başında E mir H usam u d-di n K ıl ıç-A r sla nbulunuyordu 402 Fakat az sonra gelen M l l M ve E ı ’ d k ı



bulunuyordu 402. Fakat az sonra gelen M o ol l a r , M u a n ve E ır ân ’ d a k ı

T ür k m en ler i buradan çıkardılar 403. T ür k m en l er A n a d ol u ’ya , gittiler.M o ol l a r ’ ın gelişinden C elâyi r l i ler devrine kadar olan zamanda

Azer ba ycan ve E r r ân ’ da T ür k m en ler ’ in yaşadığına dâir bir kayda rast-gelinmemesi, buralardaki T ür k m en ler ’ d en pek çoğunun T ür k i ye’y e

göçmüş olduğunu gösteriyor.

9- Irak ve el-Cezîre:

Bu ülkede de T ür k m enl er bilhassa M u su l bölgesinde yaşıyorlardı.Sul tan M uhammed T apar ve oğlu Su ltan M ahmud zamanlarında Basra’da büyük emirlerden A k -Sungur u l -B u har î ’ninvekili olarak S un gur u l -B ay âtî adlı bir emir vardı. Mutadın hilâfına bu emîrin kavmî hüviyeti belirtilmemiş olduğundan el-B ay ât inisbesinin bizim B a ya t boyundan geldiği hususunda şüphe etmek câ-

izdir. Fakat bu kelimenin başka bir şekilde izahı da pek mümkün olmuyor. B a d a d ’ ın güney doğusunda Ba da r a ya vilâyetine bağlı B eya t

kasabasının adı ancak X I I I . yüzyıldan itibaren görülebil iyor. Bahsedilen emîr zamanında B a sr a ’ da I sm a i l i yy e Tür k l er i ve Bu l d u k l u

Tür k l er i ( v-'M gibi askerî zümreler vardı. İsm a i l l i T ür k l er i ’ -

nin başı G ız -O ğlu ? (J i ji ) ve B u l d u k l u T ür k l er i ’n \ n başı da Sun-

yörenin K ü r -Y avı ’nın adım bilmediğimiz oğlunun elinde olduğugörülüyor.



Zengiler devletinin T ür k m en emirlerinden biri de Zeyn ud-din A li -i K üçük idi. Zeyn u d-din A li uzun yıllar M u su l atabeğdevletinin işlerini dirayetle idare ettikten sonra (1167-1168’de) E r b i l ’ e

çekilmişti. Zeyn ud-d in A li , B eg-T egin ’ 404 in, o da M uhammedadlı birisinin oğludur. Zeyn ud-di n A l i ’nin büyük oğlu ve ikincihalefi meşhur M uzaffer ud-din G ök -B örü (bozkurt) idi. Selah

u d-di n -i E yy u bî ’nin eniştesi olan G ök -B örü bu devirdeki haçlısavaşlarının en yiğit emirlerinden birisi olduğu gibi, yaptırdığı pek çokİçtimaî eserler ve halka karşı gösterdiği şefkat ve yardımlar ile ünü hertarafa yayı lmıştı405.

10- Suriye:

463 (1070—71) yılında Su r i ye’ y e N âvek i yye T ür km er ıl er i geldiler.Bunların E r -B asgan ile Anadolu’ya giden N âvek i yyel er olduğu anla

şılıyor. Bu N âv ek i yy el er ’ in başbuğu K ızl ı (?) idi. K ızl ı ’dan sonraU vak -oğlu A tsı z ve Şök lü adh beğler geliyordu. K ız lı , F âti mî -ler’in A k k â valisi B e dr u l -C emal î ’nin isteği üzerine Suriye’de yağmacılık yapan A r ab l a r ’ ı kovdu. Bu N âvek i yyel er davranışlariyle San-car’ı yenib tutsak olan O uz la r ’ dan oldukça farklı görünüyorlar. Onlar yerlilerden çiftçiler temin ederek göçebe A r ab l a r yüzünden harab

XII. yüzyılda, İmadeddin Zengi H a leb emîri olduktan sonraŞ eh r i zor -Er bi l bölgesindeki Yıva l a r ’ ın mühim bir kısmını H al eb bölgesine getirmiş ve onlara haçlı ucunda dirlik vermişti Bu Su r i ye Y ı



gesine getirmiş ve onlara haçlı ucunda dirlik vermişti. Bu Su r i ye Y ı-

va l a r ı başlan Y ar uk ’a nisbetle Ya r u k i yy e (Yaruklu) adiyle anılmışlardır. E mîr B ah au d-di n Y ar uk 564 (1168) yılında ölmüş ve kendisine oğlu Bedru d-di n Dol dur um ( ) halef olmuştur. B ed-ru d-din D oldurum , N ur eddin M ahmud ve Selâh ud-din devrinin en seçkin emirlerinden birisi idi. T el l -B âşi r ve T el l -H âl i d emîriolan B edr ud-di n D oldurum, 611 (1214-1215) yılında ölmüş veonun içiıı H a l eb ’ de “yas merasimi” yapılmıştır. K endisinden sonraoğlu F eth üd-d in , T el l -B âşi r emîri olmuştur. 615 (1218) yılında T el l -

B âşi r , Selçuk lu sultanı İ zzu d-d in K eyk âvus’un ordusu tarafından zaptolunmuştur. Fakat Selçuklu ordusu, öncü kuvvetinin yenilmesi üzerine, geriye dönünce burası da M eli k u l -E şr ef tarafındangeri alınmış, fakat Ya r u k lu l a r ’ a değil, H al eb hükümdarı el -A zi z’inadamlarına verilmiştir. Bundan sonra Ya r u k lu la r , siyasî ehemmiyetlerini kaybetmişler ve H al eb şehrinde oturarak kendilerine tahsis edilen dirlikler ile geçinmişlerdir.

X I I I . yüzyılın birinci yansında H al eb bölgesinde yaşayan T i ir k -

men ler ’ in başında D udu-O ğlu ve K ongu r (Kangar) adlı beğleri görüyoruz. M o ol l a r ’ m A n a d ol u ’y u hâkimiyetleri altına almalan üzerineSu r i ye’ y e kalabalık bir T ür k m en kümesi göç etti ki, aşağıda bu

Selçuk lu ailesinin atası A rslan , yukarıda görüldüğü gibi, O uz

l ar dın kıralı idi. Oğlu K utal m ış da onlara dayanarak saltanat davasına girişmiş ve K u talm ış’ın oğulları ise A n ad ol u ’d a k i fetihlerini Oğuz-



sına girişmiş ve K u talm ış ın oğulları ise A n a d ol u d a k i fetihler ini Oğuzlar’a dayanarak yapmışlardı. Bununla beraber bânedanın bu kolu da,diğerleri gibi, memlûk sistemini kabul etti. Çünkü, o zamanlar da birhânedan için bu sistemin kabulü âdeta bir zaruret olarak görünüyor.Hânedanların bekası ve kuvveti buna bağlı idi. Her yerde önüne geleni mahveden M o ol kasırgası bu sistemi tam olarak tatbik eden birdevlet karşısında durmak zorunda kalmıştır.

Bununla beraber, T ür k i ye Selçu k lu l a r ’ inda yine devletin asıl dayandığı askerî kuvvet, hânedanın kendi kavmi, yani T ür k m enl er idi. T ür k

menler bu ülkede göçebeliği bırakarak oturak yaşayışa geçmeye başladılar. Bunlar daha ziyade köyler kurarak veya çoğu metrûk eski köylerde sâkin olmak suretiyle yerleşiyorlardı. Selçuk lu ordusuna dir-likl i sipahi askerini verenler de bu yerleşenlerdir . Yerleşik hayatageçen T ür k m en l er ’e bir müddet sonra artık T ür k m en denilmiyerek

T ür k adı veriliyordu. Göçebe yaşayışını devam ettirenlerin her zamanfazla olmasına gelince, bunun en mühim sebebi Âzer ba yca n -Er r ân veO r ta -A sya ’ dan bu ülkeye arkası kesilmeden vuku bulan göçlerdir. Bukeyfiyet yani devamlı göçler aynı zamanda Selçuk lu devletinin H a ç

l ı sefer l er i n i n başlamasından sonra A n a d ol u ’ da, varlığını devam ettirmesinde ve sonra Y a k m -D o u ’nun en kuvvetli devleti durumuna yük

dır. Bu lıânedanlara ait ikinci bir hususiyet de onların faaliyetlerininmühim bir kısmını memleketlerinin imarına sarfetmiş olmalarıdır.Onların vücuda getirmiş oldukları İçtimaî eserlerin bir çoğu zamanı



g ş ç ç ğmıza kadar gelmiştir. Selçuk lu devrinde D o u ve Gü n ey D o u -A n a

d ol u ’d a k i T ür k hânedanları hâkim bulundukları bölgenin t ür k l eşm esi n -

de ne derecede rol oynamışlardır, bu husus iyice bilinemiyor. Bu hâ-nedanlarm başlıcaları şunlardı: E r zu r u m bölgesinde Saltuklular,Er z in can bölgesinde M engücük lü ler , A h l a t’ da E rm en-Ş ahlar,M a r d i n , H ısn - K ey f â, M eyy a fâ r i k i n (bugünkü S i l va n ) de A rtuk lular ,Âm i d (D i ya r b ek i r )’d e İ nal (Y ın al) oğul lar ı , B i t l i s-E r zen ’ d e Toğan-Arslan oğulları H a r pu t ’ da ve M u ş’ da Ç ubuk ve oğlu. BunlardanA rtuk -oğul lar ı , Toğan-Ar s lan oğul lar ı , İ nal-oğul l ar ı veÇubuk’un kat’i olarak T ür k m en olduklarını bildiğimiz gibi, Saltuk-lu lar ’ın ve M engücük lü ler ’in de aynı kavme mensup bulunduklarışüphesizdir. E rmen-Ş ah lar ’a gelince, bunlar bir T ür k memlûksülâlesi idi. Bu T ür k m en hanedanları içinde en ünlüsünün A r tu k lu lar olduğunu biliyoruz. A r tu k lu la r M elik -Şah devrinin büyük

kumandanlarından A r tu k Beğ’den gelmişlerdir. A r tu k B eğ’in babası E ksü k ’ün sâlâr (kumandan) ünvanını taşıması, onun âlelâde birşahıs olmadığını gösteriyor. A r tuk lu lar ailesi Tür k m en ler arasındamümtaz bir mevkie sahib idiler. A r tuk B eğ’in oğullarından S ökmenT ür k geleneğince T ür k m en ler ’ i davet için oklar gönderdiğinde onlar

U ıf a dolaylarında kışlıyorlardı. Bu T ür k m en l er 'i n birden bire meydana çıkmış gibi görünmeleri onların buraya bu esnada H or asa n 'd an

gelmiş oldukları kanaatini veriyor. Gerçekten yukarıda görüldüğü gibi,



g ş y ç y g ğ gH ar iz m-Ş ah la r ’dan Su lt an -Şah ’ın 568 (1173)’de O uz l a r ’ ın elindebulunan Ser a h s’ ı ele geçirmesi üzerine M er v-S er a h s bölgesinde kalabalık sayıda yaşayan O uz l a r dağılmışlardı. Bu sebeble bu T ür k m en

l er dağılan H or a sa n O u zl a r ı’ nin batıya gelmiş bir kolu olabilir. BuT ür k m en ler sayıca kalabalık olup, yaylak ve kışlak için geniş bir bölgede gidib geldiklerinden tesirlerini lıer tarafda hissetirmekte idiler.

Bunların başında R üstem adlı bir beğ vardı. Mezkûr yılda (1185) buT ür k m enl er ile K ür d l er arasında, K ür d l er ’ in yol kesiciliği veya bir T ür k

m en düğününe katılmak istemelerinden kıyasıya bir vuruşma başladı.K artallar i le leyleklerin çarpışmalarını andıran bu vuruşma, bilhassaCezîr et i bn U m a r (bugünkü Ci zr e) yöresinde başlamak; M u su l , D i ya r -

bek i r , A h l a t , Su r i ye, M a l a t ya bölgelerine ve hâttâ A zer ba yca n ’a kadaryayılmak üzere, geniş bir sahada cereyan etti. Daima görüldüğügibi, birinci sınıf savaşçılar oldukları söz götürmeyen T ür k m en ler , her

yerde K ür d l er ’ i ağır yenilgilere uğrattılar. Öyle ki Süryanî M ihaiF egöre, Su r i ye ve I r a k ’ ta K ür d ırkı tamamiyle ortadan kalktı. K ürdler’eyataklık eden ve T ür k m en l er ’e tutsak düşen 20 000 H ır i st i ya n da paraile satıldı. Bu T ür k m en ler , yaylağa çıktıklarında Gür c is tan ’a da akınlaryapıyorlardı. Onlardan mühim bir k ısmm sonra Selçuk lu hükümdarı

12- Mısır, Kuzey Afrika ve Yemen’de Türkmenler:

“ O uz i l i k öçüb yür üm ed ük yo l ba r m u

vi n tu tu b ol tu r m a dık yu r t ba r m u ”



İvi n tu tu b ol tu r m a dık yu r t ba r m u ”

( Ş ecer e-i T er âk i m e, s. 62)

Suriye hükümdarı N ur eddin M ahm ud’un., Emir E sed ud-din Ş îr -K uh kumandasında M ısır ’ a, gönderdiği kuvvetler arasındamühim sayıda Tü r k m en l er de vardı. Bilhassa 564 (1169) yılındaki üçüncü seferinde Şîr-K uh’un kumandasındaki orduda 6 000 Türkmen’in

bulunduğu görülüyor. M ısır l ıl a r bu Tür k men ler e Ğ u zz demekte idi ler407. Bu nereden gelmektedir? Bunlar Y a k m -D o u ’y a yeni geldikleri için mi, bu adla anıldılar, yoksa eski bir gelenekle, yani A tsı z’mkavminden oldukları için mi onlara O u z denildi, bu husus bilinemiyor. Anlaşıldığına göre bunlardan bir kısmı 568 (1172-1173) yılındaSelah u d-d in -i E yyu bî ’nin kardeşi T ak iy u d-di n Öm er’in mem-lûku K ar a-K uş kumandasında M ısır ’d an T ar a bl u s’a gelerek burayıve M eh d i yy e’ d en mâda, İfr i k i yy e’ yi göçebe A r ab l a r ’ m yardımı ile fet

hettiler. Sonra bunlardan bir bölüğün, K u ze y A f r i k a ve Gü n ey I sp a n

ya ’ ya hâkim olan M uvah hi dler’den E bû Y u su f Y ak ub’un hizmetine girdiği görülüyor. Gerek bu hükümdar, gerek halefleri zamanında onlardan bazıları mühim mevkilere çıkarılmışlardır. MeselâO u z emirlerinden, Ş.aban’a I sp a n ya ’ d a bir dirlik verilmişti ki, budi lik 7 000 di li ti i d 408



D. MOĞÖL İSTİLÂSINDAN SONRA TÜRKMENLER

M o ol istilâsının en mühim sonuçlarından biri de Orta A sya Türketnografyasını değiştirmiş olmasıdır. U yg u r , K a r l u k , K ıp ça k ve diğerbazı T ür k kavimleri, bu istilâ neticesinde çözülerek kavmî hüviyetlerini kaybettiler. Bunlar ile M o ol teşekküllerinin birleşmesindenyeni kavimler meydana geldi ki, bunların dili T ür k ve siyasî mâzileriM o ol idi. Meşhur T imur bunun tam bir örneğidir. Böylece bugünO r t a -A sya ’ d a k i Özbek , K a za k , K a r a -K a l p a k , D o u -T ür k i st a n T ür k l er i ,

bu karışma ve kaynaşmadan meydana gelmiş yeni kavimlerdir.

M o ol istilâsı, Islâm âleminin çehresini de tamamiyle değiştirdi.Halîfesiyle, memlûk ordusuyla, parlak kültürü ve zengin ticarî hayatiyle eski âlem ortadan kalktı. M o ol istilâsından sonra meydana gelenyeni âlemde T ü k kültürü mühim bir mevki aldı Bu ise A d l ’da

dağılma üzerine410 O uz la r ’ dan pek önemli bir küme M a n gışl a k ’ a gitmiştir. Bu O u z kümesinin içinde her boydan olmakla beraber, çoğunluğunu E ym ür , D ö er , İ d i r , Ça vu l d u r , K a r l a n , So l u r ve A a r boyla



rına mensup kollar meydana getiriyordu. M a n gışl a k ’ a giden bu O u z

kümesinin başında yine aynı müellife göre, K ı l ı k ( jLS ) B eğ, K azan B eğ ve K ar aman B eğ vardı411. M a n gışl a k ’t a k i Sa l u r l a r ’m İçk i

( İç) Sa l u r ve T a şk ı (D ış) Sa l u r olmak üzere iki kola ayrıldıkları biliniyor. T ür k m en ler , XV I I . yüzyılda Y omut, E rsarı, T eke ve Sarıkgil>i büyük T ür k m en topluluklarının So l u r l ar ’ dan çıktığına inanı

yorlardı412. Eğer bu iddia doğru ise, bugünkü T ür k m en i st a n T ür k

m en l er i n i n ezici çoğunluğunun aslında Sa lu r l a r ’ dan olduğunu kabuletmek icab eder 413. Halbuki Sa lu r l a r ’ dan önemli kolların da batıya göçetmiş olduklarını bi liyoruz414.

M a n g ışl a k ’ ta Çavu l d u r (Ça vu n d u r ) ’lardan da pek mühim bir kolbulunuyordu. Bu Çavu l du r l a r ile İ d i r ve Soy n ac ıl ar ’ a mensup birzümre Rus Ç arı P etr o zamanında K a l m u k l a r tarafından K u zey

K a f k a sya ’y a götürüldüler. Bunların nüfusları 1912’de 15 534 olarakhesab edilmiştir. K afkasya’ya götürülen bu türkmenler uzun müddetOr ta Asya’daki eldaşları i le münasebetlerini kesmemişler ve M ahdumK ulu ’yu onlar da büyük şâirleri olarak tanımışlardır.415 Yaşadıklarıbölgenin adiyle “St a vr a pol T ür k m en l er i ” denilen bu T ür k m en l er

varlıklarını zamanımıza kadar muhafaza etmişlerdir X yüzyıldan

söylemişlerdir ki ,416 onların ezici çoğunluğu için bu söz bir gerçektir.Ş ecer -i T er âk i m e’d e B a l h a n dağlarında eskiden beri oturan T ür k m en

l er olarak Ok lu , Gök l ü, ve Su l t a n l ı oymakları zikredil iyor.417 KOk lu

T k i XV I ü l it S f î k kl d E ( E i )



T ür k m en i XV I . yüzyıla ait S afevî kaynaklarında E ym ür ( E ym i r ) ,

Sa l u r ve Gök l enl er ile birlikte geçer. Bunların hepsine birden Y a k a

T ür k m en i veya Sa yın H a n l ı T ür k m en ler i deniliyordu. T ür k m en le r ’ inbüyük şâiri M ahdum K u lu’yu çıkarmış olan Gök l en l er , Gür gen

( Cur can ) ırmağının yukarı yatağında yaşıyorlardı. Bunların kabilevîbir birl ik teşkil etmedikleri görülüyor. Bu kümede (V âm bery’ye

göre 12 000 çadır), az nüfuzlu B e -D i l i , B a yın d ır , K a yı ve E ym ür gibi boylara mensup oymaklar görülmektedir.418 Buradaki K a yı

obası O smanl ı l ıân edanın ın kendi boylarından olduğunu biliyordu419.

Ş ecer e-i T er a k i m e’ de,420 B el h ’i n batısında, A ııd h oy çevresindeyaşayan A l i -E l i T ür k m en l er i ’ nin aslı kul, yani köle olan bir yabancının oğlundan geldikleri söyleniyor. H albuki X I V . yüzyılın ikinciyarısında M er v civarındaki M âh â n’da A l i B eğ adlı oldukça kudretli

bir beğ vardı.421 Y ine Ş ecer e-i T er âk i m e’y e göre,422 H ızır -E l i , A li ’ninkardeşi H ızı r ’dan, K u l l a r oym a ı A l i ’nin diğer kardeşi I k (yahut)Eyik)'den, K a r a -l v l i ( E v l i ) 1er de yine A l i ’nnı kardeşlerinden K a ş a ’ -

dan inmişlerdir. Bu durumda burada geçen K a r a -I v l i l er ’ in bu addakiO u z boyunun bir kalıntısı olduğu düşüncesi zayıflıyor. Gerçekten

mensup oymakların, ailelerin ve şahısların girmiş olduklarını gösteriyor. Biz XV I . yüzyıhn ikinci yarısında hu T ür k m en ler arasında Cel âyi r

oymağımn bulunduğunu biliyoruz ki, bu oymak aslen M o ol olup,l l d hildi



evvelce Ça a ta y ulusuna dahildi.

H a za r - Öt esi T ür k m en l er i n i n başlıca hangi boylardan geldiklerisorusuna gelince, bu hususta, ehemmiyetlerine göre şu isimleri zikredebiliriz: Sa l u r , Ça vu l d u r (Ça v d u r =Ça v u n d u r ) , İ d i r , Ya zır , E ym ü r

( E ym i r ) , K a r k m . Bunlar Ba l han ve H or a san bölgelerine M a n gışl a k ’ -

tan gelmişlerdir. Onlar arasında görülmüş olan çok daha az ehemmiyetli diğer boylar ise B a yın d ır , B e d i l i ve K a y i dır. Üç-O k l a r ’ ın B oz-

Ok la r ’ a nazaran nüfusça daha fazla oldukları da bir tahmin olarakileri sürülebilir.

Türkmenler, bütün seyyahlarca Or ta A sya ’ daki Tür k e l le r in in

en savaşçısı olarak vasıflanmış olmakla beraber bir devlet kurmakşöyle dursun, N o a y ve K a l m u k l a r ’ a bile mukavemet edemediklerigibi, nefret ettikleri Özbekl er ’ e de yüzyıllar boyunca vergi vermeğe

mecbur kalmışlardır. Halbuki A n a d ol u ’ daki T ür k m en topluluklarından devlet kurmayan kalmamıştı. H a za r -öt esi T ür k m en l er i ’ nin siyasıbir birlik meydana getirememeleri, onların yerleşik hayata geç intibaketmelerine ve bugün parçalanmış bir duruma düşmelerine sebeb olmuştur. Şimdi onların büyük çoğunluğu (b i r milyon kadar) T ür k m e

i t S t S l i t C h i t i ’ndc yaşamakta bazı mühim top

yapmağa başlamış bir yiğit idi; anlaşıldığına göre müteakiben bu işiT ok at -S iva s arasındaki Ça m l ı-B el ’ de devam ettirmiş ve ihtimal sonrabüyük C elâl i hareketlerine katılmıştır. Âşıklar daha X V I I . yüzyılınb l d iğitlikl i d b h d d t l k ğ b l



başlarında onun yiğitliklerinden bahseden destanlar okumağa başlamışlardı. Bu destan T ür k i ye’ den İr a n ’ a gitmiş ve oradaki T ür k l er ’ in deen çok sevdikleri destanları olmuştur. Sonra K ör -O l u d esta n ı H a za r -

Ötesi T ür k m en l er i ’n e ulaşmış ve onlar da bunu millî destan olarak benimsemişlerdir. Fazla olarak, F erh ad i le Şi ri n, T âh i r i le Zühr e,K erem il e A slı gibi halk hikâyeleri de İr a n ve A n a d o l u T ür k l er i n d e

olduğu gibi, onların da en sevdikleri hikâyelerdi. Böylece, mezhebimünaferete rağmen, O u z el i n i n üç ayrı yerde (A n a d ol u , İr a n , H az a r - Öt esi ) bulunan toplulukları arasında yeni ortak kültür mahsûlleri meydana gelmiştir ki bu, pek dikkate şâyân bir husustur. H aza r -Öt esi

T ür k m en l er i , siyasî bir varlık gösterememişlerse de, M ahdum K ulugibi, büyük bir şâir yetiştirmişlerdir. X I X . yüzyılda T ür k i ye’ deki sonT ür k m en oymaklarının da D adal -O ğlu, E l-B eğli -O ğlu ve Gün-deş l i -O ğl u gibi, tanınmış şâirleri olduğunu biliyoruz. Bu münase

betle T ür k m en ler ’ in her zaman ve her yerde daima millî şâirler yetiştirmiş olduklarını belirtmek lâzımdır.

2- İran:

İr a n ’ a gelen M o ol l a r ’ ın gayet iyi yetiştirilmiş ve mükemmel teş

nin maiyyetleri ve askerleri arasında bulunmakta idiler. Böylece I r an

M o ol l a r ı arasında başlıca iki dil konuşuluyordu: mo o lca ve t ür k çe.

M o ol ci m n , gittikçe ehemmiyetini kaybetmekle beraber, X I V . yüzl iki i k d k ld ğ h kk kt İlk h



yılın ikinci yarısına kadar konuşulduğu muhakkaktır. İlk M o ol hanları H ul âgü, A bak a ve hattâ A rgun’un türkçe bildikleri şüphelidir.Gazan ve haleflerinin bu dili öğrenmiş oldukları anlaşılıyor. Esasen,M o o l l a r arasındaki T ür k unsurunun ehemmiyet kazanması da buhükümdar ile başlar. Mo o l l a r * m I sl âm i yet i kabulleri ile tüıkleşmeleriarasında yakın bir münasebetin mevcudiyeti görülüyor. Her halde ikisi bir birine tesir etmiş olsa gerektir. U lcaytu (1304-1316) zamanındabaşta U ygu r l a r olmak üzere, T ür k l er mühim mevkilere geçtiler. U y

gur la r ’ dan Sevi nç A ka, E bû -S ai d’in atabeği ve beğlerin başı idi.Onun kardeşi Ö ğrünç de, bir U ygu r t üm en i n i n başında, nüfuzlu emirlerden biri olarak görünüyor. Diğer büyük U ygu r emirlerinden biride asîl bir aileye mensup bulunan E sen (İ sen) K u tl uğ idi. İ lh an l ıdevletinin çökmesinden sonra A n a d ol u ’ da bir devlet kuran E retn a’-nm da U yg u r T ür k l er i n d en olduğunu bunlara ilâve edebiliriz. E ret-

na’nın ağabeyisi T urumtaz da Gazan ve U1 cay t u’nun emirleri ara§sında bulunuyordu. Bu hükümdar zamanında A l i -K u şçu ve kardeşleriB ay ıt m ış ve İ l-B asm ış ve diğer bazı emirlerin de K ıpça k l a r ’ d a n

olduğu göJ rülüyor 426.

Gazan H an Müslümanlığı devletin resmî dini yapmış olmakla

ve uzun bir iç mücadele başladı. 1277 yılında M o ol l a r A n a d ol u ’n u n

fiilen idaresini ellerine aldıktan sonra bu ülkede mühim sayıda birM o ol kuvveti bırakılmıştı. Bu kuvvetin başında merkezden tayinedilen bir emîr vardı İ kinci büyük M o ol kuvveti de merkezi M u su l



edilen bir emîr vardı. İ kinci büyük M o ol kuvveti de merkezi M u su l

olan D i ya r bek ir vilâyetinde bulunuyordu. Bu kuvvetin mühim bir kısmını kalabalık M o ol U y r at boyu meydana getiriyordu.

E bû -S ai d B ahadı r H an’ın ölümü üzerine I lh an lı tahtınaçıkarılan A rpagau n’u (kısaca A rpa), D i ya r bek i r vâlisi U yrat A liP âdişâh tanımadı; M usa adlı bir şehzadeyi han i lân ederek A rpa ’-nın üzerine yürüdü. A rpa -H an yenilib öldürüldü ve yerine M usageçirildi. A li P âdi şâh devlete hâkim oldu. Fakat A li P âdi şah ’ınikbal günleri çok sürmedi. A n a d ol u umumî vâlisi olan C elâyi r ŞeyhH aşan, mühim bir kuvvetle gelerek iktidarı A l i P âd işah ’m elindenaldı (1337). Böylece İr a n a A n a d ol u ’ dan ikinci bir küme daha gelmişoldu. C elâyir Şeyh H aşan da karşısında yaman bir rakip buldu.Bu, U lcaytu ve E bû -S ai d’in beğlerbeğisi meşhur S ul dus Ç obanB eğ’in torunu ve D emi r -T aş’ın oğlu K üçük Şeyh H aşan idi.

K üçük Şeyh H aşan, A n a d ol u ’ da bulunuyordu. Şeyh H asan’ınortaya çıkması ile iki büyük ve asil aile karşı karşıya gelmişlerdi. Mücadeleyi K üçük Şeyh H aşan kazandı ve B üyük Şeyh H asan’ıB a d a d ile yetinmeğe mecbur etti (1339). Anlaşılacağı üzere artık İr a n ’

ın siyâsî mukadderatına A n a d ol u hâkim olmağa başlamıştı ki bu, X V I .

jmır Şeyh H asan-i K ar l ığım (>J jU) eline geçmişti ki, buradakiK a r l ı sözü, bu addaki T ür k kavmini ifade etse gerektir. Y ine C elâyirSu ltan A hm ed devri emirlerinden bir de P îr H üseyin -i K ar lu k ’u(jJ j 5) görüyoruz ki 429 bunun E mî r Şeyh H asan -i K ar luğ’un



(jJ j 5) görüyoruz ki 429, bunun, E mî r Şeyh H asan -i K ar luğ unakrabası olması mümkündür.

F a r s’ a gelince burada Salgurlu hânedaıu M o ol l a r ’ ın tâbiiyye-tini kabul ederek varlığım 1286 yılma kadar sürdürdü. Bu bölgedebulunan Tür k ler (başlıca H al açl ar ve Tür k m en l er ) Salgurlu devleti’ninortadan kalkmasından sonra da kavmî varlıklarını devam ettirdiler.

Y ine M o ol devrinde T ür k m en ler ’ den. bir topluluk, K i r m a n ’ da(siyasî bir kuvvet olarak) yaşamakta idi. Aynı devirde başta Y a

zır l a r olmak üzere T ür k m en ler ’ den bazı oymakların da H or a sa n ’ d a

yaşadıklarını biliyoruz.

X I Y . yüzyılın ikinci yarısında E r r ân ve M u a n ’ da T ür k m en ler ’ in( T er âk im e) yaşadığını görüyoruz 430. Bunlar arasında en varlıkl ı T ür k

m enl er E r r ân ’ da yaşayan Çoba n l ı T ür k m en l er i i di431.

Yukarıda bahsedilen emirler arasındaki mücadele sonucunda İ l-hanl ı im pa r at or lu ğu parçalanarak bir takım küçük devletler meydana gelmişti. Bu arada T ür k m en K a r a -I C oy u n l u oymağı da durumdanfaydalanarak gittikçe kuvvetini arttırıp M u su l -E r zu r u m arasındaki bölgenin mühim bir kısmına hâkim oldu. X I V . yüzyıl ın sonlarına doğru

Fakat kendisi aynı yılda kuşattığı M er a ga fda bir ok isabetiyle öldü.

S evinç’ten sonra R ûyi n -d îz kalesini kardeşinin, onun da Moğo/Zor’layapılan bir çarpışmada ölmesi üzerine, kızkardeşinin oğlu elinde tutmuştur432 Yukarıda adı geçen M ehmet Saru’nun ikinci adıyla aynı



muştur432. Yukarıda adı geçen M ehmet Saru nun ikinci adıyla aynıaddaki kale arasında bir münasebet olup olmadığı üzerinde bir şeysöylenemiyor. Yalnız M ehm et Saru’nun buyruğundaki T ür k m en

oymağının kendisinden sonra Sa r u l u adıyla anıldığını ve bu oymağınzamanımıza kadar varlığım muhafaza ettiğini biliyoruz.

K a r a -K o yu n l u beği K ar a-Y u su f X V . Yüzyılın başlarında A zer

bayca n ’ı T imur lu lar ’dan ve A r a b I r a k i m da Celâyir Sultan Ahin e d’ten aldı. Bunun sonucunda D o u -An a d ol u ’n u n uc bölgesindeoturan T ür k m en ler ’i n mühim bir kısmı Azer ba yca n ’ a geldiler. Gelenler arasında asıl yurdu M a r a ş bölgesi olan A a ç-E r i T ür k m en l er i n d en

bir oymak da vardı ki, bu oymak İr a n ’ d a zamanlınıza kadar varlığınımuhafaza etmiştir. K a r a -K oy u n l u l a r sonra hâkimiyetlerini Si i sta n ’akadar uzattılar. Bu başarıları K ar a-Y u su f’un küçük oğlu ve ikincihalefi C ih an-Şah elde etmişti. C ih ân-Şah bize t ür k çe şiirler bırakmış, T ür k hükümdarlarından bir idir 433. Onun T ebr i z’d e yaptırdığı Gök -

M esci t de zamanımıza kadar gelmiştir. K a r a -K oy u n l u topluluğu baştaAzer ba ycan olmak üzere İran’daki T ür k m en ve T ür k oymaklarının dakatılması ile oldukça büyük bir u l u s haline geldi. Bu ulusu meydanagetiren başlıca boylar şunlardı: Sa ’d l u , Ba h a r l u , A l p a u t , D u h ar l u ,

K a r a -K o yu n l u ulusunun belli başlı oymaklarından biri olan B a -

ha r l u teşekkülünün mühim bir kısmı, K ar a-K oyu n lu devletininyıkılması üzerine, A k -K oyu n lu lar ’a boyun eğmiyerek H or a sa n ’ agöç etmişti. Bu oymak mensublarmdan bir çoğu oradan H i n d i st a n ’ a.



göç etmişti. Bu oymak mensublarmdan bir çoğu oradan H i n d i st a n a.

gidib, Behmenî hanedanının hizmetine girdiler. Bunlardan SultanK ulu, Go l k onda (Dekkân)’da 1512 yılında istiklâlini ilân ederek K u -

t u b -Ş â h i l er devletini kurdu. K utub-Şâhî lerhânedanından M uhammed K ul u ise H a yd a r A bâd şehrini tesis etti ve hükümet merkezinioraya nakletti. K u tub-Ş âh î ler devleti 1098 (1687) yılma kadar sür

dü. Bu hânedan mensuplan da idare ettikleri yerlerde İsl âm l ı ı kuvvetlendirmişler, D ek k ân ’ ın bugün en büyük şehri olan H a yd a r A bâd

şehrini kurduktan başka, bir çok İçtimaî eserler vücuda getirmişlerdirki, bu eserleri bu gün de görmek mümkündür. Böylece T ür k m en kavmi, diğer I sl âm ülkelerindeki büyük tarihî rolünün yanında H i n d i s

t a n ’ d a da hâtıralar bırakmaktan geri kalmamıştır . Y ine H i n d i sta n ’

da k i B ab ü r lü im pa r at or lu ğu n u n büyük emirlerinden bazılarıda (B ayr am H an ve oğlu A bd u r r ah im H an gibi) T ür k m en

Baha r l u boyundan idiler.

K a r a -K o yu n l u l a r ’ın ezelî rakipleri A k -K o yu n l u l a r , D i ya r bek i r bölgesinde yaşıyorlardı; beğlerinden K ar a-Y ü lük Osman B eğ, merkezi A m i d olmak üzere bir beğlik kurdu. Torunu U zun H aşan B eğise (ölm 1478) K ar a-K oyu n lu C ih an-Ş ah’ı ve H or a sa n T ür k i s



lü ve göçebelerin pek mühim bir kısmı vergi veren halk (raiyyet) du

rumunda idiler. Bunlar bu durumlarından memnun görünmüyorlardı.Fazla olarak O sman l ı devletinin devşirme teşkilâtı da gittikçe gelişmekte idi. Bunun ileride S el çu k l u devrinde olduğu gibi, büyük



buhranlar meydana getirmesi mukadderdi.

Şeyh Cüneyd, A n a d ol u ’ da birçok bölgelerde belki kendisininde ümit etmediği bir tarzda hararetle karşılandı. Y aptığı geniş bir dolaşmadan sonra başına o kadar çok silâhlı adam topladı ki, Şeyh-C ü

neyd bunların başında Tr abzon şehrini muhasara dahi etti (1456).Bundan sonra A k -k oyu n lu H aşan B eğ’in kız kardeşi ile evlenmemesi şöhretini ve taraftarlarının sayısını arttırdı. H aşan B eğ’in onakız kardeşini vermesi ise rakibi K ar a -K oy un lu C ihan Şah’a karşıC üneyd’in, yardımını sağlamak gibi siyasî bir gaye ile ilgili idi. ŞeyhCüneyd taraftarları ile A zer ba yca n ’ a döndükten sonra Şirvan-Şah’-ın ülkesinden geçerek Çer kesl er üzerine bir akın yaptı. C üneyd’in buhareketi Ş irvan-Şah ’ı ürkütmüş ve kendisine haklı olarak C üneyd’

in ülkesini elinden almak gayesini güttüğü kanaatini vermişti. Gerçekten Cüneyd’in ülkeninden çıkıp gitmesini bildirmek üzere gönderdiği elçinin öldürülmesi üzerine yapılan savaşta C üneyd de aynıâkibete uğradı. (1460). Cer bezel i , cesu r ve f a a l bir insan olduğu anlaşılan C üneyd’in, ölümünden biraz sonra H aşan B eğ’in kız kardeşinden bir oğlu oldu H ayda r adı verilen bu çocuğu C üneyd’in A d

çıkarılan H aşan B eğ’in toıunlarından R üstem B eğ, S ul tan Y a-

k ub’un oğlu B ay -S ungur i le mücadelesinde H aydar ’m oğullarından faydalanmak için onları hapisten çıkardı. K ısa bir zamanda silâhlı müridleri H aydar ’m oğullarının etrafında toplandılar. R üstem



onların yardımı ile rakibini bertarafetti. Fakat S af evi mür idl er i ’ninçokluğu A k -K oyu n lu hü k üm dar ın ı ve beğlerini ürkütmüştü. Busebeble üzerlerine kuvvet sevkedildi. Yapılan çarpışmada H ayd ar ’ınbüyük oğlu S ul tan A li öldürüldü. Sul tan A l i’nin kardeşleri İ smail ve diğerleri ise sâdık ve fedakâr müridleri tarafından Gi l ân ’ a

kaçırıldı. Fakat Azer ba ycan ve A n a d ol u ’ d a k i müridler ile münasebetler kesilmemişti. Bu esnada A k -K oyu n l u l a r arasındaki saltanat mücadelesi kesilmeksizin şiddetli bir şekilde devam ediyordu. Bu mücadeleden memleket harab oluyor, devlet gittikçe zayı f bir duruma düşüyorve A k -K oy u n l u eli de maddeten ve manen çöküyordu. N ihayet 905(1499-1500) de devlet ik iye taksim edildi. A zer ba yca n , E r r ân ve D i ya r -

bek i r E lvend B eğ’e, A cem ve A r a b I r a k l a r ı i l e F a r s ve K i r m a n

Y ak ub B eğ oğlu M urad’a veri ldi. Dahilî mücadelelerden memleket

harab ve halk perişan bir duruma düşmüştü.

T ür k tarihinde, hânedana mensup şahısların vilâyetlerin idaresine gönderi ldiklerini biliyoruz. Y ine tarihimizde hükümdarın ölümünü müteakib hânedan azası arasında saltanat mücadelesinin çıkmaması nâdir görülen bir vâkıadır Hattâ hânedan azasından biri hüküm

bulundukları yerleri istedikleri gibi idare ediyorlar ve birçok bölgelerdehalka baskı yapıyorlardı. Harekete geçmek için bundan daha müsaitbir zaman olamazdı. Bu sebeble Gi l ân ’ da bulunan Ş eyh -H aydar ’moğlu İ sm ai l, yanındaki sâdık birkaç kişi ile oradan ayrıldı ve mürid-



lerini toplamak için Er z in can yöresindeki Sa r u -K a ya yaylağına geldi(905 = 1500). Şah İ sm ai l Sa r u -K a ya ’d a n adamlar göndererek mürid-lerini yanına gelmeğe davet etti. Bu davet üzerine köylü ve göçebeT ür k l er , görülmemiş bir sevinçle her taraftan bölük, bölük onun katmageldiler. Hattâ bu münasebetle D u lk a d ır ilinde gerdeğe girmek üze

re bulunan bir gencin dâvet haberinin gelmesi üzerine sevinçleEr z in can yolunu tuttuğu anlatılır. Şah İ sm ai l her taraftan, koşupgelen müridlerinin başında A zer ba yca n ’ a hareket etti . İ lk hedefŞ i r van idi. Ş ir van Şah’ı kolayca mağlup eden Şah İ sm ai l , A k -K oyun lu hü kü mdar ı E lvend B eğ ile karşılaştı. N ah çi va n yöresinde yapılan savaşta (907 Ramazan=1502 Mart) E lven d ağır birbozguna uğradı. Şah İ sm ail zaferden sonra T ebr i z’ e geldi ve oradahutbeyi 12 imam ve sonra da kendi adına okuttu. Bu suretle şî’î mez-

hebli S afevî devl et i kuruldu (1502). Ş ah İ sm ai l bundan sonraüstüste zaferler kazanarak 10 yıl içinde hâkimiyetinin sınırlarını Ceyhun’dan Fır a t ’ a kadar uzattı; A k -K oyu n lu devleti ortadan kalktıve H or a san da özb ek l er ’ in elinden çıktı. Bu devletin kurulmasında vebu suretle İran’da şi ’i mezhebinin hâkim olmasında en büyük ınes’-



l u , Çemi şgezek l ü ve diğerleridir. Bunlardan Var sak la r ve Çep n il er ' in

devletin kuruluşuna katıldıklarını biliyoruz. Birincilerin yurdu A d a n a - T a r su s bölgesinde, ikincilerinki de Tr abzon ’un güney batısında veCamik’de idi. Cer i d -Si l süp ür D u l k a d ır l u elinden ve Tu r gu t l u l a r K on ya

böl i d l i l di i t



bölgesinden gelmişlerdi. B a ya t ise H a l eb T ür k m en l er i ’ n e mensuptu.Diğerlerinin yurdlarını taşıdıklatı isimler gösteriyor. S afevî dev let i nin kuruluşuna katılmış, Azer ba ycan l I teşekkül olarak eskidenberiGence ve Ber da a bölgesinde oturan K a r a m a n l ı teşekkülü ile Tâl i şler ’-

den bir zümre görülüyor43S.

Safevî devl eti kurucusu Şah İ smai l , 1525 yılında vefat etti.Onun çok cesur ve yaman bir savaşçı olduğunu bili yoruz; ana dil itür kçe idi. Kendisi f a r sça ’ dan daha çok t ür k çe şiirler yazmıştır. EsasenSafevî devletinin ordusunda ve sarayında konuşulan mutad dilint ür k çe olduğunu biliyoruz; f a r ç’a daha çok yazı dili olarak kullanılıyordu. Hiç şüpbe yoktur ki, Safevîler’in sarayı Selçukluların’kindendaha fazla T ür k idi. S afevî dev leti n in teşkilâtı, selefi A k -K oyun lu lar ın k in in aynı idi. Yalnız askerî teşkilâta OsmanlI

lardı takliden t op çu ve t üf ek çi sınıfları katılmıştır. Yine Osmanlı-lar ’ı takliden Ş ah -A bbas zamanında (1587-2628) E r m en i , Gü r cü

ve Çer k eşl er ’ d en müteşekkil bir d evşir me kuvveti de vücuda getirilmişve mühim kumandanlıklar bu zümrenin mensuplarına veri lmiş ise debu sistem adı geçen hükümdardan sonra gelişmiyerek gittikçe ehemim-

3- Sa fevî hareketi A n a d ol u ’ dan altıncı, fakat en devamlı ve en

kalabalık bir göç hareketine sebeb olmuştur. Bu göçler İ ran’daki T ür k unsurunu kuvvetlendirerek bu unsuru bilhassa A zer ba yca n ’ da nüfusçada hâkim bir duruma getirmiş, buna karşılık, D o u ve Gü n ey D o u -

A d l ’daki T ü k unsurunu zayıflatmıştır Şurası muhakkaktır ki



A n a d ol u ’ daki T ür k unsurunu zayıflatmıştır. Şurası muhakkaktır ki,D o u -A n a d ol u S a f e v i idaresinde kalsaydı, bir müddet sonra buradat ür kçeden başka hiçbir dil konuşulmıyaeaktı. Osman lı idaresi bu bölgedeki göçebe 'T ür k unsurunu dahi yerinde tutamadı. Onların bir kısmı İr a n ’ a., bir kısmı da Or t a -A n ad ol u ’y a göç olmak zorunda kaldılar.

Bütün bunlara rağmen A n a d ol u ile İr a n ’d a k i T ür k l er arasındakültür münasebetleri yüzyıllar boyunca devam etti. Bu hususta ozan

l a r ın halefleri olan âşık l a r , bilhassa büyük bir rol oynadılar. K eremile A slı, A rzu ile K anber, Şah İ smail, Â şık Garib gibi, İr a n

Tür k l er i arasında teşekkül eden halk hikâyeleri A n a d ol u T ür k l er i n i n

de halk hikâyeleri oldu. Buna karşılık K ör -O ğl u destanı A n a d ol u ’

da İr a n ’ a gitti ve bu destan onların da mill î destanı haline geldi. Nas-reddi n H oca fıkraları da, K ör -O ğlu destanı gibi, A n a d ol u ’ danİr a n ’ a gitmiştir.

S afevî devletine soıı veren N âdir -Ş ah dikkate şâyaıı bir şahsiyettir.

N âdir -Ş ah (1736-1747), İr a n ’d a n A fg a n l ıl a r ’ı ve Osm an hl ar ’ı

k d kt k d id b l f l d b l

İ ran’daki son T ür k sülâlesidir. K açar la r kendilerini daima T ür k hisset

mişler, türkçe konuşmuşlar ve atalarının İr a n ’ a. H ül âgü H an ile birlikte geldiklerine inanmışlardır. Yukarıda da yazıldığı gibi, K aça r l a r , XV.yüzyılın sonlarına doğru A k -K oyu n lu lar devrindeA n a d ol u ’ dan İr a n ’ a

gelmişler e A b ’ d urd tutmuşlardı Onların A d l ’d k i urd



gelmişler ve A zer ba yca n ’ da yurd tutmuşlardı. Onların A n a d ol u ’d ak i yurd-ları ise, B oz-Ok ( Yozga t) bölgesi idi; X V I . yüzyılda başlıca üç oymaktan meydana gelmişti: Ş a m B a ya d ı, Yıv a ve A ça -K oyu n l u . Bu duruma göre hânedan bu üç oymaktan birine ( Y ıv a ?) mensup olacaktır.K aça r adına gelince, bunun, bu üç oymağın başında bulunan bir beğ-

den geldiği muhakkaktı r‘,3S. K aça r la r ’ ı A n a d ol u ’ dan İr a n ’ a getirenbelki de bu beğ idi.

A n a d ol u ’y a M a l a zgi r t savaşından (1071) sonra başlayan göçler,X I I I . yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür. XI V . yüzyıldan itibarengöç hareketleri aksi istikamette yani A n a d ol u dan İr a n ’ a yapılmayabaşlandı. Görmüş olduğumuz gibi, bu ülkeye XI V . yüzyıldan itibarenA n a d ol u ’d an gelen siyasî kuvvetler hâkim oluyorlardı. Bunlar başlıcaU yr a t Al i Pâdişâh, Cel âyi r B üyü k Şeyh H aşan ve Çobanlı K.Ü-

çük -Ş eyh H asan ’ın başlarında bulundukları M o ol l a r , K a r a -K o-

yu n l u , A k -K o yu n l u , Sa fev i ailelerinin idaresinde olmak üzere, T ür k -

men l er ’d i r . Saf evi l er ’ in devleti de, dayandıkları askerî zümre bakımından, K a r a -K oy u n l u l a r ve A k -K o yu n l u l a r ’ ınki gibi, B abür ’ün gayetisabetli olarak vasıfladığı üzere, bir T ür k m en devletidir. A f a r ve

ile doldu. X I I I . yüzyılın ortalarında, Sel çu k l u ülkesine yabancıların

“ T ür k i ye” ve “ T ür k ist a n ” adım vermeleri, bu husus ile ilgilidir. FakatT ür k i sta n dan yalnız T ür k göçebe toplulukları değil, onun yanında,yarı göçebe ve yerleşik köylü-şehirli T ür k unsurlarından da mühimnüfusun A n a dol u ’ ya geldiği anlaşılıyor 437 M o ol istilâsı sonucunda



nüfusun A n a d ol u ’ ya, geldiği anlaşılıyor 437. M o ol istilâsı sonucundaT ür k i st a n ’ın yaşanmıyacak bir duruma gelmesi bunda en mühim birâmil olmuştur. Hattâ İr a n ’d a n da, aydınlardan, tâcirlerden ve sanat

kârlardan mühim bir zümrenin geldiğini biliyoruz. A n a d ol u ’ya , gelenT ür k m en l er ' in bir kısmı, bu ülkede kendi yaşayışlarına uygun yerler

bulamamışlar, ormanlık ve dağlık yerlerde yurd tutmak mecburiyetinde kalmışlardı. Bunların M a r a ş bölgesindeki ormanlarda yaşayanlarına A a ç-E r i (Orman adamı) adı veri ldi 438. Bu yaşamanın sonucu olarakA a ç-E r i l er ’ in torunlarının mühim bir kısmı ağaç işçiliği ile meşguloldular. Bunlar T a h t a cı olarak vasıflanan zümredir.

T ür k m enl er beraberlerinde şeyh ve der vişl er in i de getirmişlerdi.Bunların M üs l üm a n l ı ı sathî olup eski Tür k di n î inançlarını kuvvetletaşıyorlardı. B u şeyh l er d en bi r i si , B a h a İshak, M a l a t ya ’nın Su m ey-

sat ( Sam sat) yöresindeki T ür k m en l er arasında yaşıyordu. Y anındabirkaç müridi ile ibadet ve riyazet ile meşgul olan B aba İ shak buyaşayışı ve sözleri ile T ür k m en ler üzerinde büyük bir tesir yapıyordu.T ür k m en ler ’i n bu gibi şahsiyetlere eskiden beri korku ile karışık birsaygı ve bağlı lık duyduklarını bil iyoruz B aba İ shak devrin hüküm

iktisaden sıkıntı i çinde bulunmaları ve onlara yalnız i stismar edilen unsur

gözü ile bakılmasıdır. Bu telâkki Osm a n l ı devrinde de devam etmişve bu devletin de başına birçok gaileler açmıştır. Bu hânedanlar siyasîfaaliyetlerinin ilk zamanlarında eldaşları T ür k m en le r ’ den güzelce faydalanıyorlar sonra kullardan müteşekkil hassa ordusuna sahip olunca



dalanıyorlar, sonra kullardan müteşekkil hassa ordusuna sahip oluncaonları hizmetlerinden ayırıyorlardı. Ancak müşkül bir duruma düştükleri zaman yeniden T ür k oymaklarından istifadeyi düşünüyorlar,hattâ bazan onları “evl âd-ı-fât i l ıân” gibi sözleri ile okşuyorlardı.

1240 yılındaki B aba İ shak ayaklanması S e l çu k l u devletininmanen nekadar zayıf bir durumda olduğunu göstermişti. Bunu anlayan I r a n ’ daki M o ol kuvvetleri kumandam B aycu , 1243 yılında Sel

çuk l u ülkesine yürüdü. S i va s’ın takriben 80 km. doğusunda bulunanK öse D a ’ da yapılan savaşta Sel çu k l u ordusu kendisinden sayıca az olanM o ol ordusuna utanç verici bir şekilde yenildi. Bu yenilgi üzerineSel çu k lu devleti M o ol l a r ’ ın tabiiyeti altına girdi ve bir müverrihinifadesiyle çök ün t ü, d üşk ün l ük ve f er ya t devri başladı. Sel çu k l u tahtındabulunan hükümdarların liyâkatsızlıkları ve bir kısmı I r a n l ı veya on

ların oğulları olan devlet ricalinin hiç bir ahlâkî kaide tanımayan ihtirasları yüzünden M o ol tahakkümü gittikçe ağırlaşmış ve M o o l l a r

1277 yılında T ür k i ye’ nin idaresini fiilen ellerine almışlardır. Bu tarihten sonra Sel çu k l u su l t a n l a r ı M o ol h a n l a r i n ın alelâde tâbileri durumuna düşmüşler ve gittikçe ehemmiyetlerini kaybetmişlerdir Son

bir müdafaa kuvveti vücuda getiremediler. Bilâkis T ür k m en l er ’e karşı

M o ol l a r ’ a dayandılar. B aba İ shak isyanı T ür k m en ler ’ in devletidaresinden hiç memnun olmadıklarını açıkça ortaya koymuştur. Y oksul bir durumda oldukları anlaşılan bu T ür k m en ler , daima görüldüğügibi her halde tahsildarların haksız ve haşin muamelelerine de maruz



gibi, her halde tahsildarların haksız ve haşin muamelelerine de maruzkalmışlardır; Sel çu k l u sultanları nın M o ol labiiyyeti altına girmeleriüzerine devlete karşı büsbütün itaatsizlik gösterdikleri gibi, M o ol l a r ’ a.

da baş eğmediler. X I I I . yüzyıl ın ikinci yarısından itibaren Sel çu k lu

sultanları bunları itaat altına alacak bir kuvvete sahip değillerdi. Bu

sebeble ilk t l h an l ı hükümdarı H ülâgü (1256-1265), A n a d ol u ’ dakiM o ol kumandanlarına Tür k m en l er ’ i tenkil etmeleri buyruğunu vermişti439. M o ol l a r bilhassa S i v a s ve K a ys er i bölgesindeki Tür k m en ler

ile A a ç-E r i l er ’ e saldırdılar. M o o l l a r onlardan birçoklarını öldürdülerve A a ç-E r i l er ’e ağır bir darbe indirdiler ise de onların çoğu gü n ey’ cinerek M em l ûk topraklarına sığındı 440. İ bn Ş eddad441 Sultan B ay-B ar s (1260-1277) zamanında 40 000 evden ziyade T ür k m en ’i n geldiğini, bunlara Gazze’- den A n t a k ya ve Si s ’e (bugünkü K oz a n ) dek olan

sınır bölgesinde yurd gösterildiğini, beğlerinin çoğuna H açl ıl a r ’d a n alınmış yerlerde dirlikler verildiğini söylüyor. Gerçekten hiç bir zamanda Su r i ye’ d e M em l ûk devrinde olduğu kadar T ür k m en toplanmamıştır. Mamafih bu T ür k m en ler ’ in çoğu bu ülkede daimî olarak yaşamıyorlar, yaz gelince A n a d ol u ’ya , çıkıp M a r a ş bölgesinde, U zu n -Ya yl a ’-

yapmaya başlamışlardır. Nihayet A baka, C elây ir T o ku’yu gönderdi.

T okuda bu T i i r k m en l er i tenkil etti 442.

1277 yılında M ısır -S u r i ye T ür k m em lûk l eıi hükümdarı B ay-B ar sbaşta iktidarı elinde tutan M uinu d-d în P ervâne olmak üzere Sel



çuk l u devleti ileri gelenlerinin daveti üzerine A n a d ol u ’y a yürüdü veE l b i s t a n ovasında yukarıda adı geçen T ok u ve T u d a u n’un kumandasındaki M o ol ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Meşhur C elâyi rI lgey N oyan ’ın oğlu olan T oku ile Su ldus S odun N oyan ’ın oğlu

T udaun da savaş meydanında kaldılar. B ay-B ars K a y ser i ’y e geldi,fakat kendisini dâvet eden P ervân e ve diğer devlet ricali onunla işbirliği yapmayarak Tok a t ’ a kaçtılar. B ay -B ar s böyle bir hareketibeklememekteydi. Onu, elinden hiç bir şey gelmeyen halk ve T ür k

menler desteklediler. Bu T ür k m en ler ’ in başında K a r a m a n -o u l l a r ı

T i i r k m en l er i geliyordu. Bu T ür k m en l er E r m en a k yöresinde yurd tutmuşlardı. Onların M o ol istilâsı üzerine E r r ân ’ dan ilk önce S i v a s taraflarına gelmeleri ve orada B aba İ sh ak ayaklanmasına katddıktansonra E r m en a k çevresine göç etmiş olmaları mümkündür. Aileye adınıvermiş olan N ur eddin Sû fî (Sofu) oğlu K ar aman, I ç-e l bölgesindeE r m en i l er ile mücadele etmiş ve A k sa rayî ’ye göre 443K on ya yakınında1261 de Sel çu k kuvvetleri ile kanlı bir savaş yapmıştır. Bu ailenin A f

şa r boyundan olduğuna dâir Y azı cı oğlu ’nun444 ifadesinin doğru olması mümkün ve hattâ belki muhtemeldir B ay B ar s’ın A n a dol u ’ ya

S ı hakkında idi446 ki hu, T ür k kültür tarihi bakımından mühim bir

hâdisedir. Konuşulması istenmeyen dilin f a r sça olduğu muhakkaktır.Bu karar her halde yalnız M ehmed Beğ’in değil, o zaman sayısı epeyce fazlalaşmış bulunan aydın T ür k l er ’ in de duygusunu ifade etmiş olsagerektir. Esasen bu esnada klâsik T ür k edebiyatı da ilk mahsûllerini

ğ b l



vermeğe başlamıştı.

M ehmed'B eğ T ür k m en ler ’ i istihfaf eden vezir F a h r u d d i n A 1i’-nin oğullarını da yenerek durumunu kuvvetlendirdi ise de, Mo o l l ar ’ ıngelmesi neticesinde l ç-e l ’ e çekilmeğe mecbur oldu. Gerçekten Bay-

Bars’ın Su r i ye’ ye dönmesi üzerine M o ol hanı A b aka mühim bir kuvvetle A n a d ol u ’ya, geldi. E l b i s t a n savaşında öldürülen M o ol l a r ’ ın öcünü T ür k halkından aldı ve K a yser i ’ den E r zu r u m ’a kadar olan yerlerdekatliâmlar, yağmalar ve tahribler yaptırdı ki, M em l ûk müverrihleriöldürülenlerin 200 000 kişi olduğunu yazarlar 447. K araman-oğlu M ehmed B eğ’e gelince onun üzerine M o ol şehzadesi K ongu r ta y gönderilmişti. M ehmed B eğ M o ol l a r ’ a karşı yiğitçe müdafaaya girişti;fakat, bizzat çıktığı bir keşif hareketi esnasında M o ol l a r ’ ın ok yağ

muruna tutularak iki kardeşi ile birlikte şehid düştü. İşte, K on ya ’d a T ür k dilinden başka hiç bir dilin konuşulmamasını isteyen M ehmedB eğ’in hayatı böyle hazin bir şekilde sona erdi. Bununla beraber M ehmed B eğ’in ölümü acı bir kayıb olmuşsa da K ar am a n l ıl a r ’m kuvvetikırılmamış ve M o ol l a r ile mücadele azimleri zayıflamamıştı. Onlar

l er B izans topraklarına akınlar yapıyorlar, elde ettikleri tutsakları

satıyorlardı. Bununla beraber bu T ür k m enl er hayatlarını yalnız akm-cıhk yapmakla geçirmiyorlar, yaptıkları kilimleri de harice satıyorlar,M ısır ’ a, ve başka yerlere kereste gönderiyorlardı449. B ar thol d 450 buT ür k m en ler ’ in kilim imali yapma sanatını Or ta A sy a ’ dan getirmiş ol



malarının pek muhtemel olduğunu yazıyor. Bu D en i zl i (asıl adı: Do-nuzlu) T ür k m en l er ’i X I I I . yüzyıl ın ikinci yarısında denize ulaşarakbugünkü M u l a bölgesinde M en teşe beğliğini kurdular. Selçukludevletinin zayıflaması üzerinde D en i zl i ’d e înanç-oğulları ve İsp a r

t a ile A n ta l ya bölgesinde, yine Tür k m en ler tarafından H am id -oğul -ları beğliği kurulmuştur.

K üt a h ya dolaylarında da mühim bir T ür k m en kümesi vardı. 1277yılında bu bölgede Ger m iya n l ıl ar ’m yaşadığı görülüyor. Bunlar 1240tarihinde M a l a ty a bölgesinde bulunuyorlardı. Onlar bu tarafa M o ol

baskısı üzerine 1260 tarihinden sonra gelmiş olsalar gerektir. B a t ı-

A n a d ol u ’ nun diğer bölgelerini de, A yd ın -oğl u M ehmed, Sar u-H anve K ar si adlı beğler açtılar ve A yd ın -oğu ll ar ı, S ar uh an -oğul-

ları (M a n i sa bölgesinde), K ar asi -oğul la r ı (B a l ık es i r bölgesinde)beğliklerini kurdular. Bu fetihler XI V . yüzyılın ilk çeyreğinde sonaermişti. M a r m a r a bölgesi ise Sö üt yöresinde yaşayan Osman B eğve oğlu tarafından alındı. Osman da bir T ür k m en beği idi; babasıE r tu ğru l, oymağı ile birlikte Sö üd ’ e A n k a r a taraflarından gelmişti.

m e d B eğ’in X I V . yüzyıldaki haleflerinin divânında t ür k çen i n yazı

dili olarak kullanıldığı üzerinde elimizde hiçbir delil yoktur.E bû Sa id B ah ad ır H an’ın ölümü üzerine (1335) M o o l l a r ara

sında şiddetli bir iç mücedale başladı. Buııuıı sonucunda A n a d ol u beğ-likleri tam bir istiklâle kavuştular Artık T ür k i ye’ n in güneşli günleri



likleri tam bir istiklâle kavuştular. Artık T ür k i ye n in güneşli günleribaşlamıştı. Memeleket bolluk içinde, halk mes’ud idi. M o ol hâkimiyetinin ızdırablı devri geride kalmıştı. Bütün şehir ve kasabalardabaşlarında “ahi” isimli reisleri bulunan esnaf ve san’atkâr derneklerivardı. Bunlar silâhlı olup, beledî kuvveti temsil ediyorlardı; bütün

gün çalışan dernek mensuplan geceleri dernek merkezinde toplanaraksohbet ederler, türküler çağırıp raksederler idi. Bunların dernek merkezleri aynı zamanda misafirhâne hizmetini de görüyordu. Bir A n a

do l u şehrine uzak yakın yerlerden gelen yabancılar bu ahi odalarındapek sıcak bir konukseverlik görüyorlardı. Bu konukseverlik T ür k olmayan yabancıları hayretler içinde bırakıyordu. Ahiler ortadan kalktıktan veya ehemmiyetlerini kaybettikten sonra şehir ve kasabalarınileri gelenleri konuk odalan tesis ederek bu geleneği devam ettirdiler.

K öylerde ise ağalann, aynı gaye için odaları vardı. Hattâ bir ağanınbazan ik i odası olup, bunlardan biri yoksul yolcular içindi. Bu yoksul yolculara son zamanlarda ka r a m i saf i r deniliyordu. T ür k l er de eneski zamanlardan beri İçtimaî yardım duygusunun çok kuvvetli olduğu bir vâkıadır ve bu, her zaman yabancıların dikkatini çekmiştir.

aralarında U ygu r ve diğer T ür k kavimlerinden mühim zümreler

de vardı. 1337 yılında bu Ta t a r l a r ' ın başında E mi r E retna bulunuyordu. E retna U ygu r TurfcZer’indendi; iyi bir tahsil görmüştü ve arabçayı da fasih bir şekilde konuşuyordu. E retna 1343 yıl ında, T ebr i z’ deki İl h an l ık tahtına oturan Süleyman H an ve asıl



iktidarı elinde tutan Ç obanl ı E mi r Ş eyh -H asa n ’ı yendiktensonra, Or ta ve D o u -A n a d ol u nun.mühim bir kısmına müstakillen hâkim oldu. İdaresi altında bulunan halkı, kendisine “ K öse-pey gam-ber ” dedirtecek derecede adâletle idare etti (ölümü 1352). Halefleri,

E retn a gibi dirayetli olmadıklarından iktidar onlara kadılık, vezirlikve nâiblik yapan K ad ı B urhan edd in ’in eline geçti (1380). K adıBurhaneddin O uz la r ’ m Sa l u r boyuna mensup olup, beşinci dedesiM ehmed, M o ol istilâsı üzerine H a r i zm ’ den A n a d ol u ’ya, gelmişti.Buna göre M ehmed M a n gışl a k ’ taki Sa l u ıl a r ’ a mensup olmalıdır.

Burhaneddin T ür k i ye tarihinde eşi bulunmayan dikkate şâyân

bir şahsiyettir. Tarihimizde ondan başka mülkî bir memuriyetten hü

kümdarlık mevkiine geçen başka bir şahsa rastgelinmez. B urhaned

din orta ve yüksek tahsilini M ısır ’ d a yapmıştı. Hükümdar olduktan

sonra, kış geceleri fıkha (İslâm hukuku) dâir bir kaç eser kaleme almış

tır. Ayrıca üç dilde de şiirler yazıyordu. Bu müstesna şahsiyet, hizme

tindeki beğlerden A k -K oyu n lu I C ara-Y ül ük Osman tarafından

muı’un ölümünü takib eden karışıklık yıllarında A n a d ol u ’ ya kaçmak

istemişlerse de bu teşebüslerinde muvaffak olamamışlardır.K a r a - Ta r ar la r ’ ın az bir kısmı sağa ve sola kaçmak suretiyle A n a

do l u ’ da kalmıştı. Bunlar arasında, Selçuklu devrinde A n a d ol u dakiM o ol vâlilerinin en âdili olarak vasıflanan K u in -T at ar Sam ağar



ğN oyan’ın ailesi de vardı. Ç elebi M ehmed Sa m su n seferinden dönerken I sk i l ib yöresinde bu Ta t a r l a r ’ ın bir kısmını görmüş ve onları,başları M in net B eğ oğlu ile birl ikte R u m -el i ’ ye göçürmüştür. Tahrirdefterlerinde bu K a r a -T at a r l a r ’ m şurada burada kalıntılarına rastge-

linmektedir.

X I I I . yüzyıl ın ikinci yarısının ortalarında kalabalık sayıda birÇep n i kümesinin Si n ob taraflarında yaşadığı görülüyor. Bunlar karışıklıklardan faydalanarak Si n ob’ u almak isteyen T rabzon-R umimparatoruna karşı, şehri başarı ile müadfaa etmişlerdi. Bu Çepn i -

l er ’ in, Sa m su n ’u n doğusundan Gi r esu n ’ a kadar uzanan ve Can i t (Ca -

n ik ) denilen bölgenin fethinde mühim bir rol oynamaları ve Or du bölgesinde kurulmuş bulunan H acı -E m îr l i beğ l iği ’niıı bunlara men

sup olması muhtemeldir. 1381 yılında Gi r esu n , H acı -E mîr l i Sü leyman B eğ tarafından fethedilmiştir. Bu tarihte biz Çepn i l er ’ i Ti r ebo lu

önlerinde görüyoruz. C lavi j o’nun seyahat-nâmesinden, Çepn i l er ’ in

T r a bzon -Er zin can arasında da kuvvetli bir varlık gösterdikleri anlaşı lıyor453 T b bölgesi 1462 yıl ında F at ih tarafından açılmak su

A k -K o yu n l u faaliyetine katılmış, bir oymağı Ş a r n l u boyu arasında

İr a n ’ a, gitmiş, bazı kolları da A m a sy a , Sa m su n ve Çan k ır ı taraflarındayurd tutmuştur. K öpek -oğuI I ar ı’nın ve G ün dü z-oğlu ll ar ı’nınA vşa r ’ dan, B ozca-oğul la r ı’nın B a ya t’ t a n oldukları anlaşılıyor. H ar-

ben de-oğu l lar ı ’mn ise hangi boya mensup bulundukları bilinemiB d hükü d H b d ’d l ld ğ ö



yor. Bu adın I l h a nl ı hükümdarı H ar ben de’den alınmış olduğu görülüyor. H ar ben del u teşekkülü, bilhassa M a l a ty a bölgesinde yurdtutmuştur. Bu teşekkülün İr a n ’ a giden kolunun adının, hükümdarınkigibi, H üdâben del u ’ya çevirildiğini biliyoruz. I I a r bend el ul ar ’da n

bazı obalar da X V I I . ve X V I I I . yüzyıllarda Or ta ve B a tı-A n a d ol u ’ y a gelmişlerdir.

Uç-Ok l a r ’ a gelince, bu kolda, bir boy müstesna (Ça vu nd u r ) , diğerlerine mensup teşekküller görülmekle beraber, bunların nüfusça,kalabalık olanları, Yür eg i r , K ın ık , B a yın d ır , Sa l u r ve E ym i r ’ dir. Bukola mensup olduğunu bildiğimiz aileler, R am az an -oğu l lar ı veÖzer-oğulları’dır. Üç-Ok l a r Çu k u r -O va ’y a göçmeden önce, her haldeA m i k ovasında ve Ta r ab l u s taraflarında yaşıyorlardı.

Ş am T ür k m en l er i , 1294 yılında Si va s’ a, girerek şehri yağmalamışlar ve K a ys er i bölgesinde de son S elçu k lu hükümdarı I I . G ıyased-din M es’ud’u uğraştıran hâdiseler çıkarmışlardı. E bû Sa id B ah adı r H an’ın ölümü üzerine (1335) M o ol l a r arasında baş gösteren mü

parçalanması idi. Y ı ldı r ım B ayez id’in ülkesine dahil bulunan K e

m a h kalesi ancak 1515’te tekrar O sman lı idaresine girebildi. Bununlaberaber, T ür k halkı, X I V . yüzyılda olduğu gibi, bu yüzydda da mutlu bir hayat geçirmiştir. 1432 yılında T ür k i ye’d en, geçen bir F r a n sız

gezgininin intibaları, bir asır önce A n a d o l u y\ ı dolaşan İ bn B at tû ta ’-ki d (1332) f k d



nınkinden (1332) farksızdır.

X I V . yüzyılı n ikinci yarısında ve X V . yüzyıl ın başlarında, T ür

k i ye T ür k l er i ’ nin kıyafetleri , umumiyetle Orta Asya Türklerininkinin aynıidi ; ayaklarında -kadınlar da dahil olmak üzere- kırmızı çizmeler vebaşla-

rında da kızıl börk vardı. Ozanlar X I V . yüzyılda olduğu gibi, bu yüzyılda da ellerinde kopuzlar ile her tarafta dolaşıyorlar ve D ede-K or -

k ut destanlarını söylüyorlardı. Bu destanlar o kadar ilgi görüyordu

ki, dinî eserlerde dahi onların yankılarına rastgelinir 455. Saraylar’a ge

lince, durum buralarda da dışarıdakinden farksızdı. T ebr i z’ deki K a r a -

K oy u n l u sarayında, C ihan -Şah , Osman lı elçisine kütüphânesinde

bulunan uygurca bir O u z-n âm e’ ye dayanarak babası K ar a-Y u su f

B eğ ile Sul tan M ur ad’ın O ğuz -H an soyundan geldiklerini söylüyordu 456. Evvelce de işaret edildiği gibi, Bu K a r a -K o yu n l u hükümdarın

dan bize t ür kçe şiirler de gelmiştir.

D i ya r bek i r ’ deki A k -K o yu n l u hânedamna gelince, bu hânedanO ğ H ’ ğ ll d B d H ’ d l kl



ruz ki, bu isimlere başka hiç bir T ür k hânedanında rastgelinmez. K av-

mî duyguların şuurlu bir şekilde canlanması millî bir tarih görüşü deyaratmıştı. N eşr î ta r i h i bunun en güzel misâlidir. Bu eserde, Osman lıtarihinden önce, O ğuz-H an ve oğul la r ın a, Oğuz boyl ar ın a,K ar a-H an lı la r ’a ve S elçuk lu la r ’a ait bahisler yer almıştır. K avmîduyguların canlanması cereyanı din adamları üzerinde de tesirsiz kalma



duyguların canlanması cereyanı din adamları üzerinde de tesirsiz kalmamıştır. H a cı Bek t a ş vi l âyet -n âm esi ve Sa l tu k -n âm e gibi eserlerde bucereyan yankılat bırakmış olduğu gibi, B a ya t boyuna mensup, ŞeyhÖmer R uşen î müridlerinden, M ahmud oğlu H aşan, Cem Su l

tan için O sman lı la r ’m Oğuz -H an ’a kadar giden atalarına dâir bireser yazmış ve Gül şen î tarikatının kurucusu I br ah im -i G ül şenî de(mutad üzere) kendisini P eygamber soyuna veya onun salıâbesindenbirine değil, O ğu z-A ta’ya bağlamıştı. 883 (1478) yılında, R u m -I l i ’n -

de ölen B ek ta şî şeyhlerinden Otm an B aba’mn O u z dilini konuştuğuve O u z-n âm e usulünce şiirler okuduğunu da biliyoruz. F âtih devrinde, T ür k ’ü, diğer kavimler ile mukayese eden bir müell if, Türk’ün mukayese ettiği kavimlerden üstün vasıflara sahib olduğunu söylüyor.

Hülasa, XV . yüzyılda Tıma’dan Ceyh u n ’ a kadar uzanan sahadaki T ür k l er , tek bir kavim idiklerini biliyor ve O uz la r ’m torunlarıolmaktan gurur duyuyorlardı. Bu kavmî şuur o kadar canlı ve kuvvetli idi ki, yukarıda verilen bazı misallerin de gösterdiği gibi, cemiyetinhiç bir tabakası zümresi ve hânedanlar onun tesiri dışında kalmamış

sâdıkane b i r şekilde devam ettirmişlerdir. M em l ûk hükümdarlarından

el-M elik el-M üeyyed Şeyh, T ür k l er ’ i kavimdaşları olan Çeık esl eı’ e tercih ederdi. Halefi P ar s-B ay ise kendi kavmi Çer kesl er ’i daha çokseverdi. Ancak o bunu belli etmezdi. F azla olarak P ar s-B ay’ın T ür k -

Ze/’den de yakın dostları vardı . Müverr ih A yn î , geceleri ona tarih okurve okuduğunu t ür kçe izah ederdi Çer ke M em l ûk l er i t ür k çey i kendi



ve okuduğunu t ür kçe izah ederdi. Çer keş M em l ûk l er i , t ür k çey i kendiana dilleri saymışlar, T ür k geleneklerine bağlı kalmışlar, Tür k şeyhlerini, ilim adamları ve şâirlerini himaye etmişlerdir. Tür k çe bilen aydınlar onların katında imtiyazlı bir mevkie sahib idiler. Türkiye’deki

edebî faaliyetler onlarca da takib olunuyordu. Son M em l ûk hükümdarlarından’ K ansuh u l-G av r îd e böyle idi. Y av u z’un “K oca (ihtiyar) Çer k eş” dediği K ansuh , F ir devs î ’nin Ş a h -n âm e’ sini t ür k çeye

çevirtmiş olduğu gibi, kendisi de tür kçe şiirler söylüyordu. Halbuki,Selim’in t ür k çe hususunda K an suh, gibi himmet gösterdiğini bil miyoruz. Hülâsa XV . yüzyılda, Osm a n l ı, K a r a m a n , M ısır , T eb r i z, H e

r a t ve Sem er k an d saraylarında t ür kçe konuşuluyordu. Bu asır her bakımdan T ür k l ü ün yükselişi asrı idi.

XV I . yüzyılda, İslâm âleminin siyasî çehresinde büyük değişiklikler vukua geldi. O smanlı devlet i , elde ettiği büyük başarılar iletarihin sayılı imparatorluklarından biri halini aldı. I r a n , K ı z ı l-B aşSafevî devleti tarafından idare edilmeye başlandı. T ür k i st a n ’ a, daÖzbekler sağlam bir şekilde yerleştiler Fakat Özbekler ne siyasî tarih

k a köyünden olan H aşan H al îfe E r debi l ’e giderek, Şeyh H ayda r ’-

ın hizmetinde bulunmuş ve onun halîfesi olarak T ek e’ ye dönmüştü.Oğlu Şah -K u lu başına 10 000 kişi toplayarak ayaklandı. T ek e’ yi eldeettikten sonra, üzerine yürüyen A n a d ol u beğlerbeğisi K ar a-G öz Pa-şa’yı yenib öldürdü. K a r a m a n beğlerbeğisi H aydar P aşa’yı da ay mâkıbete uğratan Şah -K ulu, K a ys er i yöresindeki Çubuk ovasında,



âkıbete uğratan Şah K ulu, K a ys er i yöresindeki Çubuk ovasında,Vezir-i âzam H adı m A l i P aşa ile karşılaştı. Yapılan şiddetli bir savaşta her ikisi' de telef oldular. T ek el i l er , hiç bir takibe uğramadanİr a n ’ a gittiler (1511). İr a n ’ a, giden bu Tek el i ler ’ in, 15 000 atlı olduğu

haber veril iyor; yanlarında çoluk ve çocukları da vardı. Osman lıtarihlerinde Ş ah-İ sm ai l ’in niçin isyan ettikleri sorusuna, bunlarınşu cevabı verdikleri söylenir: “ B ay ezi d H an pir olup i’tilâl-i mizâcıihtilâl-i mülke m üed d î olup, tedbir-i umurdan el çekmiştir. Tetavul-ivüzera ile çok mezalim cereyan etti. Zulümlerine tahammül edemeyühbu sureti ihtiyar ettik 460”. Bu sözlerde büyük bir gerçek payı vardır.Bu isyandan sonra, T ek e ve H a m i d sancaklarında bulunan K ızıl -B a ş

T ür k l er ’ den bazıları M or a taraflarına sürülmüş olduğu gibi, Y av uzSelim de Şah İ sm ai l ’in üzerine yürümeden önce, tehlikeli gördüğüK ızıl -B a ş T ür k ler ’ den bir kısmını öldürtmüş ve bir kısmını da hapsettir -mişti. Bununla beraber, Ça l dır an savaşındaki Osmanlı ordusunda,küçümsenmiyecek sayıda I Cızıl -B a ş T ür k l er ’i n varolduğunu biliyoruz461.Ça l dır an savaşında Ş ah -İ sm ai l ’in ordusu menşe bakımından en-

liğin de hayatına son verildi. Halbuki A li B eğ, O smanl ı dev leti ne

büyük hizmetlerde bulunmuştu. Kendisi, ekser D u lk ad ı r l ı beğlerigibi, çok yiğit ve dirayetli bir kumandandı. Böylece B oz-O k ( Yozga t)

ve M a r a ş bölgesi de doğrudan doğruya O sman l ı memurlarının elinegeçti. Bu husus, oralarda yeniden ciddî ayaklanmalara sebeb oldu.Bunlardan biri B oz-Ok ’ taki T ür k m en oymaklarından Söklen boy



ü y ybeğisi M ûsa ile Du lk ad ı r l ı ailesinden Zünn un tarafından çıkarılmıştı. M ûsa’ııın ekinliğine fazla vergi yazılmıştı. M ûsa bunun 100akçesinin indirilmesini rica etti ise de ricası kabul edilmediği gibi, ya

nında bulunap bir dedenin de sakalı kesilerek tahkir edildi. Bu hâdiseüzerine isyan başladı. M oh aç savaşının yapıldığı gün A n a d ol u ’ da, dakan gövdeyi götürüyordu. M ûsa ve Zü nnun o gün K a r a m a n be l er -

be i si n i mağlûp edip öldürdüler. T ür k m en ler bunu takiben üzerlerinegelen birkça Osman lı kuvvetini de yenmeğe muvaffak oldular ise denihayet mukavemetleri kırılıp isyan bastırıldı (1527).

Fakat ayaklanmalar birbirini takib ediyordu. Çu k u r -Ov a bölgesinde D omu z-oğla n, B eğçe B eğ ve M ustafa oğlu V eli H alî fe ayrı

ayrı isyanlar çıkardılar ise de bunlardan hiç biri B ek taş î tarikatının başı K al ender Ç elebi ’nin isyanı kadar tehlikeli olmadı. Bu ayak

lanmanın ehemmiyeti dolayısı ile K al ender Ç elebi ’nin üzerine biz

zat Vezir-i âzam İ bra hi m P aşa gitti. K alend er Ç elebi İ bra hi m

P ’ ö d diği k tl i ğ bi b ğ tt G kt

mak üzere, işlerinden çıkarılmaları emredilmişti461. Devletin, askerî

hizmetleri için en gözde unsuru k u l , yani devşirme veya onların oğulları idi. Şayet herhangi bir hizmet için onlar bulunmaz veya kâfi gelmez ise o zaman A n a d ol u ’l n T ür k gençleri istihdam olunuyordu. K öylü T ür k l er açık kapı olarak ancak medreselerde okumak imkânına sahip idiler. Daha XV I . yüzyıl ın ikinci yarısında A n a dol u medreselerin



hip idiler. Daha XV I . yüzyıl ın ikinci yarısında A n a d ol u medreselerinde o kadar çok talebe okuyordu ki, bunlar işsizlik sebebi ile bölük bölük bayrak açarak A n a d ol u ’ da haydutluk yapmaya ve halka zulümetmeğe başlamışlardı. Medrese talebelerinin bu hareketlerini önlemek

için devlet uzun bir zaman uğraşmak mecburiyetinde kalmıştır 463. A ynı yüzyılın sonlarına doğru C el âl î isyanları başlamış ve ertesi yüzyılda da devam etmiştir. Bütün bu buhranların çıkmasında çok gelişmiş olan devşirme sistemi pek mühim bir âmil olmuştur. Selçuk lular devrinde de memlûk sisteminin kabul edilmesi ve mezkûr sistemingelişmesinin bu mahiyette buhranlara sebeb olduğunu daha öncegörmüştük.

K onumuzla yakından ilgili olduğundan kısaca bu meselelere te

mas ettikten sonra, şimdi bu yüzyılda T ür k oymaklarının durumunageçebiliriz.

X V I . yüzyılda tam göçebe hayatı geçiren başlıca ik i toplulukvardı: Bunlardan biri H al eb bölgesinde yaşayan ve yazın J J zu n -Ya yl a

XV I . yüzyılda, daha önceki yüzyılda olduğu gibi, göçebe anla

mında yör ük (yörümekten) sözü kullanılıyor ve bu söz H a l eb T ür k m en l er i gibi teşekküllere de veriliyordu. Fakat daha sonraları Yör ük kelimesi gerçek anlamını kaybetmiş ve B a tı-A n a d ol u ile Gün ey B a t ı-A n a -

do l u ’ daki oymakların umumî adı olmuştur. Yani Yör ük bu bölgelerdeX V I I . yüzyıldan önce yaşayan göçebe, yarı göçebe oymaklar anlamını



y y y ş y g ç y g ç yifade etmiş ve bu, zamanımıza kadar gelmiştir 465. Buna göre Yör ük

adının kavmî hiç bir mânâsı yoktur. Yör ük l er de O u z boylarındangelmektedir. X V I . yüzyılda kavim adı olan T ür k m en kelimesi ile va

sıflanan başlıca eller: H a l eb T ür k m en l er i , B oz -U l u s, D u l k a d ır l ıl a r ileB oz-Ok ’ ta k i oymaklardı. Daha sonraları bu ad H a l eb Tü r k m en l er i i l e

B oz -U l u s’ a. münhasır kaldı. Bu iki elden XV I I I . yüzyıldan itibarenOr ta ve B a tı-A n a d ol u ’y a gelenlere de T ür k m en denilmiş, hattâ köylerde ve kasabalarda yerleştikten sonra da zamanımıza kadar bu adlaanılmışlardır. Bu gün Or ta ve B a t ı-A n a d ol u da bazı yerlerde yan yanaT ür k , Yör ük ve T ür k m en köylerini görmek mümkündür. Bunun izahışudur: Tür k adıyla vasıflanan köyler, o bölge veya yörenin Selçuk lu larve beylikler devrinden beri yerleşmiş en eski T ür k halkına ait olanlardır.

Y örük adıyla vasıflanan köyler, oralarda, XV I I . yüzyıldan önce yaşayanve son asırlarda yerleşen Yör ük l er ’i n kurdukları köylerdir. T ür k m en

köyleri ise X V I I . yüzyıldan itibaren Or ta ve sonra B a t ı-A n a d ol u ileM a r m ar a bölgesine göç etmiş ve son asırlarda oralarda yerleşmiş B oz-

Sa: T ür k , T ür k m en , Yör ük , T a h t a cı, K ızıl -B a ş (Alevî) adları ile vasıf

lanan topluluklar arasında kavmî hiç bir fark olmayıp, hepsi O u z ( T ür k m en ) kavminin torunlarıdır.

Bil indiği gibi, O sman l ı askerî gücü, yükseliş devirlerinde başlıcatimar sistemi ile devşirme ocağına dayanmakta idi. Bu sebeble oymaklar bu devirlerde r a i yyet yani vergi veren halktan sayılmıştır Bilhassa



lar, bu devirlerde r a i yyet yani vergi veren halktan sayılmıştır. BilhassaH a l eb T ür k m en l er i , B oz - U l u s, Y en i -I l tamamen bu vasfı taşırlar. Halbuki yukarıda görüldüğü üzere, S afevî devleti de, tamamen aksineolarak, askerî bakımdan T ür k oymaklarına dayanıyordu. T ür k i ye’d e

vergi veren bir T ür k , I r a n a gidince kolayca askerî hizmete almıyor,şayet oymak beği veya sipahi ise, devletin en yüksek askerî mevkilerine çıkabiliyordu. Bu husus göçebe, köylü ve sair T ür k l er ’ in XVI.yüzyılda A n a d ol u ’ dan İr a n ’ a gitmelerine âmil olan sebeblerden biriolarak kayda değer. Bununla beraber D u l k ad ır l ı, Çu k ur -Ova oymaklarında, U l u -Yör ük , B oz-O k ve A t -Çek en l er ’d e-t a m yerleşik bölgelerdenfarksız denilebilecek şekiIde-ehYZ'ifc sahipleri ( s ip ah i l er ve diğerleri)görülür. Osman lı devleti, yukarıda zikredilen üç topluluktan (yani

H a l eb T ür k m en l er i , B oz -U l u s ve Y en i -İl ) askerlik hususunda ancak,d evşi r me ocağı ehemmiyetini kaybettiği ve asker sıkıntısı çekmeyebaşladığı zamandan itibaren faydalanmak yoluna gitmiştir. Bu üçtopluluk Osmanlı devrinde, mâ lî bakımdan, hânedana bağlanmıştı.Onlar da Sancar devrindeki O uz l a r gibi, hass raiyyet idiler. Fakat

ların A n k a r a bölgesine kadar gelmiş oldukları görülüyor. K a yser i ve

K ır -Ş eh i r bölgeleri de bu el’in yerleşme sahaları arasında idi. Dahasonraları onlardan mühim bir kısmının ( Cer id , T eci r l i ve A ça -K oy u n -

l u ) Çu k u r -Ov a ’ da oturak yaşayışa geçtiklerini biliyoruz. Bu büyük el,başlıca şu boylardan meydana gelmişti:

I - A n a m a sl ı öbür adı K a r a ça l ı (bazı obaları: Ya zır , Sev i n çl u ,



I A n a m a sl ı öbür adı K a r aça l ı (bazı obaları: Ya zır , Sev i n çl u ,

O r u ç-B e l u , U l a şlu , U r ca n l u , K a za n cıl u , Söyl em ezl u , Y o l -B a sa n l u ,

K a r a -H a yt a l u ) .

2- D ok u z , öbür adı B i şa n l u (bazı obaları: K a r k ın , K a r a m a n l u ,

K ü r d -M i h m a d l u , A v cı, D em r ek , H a cıl a r , N ecc a r l u , D ok u z -K oy u n l u ) .

3- K ür ecil er

4- Cer i d (bazı obaları: B a yır -C er i d , K a r a -H a sa n l u , O r u ç-Ga zi l u ,

M a m a l u ).

5- Peçen ek

6- K a vu r a l u

7- E l çi

8- Döng elelu (? )9- K üşn e

10- Yu va l u (yahut K a r a -Y u va l u )

I I - T ek elu

5- Çukur-Öva:

Bu bölgeyi fethetmiş olan Üç-Ok l a r toprağa bağlanmışlar ve kısmen boy teşkilâtını kaybetmişlerdir. Bölgenin açılmasında mühimroller oynamış olan Yür egi r l er ve K ın ık l a r ’ m X V I . yüzyılda yerleştikleri yerlerde yalnız adları kalmıştır. Henüz tamamiyle çözülmiyerekkabilevî teşkilâtlarını muhafaza edenler: K a r a -l sa l u K u su n K u -



kabilevî teşkilâtlarını muhafaza edenler: K a r a -l sa l u , K u su n , K u ş-

T em i i r , U l a ş, Gök çel u ve E l va n boylar ıdır 468.

Tarablus-Şam: Bu yörede yaşayan T ür k m en topluluğu da başlıca:

Sa l u r , E ym i r -Ga zi l u , B o a yır l u , Sü l eym an l u ve sair oymaklardan müteşekkildi.

Boz-Ulus: B oz-U l u s. D i ya r bek i r T ür k m en l er i , D u l k a d ır l u oym a k

l a r ı ve H a l eb T ür k m en i oymakları olmak üzere üç koldan meydanagelmiştir. Eski A k -K oyu n l u eli ’ nin kalıntısı olan D i ya r bek i r T ür k m en

l er i n i n taşlıca oymakları şunlardı: T a ba n l u , O u l -B e l u , M u su l l u ,

Pür n ek , H a m za -H a cıl u , K oc a -H a cıl u , I zz ed d i n -H a cıl u , Sü l eym a n -H a -

cıl u , Ş eyh l u , D a n i şm en d l u , Sâl âr l u , Ça vu n d u r , D od u r ga , D ö er , K a r -

k ın , A v şa r , B e -D i l i , A l p a vu t .

Dulkadırlu oymakları: Cer i t Su l t a n -H a cıl u , K ü r d M i h m a d l u ( D o -

k u z’ dan), K öçek l u , K üşn e, Aııa m a sl u , A v cı, D od u r ga , Cecel u , Çi m el u ,

A vşa r , K a r a ca -A r a b l u , E ym i r , Gün d eşl u , Ça ır a n l u , K ızıl -K oca l u ,

B d ı K k M l M H ıl (A K l ’ d )

ise umumiyetle çiftçilik yapmaktadır. Ya b a n -E r i l er ’i n çoğunun B e -

D i l i boyuna mensup oymaklardan meydana geldiği görülüyor. Başlıca Y a ba n -E r i teşekkülleri şunlardır: B e -D i l i , B a ya t , A v şa r , B a yın

d ır , H a r ben d el u , K a r a -K o yu n l u .

Dulkadırlı: Çi m el u , M u sa ca l u -M u sa -H a cıl u -( A ça -K oyu n l u ’ d a n ),

B oy n u -Y o u n l u , K ür d M i h m a d l u (D ok u z’dan), m an l u -A v a r ı, B a r a k



B oy n u Y o u n l u , K ür d M i h m a d l u (D ok u z dan), İm a n l u A v şa r ı, B a r a k

(C er i d ’ ten), A ça -K oy u n l u , T a t a r -A l i l u , Ça ır a n l u , E l çi , T eci r l ü,

N eccar l u (D ok u z’ dan).

Y en i -l l ’i n , İdarî teşkilâtı 1275 (1858-1859) yılına kadar sürmüştür.

Ulu-Yörük: U l u -Y ör ük , başlıca Si va s, A m a sya ve Tok at bölgelerinde yaşamakta olup, bu topluluğun bazı oymakları batıda, A n k a r a

ve K ır -Ş eh i r bölgesine kadar yayılmışlardır. U l u -Y ör ük başlıca üç kümeye ayrılır: Yüzd e-p âr e, Or ta -p âıe, Ş a r k -pâr e. Bu kümeleri teşkil edenoymaklar bölük adını taşıyor. Bölüklerden her biri muayyen kışlaklara sahip bulunmakta ve onun üzerinde çiftçilik yapmaktadır. Butopluluğu meydana getiren başlıca bölükler şunlardır: I l -B e l u , Çepn i ,

K u l a u zl u , A k -K u zu l u , A k -S a l u r , T a t l u , Ger âm pâ, Gök çel u , Ş er efed -

d in lu , Çun ar (m o o lca Ca ’ un gar ?= so l ) , B a l l u , Ça p a n l u , İk i zl u , Ça -

v u r çı, U st a ca l u ( U st a H a c ıl u = U st a c l u ) , D od u r a , özl ü , K ır ık l u , K a -

r a -F a k i h l u , T u r u t l u , A ça -K o yu n l u ( D u l k a d ır l u ’ d a n ), A l i -B e l u ,

İli-Su: Ta t a r (Moğol), A ısl a n -B e l u , A ça l u .

Sorgun: Zâk i r l u , K ızıl -K oca l u .

6- At-Çekenleı- ve Komşu Oymaklar:

M arco P olo’ııuıı dediği gibi, T ür k m en l er Or ta -An a d ol u ’da soyluatlar yetiştiriyorlardı. Bilhassa K on ya bölgesindeki T ür k oymakları,



atlar yetiştiriyorlardı. Bilhassa K on ya bölgesindeki T ür k oymakları,K ar am an -oğır il ar ı ve O sman lı la r devrinde de her yerde arananatlar yetiştirmekte devam etmişlerdir. Bunlar ilk önce vergilerini yetiştirdikleri atlardan verdiklerinden kendilerine A t-Çek en denilmiştir.

O sman l ı devrinde at vergisi nakden veri lmeye başlanmıştır. A t -Çe- k en l er başlıca L âr en d e (K a r a m a n ) , A k -Ş eh i r ve K oç-H i sa r gölü arasındaki bölgede yaşıyorlardı. Bu bölge üç yöreye yahut İdarî mınta-kaya (kaza) ayrılmıştı: E sk i -I l , T u r u d ve B a yb u r d . E sk i -I l , K oç-H i sa r

gölünün güney taraflarındaki toprakları ihtiva etmektedir. Bu yörenin merkezi Koçhisar gölü kıyısına yakın yerdeki E sk i -I l köyü olup bugün de mevcuttur . Eski Selçuk lu anayolu üzerinde bulunan E şm e-K a ya

köyü di A t -Çek en beğlerinin oturdukları yerlerden idi ki, bu beğlerin

nesli zamanımıza kadar gelmiştir. K on ya bölgesindeki meşhur “E şm e- K a ya ’nin k av ak la r ı göl gel i ” türküsü de son beğlerden birisi için yakılmıştır. T u r u d , A k -Ş eh i r ’in doğu yönündeki topraklara, B a yb u r d ’daK a r a m a n ’va. kuzeyindeki araziye denilmektedir. Aşağıda bu yörelerdeki ve K a r a m a n iline bağlı diğer bazı yerlerdeki en belli başlı oymak

D ev el u : B en d er i -B e i .

D evel u K a r a -H i sa r ' ı; Y a h ya l u .

I l g ın : M u a l Sa m a a r ı, E l çi l i ( A l çi ?) T a t a r ı.

îsh a k l u : Sel çu k l u , K on d u , K u t l u -B o a T a t a r l a r ı, K a p u cu -T a t a r -

l a r ı , M u a l -T a t a r l a r ı.



Bu oymaklardan bazıları İç-İ l ’ den ( B o z -K ır l u , B oz-D o a n ) , bazıları da T a r su s-A d a n a bölgesinden ( K u ş-T em ür , K u su n l u , F a r sa k -

Va r sa k -, U r u n u ş, D ün d a r l u , B u l ga r l u ) gelmişlerdir.

tç-İl: I ç-l l Sel çuk lu lar zamanında fethedilmeye başlanmış vebu fetih K ar am an -oğu ll ar ı devrinde tamamlanmıştır. B u bakımdan buradaki T ür k l er Çu k u r -Ov a 'd a k i l er ’d en ayrı bir siyasî mâziye

sahipdirler. Bunlar hemen münhasıran K ar am an -oğu l lar ı ’nm T ür k

m en l er i olup, onların en güvendikleri unsuru teşkil etmişler ve başlıcadayanakları olmuşlardır. I ç-l l , I I . B ayezi d devrinde altı yöreye ayrılmıştı: E r m en ek , Seli n ti (bugünkü Gazi Paşa), Gül n a r , Si l i f k e, K a r ı-

T a ş ve M u t . Buradaki T ür k halkının mühim bir kısmı tam yerleşikhayat sürmektedir; geri kalanlar da, köyleri olmak ve çiftçilik yapmakla beraber, oymak teşkilâtını henüz muhafaza etmektedirler. Bunların başbcaları şunlardır: B oz -D o a n (Si l i f k e’d e ), Yıva l u - yahut Yu-valu- (A n a m u r ’ da.), O u z-H an l u (Sel i n t i ve A n a m u r ’ d a ), B o z -K ır l u

Do a n * daıı ve B oz -K ır l u ’ dan olmak üzere mühim kolların Or ta A n a

d ol u ’ d a k i K oç-H i sa r yöresine göç etmiş oldukları görülüyor. Y ine aynıdevirde daha az ehemmiyetli oymakların da T ek e (An ta lya ) bölgesinegöç ettiklerini biliyoruz. K ıb r ıs’ın fethinden sonra, I ç-I l bölgesindenvakit, vakit bu adaya da göçmen gönderilmiştir. Böyl ece , bugünkü K ıb

r ıs T ür k l er i ’ nin mühim bir kısmı İç-İl Yü r ük l er i ’ nin torunlarıdır.



İç-İl ’ den, sonraki asırlarda daha mühim göçler olmuştur. Bu göçler, bilhassa komşu bölge Çu k u r -Ov a ’ ya yapılmıştır. Buraya göçenoymakların başında B oz -D o a n ile ona mensup M el em en ci , K a r a -H a -

cıl u , K ür k çül ü ve T ek elu obaları bulunuyordu. Bunlar, Celâl i isyanlarıve diğer sebebler ile nüfusu çok azalmış bulunan Çu k u r -Ova ’ daki fâtihT ür k halkını kuvvetlendirmişler ve ovanın yeniden iskânında mühimbir rol oynamışlardır.

Menteşe: M en t eşe (bugünkü M u l a vilâyeti) sancağında yan göçebe olmak üzere, bazı oymaklar yaşamaktadır. Bu oymakları, meydana getiren kollara, defterlerde t i r (ok) denilmektedir ki, sadece busancağa mahsus bir tâbirdir. M en teşe sancağında yaşayan oymakla

rın başlıcaları şunlardır: K a yı, H or zu m ( f j j y - her halde: den),Ba r za (»jjl;) K ızıl c a -Y a l ın ç (?), K ızıl ca -K eçi l u , İsk en d er B e . Burada adı geçen Ba r za oymağı Ot u r ak -Ba r za ve Göçer -B a r za olmaküzere, iki kol halinde olduğu gibi, aynca bir de Gü n e-B a r za koluvardır H i d sancağında zikre değer bir teşekkül K l

ve A zi z-B e l u , K a r a -K eçi l u , T os -B o a (U j y ); B e -P a za r ı, S i v r i -

H i sa r ve Su lt a n -Ön ü kazalarında da, mühim bir kısmını Gen çl u oymağının meydana getirdiği U l u -Y ör ük teşekkülü (929=1523 tarihinde:3 985 vergi nüfusu) yaşamaktadır. Yukarıda adı geçen oymaklardanT os-B o a eski Osmanlı tarihlerinde M o ol olarak vasıflanır. K a r a -

K eçi l i l er ’ e gelince, bunların bugün E sk i -Ş eh i r bölgesinde yaşadığınıgördüğümüz K a r a -K eçi l i l er ’ in ataları oldukları anlaşıl ıyor A n k a r a



gördüğümüz K a r a -K eçi l i l er in ataları oldukları anlaşıl ıyor. A n k a r a

sancağındaki bu K a r a -K eçi l i l er de U l u -Yör ük ’ e bağlı ve K ır -Ş eh i r

toprağında yaşayan büyük K a r a -K eçi l i oymağının bir kolunu teşkilediyorlardı.

A n a d ol u ’n u n diğer bölge ve yörelerinde de XV I . yüzyı lda yangöçebe oymaklar yaşamakta iseler de, bunlar o kadar mühim olmadıklarından burada zikredilmelerine lüzum görülmemiştir. Yalnız. Çor u m

sancağına bağlı K a ta r ( jl U ) kazasında T a t a r a n -ı M u a l adlı mühimbir teşekkülün yaşadığını kaydedelim. Y ine aynı asırda B ol u sancağında H or a sa n l u adlı bir oymak da görülmektedir.

T ür k i ye’n i n bu yüzyıldaki kavmî durumuna gelince, elimizdeki

tahrir defterleri sayesinde bunu teferruatına kadar tesbit etmek mümkündür. Bu defterlere göre T ür k i ye’ n i n , Ad a l a r D en i zi ’ nden F ır a t ’ a, veT r ab zon’ a, kadar olan kısmında T ür k çoğunluğu pek hâkim olup azınlık olarak yalnız R u m ve E r m en i l er vardır. H ır i st i ya n azınlığının en

b l d ğ böl l

A n a d ol u ’da, göstermiş ve XV . yüzyı lda “ T ür k m en ül k esi ” olarak vasıflanan bu bölgedeki T ür k nüfusu acınacak bir duruma düşmüştür. Os-manlı devletinin K ür d beğlerini yerlerinde bırakmasının bu husustamühim bir âmil olduğu anlaşılıyor.

K an un î ’nin N ah çi va n seferinden (1548) sonra 20 000 akçelik vedaha fazla gelir getiren dirliklerin kapı-kullarına verilmesinin kanunhaline gelmesi ile T ü k sipahilerinin terakki imkânı ortadan kalkmıştı



haline gelmesi ile T ür k sipahilerinin terakki imkânı ortadan kalkmıştı.En küçük askerî vazifeler için kullar veya onların oğulları tercih olunuyordu. Şayet bu vazifeler kullar veya onların oğulları tarafından dol-

durulmuyorsa, o zaman A n a d ol u T ür k l er i diğer bütün kavmî unsurlara tercih edilerek, hizmete alınmakta idiler. A r a b, L âz, T at , Ş a r t l ı 473gibi unsurlar ise askerî hizmetlere kabul edilmiyorlardı. Bir de K ızıl

ba ş olduklarından kendilerine güvenilmeyen, Çepn i l er ’ in askerî hizmete alınmaları yasaklanmış ve evvelce alınmış olanların da çıkarılmaları emredilmişti 474. Hulâsa XV I . yüzyılda devletin gözde askerî zümresini kullar ve onların oğulları teşkil ediyordu. Ondan sonra da A n a

dol u T ür k l er i geliyordu. Fakat bunlara da mühim vazifeler verilmi

yordu. Halbuki A n a d ol u T ür k l er i de Yen içer i l er gibi, maaşlı asker olmak istiyorlardı. Bu sebeble babasından sonra tahta geçmeye hazırlanan Kanunî’nin oğullarından B ayezid onlardan kolayca 7 000 kişilik ücretli bir ordu vücuda getirmişti. Ağabeğisi Selim de, babasınıntavsiyesine uyarak aynı şekilde hareket etti ve A n a d ol u T ür k l er i n ’ -

oğlu H üseyin Beğ, Karaman dev leti ne mensup büyük emirlerailesinden biri olan

Tu r gu d-o u l la r m d an idi.

T ür k m en atlılarının ba

şında bulunduğu anlaşılan mâhir binici ve yaman savaşçı K udu zFerhad’a gelince, o D u l k ad ır lı veya Y en i -l l T ür k m en l er i ’ nden olsa gerektir.

Tedkikçiler tarafından 476 B ayezid ile Selim arasındaki mücadeleye “A d l halkı ve bilhassa t i l ı i h i l i ile K ık l l ı



deleye “A n a d ol u halkı ve bilhassa t i ma r l ı si pa h i l er i ile K a p ı-k u l l a r ı

ve Oca k l ı r i ca l arasında siyasî bir hak davası” nazarı i le bakılmaktadır.Ancak S el i m ’in de buyruğunda A n a d ol u halkından toplanmış mühim

bir kuvvet bulunuyordu. H attâ bu kuvvetin mensuplarına Yen i çer i ocağına kaydedilecekleri va’d edilmiş ise de, Sel im hükümdar olduğuhalde, bu va’d, Ye/ıiçeri ’lerin muhalefeti sebebi ile yerine getirilmemişti 477.

Dirayetsiz bir şehzade olan B ayezid, giriştiği isyan hareketi sonucunda, bir çok insanın ölümüne ve bir çoklarının da perişan bir duruma düşmesine sebeb olduğu gibi, 12 000 kişilik bir kuvveti de İr a n ’ a

götürmüştü. Bunların çoğu ve belki hepsi yurdlarına dönmeyerek

orada kaldılar 478 ve S afev î K ızıl -B a ş ordusunu kuvvetlendirdiler.Bu hâdisenin sonuçlarından biri de İsta n bu l’ d an A n a d ol u ’y a nizamve âsâyişi sağlamak için, daimî olarak ikamet üzere, yasakçı adiyleYen i çer i l er ’ in gönderilmesi oldu 479. H alk ise, bu küstah tavırl ı askerdennefret ediyor fırsat buldukça onları öldürüyordu

luyorlardı. Medrese talebeleri bilhassa A m a sy a , Çor u m , K a st a m on u ,

K üt a h ya , A f y o n , M a n i sa , B a l ık esi r , İspa r t a , A l âi yy e ve İç-İl bölgelerinde faaliyette bulunuyorlardı. Bunların faaliyetlerini önlemek içini l -er i teşkilâtı vücuda getirildi. İl -er l er i halktan teşkil olunmuş mahalli küçük birlikler idi. Fakat bunlar da maksadı temin etmediğindenmedrese talaeblerinin hareketleri bir türlü önlenememiş ve uzun birzaman sürüp gitmiştir481.



p g ş

Bilhassa nüfus artışı sebebi ile geçim sıkıntısı çeken A n a d ol u T ür k

köylüsüne mensup gençlerin, birçoklan medreselere giderken bir kısmı

da toprağını bırakıp bulundukları yerlerden ayrılıyorlardı. Çif t -bozan denilen bu gençlerin bir çokları bir iş tutmak için şehirlere gittiklerigibi, birçokları da sancak be i ve be ler be i ler in hizmetine giriyorlarve onların kapı halkını teşkil ediyorlardı 482. Bu çift bozanlar ın bir kısmı ise iş bulamadıklarından çeteler teşkil edip soygunculuk yapmaktaidiler. Bunlara levend (cemi levendât) adı veri liyordu 483. İ şte meşhurK ör -O ğl u R uşen de bu çetelerden birinin başında olup, kendisinin989 (1581) tarihinde Ger ede ile B ol u arasında haydutluk yaptığı görülüyor. Bu tarihte

Celâl i olarak vasıflanan K ör -O ğlunun 992 (1584)

tarihinde de faaliyetine devam ettiği, askerî memur (1 1) ve kadı-lann korkularından onun yaptıklarını gizledikleri bildiril iyor 484. K ör -Oğlu hakkında şimdi elimizde daha fazla vesika yoktur. A n a d ol u kadısicilleri iyice taranırsa ona dâir yeni vesikalar elde edilmesi muhtemel

lara katılıp katılmadığı da bilinemiyor. K ör -O ğlu , “Osm a n l ı d üşm a

n ı ” olması sıfatı ile, vesikalarda kendisine denildiği gibi, tam bir Ce

l âl i va sf ın ı ta şır . Onun daha büyük Cel âlîl er dururken unutulmayacak

bir ün kazanmasında ve nihayet destan kahramanı olmasında yiğitinsanlara has belli başlı meziyetleri yanında şairliği de mühim bir âmilolsa gerektir . Her halde onun şâirliğinden şüphe edilmemelidir. K ör -O ğlu’nun güzel A yvaz’a olan sevgisi de uzun yıl lar dağlarda geçen



bekâr Cel âl i l i k hayatının bir neticesi olmalıdır.

1577’de başlayan İr a n harbi tahminin hilafına 12 yıl sürdü. Bu

harbin sonunda gerçi T ür k imparatorluğunun sınırı H aza r Denizi’ncdayandı ise de bu, pek çok insan ve para sarfına mal olmuş ve A n a d o

l u T ür k halkı daha fazla bir sıkıntı içine düşmüştü. İşte, K ör -O ğlu ,İspa r tah N esl i -Oğlu M ehmed Çavuş, K ürd K iz ir -O ğlu M ustafa ve diğer Celâl îl er ’ in ortaya çıkarak uzun yıllar soygunculuk yapabilmeleri de, bu harbin uzun bir zaman sürüp gitmesi ile ilgilidir.Bu arada, lıaı'bin başladığı 1577 yılında B oz-Ok ’ taki Ş a m B a ya d ı oymağına mensup bir T ür k m en de aynı yılda ölen veya öldürüldüğü

iddia edilen İr a n Şahı I I . İ sm ai l ’in kendisi olduğunu ortaya atarakbaşına K ızıl -B a ş T ür k m en l er ’d en pek çok adam toplayıp hareketegeçmiş ve hattâ K ır -Ş eh i r bölgesindeki H a cı-B ek t a ş türbesinde büyükbir kalabahk önünde merasimle kurban kesmişti. İr a n harbi esnasındaA n a d ol u köylüleri gibi T ür km en l er ve Yör ük l er de hükümet mensup

na mensup bir şahıs 1595 yılında böyle bir maksat ile ortaya atılmıştı.Bu şahıs kendisinin S elçuk lu hü k üm dar ı A lâ eddi n ’in soyundangeldiğini iddia ederek hükümdar olduğu takdirde halkı adalet ve hak-kaniyyet üzerine idare edeceğini söylüyor, zulüm yoluna sapan Os-manl ı ’nın hâkimiyetine son veri lmesi gerektiğini yayıyordu 486. FakatK a r a m a n halkı arasında ne onun, ne de başkalarının başlarına mühimkuvvetler toplamaları pek mümkün olamıyordu.



K ar a-Y azı cı ilk önce Ur fa taraflarında harekete geçmiştir (1599).K endisine eski H al eb beğlerbeğisi H üseyi n P aşa’mn da katıl

dığını biliyoruz. Avusturya ile harp devam ediyordu. Bu sebeble Ce lâ l i başbuğu affedilerek önce A m a sya , sonra da Çor u m sancak beğ-liğine tayin edildi. F akat K ar a-Y azı cı başına toplanmış olan levend

yahut sek ban l ar ı dağıtmıyor, onları geçindirmek için etrafa salmalarsalıyordu. Bundan dolayı B a d a t vâlisi S oku ll u-zâ de H aşan P aşa onun üzerine gönderildi. K ar a-Y az ıcı da H aşan P aşa’yı kalabalık bir Celâl i kuvveti ile karşıladı. T avi l-A hm ed, K ar a-k aş A h-med, Y ula r-K ır dı, Tekeli M ehmed, D eli-Zülfik ar, Dündar,

T epesi-T üylü , Y ı ld ı z l ı İ br ahim, K âfi r M ur ad, K izi r -O ğl u ,A rabacı Süleyman gibi zamanın belli başlı bütün Cel âli böl ük -ba şı-

l a r ı K ar a-Y azı cı ’nın yanına toplanmışlardı. Bu bölük başılarınınçoğu da K ar a-Y azı cı gibi, altı bölük halkından yani K a p u -k u l u

hassa birliklerinden veya beğlerbeği, sancak beğlerinin maiyyet me

çeklerini, davarlarını ellerinden alıyorlardı. Celâ l i l e r ’ i n yaklaştığınıhaber alan köylüler dağlara çekiliyorlar, şehirlere sığınıyorlar ve başkayörelere gidiyorlardı. Bn arada dikkate şâyân olan husus, dağlara çekilen köylülerden bir kısmının ailelerini oralarda bıraktıktan sonraCelâlîl er e katılmalarıdır. Bütün bunlar, köylüler’in uzun bir zamandan beri çektikleri ızdırablı bir hayatın tepkileridir. D el i -H asanmaiyyetindeki kalabalık Celâl i kümesi ile bir sel gibi dehşet saça saça



K üt a h ya ’ya, kadar geldi. Ancak burada çok geçmeden devlet ile anlaşarak buyruğunda on bin kişi olduğu halde R u m -İl i ’ ne geçti. K endisine B osn a beğlerbeğliği, yedi arkadaşına da R u m -İl i ’ nde sancak beğ-

liği verilmiş ve 400 Celâl i böl ük -ba şısı da k a p u -k u l u atlı sınıfına alınmışlardı. D eli -H asa n ile birlikte R u m -İl i ’ ne geçen Celâl i ler ’ in kıyafet ve teçhizatları hakkında müverrihlerin alaycı sözleri bize onlarınnasıl acınacak bir yoksulluk içinde bulunduklarını gösteriyor. Bunlarderhal muharebeye gönderildiler. Bu yoksul adamlar orada mertçeçarpışmak istemelerinden dolayı, ağır kayıplar verdiler. Savaş sonaerdiğinde Celâl i ler 6 000 şehit vermek sureti ile mevcutlarının üçte ikisini kaybetmişlerdi. Bu esnada A n a d ol u ’ da kalmış olan Celâl i ler de

muhtelif bölüklere ayrılarak Or ta -An ad ol u ’ da ve diğer bazı yerlerdeeskisine nisbetle daha korkunç bir yağma ve tahribe girişmişlerdi 487.D el i - H a s a ıı ’a yapıldığı gibi diğer ileri gelen Celâl i resilerine de, ehemmiyetlerine göre, memuriyetler verildiği halde bu hareketlerin bir türlü

yazdığı mektupta Û sman İ ıyı fi tneci, sözünde durmaz oİarak vasıf-

lıyor ve O sm an l ı’nın zulmü bir san’at haline getirdiğinden bahs ile“ Üsk üd a r ’ dan itibaren bütün A n a d ol u ’ y u Osmanlıya feragat ettirmek” kararında olduğunu bildiriyordu. Meşhur Boz-K ır lı boybeyiailesinden olan M usl î Çavuş ise, I ç-I l ve L âr en d e taraflarına tegal-lûb etmişti. Bunlardan başka A d a n a bölgesi C emşid’in, Sa r u -H a n

sanca ı Y u su f P aşa’nın, T a r ab l u s-Ş a m , D u l k ad ır l ı Tür k m en l er ’ inden



Seyf-O ğlu Y usuf, S i v a s tarafları meşhur T av i l -A hm ed’in kardeşi M eymun ’un tegallübü altında idi. Vezir-i âzam M ur ad paşaönce C an -P ulad Oğlu’nu yendikten sonra oyalamak için p a şa ün-vanı ile A n k a r a sancağını verdiği K al ender -O ğlu üzerine yürüdü.Bu esnada K al end er -O ğlu M ehmed P aşa da etrafına kalabalıkbir kuvvet toplamış, belli başlı Celâl i bölükbaşıları yanına gelmişti.Bunlar A ğaçtan-P îr i , B ald ır ı -K ısa, D ağlar-D el is i Süleyman ( B e -şeh i r ’ in K a va k köyünden), K ar a-S ai d ( A r a b ) , K ürd-H aydar , A rna vud H üseyi n ve diğerleri idiler. Gök sün yaylasında yapılan savaşta Celâl îl er yiğitçe çarpıştılar ise de bilhassa top ateşine dayanamıyarak yenildiler (1609). Onlardan mühim bir kısmı İr a n ’ a.

gitti. İr a n ’ a giden Cel âlîl er ’ in sayısı, mevcut kanaatin aksine çok fazlaolup, T ebr i z’e vardıklarında sayıları 13 605 idi. İr a n ’ a bukadar çokCel âl i n i n gitmesi M ur ad P aşa’nın Celâl îl er ’e karşı gösterdiği şiddetten ileri gelmiştir. Filhakika H ır v a t kaviminden olan M urad P aşa

çe ehemmiyetini kaybetmesine sebeb olarak kısmen olsun gayelerineulaştılar ve kapanmış olan yolu açtılar. Bilhassa K a p ı-k u l u ocağınınatlı birliklerini tamamen ellerine geçirdikleri gibi, içlerinden birçoklarıda sancak beğliği ve beğlerbeğliğe kadar yükseldiler. F âtih ’le beraber iktidara geçen devşirme zümresi, X V I I . yüzyıl ın ikinci yarısınakadar devlete hâkim oldu. Asrın sonlarına doğru ise ehemmiyetinitamamen kaybetti. Bu tarihten itibaren devletin başında sık sık T ür k

ğ



menşeli vezi r -i âzam l ar görülmeğe başlandı.

Bütün bunlar ile beraber Cel âl îl i k A n a d ol u ’ da, telafisi kabil

olmayan derin1yaralar açmıştı. Y ağma ve tahriplerden ve onun meydana getirdiği açlıktan köylüler ve kasabalılar yerlerini bırakıp gittiler.1603 yılından itibaren bu hâdise dehşet verici bir mahiyet aldı. Açlıktan ve soğuktan pek çok insan öldü. Bu yüzden köylerin mühim bir kısmıuzun bir zaman yıkıntı ve ören, tarlalar da ekilmemiş bir halde kaldı. Buhâdise A n a d ol u ’ da bazı hudut ve kıyı bölgeleri istisna edilirse, her yerde sarsıcı bir tesir göstermekle beraber, en fazla tahribatı Sivas’tanK üt a h ya ve A f yo n ’a kadar geniş Or ta -An ado l u bölgesinde ve Çu k u r -

Ova ’ da yapmıştır. Çu k ur -Ova bölgesinin pek mühim bir kısmında buhâdiseden sonra X I X . yüzyıl ın ik inci yarısına kadar bir daha ekimyapılamadı. Hülâsa, Celâlî hareketleri A n a d ol u ’d a gerek nüfusça, gerek arazice büyük boşluklar meydana getirdi. Bu arada her yerde eskibüyük T ür k ailelerinin de pek çoğu mahvolup gitti

Fakat bu emir hiçbir zaman tatbik edilmedi ve B oz-U l u s Or ta -An ad o

lu ’ da kaldı. Y alnız daha sonraları ona bağlı bazı oymaklar vergi borç

ları yüzünden Ad a l a r den iz i kıyılarına ve B a l ık esi r taraflarına kadar

gittiler ve oralarda yerleşip kaldılar. Or ta ve B a tı-A n a d ol u * da T ür k

m en adlı oymakların görülmesi B oz -U l u s’ u n gelişi ile ilgilidir.

İkinci V i ya n a kuşatması üzerine A vu stu r ya ve müttefikleri ilebaşlayan harbin uzamasından asker sıkıntısı çekilmeğe başlanmıştı



başlayan harbin uzamasından asker sıkıntısı çekilmeğe başlanmıştı.Evvelce T ür k oym ak l a r ın a ordusunda yer vermeyen devlet, 1102 yılında (1690) A vu st u r ya ’ ya karşı yapacağı sefer için T ür k m en ler ’ den de

asker istedi. B oz -U l u s, H a l eb T ür k m en l er i , Y en i -l l , D u l k ad ır l ı ve diğerleri bu sefere katıklılarsa da Sa l a n k am en savaşında (Zilkade 1102 =Ağustos 1691) top ateşine dayanamayarak K ür d l er ile beraber savaşmeydanından uzaklaştılar.

Aynı yılda devlet tarafından T ür k m en oymaklarının tahribe uğramış bölgelerde yerleştirilmeleri işine girişildi. Or t a -A n ad ol u ’ya, gelmiş bulunan B oz -U l u s, dört kümeye ayrılmıştı. Birinci küme A n k a r a ’

nm güney-doğusundaki Bâ lâ kazası dahilinde ve buna komşu yerlerde

yaşıyordu. Bu kolun başında T aba ııl u boyu bulunduğu için B oz- U l u s’

u n bu koluna bazan Taban l u muk a t a a sı adı verilir. Bu kolu idare etmiş olan beğ ailesi B âl â’n ın U ç-E m köyünde oturmuş olup, nesli bugüne değin devam etmiştir. B oz -U l u s beğlerinin mahallî idareciler ve

1102 (1691) yılında devlet tarafından beş bölgede iskân hareketine girişilmişti. Bunlardan biri D aııi şm en d l u adlı büyük T ür k m en teşekkülünü A y d ın , B a l ık esi r , A f y o n , İsp a r t a ve D en i zl i vilâyetlerindeyerleştirmek işi idi ki, bunda başarı gösterilmiştir. Bu büyük D a n i ş-

mend l u teşekkülünün bizim B oz -U l u s’ a mensup olduğu anlaşılıyor.

X V I . yüzyıl ın birinci yarısının ortalarında Çu k u r -Ova ’d a M i si s’ -

den Gâvur dağlarına kadar uzanan topraklar komşu yöreler gibi ta



â ğ p ş y gmamen ekilmekte idi. Ancak XV I . yüzyıl ın sonlarında ve X V I I . yüzyılın birinci yarısındaki karışıklıklar yüzünden bu bahsedilen bölge

nin halkı da .dağılmış ve burası tamamen gayri meskûn bir hale gelmiştir. Bahsedilen tarihde (1102 = 1691) D u lk a d ır l ı oymaklarındanyirmi kadarı bu bölgede ( A ya s , B er en d i , K ın ık ) yerleştirildi ise debaşarılı bir sonuç vermedi. Oymaklar daimî olarak burada oturmakistemiyorlardı. Bunda sıt m a n ın ve diğer salgın hastalıkların mühim birrolü olsa gerektir. Bu sebeble burası X I X . yüzyıl ın ikinci yarısındaF ır k a -i l sl âh i yye gelinceye kadar oymaklara sadece bir kışlak vazifesi gördü.

Üçüncü iskân yeri de H a l eb ’ i n kuzeyindeki M en bi ç bölgesi idi.Buraya bir kısım I l -B e l i l er iskân edildi. İl -B e l i oymağı güneyli olmayıp, görüldüğü gibi, Si v a s-A m a sya bölgesinde yaşayan U l u -Y ör ük

topluluğunun Or t a -Pâr e koluna mensup bir teşekkül idi; eskiden beriböl d if ilik il l b l d Gö b k

inakları H a m a ile H u m u s arasındaki boş ve harap topraklara yerleştirmekti. Gerçekten bu oymaklar oraya yerleştirildiler ise de bundanmüsbet bir netice elde edilemedi. Bu oymakların bir kısmı devletinharblerle meşgul olmasından faydalanarak iskân yerlerinden ayrıldılar ve A n a d ol u ’ ya gittiler. Bir kısmı ise henüz ana dilini unutmayarak Suriy’de Tarabulus Şam yöresinde yaşamaktadırlar.

Eski zamanlardanberi Or ta -Ar abi sta n ’ da, N ec i d ’ teki A ca ve Sel -

ğ



m a adh ünlü dağlarında oturan A r a b T a yy boyunun mühim kolu Ş a m -

m aıl a r , X V I I . yüzylın ortalarında kuzeye doğru ilerleyerek Su r i ye

çöl ün ü işgal ettiler. İmparatorluk idaresinin, diğer birçok yerlerde olduğu gibi, Suriye’de de zayıflamasından faydalanan Şa mm ar l a r Ra k k a

bölgesini ellerine geçirdikleri gibi, yaptıkları tecavüzlerle münakaleyide sekteye uğratmağa başladılar. Ancak Şa mm ar l a r ’ m Suriye’dekibu hâkimiyetleri çok sürmedi. Bunların K u zey -Su r i ye’ ye gelişlerinden20 yıl sonra yine Or ta -Ar ab i s ta n ’ da yaşayan A n ezel er harekete geçibŞa m ma r l a r ’ı kovdular ve Ra k k a bölgesi de dahil olmak üzere, Su r i ye

çölüne hâkim oldular. A n eze A r a bl a r ı Ş am m a r l a r ’ dan daha kalabalıkve daha tahribci bir aşiret idi. Ra k k a bölgesindeki köylerin bir kısmını

harab ettikleri gibi, geri kalanlarını da haraca bağlamışlardı. Onlarıntecavüzleri yüzünden kervanlar işlemez oldu. İ şte, bilhassa bu A n eze

U r ba m ’n m akmlannı önlemek gayesi ile O sman lı devleti H a leb

T ür k m en ler i ve Y en i -I l ’e bağlı hemen bütün B e -D i l i obalarını, B oz-

bölge T ür k oymaklarının yerleşebilecekleri coğrafî şartlan hâizbir yer değildi; toprağı verimsiz ve susuz olduğu gibi, orada

yazın T ür k m en l er ’ e U r u m (A n a d o l u ) ’ daki serin yaylalarını özletenkavurucu sıcaklar hüküm sürüyordu. Diğer taraftan A n ezel er de kışlamak içiıı gittikleri güneyden bu mevsimde dönmüş bulunuyorlardı.Bu ve diğer A ıa b aşiretleri ile T ür k m en ler arasında birçok savaşlaryapılmıştır ki, bunlara dâir T ür k m en ler ’ in bazı şiirleri zamanımızakadar gelmiştir Ra k ka bölgesi devletin emirlerine boyun eğmeyen A n a d o



kadar gelmiştir. Ra k k a bölgesi devletin emirlerine boyun eğmeyen A n a d o

l u ’d ak i diğer T ür k oymakları i çin de bir sürgün yeri haline gelmiştir.Devlet rahat durmayan oymakları da bu bölgeye sürmek sureti ile ce

zalandırıyordu. Fakat, devletin bu meselede gösterdiği devamlı gayret ve aldığı tedbirlere rağmen Ra k k a ve U r fa bölgelerine yerleştirilen oymaklardan mühim bir kısmı ayrı ayrı zamanlarda A n a d ol u ’y a

kaçmağa ve orada yurd tutmağa muvaffak oldu. B e -D i l i ’ nin ekserobaları, Ba r ak l a r ve diğer bazı oymaklar ise X I X . yüzyıla kadar R a k -

k a ’ da kaldılar. Mezkûr asırda onlar da bir daha dönmemek üzere orayıterkettiler. Böylece devletin azimle giriştiği bu Ra k k a iskânı da başarısızlıkla neticelendi; gayreti boşuna gitti ve T ür k oymaklarının peri

şan olmalarına sebeb oldu 488.Bu iskânda en büyük ızdırabı B e -D i l i boyu çekti. Bugün onla

rın artık tamamen köylüleşmiş olan torunları arasında Colab adıylaanılan bu iskânın acı hâtıraları hâlâ yaşamaktadır. Hattâ beğleri F i-

gerektir. Halbuki Bar ak l a r * da X V I I . yüzyılın sonlarında, Ra k k a ’ya

iskân edilecekleri esnada T ür k m en olarak vasıflanıyorlardı. Bu bakım

dan denilebilir ki Ba r ak la r ’ ın da I l -B e l i l er gibi aslında güneyli olmaması ve B e -D i l i boyuna mensup bulunmaması B e -D i l i l er ’ in butefrikine sebebiyet vermiştir.

X I X . yüzyılda, Çu k u r -O va ’ da der e-be l i k idaresi devam etmekte idi. O sman lı vâlileriniıı hükmü belk i çok defa A d a n a şehrinden

k il i it i d B d b ğl i i k tli i



pek ileri gitmiyordu. Bu dere-beğlerinin en kuvvetlisi K ozan -O u l l a r ı

olup, nüfuz ve hâkimiyetleri bugünkü K oza n , K a d i r l i ve Sa i m -B e l i

yörelerini içine alıyordu. K oza n -O u l l a r ı, adlarını belki de Ormanlık dağlarda oturduklarından alan, Va r sak T ür k l er i ’ nden idiler. K oza n -O u l -

l a r ı her nekadar kudretli dere-beğleri idi iseler de, idare ettikleri halktan farksız, sade bir hayat sürmüşler ve çevrenin gelenek ve göreneklerine riayet etmişlerdir. Onların servet toplamaya ve mal edinmeyeçalışmadıkları bilindiği gibi, K a yse r i ’ ye ve diğer yerlere tahsile gidenhemşerilerine de maddî yardımda bulunuyorlardı. Bugün dahi halkarasında onlara dâir iyi hâtıralar nakledilmektedir. Diğer bir dere-beği ailesi de P a ya s yöresinin hâkimleri olan K üçük A l i -O u l l a r ı idi.Ünlü şâir D adal -O ğlu bu aileyi yörenin fâtihleri ve O sma nl ıl ar ’-dan önceki hâkimleri olan Özer -O u l l a r i na bağlıyorsa da bu husus çokşüphelidir. X V I I I . yüzyılda D u lk a d ır l ı ulusuna mensup Dön gel el u ,

U l a l u Ça l ı lu D evel u ve K ebel u gibi oymaklar K u r t K u l a ı ile B u r

teşekküllerin başında Bo z-D o an la r bulunuyordu. Çıık u r -Öv a ya gelen B oz-D o a n l a r ’m bir kısmı A d a n a yöresinde kaldı ki, bunlara K ü

tük - Bozdo an denilir. Onlardan bir bölük de do u ’ ya ilerliyerek K a d i r

l i ’n in güneyinde yurt tuttu. B oz -D o a n l ıl a r ’ ın belli başlı obalarındanbiri olan M elem en cil er de ilk önce K u su n , sonra da K a r a -İsa l u yöresine göç ettiler. Böylece, anlaşılacağı üzere, M el em en ci oymak veailesinin İzm i r vilâyetindeki M en em en kasabası ile hiçbir alâkasıyoktur. Esasen böyle olsaydı kelime M el em en l i veya M en em en l i şek



yoktur. Esasen böyle olsaydı kelime M el em en l i veya M en em en l i şeklinde yazılacak ve söylenecek idi. M el em en , bugün de birçok yerlerde yapılan bir yemek olub, oymağın adı, melemen yemeğini seven

bir kimseden geliyor. Hülâsa M el em en ci oymak ve ailesi İç-İl ’ lidirve elimizdeki vesikalara göre B oz -D o a n l a r ’ a. mensup bir obadır.Esasen gerek B oz-D o a n l a r ' ın ve gerek M elem en ci l er ’i n (ailenin aydınzümresi de dahil olmak üzere) Y ör ü k ler ’e ait bell i başlı yüz vebeden yapısı hususiyetlerini el’an muhafaza ettikleri görülür. M el e

m en ci (Menemenci) oğulları XV I I I . yüzyıldan itibaren obalarınadayanarak K a r a -l sa l u bölgesini nüfuz ve hâkimiyetleri altına almışlardır. Bu aileyi bir derebeği ailesi olarak vasıflamak doğru olmasa

gerektir. Çünkü, aile mensupları vakit vakit devlet hâkimiyetini kabulederek onun memurları durumuna düşmüşlerdir. Beğlerin de umumiyetle muvazeneli kimseler oldukları görülüyor. Fırka-i Islâhiyye tarafından İsta n bu l ’ a getirilen son M el em en ci beği H acı A hm et B eğ,

l a r ı’ nin T ür k m en olduğu biliniyorsa da hangi oymaktan geldiklerişimdilik tayin edilemiyor. Bugünkü durumda bu aileye ait en eski bilgi

1143 (1730) tarihine aittir. Bu tarihte S ı r k ın tı -oğl u M ehmed,K arsandı-oğlu, K ara N ebi-oğlu H amza ve K erim-oğluA bdü lk eri m ile birlikte R a k k a’ ya iskânları ferman olunan Receblu

A v şa r i m n kaçmasını önlemeğe memur edilmişti. Sır k m tı-o u l l ar ı veoymağının oturdukları yer, K oz a n ’ ın güneyinde, Ceyhan şehrinin kuzeybatısında, ScC r ı-Çam ile Ceyhan ırmağı arasında bulunmaktadır. Şimdi



burası aynı adı taşımaktadır. K ar asandı -oğu l lar ın ’na gelince,bunlar K a r a -l sa l u ile K oza n yöresi arasındaki ormanhk yerin hâkim

leri idiler. Bunların T ür k m en Ş a r k -P âr e oymağına mensup olmalarımuhtemeldir. Vesikalarda bu aileye mensup bir şahsa henüz rastge-linemedi. Çu k u r -Ov a ’ daki oymaklara gelince, Va r sak ve B oz-D o a n l a r ’ -

dan başka başlıca A vşa r , Cer i d ve Tec i r lu boyları da bölgenin gözeçarpan sâkinlerinden idiler. Bunlar yazın U zu n - Y a y l a ’ ya gidiyorlar veorada ellerine fırsat geçince çapulculuk yapıyorlardı, işte büyük şâirD ad al -O ğl u bize bu âlemin hayat ve hissiyatını aksettirmektedir.Bu âlem XV. ve XVI. yüzyıl Çu k u r -O va ’ smdan nekadar farklı idi!

Görüldüğü üzere bu âlemde başta Ra m azan -o u l l a r ı , Özer -o u l l a r ı, K u su n -o u l l a r ı ve diğerleri gibi, bölgenin fethinde rol oynamış eski ailelerden hiç birisi bulunmuyor. O sman lı idaresi ve Türk cemiyetinindüzenini alt üst eden büyük hareketler hemen her yerde olduğu gibib ki il âd il l i i t d k ld l h i

âlim C evdet P aşa’nın mülkî idareciliği, hemşehrisi D ervi ş P aşa’nmkumandanlığını yaptığı Fırka-i İslâhiyye 1865 yılında hu âlemi bek

lenmeyen hir sür’atle ortadan kaldırdı. Dere-beği aileleri oradan uzaklaştırıldı, oymaklar da yerleştirildi. Bunlardan T ecir l i ve Cer id l er kışlak yurtlarında iskân olmayı isteyerek birinciler umumiyetle Osm an i

y e , İkinciler de Ceyh a n kazası dahilinde yerleştiler. A vşa r l a r ’ a gelinceonlar Za m an lı ve S a r ız bölgesindeki yaylağında yerleşmeyi tercih ettiler 490. Fakat Avşarlar için asıl talihsizlik, asırlardan beri kendilerine ait



olan yaylak yurdlannm en iyi kısmının bu esnada K a f k a sya ’d a n gelmiş olan muhacir Çer k esl eı’ e verilmesi oldu. Artık aynı yüzyılın son

larında her yerde T ür k m enl er toprağa bağlanan T ür k köylüleri arasınakatıldılar.

Hükümetin Fırka-i Islâhiyye’yi göndermekteki asıl gayesi ise Çu

k ur -Ova hl ar ’ a daha iyi bir hayat sağlamak hususu ile değil, şiddetle çekmekte olduğu asker sıkıntısını gidermek maksadı ile ilgili idi. X I X .yüzyılın ikinci yarısına gelinceye kadar T ür k l er ’ in devletin dayandığıaslî unsur olduklarının O sm a n l ı hükümdarları ve devlet, adamlarıncaanlaşılmış bulunduğu hakkında elimizde hiç bir delil yoktur. Mezkûr

asrın ikinci yarısında C evdet P aşa, A bdü lham id’in sadrazamıSaid P aşa ve hattâ bizzat A bdü lham id’in bu hususu müdrik bulundukları görülüyor. Ancak bu asırda An ad o l u yu gezen Av r upa l i l a T ,

yoksul, fakat asil ruhlu ve namuslu olarak vasıfladıkları T ür k mille

husus var ise, o da XV I . yüzyıl ın sonlarındaki Celâl i hareketlerininX I V . yüzyıldan beri sürüb gelmekte olan A n a d ol u daki İçtimaî düzeni

ortadan kaldırıldığıdır. Bu hareketlerden sonra A n a d ol u büyük istilâlara uğramış memleketlerden daha korkunç bir manzara arzediyordu;devlet de eski kuvvet ve kudretini kaybetti ve bunu bir daha elde edemedi. Müteakıb asırlarda imparatorluğun asıl dayanağı ve anavatanıolan bu ülkede bir taraftan kıtlıklar ve salgın hastalıklar, diğer taraftan da uzun sliren harbler yüzünden açılmış olan yaralar bir türlü



kapanmadı. Cezâyi r , T u n u s ve Ta r ab l u s gibi yerler için vakit vakitA n a d ol u ’ n u n en babayiğit gençleri devşirilib götürülüyor, binlerce

Türk genci - mühim bir kısmı veya çoğu bir daha dönmemek üzere-Y em en ’e gönderiliyordu. Hülâsa Osmanlı, A n a d ol u ’ n u n insanım veservetini görülmemiş bir israfla tüketti. E d i r n e ve M a n a st ır ’ da olmaküzere, R u m -îl i ’ nde, iki, Ş a m ve B a d a d ’ t a birer a sk er î i d a dî olmasınakarşılık, Sivas’tan İzm i r ’ e kadar koskoca A n a d ol u bölgesinde bir teka sk er î id ad î yoktu. Neticede T ür k kavmi maddeten telâfisi imkânsız ka-yıblar verdi; hattâ belk i manevî hasletlerinden bazıları zayıfladı, yanitüresi za’fa uğradı. Bu sebebler ile imparatorluğun kaybının T ür k milleti

nin bekası için hayırlı bir netice olduğundan asla şüphe edilmemelidir.

T ür k oymaklarının A n a d ol u ’d a yerleşik bir T ür k kitlesi teşekkületmezden önceki haiz oldukları ehemmiyet üzerinde söz söylemek şüphesiz fazladır : A n a d ol u ’yu onlar fethettiler buradaki yerleşik T ür k halkını



2.

Bölüm



B oy Teşk i l âtı Ve B oyl a r

O uz l a r kavmî ve siyasî bir teşekkül için el (il) kelimesini kullanmakta idiler: O u z el i , A k -K o yu n l u el i , D u l k a d ır l ı eli . Onların diğerT ür k kavimlerinin söyledikleri aynı anlamdaki b u d u n sözünü bilme

dikleri anlaşılıyor. Bu kelimenin mo o lca karşılığı olan ulus sözü deancak D o u -An a d ol u ’ d a k i T ür k m enl er ce, el kelimesi ile birlikte, kullanılmıştır: K a r a -K oy u n l u u l u su , B oz -U l u s, K a r a -U l u s. Şimdi biz elyerine umumiyetle ar abçada n aldığımız kavim (kavm) kelimesini kul

Boylar da obalara ayrılmaktadır. K âşgar l ı3 bu kelimenin deo uzca olduğunu söylüyor. Obala r dan sonra her halde aileler geliyordu

ki, O uz la r ’ ın bunu hangi kelime ile ifade ettikleri bilinemiyor. Böy-lece aileden (soy?) obalar, obalardan boylar ve boylardan da O u z

el i meydana gelmiştir. O u z el i nde asıl kabilevî birlik boylardır. Oymakkitabımızda, boylar (kabile), obalar (cemâat) ve onların kollarını ifadeetmek üzere, umumî bir mânâda kullanılmıştır. Bunu evvelce aşiretkelimesi ile ifade ediyorduk. Aşiret şimdi Gün ey-A n a d ol u ’ da, hem



müfret hem cemi olarak, yörük anlamında kullanılıyor.

O u z boylarının A r a b, K ü r d ve diğer bazı kavimlerde olduğu gibi,münferiden bir hayat yaşadıkları veya tek başına siyasî bir harekettebulundukları nâdir bir vâkıadır. Onlar daima el halinde yaşamayı severler ki, bu husus siyasî başarılarında mühim bil' âmil olmuştur.

Görüldüğü gibi, X. yüzyılın başlarından itibaren O uz el i ’ ııdenkümeler halinde ayrılmalar başlamıştır. Bu kümelerden ilki H az a r

D en i zi kıyısındaki yarım adaya giderek yurd tutmuş ve buraya M a n -

gışl a k adını vermişti, ik inci bir küme ise Selçuk lu lar ’ın idaresinde

Yakın-Doğu ülkelerine geldi. Üçüncü bir küme de yine X I . yüzyıldaK a r a -D en i z’ in kuzeyinden Ba lk an l ar ’a. indi. Diğer taraftan O uz l a r ’ -

dan kalabalık bir nüfus da S i r -D er ya ’ nm orta yatağındaki şehirlerdeyerleşmişti. Göçebe O uz la r ’ ın bu şehirli eldaşlarına istihfafla ya tu k



almadığı iki boydan biri olarak kabul etmek zarurîdir. Diğerinin deyine bunlardan biri olduğuna ibtimal vermek mantıkîdir. Çünkü, her

iki boy yani K ızık ve K arkm aynı dalda, Y ı ld ız- H an ’ın oğulları arasında gösterilmiştir. Halbuki Ya p a r l ı boyu başka bir dalda, A y-H an ’ın o-ğulları arasında bulunmaktadır . Ya p a r l ı, yine orada adının ne manayageldiği yazılmayan biricik boyudur. Diğer taraftan hiç bir yerde ne Ça-

ı u k lu ’ya . ne de Y a p a r l u ya ait tarihî bir kayda, bir yer adına veya bir teşekküle rastgelinebilmiştir. K ısaca R eşi d u d-d in ’deki Y a p a r l i m n

K âşgar lı ’daki k l ’ yerini tuttuğunu ve yine aynı müell ifin liste



K âşgar lı daki Çar uk lu ’n n yerini tuttuğunu ve yine aynı müell ifin listesine almadığı iki boyun da K ızık ve K a r k ın olduğunu kuvvetle tahmin

ediyoruz. R eşi d ud-di n ’in listesinin bu iki boy bakımından da, vâ-kıalara uygun olduğu görülüyor. Çünkü, her iki boya ait yer adlarınave teşekküllere T ür k i ye’ de rastgelinmiştir. K âşgar l ı ’nm listesininboyların o zamanki siyasî şöhretlerine göre sıralandığı anlaşılıyor. Meselâ Selçuklu hânedanmın mensub olduğu K ın ık boyu orada enbaşta yer almıştır. H albuki bu boy R eşî d u d-d in ’in listesinde ensonda bulunmaktadır. R eşi d u d-d in ’in listesinin, O u z boylarınıneski siyasî ve İçtimaî mevkilerine göre tanzim edildiği görülüyor. Bura

da 24 boy her biri müsavi sayıda olmak üzere Oğuz H an ’ın altı oğlundan türetilmiştir. Diğer taraftan K âşgar l ı ’nınkinde olduğu gibi,burada da boylardan her birinin kendine mahsus damgalar ı olduğuhalde, her dört boyun ortak bir ungunu da vardır. Bu husus 24

Reşid ud-din’de B oz-O k kelimesi parçalamak şeklinde manâ-landırılmıştır ki, kelimenin bozmaktan getirildiği görülüyor. Üç-Ok

da üç adet ok şeklinde izah edilmiştir. Fakat bu izah şekillerini kabuletmeğe imkân yoktur. Ok ’u n , On -O k ’ta olduğu, gibi, eski zamanlardaboy anlamına geldiğini biliyoruz. Bu isimlerdeki ok kelimesinin de boymanâsında olduğu muhakkaktır. Buna göre Üç-Ok üç boy demektir.

B oz-Ok ’a gelince, buradaki boz kelimesinin de, diğeri gibi, bir rakamın yerini almış olması muhtemeldir.



Y ine R eşid u d-d in ’deki sözlere göre, O u z-el i ’n d e hâkim kolu

B oz-Ok l ar teşkil etmektedir. Bu sebeble Boz-Ok la r ’ın alâmeti y a y vetâbi kol oldukları için de Uç-Ok l a r ’m k i o/s’tur. T uğrul B eğ 1038 yılında N i şa bu r ’a girerken kolunda gerilmiş bir yay ve belinde de üç-ok

bulunuyordu. Bunlar her halde, kendisini Boz -Ok ve U ç-O k ’ un, yanibütün O u z-el i ’nin hükümdarı saydığının bir ifadesidir. Yü r e i r boyunun damgasının da bir yay ve üç ok şekl inde olduğu görülüyor 10. Dahaönce de söylendiği gibi, bir yay ve üç ok O u z yabgularımn hükümdarlık alâmeti olsa gerekti r11.

Eski T ür k ellerinde ve ordularında ikili düzenin değişmez bir kaide olduğu malûmdur. O u z elinde ve ordusunda da, görüldüğü gibi,bu kaide hâkimdi. Böylece el ve or du ikiye bölünmekte, bunlara koldenilmektedir. K ollar da birbirlerinden sa ve sol sıfatları ile tefrik

Salgurlular (Salur), Berçem-oğulları ( Y ıv a ) , A k - K oy u n lu l a r( B a yın d ır ) , Ramazan-oğul lar ı (Y ür eg i r ) ve K adı B urh aned-

d i n ( Sal u r ) bu koldan idiler. Şimdiki bilgilerimize göre, Boz-Ok la r ’d an da A rt uk -oğul la rı ’nın ( D ö er ) , Şumla-oğulları’nın ( A vşa r ) veN âdir Şah’m A vşa r hânedanının çıkmış olduğu görülüyor.

K âşgar lı ve R eşid u d-di n ’de bulunan listelerdeki O u z boyları zamanlarının söyleniş şekline göre yazılmıştır. F ah rud di n M übarek Şah’ın listesindeki O u z boylarının yazılış şekli K âşgar l ı ’-



nınkinin aynıdır u.

K âşgar l ı ve Reşid u d-di n ’in listelerinde boyların damgalarıda verilmiştir. Bu keyfiyet damgalara verilen ehemmiyeti gösterir.K âşgar l ı bu damgaların davarlara, yılkılara vurulduğunu söyler14.R eşi d u d-d in ’de bunlar damga kelimesi ile ifade edilmiştir. O uz-

l a r ’m damgalar için hangi kelimeyi söyledikleri bilinemiyorsa da, bu-ıııın A n a d ol u ’ da kullanılan i m (en) sözü olduğundan şüphe edilemez.Bazı T ür k hânedanlannm, boylarının damgalarını aile alâmeti olarakkullandıklarını biliyoruz. Salğurlıılar’m paralarında Sa l u r dam

gası görüldüğü gibi 15, A k -K oyu n lu paralarında B a yın d ır ve Os-manl ı hü k üm dar ı I I . M ur ad’ın bazı sikkelerinde de K a yı damgası bulunmaktadır. A k -K oyu n lu lar , damgalarını yalnız paralarınadeğil, yaptırdıkları eserlere, resmî vesikalara, bayraklarına da koy

ııa bile çizildiğini bili yoruz i6. Bunlara ilâve olarak bu damgalardanbazılarının da âbideler, yapılar ve kayalar üzerinde görülmüş olduğu

nu söyliyelim 17.

R eşi d ud-d in ’in listesinde damgalardan başka o n g u n l a r da görülmektedir. Bunların hepsi eti yenmiyen avcı kuşlardır. R eşi d ud-d i n 18, ongun (onkun) 19 ittihaz edilen, hayvan veya kuşun kutlu sayıl dığını, incitilmediğini, etinin yenmediğini bildiriyor ve ongun (onkun)kelimesinin t ür kçede kutluluk demek olan oynuk’tan geldiğini söylü



yor. A bdü lk ad ir İ nan 'a göre20 ongun mo o lca bir kelime olup t ür k -

çec i töz’dür. Her iki kelime de bugün T ür k i ye’ d e bilinmiyor. Görmüşolduğumuz gibi, O uz l a r ’ m tarihinde bir totem devri bahis konusu değildir. Bu sebeble bunlar, eğer hiç şüphe etmeğe hakkımız yok ise, pekeski zamanlarda yaşanmış bir hayatın hâtıraları olacaklardır. Nitekim,her dört boyun bir ongunu olması da bunu gösteriyor. Ong u n olarakzikredilen avcı kuşlar başlıca, şah i n , k ar ta l , ta vşan cıl , su n gu r , uc veçakır ’ d ıı. Bunlardan şâhinin türkçe olduğuna dâir bir delil yoktur.K artala gelince, H outsm a sözlüğünde bunun Tür k men l er ce ak baba ’-

ya verildiği söyleniyor21. Kartal şimdi kara-kuş için veya onun diğerbir adı olarak kullanılmaktadır. Tavşancıl kartala benzeyen, fakatondan daha küçük, kara renkli bir kuştur. Sunğur ise tuğruldan küçük,fakat doğandan daha büyük bi r kuş olarak tar if edilmektedir22. Uc ’ a

gelince bu hususta bir bilgiye rastgelemedim Yalnız T imur ’un ku

Y ine R eşi d ud-d in ’in listesinden anlaşıl ıyor ki eski zamanlardaboyların toylarda yiyecekleri koyun etinin kısımları da bir kaideye

bağlanmıştır. R eşid u d-di n ’de bu kısımlara en d âm -i go şt (etin birkısmı), Y az ıcı -O ğlu ’nda sün ük (kemik) deniliyor. Dikkate değer ki,ongunlar gibi her dört boyun da müşterek bir sünükü vardır. Böylece,K a yı, B a ya t , A l k a r a -E v l i , K a r a -E v l i boylarının sünükü yani koyundanyiyecekleri kısım sa k a r ı ya r ın , yani sağ kürek kemiği kısmıdır. Y a -

zır , D ö er , D od u r ga ve Ya pa r l ı boylarınınki sa a şı l u , yani aşığın bulunduğu et parçası (bud) A v a r K ızık B e D i l i ve K a r k m l a r ’ ın sü



lunduğu et parçası (bud), A vşa r , K ızık , B e -D i l i ve K a r k m l a r ın sünükü s a umaca , yani kalça (sağrı) kemiği kısmı, B a yın d ır , P eçen ek ,

Ça vu nd u r ve Çepn i l er ’ in sünükü sol k a r ı ya r ın , Sa l u r , E ym ü r , A l a - Yu n t l u , Yür e i r l er ’ i n k i u ca yl a (sol umaca?), İ d i r , B ügd üz, Yıva veK ın ık boylarının sünükleri (sol?) aşığludur. Sünük ler in de her dörtboy için müşterek olması bunun da çok eski bir gelenek olduğunu veO uz l a r ’ m altı boy halinde yaşadıklar ı devirden kaldığını gösteriyor.

Bir boyun toplantılarda ve toylarda (umumî ziyafetler) oturacağımevki ( or u n ) ve yiyeceği et kısmı ( ül üş) yalnız O u z elinde değil, diğerT ür k kavimlerinde de kaidelere bağlanmıştır. Bu geleneklerin ehemmiyeti şuradadır ki bunlar bir boyun kendi eli içindeki siyasî ve İçtimaî hukukunu tayin eden başlıca müesseselerdir24.

R eşid u d-di n ’in listesinde boylar Oğuz H an’ın 24 torunundan

Û smanİ ı devlet i teşkilâtında sağ kol, sol kol olmak üzere ikilidüzen esaslı bir kaide olarak yer aldıktan başka, 24 lü düzene ait de

bazı misaller vardır. M esel â R u m -el i eyâleti 24 sancağa ayrıldığı gibi,D i ya r ba k i r eyâleti de sekizi yurtluk, beşi ocaklık olmak üzere 24 sancak idi2'’. O t l u k -B el i savaşında (1473) A nadolu beğl erbeği si Dâ-vu d P aşa’nın kumandasında 24 sancak beği vardı27. D ede-K or k utdestanlarındaki 24 sancak beği sözü28bunlardan çıkmış olacaktır. E v-l iyâ ÇeleE i’ye göre29, K üt a h ya sancağı 24 kadılık idi. R u m -el i n dek i

devlet hizmetinde bulunan Y ör ük ler 24 kişiden müteşekkil takım



devlet hizmetinde bulunan Y ör ük ler 24 kişiden müteşekkil takımlara ayrılmıştır. 24 kişiden biri eşkinci, üçü çatal ve yirmisi de yarmak

sayılmıştı30. 1100 (1688-1689) tarihinde K on ya mütesellimi bulunan Y eğen Osman P aşa’nm dayısı K ar a-H aşan B eğ’in maiyyetinde24 bayrak sekban ve sarıca bölüğü vardı. Her bayrak bir bölüğü temsiletmekte ve her bölüğün başında bir bölük-başı bulunmakta idi. K ara-H asan ’ın azli üzerine bu 24 bayrak sekban ve sarucanın başına Y eğen Osman P aşa’nın kendi yeğeni, Ahmet B eğ geçmişti31.

Osmanlı mâlî teşkilâtında da 24 sayısı ile ilgili olarak bazı misaller zikretmek mümkündür. Y ör ük ler ’den birisinin koyunu 24’tenaz olur veya hiç kalmaz ise onlar ka r a yani yoksul sayılır ve kendilerinden buna göre bir vergi alınırdı32. Bundan başka Yen i -çer i ocağızâbitlerinden ya ya -b a şıl a r m gündeliklerinin 24 akçe olduğunu biliyoruz33 T ü k K ü d oymakları arasında bazı toplulukların O b

luluğun K ür d menşeli olduğunu söylüyor36. Y ine ona göre mensupbulunduğu B i dl i s dağlarındaki Ru zegi adlı K ür d boyunun 24 oba

dan müteşekkil olup, bunlardan 12 obanın B i l ba si ve 12 obanın daK ov a l si adım taşıdığını söylüyor37 ki, her ikisinde de O u z boy teşkilâtının âmil olduğu açıkça görülüyor.

24 rakamının ok yapımında da bir değeri olduğu görülüyor. Os-manlı okları 4 dirhemden 24 dirheme kadar olup, yaya kıyasen yapılırdı. Bundan başka ok her dört derecesi boğaz, yedi derecesi göbek,altı derecesi şalvar, yedi derecesi ayak olmak üzere 24 derece itibar



altı derecesi şalvar, yedi derecesi ayak olmak üzere 24 derece itibar

edilmiştir38.

Müverrih H ammer39 24 lü O u z boy teşkilâtının M ısı r mem-lûk ler i ’nde 24 beğ olarak devam ettiğini söylüyorsa da böyle bir keyfiyet ancak XV I . yüzyıl başlarında görülmektedir. F ilhakika K an-suh ul-G avr î devrinde mukaddem beğlerinin sayısı 24 idi40. Fakatdaha önceki sultanlar zamanında da mukaddem beğlerinin aynı sayıdaolması şüphelidir.

Şikârî’nin K a r am a n -o u l l a r ı t a r i h i n d e 24 vezir, 24 bin er sözüsık sık geçtiği gibi41. E vl i yâ Ç elebi ’de42 de bu mahiyette ifadeler

görülüyor. I I . M ur ad da 1444 yılındaki Va r n a zaferi münasebeti iletutsak alınan H ır i st i ya n beğlerinden seçtiği 24 kişiyi M emlûk ler ’egöndermişti43. Bütün bu zikredilen misallerin bazıları bir tesadüf ileizah edilebilir ise de bir çoklarının 24 O u z boyundan gelen gelenek ve













OĞUZ BOYLARINA AİD ANADOLU’DA YER ADLARI

K itabın sonlarında O u z boylarına ait yer adları hakkında bir



K itabın sonlarında O u z boylarına ait yer adları hakkında bir

cedvel görülecektir. Bu cedvel X V I . yüzyılda yazılmış B a ş-B a k a n l ık

A r şi v i ile T ap u ve K a d a str o U m u m M üd ür l ü ü A r şi v i n d ek i mufassaltahrir defterleri taranarak meydana getirilmiştir. Cedvelin boylara aitbütün yer adlarını ihtiva etmesi için elden gelen gayret gösterilmiş olmakla beraber, yine de tam olduğu iddia edilemez. Çünkü, defterlerdesemt ve mevki adları tesadüfen geçmektedir . Halbuki bunlar arasındada O u z boylarına ait epeyce yer adının bulunduğu muhakkaktır.

Tahrir defterlerinde, sık sık O u z yer adına da rastgelinmektedir.

F ır a t ile A d a l a r D en i zi arasındaki sahada bulunan bu yer adının (yaniOğuz’un) mühim bir kısmının şahıslardan geldiği anlaşılıyor. EsasenX V . yüz yıl ile XV I . yüzyılın birinci yansında oymaklar ve köylülerarasında O u z’u n şahıs adı olarak kullanıldığım da biliyoruz. Diğer



Cedveldeki yer adları umumiyetle X I I ., X I I I . ve X I V . yüzyıllardan kalma hâtıralardır. Bunların kesif bir halde bulunduğu An ad o l u

sahası Fır a t ve Ad a l a r den i z i arasındaki yerdir. Bu saha, asıl Selçuk lu yurdu ile D an işmend ülkesini ve U c T i i r k m en l er i tarafından fethedilen B a t ı A n a d ol u ve M a r m a r a bölgesini içine alır. Boylardan her-biri ile ilgili yer adları bu saha dahilinde serpilmiş bir durumda bulunmaktadır. Diğer taraftan her bölgede boylardan çoğuna ait yer adlarıbir arada görülmüyor. Bu husus boylara mensup obaların muhtelif zamanlarda A n a d ol u ’ ya gelmesi ve buraya geldikten sonra da siyasî veİktisadî âmiller ile yeni bölünmelere maruz kalması ile ilgilidir Bu



İktisadî âmiller ile yeni bölünmelere maruz kalması ile ilgilidir. Bu

nunla beraber boylardan bazılarının bir bölgede diğerlerine nazarandaha kalabalık bir halde yerleşmiş olduklarını, cedvele dayanarak söylemek mümkündür. Şimdi bunu gösterelim.

K a yı

B a ya t

Sivas (8 yer adı), K ütahya (8), Kengi-ri -Çankırı- (7), K onya (6), Menteşe-Muğla bölgesi- (6), Bolu (6), K astamonu (6), Hamid-Isparta ve Burdurbölgesi-(5), Amasya (4), Çorum (4),

Ankara (4).K onya (7), Hüdâvendigâr- Bursa böl-gesi- (4), Kara-Hisar-ı Sahib -Afyon-(4) Karasi B a l ık es i r (4)

: Sivas (9), Konya (9), Saru-H an (4),Hamid (3).

: Ak-Saray (5), Saru-Han (3), Sivas (3),Ankara (3).

: Hüdâvendigâr (10), Kastamonu (8),Sivas (7), Ankara (5), K ütahya (5),Çorum (4).

: Adana (yöre), K astamonu (6), Hamid(4), Teke-Antalya bölgesi- (4).

Sa l u r

A l a -Y u n d l u

E ym ü r

Yür e i r



: K astamonu (8), Teke (6).

Hamid (4), Kastamonu (3).

: Adana (yöre), Ankara (9), Kütahya(9), Sivas (8), K onya (5), K engir i (5),K ara I îi sar-ı Sahib (5), Malatya (4),Karasi (4).

O u z boylarına ait bu günkü yer adlarına gelince, X V I . yüzyıldanbu yana bütün boylar yer adı kaybına uğramış olmakla beraber ara

larında bu hususda bazen büyük nisbetler görülmektedir.

Meselâ XV I . yüzyılda 29 yer adına sahib bulunan A l a -Y u n d l u

boyunun, Îç-Işleri Bakanlığı’nın T ür k i ye’ d e m esk ûn yer l er k ıl a vu zu

İ d i r

Bü düz

K ın ık



I .

KAYI



K a yı boyu, görüldüğü üzere, R eşi d ud-d in ’in listesinde en başta yer almıştır. Bu liste O u z boylarının, I sl âm i yet t en önceye aid tarihlerindeki siyasî ve İçtimaî mevkileri esas alınarak yapılmış olduğundan K a yıl a r ’ ın listenin başında yer almaları, onların bu bakımlardan(siyasî ve İçtimaî mevki itibariyle) O uz la r ’ m en mühim ve en asil boyusayıldığını gösterir. Nitekim K a yıl a r , O u z hükümdarlarını çıkaran5 boyun başında zikredildiği gibi, yine R eşi d ud-d in ’in O uz la r ’ ınt a r i h i bölümünde bir O u z yabgu sülâlesi de bu boya mensup gösteri

lir 1. Muhakkak ki K a yıl a r , O u zl a r ’m en eski, en köklü ve en şerefliboylardan biri idi.

Y ine R eşi d ud-d in ’deki T ür k l er ’ in t a r i h i bölümünde yazıldı

K a yı adlı oymaklara gelince, K a y ıl a r bu hususta da en fazla teşekküllere sahip bulunan iki boydan (diğeri A vşa r ) biridir. Y er ad

larında olduğu gibi, oymaklar hususunda da K a yı ile A vşa r bir biri ilebaşbaşa gitmektedir. Bu K a yı oymakları, A v şa r , B a ya t ve diğer birçok boyun aksine olarak, Yör ük l er arasında, yani A n a d ol u ’n u n or ta

ve batı taraflarında bulunmaktadır. Şimdi bunları, yaşadıkları bölge

lere göre tetkik edelim:

1. A t - Çe k en : K on ya bölgesindeki K a yı oym a ı , A t -Çek en topluluğuna mensup olup, L âr en d e (bugün K a r a m a n ) kasabasının k u zey ved o u taraflarındaki toprakları kaplayan B a ybu r d kazasında yaşamak



p p y y y ş

tadır. Bu oymağın, I I . B âyezid devrinde 260 ı evli olmak üzere 343,I . Selim zamanında, 475 i evli olmak üzere, 680 vergi nufusuna sahipidiği görülüyor. Diğer taraftan bu K a yı oymağının hemen bütün mensupları s i pah i o u l l a r ı idiler. Oymağın bahsedilen zamanlarda elindebulunan ekinlikleri yani çiftçilik yaptıkları yurdları (mezrea) şunlardı:Y a ssı-Üyü k , E r en ce , A r sl a n l u -V i r ân ı, İn l u -V i r ân ı. B ost a n l u , Gü n ü,

K a r a ca -K a ya , K ın ık , Gen cek adlı ekinlikler de A k sa k l u oym a ı ile eskizamanlardan beri oturageldikleri yurdları idi. K on ya K ayılar ı’nın 1547

de K a p a n l a r , G ök -K öy, İb r a h i m , D i vân ele r , Gebeci l er ve belki de K a yı H üyü ü adlı köylerde yerleştikleri görülüyor4.

Bu K a yı oym a ın ın yaşadığı zamanda K on ya bölgesinde, K a yı

adlı 6 köy vardı5.



7. K a ıa - H i s a r ( A f y o n ) : Y ine başka bir vesikadan bu boyamensup bir oymağın da K a r a -H i s a r sancağının Sa n dık lı kazasında

yaşadığı görülüyor. 967 (1559-1560) tarihini taşıyan bu vesikada Sa n d ık l ıya bağlı K a yı oymağının yine aynı kaza dahilindeki bir köy halkıile K a p l a n -A l a n ı adlı bir yaylak hususunda çekişmekte olduklarındanbahsedilmektedir16. Bu oymağa da tahrir defterlerinde rastgelineme-miştir.

8. S i s ( K oz a n ) : A n a d ol u ’ daki sonucu K a yı teşekkülü Si s (K oza n )

sancağı oymakları arasında görülmektedir. 29 evden (hâne) ibaret olanbu küçük K a yı oymağı K u t l u B e - H a cıl u adlı bir teşekküle tâbi bu



lunmaktadır. Defterlerde bu K u t l u B e - H a cıl u teşekkülü aynı sancaktaki A vşa r , K a vu r a l u , A y r u -D a m l u , Sa vcı-H a cıl u adlı büyük teşekküller gibi, tâife kelimesi ile vasıflanmakta ise de, nüfusu pek azolup, ancak 42 vergi evidir 17. Bununla birlikte bu K u t l u B e -H a cu l u

tâifesinin Sa vcı H a cıl u l a r ’m bir kolu olması mümkündür.

îşte XV I . yüzyıldaki K a y ıl a r ’ a dâir bilgiler bunlardan ibarettir. Yukarıda araştırmalarımızın bir sonucu olarak, K a y ıl a r ’ ın XVI. yüzyılda A n a d ol u ’da, en fazla yer adına ve hattâ oymaklara sahip bir boy

olduğunu söylemiştik. Bunlar, O uzl a r ’m islâmiyetten önceki tarihlerindemühim bir mevkii olan bu asil teşekkülün, aynı zamanda A n a d ol u ’n u n

fetih ve iskânında da en büyük rolü oynamış bir boy -veya bir kaç boydan biri- olduğunu göstermektedir.

Kayı-Osmanlı Münasebetleri:

ilk Osman lı müverrihi A hm edî, Osman Beğ’in babası E rtuğrul Beğ’in yoldaşlarını O u z olarak vasıflıyor. O zamanlar O u z

adının, eskisi gibi, T ür k m enl er hakkında kullanıldığına dâir hiç bir

bilgiye sahip değiliz. X I I I . yüzyıldan itibaren H ır ist i ya n l a r A n a d ol u ’

ya T ür k i ye ve T ür k i sta n ve T ür k l er ’ e de eskiden olduğu gibi, T ür k diyorlar, M üs l üm a n l a r da daha ziyade T ür k m en adını kullanıyorlardı.T ür k i ye Tür k l er i ise kendilerini, çok değer verdikleri ve şerefli bir elsaydıkları O uz la r ’m torunları sayıyorlardı. Onların T ür k m en adını

bi b i i ld kl ö ülü



uzun bir zaman benimsememiş oldukları görülüyor.

E rtu ğrul, bir T ür k m en oymağı beği idi. Bu oymağın Sö üt yöresine, bazı Osmanlı kaynaklarında denildiği gibi, A n k a r a ’ n ın aşağıyukan 100 kilometre güneyindeki K a r a ca -D a ’ â an geldiği kabul edilebilir. Bu gelişin M o ol baskısı ile ilgili olması da muhtemeldir. Bunungibi, başında Osman Beğ’iıı dedelerinin bulunduğu oymağın H o r a

sa n ’d a n A n a d ol u ’y a M o ol istilâsı sebebi ile geldiğine dâir rivayeti dereddetmek için kuvvetli delillerimiz yoktur.

Osmanlı hânedanının K a yı boyundan olduğunu ilk defa söyleyen müellif, eserini II . M ur ad devrinde yazmış olan Y az ıcı -O ğl uA 1i’dir. Ancak biz Y az ı cı O ğl u’nu tercüme ettiği eserlere kavmî duy

l i i il ilâ l l d h ifl d b l bi



I I

BAYAT (BAYAD)



Baya t l a r , bilindiği üzere, tarihimizde manevî şahsiyetler yetiştirmiş bir boydur. O uzl a r ’ ın devlet ve din adamı D ede-K ork u t B a

yat l ar ’ dan olduğu gibi, ünlü şâir F uzulî de bu boya mensup idi. C em-Sul tan adına Osmanl ı hânedanının O ğuz-H an ’a kadar çıkan efsanevî ataları hakkında Câm -ı Cem -ây i n adlı bir kitap yazan M ah-mud oğlu H asan’ın da yine bu boydan olduğunu biliyoruz.

Selçuklu devrindeki O u z boylan hakkında pek az bilgimiz var

dır. Bu devir kaynaklarında ancak bir kaç O u z boyundan bahsediliı.Bu arada Selçuk lu emirlerinden A k -S un gur u l -B uhar î ’nin 513(1119) yılında Basra’daki nâibi Sunkur’un, el -B a yâtî nisbesini taşıdığını görüyoruz ' Ancak bu nisbeye ilaveten et -T ür k m a n î nişbesinin

larından çoğu zamanımıza kadar gelmiştir 4. Bu yer adları, B a ya t l a d ın

A n a d ol u ’n u n fethine katılmış olduklarını gösteriyor. Bu yer adların

dan başka, X I V . yüzyıldan beri K u zey -S u r i ye ’ deki T ür k m enl er arasında pek mühim bir B a ya t kümesinin yaşamakta olduğunu biliyoruz.Diğer taraftan X V I . yüzyılda B a t ı ve Gün ey -B a t ı A n a d ol u ’ da henüzyerleşmemiş, bu adda bazı küçük oymaklar da görülmektedir.

Daha önce de söylendiği gibi, X I V . yüzyılda K u zey -Su r i ye’ d e yaşayan büyük T ür k m en topluluğunun Boz-Ok kolunu başlıca üç boy,yani B a ya t , A vşa r ve B e -D i l i boyları teşkil ediyordu. Mezkûr asırdanitibaren kendilerinden bahsedilmeye başlanan D u lk ad ı r -oğu l lar ı ,



İ nal -oğul lar ı , K öpek-oğul lar ı , G ündüzlü ler, K ut-B eği o-ğul la r ı, B ozca -oğu l lar ı gibi, ailelerin bu üç veya iki ( B a ya t -A v

şa r ) boydan çıktıkları anlaşılıyor. Bu ailelerin en büyüğü olan Dul-k ad ı r -oğu l lar ı ’nın, hizmetinde daima Ba ya t l ar görülmektedir ki,bu husus esasen B oz-Ok la r ’ dan olduğu kesin olarak bilinen bu hâne-danın bu boya mensup olması ihtimalini hâtıra getiriyor. Ayrıca yineB oz-Ok l a r ’ dan olan 1n al -o u l l ar ı’ nin B e -D i l i ’y e değil ise, bu boya mensup olduğu muhakkaktır. Ba ya t l a r ’ dan geldiğini kesin olarak bildiğimiz aile ise Bozc a -o u l l a r ı’ dır. 801 (1399) yılında Sultan B erk uk ’unölümü üzerine yerine oğlu F erec geçmişti. F erec, yiğit bir genç olmakla beraber siyasî zekâdan mahrum bir hükümdardı. Bu sebeble F er ec’-in bütün hükümdarlık devri bilhassa Ş am vâlisi Şeyh el-M ahm udî ,



ligi veri ldi5. İ şte bu emîr, T atar ’dan sonra sultan olan meşhur M eli ku l -E şr ef B ar s-B ay’dır (1422-1438).

Baya t l a r daha sonraları da A vşar l a r ile birlikte A k -K oyun lufaaliyetlerine katılmışlardır. 1457 yılında D u lk ad ır l ı hânedanındanK ara-B eğ ile B a ya t beğlerinden N âsı r H üseyi n B eğ ve yine B a -

ya t l a r ’d aıı A bdi , U zun H aşan B eğ’in hizmetine girdiler. Bunlarbuyruklarındaki 800 evlik T ür k m en ile Âm i d yakınındaki Ka r a ca -

D a ’ da yurt tutmuşlardı. Bu beğler K ar a-K oyu n lu hükümdarıC ihan - Şah’ın U zun H aşan B eğ üzerine gönderdiği T arhan -oğlu R üstem kumandasındaki bir ordunun Âm i d ’ e yaklaştığını ha



ber alınca korkudan Su r i ye’ ye gitmek üzere yerlerinden göçtüler. U-zun H aşan Beğ, bunları teskin ederek geri döndürmek için oğullarıH al il ve U ğurl u M ehmed ile M usul lu E mîr B eğ’i gönderdi isede onları kararlarından vazgeçiremedi. Bunun üzerine şehzadeler onlardan bazılarının davarlarını yağmaladılar 10. Bununla beraber A m i d

yakınında H aşan B eğ ile T ar han -oğlu R üstem arasında yapılanve A k -K oyu n lu lar ’ın parlak bir zaferi ile sona eren savaşta, A vşa r

l a r gibi, Ba ya t l a r ’ m da bulunduğunu bili yoruz u.

T imur ’un Yozga t ve ona komşu bölgelerdeki K a r a -T at a r l a r ’ ınmühim bir kısmını T ür k i sta n ’a götürmesi üzerine K u ze y Suriye’dekibu B aya t l ar ’ ın bir bölüğü de D u lk a d ır l ı oymakları ile birlikte B oz-Ok ’-

B ozca-oğl u H al il B eğ’in aradaki zaman farkı dolayısı ile aynı şahıs olduğu üzerinde kesin bir şey söylenemiyor. Y ine adı geçen B oz

ca-oğl u H al il B eğ ile çağdaş aynı aileden ve Sevindi kbeğler i de tanıyoruz ki, bunlar da D u lk ad ır -oğlu Şah -Suvar ’mmüttefikleri idi ler13. Diğer taraftan biz B ozca ailesinden bazı beğlerin de U zun H aşan B eğ’in hizmetine girmiş olduğunu biliyoruz14.Safevî devrinde İr a n d a yaşayan Boz ca l u l a r bunların torunlarındanbaşkası olmasalar gerektir.

1. H a l eb T ü r k m e n l e r i B a y a d ı:



926 (1520) tarihinde, eski D u l k a d ı r beği A lâ u d-dev le’nin kardeşi A bd u r -R ezzak ’ın Bayat l a r dı ve K ür d l er ’ i etrafına toplayarakD u lk a d ır hâkimi Şah S üvar -oğl u A l i B eğ ile mücadeleye giriştiğive hattâ A l i B eğ’in öldürüldüğü, M a r a ş ve E l bi sta n ’ın Abd ur -Rezzak’ın eline geçtiği hakkında K a h i r e’ de şâyîalar dolaşmağa başlamışise de bunu teyid eden bir haber alınmamıştıIS. Bu tarihlerde yazılmışolan H aleb sancağı tahrir defterinde Ba yat l ar H al eb T ür k m en l er i ’n i n

üçüncü boyu (tâife) olarak zikredilmekte ve 20 obadan (cemâât) mü

teşekkil bulunmaktadır. Bu obaların ilkini B a ya tl a r ’ ın başında bulunan B ozca ailesi mensupları meydana getir iyor. Bu sırada Ba ya t l a r ’ ınbaşında B ozca -oğl u H al il B eğ bulunuyordu. Ancak aynı yüzyılınikinci yarısına ait defterlerde bu boy beği ailesi obası görülemiyor. Bu

obalarından Ça l ışl a ve A l i -B e l ül er ’ in de bu Peh l i va n l ı koluna bağlıoldukları görülüyor I6. Peh l i va n lı oymağı her iki kolu birleşmek ve B a

ya t boyunun diğer birçok obalarını da etrafına toplamak sureti ile X V I I .yüzyılda büyük bir teşekkül haline gelmiştir. Bu sebeble K âtibÇ elebi kendi zamanındaki H a l eb T ür k m en l er i oymakları hakkındatanzim ettiği listede Peh l iva n lıla r ’ el da yer vermiştir 17. Bunda B a ya d

boy beği ailesinin (Bozca-oğulları) İr a n ’ a, gitmesi veya herhangi birsebeble varlığını muhafaza edememesi en mühim âmildir. TeşekkülünX V I I . yüzyılda artık H al eb bölgesinde değil, S i v a s’ın güney ve güneybatı taraflarında yaşadığı anlaşılıyor. Hattâ Pehl i van lıl ar 1100 (1688-



89) yılında diğer birçok oymaklarla beraber vilâyet vilâyet gezip yoksul ve zayıf halka saldıran ve yollarda soygunculuk yapan G edi k adlıhaydudun tenkil ine memur edildikleri gibi 18, ertesi yıl da, yine diğer T ür k

m en oymakları ile birlikte, A vu st u r ya ’ ya yapılacak sefere çağrılmışlardır. Sefere katılmaları istenen 200 Peh l i va n l ı askerinin başında şu beğ-ler bulunuyordu: P ehl iv an -oğlu İ smai l B eğ, P ehl iv an -oğluH acı M usa Beğ, P ehlivan -oğlu B attal B eğ, P ehlivan-oğluH acı A bbas Beğ oğlu, H aşan Beğ oğlu M ehmed Beğ, A li

B eğ oğlu M irza Beğ, B iber-oğlu A ssâf Beğ, T a t a r -İl ya sl u oba sı k eth üd a sı, K u zu -g ün d en l i oym a ı k eth üd a sı, Sa n a l (?) B a ya d ı k et h üd a

s ı19. Bunlardan H aşan B eğ-oğlu M ehmed B eğ’den itibaren zikredilenlerin P eh l iva n oğu l lar ı ailesinden olmadıkları görülüyor

sel’den naklen P eh l i v a n l ıl a r ın sahip bulundukları çadır sayısına dair15 000 rakamını vermektedir.

Burada bahsedilecek olan B a ya t obalarından biri de R eyh a n l ı

teşekkülüdür. K anunî devrinde 112 vergi nüfusundan ibaret, küçükbir oba halinde bulunan bu teşekkülün 93 evlik bir kolu da aynı devirde Y en i -I l ’ de yaşamakta idi. Bu oba da bir taraftan nüfusunun artması, diğer taraftan da B a ya t boyuna mensup birçok obaların kendisine katılmaları ile X V I I I . yüzyılda Peh l i va n lı gibi, büyük bir teşekkül haline gelmiştir. Adı geçen yüzyılda R eyh a n l ı oymağı kendisinebağlı diğer oymaklarla birlikte S i v a s’ın güney taraflarında yaylamak



ta ve H aleb çevresinde kışlamakta idi. S eyyah B u r ck h ar dt22 R ey h a n l ıl a r ın 3000 çadırdan müteşekkil olduklarını söylemektedir.

Reyh a n l ıl a r , yaylağa gidib gelirken rahat durmadıklarından R a k -

k a ’ ya sürülmeleri hakkında bir kaç defa ferman çıkmış ise de, herdefasında bundan kurtulmuşlardır.

X I X . yüzyılın ortalarında R eyh a n l ıl a r ın A m i k ovasında kışladıklarını biliyoruz. 1865 yılında Gü n ey-An a d ol u ’d ak i derebeğileri ortadan kaldırmak ve oymakları yerleştirmek gayesi ile teşkil edilenF ır k a -i I sl âh i yye’ nin Gâvur dağları ve K ür d dağındaki harekâtındaR eyh a n l ıl a r F ır k a -i I sl âh i yy e’ y e yardımda bulunmuşlardır. F ır k a -i

I sl âh i yy e’ nin harekâtının sona ermesini takiben C evdet P aşa’mn

l a r ’ı bu iki teşekkül yani Pehl i van lıl ar ile R eyh a n l ıl a r temsil etmişlerdir.

Peh l ivan lı oymağının başındaki boy be i ailesinin X V I I I . yüzyılın ikinci yarısında bugün A n k a r a ’n ın K m k -K a l e kazasına bağhBe -Obası köyünde oturduğunu bili yoruz. Peh l ivan lı beğlerinden M ahmud B eğ 1212 (1797-1798) yıl ında köydeki câmii yaptırmıştır. Bubeğin 1221 (1806-1807) yılında Ç apan -O ğlu Süleym an B eğ’inemrinde bulunduğunu görüyoruz. Aile hâtıralarında M ahmud B eğ’in birçok harblere katılmış olduğu söylenir; hattâ bu harblerden birinde oğlu H ay dar B eğ’i kaybetmiş, dönüşde kardeşini babasının yanında göremeyen diğer oğlu A bdurah man B eğ’in: “ a y k a r d a şım n er e



g y ğ ğ ğ y

l erd e k a l dın ” diyerek ağlamaya başlaması üzerine, kaşlarını çatanM ahmud Beğ: “ k a dın g i b i ne a l ıyo r su n , sen H ay dar ol, sen de kal”demiştir. Fakat hâtıralarda M ahmud B eğ’in de gittiği son seferdengeri dönmiyerek Bel gr ad ’ da şehit düştüğü anlatılır. O zamanlarda A n a

dol u T ür k ü’ nün kaderi böyle idi. Vergisi M ek k e-M ed i n e’y e gider, kendisi de, çok defa geri gelmemek üzere, imparatorluğun uzak eyâletlerine gönderilirdi. M ahmud B eğ’e oğlu A bdu r rah man B eğ, onada oğlu H aşan B eğ halef olmuşlardır. Peh l iva n lı boybeği ailesinin

nesli zamanımıza kadar gelmiştir. Ailenin M ahmud B eğ’in dedesiK odalak B eğ ( )’den başlayıb zamanımıza kadar gelen mufassal soy kütüğü hususî kütübhânemizde mevcudtur.

I I . Selim devrinde yazılmış B oz -U l u s defterine göre, asıl B oz-

U l u s kolunda bulunan B a ya t oym a ı 206 vergi nüfusuna sahiptir. B oz-

U l u s’ n n D u lk a d ır l ı kolunda bulunan ve Ş am B a ya d ı adını taşıyan oymağın ise 341 vergi nüfusu vardır26.

4. D u l k a d ır l ı B a y a t l a r ı ( Ş a m - B a y a d ı) :

D u l k a d ır l ı el i ’n e dahil bulunan B a ya t l a r Ş a m -B a ya d ı adını taşırlar, Bu B a ya t kolu, adının da gösterdiği gibi, K u zey -S u r i ye ’ deki B a ya t

lama. mensuptur. Bu mühim B a ya t kolunun büyük bir kısmının B oz-

Ok bölgesinde yurd tuttuğu görülüyor. Bundan başka Y en i -I l ’ de, U l u -



Yör ük l er arasında ve gördüğümüz gibi, B oz- U l u s’ u n D u l k a d ır l ı koluiçinde de bazı Ş a m -B a ya d ı oymakları bulunmaktadır.

Ş a m -B a ya t ı oymağının ilgimizi çeken bir tarafı da onun K aça r

boyunun teşekkülünde oynamış olduğu roldür. K a ça r ( I r a n kaynaklarında: jU-Lî) boyuna ait en eski bilgi 897 (1491-1942) yıl ına aitti r. Butarihte K a ça r l a r ’m A zer ba yca n ’da, bilhassa K ar dba bölgesinde yaşadıkları görülüyor. A k -K oyun lu hânedanına mensup bulunan veI be Su ltan adı ile tanınmış olan Dana H al il oğlu İ brah im B eğ

mezkûr yılda (897) K a ça r askeri ile (jU-Ü jS i t ! ) birleşerek A k -K oyunl u hânedanından M aksut B eğ oğlu R üstem B eğ’i hükümdar yapmak için onu mahbus bulunduğu A l ın ca k kalesinden çıkarmışid i27 I be S ul tan R üstem B eğ’i A k K oyu n lu tahtına geçirdik

başlıca H ızır l u , H a sa n cıl u , K esm ez l ü , Ş eyh l u , Ş a r k l u , K ızıl -D on l u vcK a r a ca -K oy u n l u gibi obalara ayrılmıştır. Bu obalar sahip bulundukları ekinliklerde çiftçilik yapmakta ve kış gelince Su r i ye’ ye gitmektedirler. Fakat XV I . yüzyılın ikinci yarısında Ş a m -B a ya t l a r ım a , kışınSu r i ye’y e gitmekten vazgeçtikleri anlaşılıyor.

b- Y en i -l l

Bu ilde yaşayan Ş a m -B a ya d ı kolu ancak 5-6 obadan ibaret bulunmaktadır. Bunlardan T a ta r -A l i l u hariç olmak üzere, diğerleri Boz -Ok

yöresindeki Ş a m -B a ya d ı obalarının kollarından başkası değillerdir.

c- U l u -Y ör ük



U l u -Y ör ük topluluğuna bağlı teşekküllerden biri de İn al l u oymağı olup, bunun K u zey -S u r i ye’ deki İn al l u l a r ’m bir kolu olduğu anlaşılıyor. A m a sy a çevresinde yaşamakta olan bu i n a l l u teşekkülü arasındaŞ a m -B a ya d ı adlı birkaç obaya rastgelinmektedir 29. Bu keyfiyet, evvelce de işaret edildiği gibi, Ba ya tl a r ile I n a l l u l a r arasında kabîlevî birakrabalık ile ilgili olabilir.

ç- A n k a r a

Ş a m -B a ya t l a n ’ na mensup iki küçük oymağın da 929 (1522) yılından önce A n k a r a ’n ın K a l eci k kazasında yurd tuttukları görülüyor.Bunlardan biri Çu n a , diğeri de T avşa n cık köylerinde yerleşmişler

Ş a m -B oy a d ı’ nin gerek B oz -U l u s, gerek Y en i -l l arasındaki obalarının, bu topluluklara mensup diğer oymaklar gibi, 1022 (1613) tarihlerinde Or ta -An ado l u ’ya gelmiş oldukları anlaşılıyor. Bunlar da 1100

(1688-1689) yıhnda Or ta -An ad o lu ’da kalabalık avanesi ile haydutlukyapan G e d i k’in tenkiline memur edilmişler ve ertesi yıl da diğerT ür k m en teşekkülleri gibi A v u stu r ya seferine çağrı lmışlardır39.

Or ta -An ado l u ’ya gelen ve işaret edildiği gibi, Y en i -l l ile B oz-U l u s’ a

mensup bulunan Ş a m -B oy a d ı oymaklarının nerelerde yerleştiklerihakkında tam bir bilgiye sahip değiliz. Bunlardan bir veya birkaç o-banm Çu k u r -O va ’ ya indikleri ve K a r a -l sa l ı kazasında bugün kendi



adları ile anılan köyde yerleştikleri anlaşıl ıyor34. Yine onlardan birobanın K a r a m a n kasabasında yerleştiğini biliyoruz. Orada ayrı bir

mahalle teşkil eden bu oba mensupları bugün de kabilevî menşeleriniunutmamışlardır.

5. K ü t a h ya :

XVI. yüzyılda B a ya t adını taşıyan bir oymağa da K üt a h ya Y ö

r ükl er i arasında tesadüf edilmektedir. K ü t a h ya ’n ın Gey i k l er yöresinde

yaşayan bu B a ya t adlı oymak I I . B ayezid devrinde 53 vergi nüfusuna sahip idi. Diğer taraftan aynı yüzyılda U şa k yöresinde yaşayanB oz-Gu ş adlı büyük bif oymağın obaları arasında da 25 vergi nüfusluK a r a B a ya t adlı bir oymak görülmektedir35

XV I . yüzyıla gelinceye kadar gerek I r a k ve gerek el -Cezi r e’ de B a -

ya t l a r ’m yaşadığına dâir her hangi bir tarihî kayda rast gelinemiyor.X V I . yüzyıla ait O sman lı tahrir defterlerinde de ancak K a r a ca -B a -

ya t adlı çok küçük bir oymak görülmektedir. Bu oymak K er k ük yöresinde yaşamakta ve 24 vergi nüfusuna sahip bulunmakta idi37.

B a d a d ’ l ı M ünşî M uhammed b. A hmed’e göre38, B a d a d ’ takison K ölemen vâlisi D âvud P aşa zamanında vâliye bağlı oymakkuvvetleri arasında 1 000 atlı B a ya t , T a yy ( A r a b ) ve M i l l i ( K ür d )

oymaklarına mensup idi. Ayni müellif, (eserini 1822’de yazmıştır) K i r -

m an -Şa h bölgesindeki B a ya t l a r ı m 2 000 çadır olduğunu kaydettikten

T k



sonra T âvu k bölgesinde de onlardan 2 000 eve yakın bir küme bulunduğunu, tür k çe ve a r abça konuştuklarını söylüyor. Y ine bu müell if buBa ya t l a r ’m beğenilen ve aranan atlar yetiştirdiklerini ve bunların I ıa k -ı

A r a b ’ ta ünleri olduğunu da yazar39.

Zamanımızın I r ak l ı tarihçisi A b bas u 1- A z z â v î ’nin Ba yat l ar ’a.

dâir verdiği bilgilere göre40, Ba ya t l a r ’ m pek mühim bir kısmı şimdiK er k ük bölgesinde yerleşik hayata geçmiştir. Göçebe yaşayışı devamettirenler az olup, bunlar 13 obadan müteşekkil bulunmakta ve bu

obalar da birçok kollara ayrılmaktadır. Aynı müellife göre, göçebeBa ya t l a r ’ dan bazı oymaklar A r ab l a r ile karışmışlardır. Lâkin bunlarınhepsi ana dilleri, t ür k çey i unutmamışlardır. Bu Ba y a t l a r eskiden beri

k böl l d i kt idil k b l X V I

ne H i l l e’ de yerleşmiştir41. Burada adı geçen İ br ah im H an M u su l l u

oymağından olup, B a d a d vâlisi iken 934 (1527)’de yeğeni Zü lfi k arSultan tarafından öldürülmüştür42. Bu sebeble İ br ah im H an’ınK anunî Sul tan Sül eyman karşısında bozguna uğradığı şeklindekiSâd ık î ’nin sözleri doğru değildir .

7. I r a n B a y a t l a r ı:

a- Öz Ba ya tl a r ( A k - B a ya t l a r )

Safevî devrinden önce İr a n ’ d a B a ya t l a r \ n yaşadığına dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz. XV I . yüzyılda İr a n ’d a yaşayan B a ya t

l k bi kkül l k d ğil h lif böl l d l k ü ü



l a r tek bir teşekkül olarak değil, muhtelif bölgelerde olmak üzere, üçkol halinde bulunuyorlar. Bu husus onların birbirinden farklı siyasîmaziye sahip olmalarından ileri geliyor. Bunlardan yalnız B a ya t adınıtaşıyanlar H em ed a n ’ ın güney doğusundaki K ezzâz ve G i r i h -R ûd bölgesinde sâkin olanlardır.

Şah A bba s’ın tarihçisi T ür k m en İ sk ender B eğ’e göre43 buB a ya tl a r ım nüfusu daha T ah masb devrinde 10 000 çadır idi. T ah-masb devrinde bunlar E mî r Ş ah Beğ, Sül eyman B eğ, H acı

U veys B eğ ve S eyf B eğ gibi emirler tarafından idare olunmuşlardı r44. Bu sonuncusu ile beraber A l i Sultan adlı diğer bir B a ya t beği,K anunî ’nin I r a n seferleri münasebeti ile bizim tarihlerde de zikro-

öldüren L u r i sta n hâkimi Ş ah -V er di ’nin üzerine bir sefer yaptı. Şah- Y er di bir kaç yıldan beri Şah A bbas’m hâkimiyetini tanımayarakmüstakillen hareket etmeğe başlamıştı. Şa h - V er di ’yi itaate mecbur

eden Şah A bbas, B u r u ci r d ’ e uğrayıp burada U ğur lu B eğ’i desteklemediklerinden dolayı Ba ya t l a r ’m ileri gelenlerini tekdir etti. U ğur luB eğ’in kardeşi Ş ah -K u lu Sul tan 'm ricası ile Ş a h onların kusurlarınıbağışladı. Ba y a t l a r da buna karşılık hükümda rlarına K ızıl -B a şl a r arasında güzellikleri ile tanınmış olan ve kendi adları ile anılan ( B eyât i n ejâd)

atlarından 3 000 aygır ve kısrak takdim ettikleri gibi, pişkeş olarak da3 000 tuman vermişlerdir48. Şah A bbas’ın Ba ya t l a r ’ dan H üseyinA li B eğ’i 1598’de elçilikle I sp a n ya ’ ya göndermiş olduğunu biliyoruz49.

A hükü d d Y â A li S lt G dâ A li S lt



Aynı hükümdar zamanında Y âr A li Su ltan , Gedâ A li Su ltan veB edi r Sult an adlı beğler de Ba ya t l a r ’ d a n idiler. Bunlardan GedâAli Sultan’ın M a k û hâkimi, Y âr A li Su ltan ’m E r i va n bölgesindeki B a yezi d kalesinin ve B edi r Sulta n’m da yine o bölgedeki biryerin hâkimi olduklarını biliyoruz so. Şah S afi devrinde aynı yerlerdebu B a ya t beğlerine oğulları halef olmuşlardır51. Bu tayinler dolayısı ileBa ya t l a r ’ ın mühim bir kısmı A zer ba yca n ’a, gitmişler ve orada yerleşmişlerdir. Bu Baya t l a r daha sonra B a ya t - i m ut la k yahut A k -B a ya t

adları ile İran’daki diğer B a ya t kollarından tefrik edilmişlerdir. Onların K u zey -Su r i ye’ d ek i B a ya tl a r ’m bir kolu olup A k -K oyu n lu fethineticesinde veya S afevî devletinin kurulması ile ilgili olarak İr a n ’ a

kısım vilâyetlerini eline geçirmiş olan Özbek hükümdarı A bdu ll ahH an buraları oğlu A bd u l-m u ’min H an’a vermişti. A bd ul -mu ’-min H an’ın 159i’de N i şâbu r ’ u geri almak isteyen S afev î kumandam K ar am an l ı F erhat H an ’ı geri çekilmeğe mecbur etmesi üzerine K a r a -B a ya t l a r onun tâbiiyyetini kabul ettiler. Lâkin bunlar dahaönce Ça ata y la r ’ dan pek çok adam öldürdüklerinden B aba I lya soğlu M ahmud S ul tan ve diğer B a ya t ileri gelenleri mezkûr H a n ’ın

katma gelerek ona itaatlerini bildirmiş oldukları halde esirgenmiyereköldürüldüler53. M ahmud Su lt an ’ın kardeşi M uh amm ed S ul tan

periaşn bir halde etrafa dağılmış bulunan K a ıa -B a ya t l a r ’ ı başına top

layarak Şâh-A bbas’a büyük hizmetler ifa etmiştir. Hattâ bu sebeble

d hükü d t f d bütü b id



adı geçen hükümdar tarafından bütün K a r a -B a ya t boyu vergiden

muaf tutulmuştur54. 12 yı l N i şab u r vâliliğinde bulunan M uhammed

Sul tan’ın ölümü üzerine yerine oğlu B ayram A l i Sultan geçmiş

ti r 55. Bu tarihten itibaren N i şâbu r uzun bir zaman K a r a -B a ya t l a r ’ ın

elinde kalmıştır. N âd ir Şah zamanında ve onun ölümünden sonra

da N i şab u r yine K a r a -B a ya t beğleri tarafından idare olunuyordu56.

c- Ş am B a ya d ı ( K a ça r boyu B a ya t l a r ı)

İran'daki üçüncü B a ya t teşekkülü bizim Ş a m -B a ya d ı oymağınınbir koludur. Bu Ş a m - B a ya d ı kolu, daha önce de söylendiği gibi, Yıv a ,

ve oğlu M uhamm ed B âk ır H an’ın da bu oymaktan olduğunu biliyoruz 59.

İr a n ’daki Ba yat l ar şimdi tamamen yerleşmiş olup mühim birkısmı H a m se (başlıca Zen can bölgesi) vilâyetinde oturmakta ve K a ş-

ka i l e r arasında da bir kaç küçük B a ya t oymağına rastgelinmektedir60.

Doğu musikisindeki B ey âti makamının I r a n B a ya t l a r ı’m n musikîezgilerinden alındığından şüphe edilmez.



I I I .

ALKA BÖLÜK

( A l k a -E v l i )



Gördüğü gibi, K âşgar l ı M ahm ud’da A l k a -B öl ük , Reşidud-din’de Al k ar av lı, Y azıcı-oğlu ve E bû’l-G azi’de A l k a -E v l i

(i v l i ) şeklinde yazılan bu O u z boyuna mensup bir oymağa veya biryer adına hiç bir yerde rastgelinememiştir. Bunun sebebi nedir? Buhususta kesin bir şey söylemek mümkün olmuyor. Bugün T ür k i ye’ deZongu l da k ’ l a Sa f r anbo l u kazasına bağlı H a l k a -Ev l i 1 köyü ile yine aynı

ülkede görülen H a lk a A vl u hattâ H a l k a l u şeklindeki yer adlarının2bu boyla ilgili olup olmadığı üzerinde kesin bir şey söylenemiyor.

I V.

KARA-BÖLÜK

( K a r a -E v l i )

B b it S l kl l O l l d i d



Bu boya ait T ür k i ye’ de Selçuklular ve Osmanlılar devrinde

mühim bir oymağa rastgelinmediği gibi, Su r i ye, I r a k ve İr a n ’d a da

bu adda bir teşekkül görülemiyor. Yalnız H a r i zm T ür k m en l er i arasın

da XV I . ve X V I I . yüzyıllarda K a r a -E v l i adlı bir oymağın mevcudi

yetini biliyoruz ki, bundan aşağıda ayrıca bahsedilecektir.

Daha önce (I . Bölümde) söylendiği gibi, D u l k a d ır l ı eline mensub

olan büyük A ça -I Coyu n l u boyunu meydana getiren belli başlı obalar

dan biri de M u sa -H a cıl u (bazan bunun kısalmış şekli ile: M u sa ca l u )

idi. M u sa -H a c ıl u ’ nun Y en i - l l ’ de yaşayan kolu X V I . yüzyılın ikinciyarısında birtakım kollara ayrılmış olup, bu kollar defterlerde mah a l

XVI. yüzyılda T ür k i ye’ d e K a r a -E vl u şeklinde bazı yer adları görülmekte ise de bunların sayısı sekizi geçmemektedir '. Bunlar da B ol u

sancağında, Tok at ve K a sta m on u bölgesinde bulunmakta idi.

T ü r k i ye ’ d e M esk ûn yer l er k ıl a vu zu ’ na göre2, biri K a r a -E vl i l er olmak üzere T ür k i ye’ d e 10 K a r a -E v l i adlı köy bulunmaktadır. Bu yeradlarından çoğunun bu boyla ilgili olduğundan şüphe edilmez.

E bû ’l -Gazi 'nin bahsettiği K a r a -Ev l i l er ’ e gelince, bunlar A m u -

Sıtyu'nun ( Cey h u n ) kıyısında ve A cı-D en i z’ in ( H a za r ) yakınında oturmakta idiler. Y ine aym müell ife göre, bu K a r a -E v l i l er K aşğa-Ç uraadlı birinden türemişlerdir. K aşğa -Ç ura’ya gelince, yine orada onun

dışardan getirilmiş bir kölenin oğullarından olduğu söyleniyor3 Bu



dışardan getirilmiş bir kölenin oğullarından olduğu söyleniyor3. Burivayet doğru ise bu teşekkülün aynı addaki O u z boyundan gelmediğine hükmetmek lâzımdır.

Zamanımızda yarı göçebe hayatlarına veda etmek üzere bulunanT or os dağlarındaki Yör ük l er arasında da K a r a -E v l i adında birkaç küçük oymak görülmektedir. Fakat bu oymakların taşıdıkları adı dahasonra aldıkları anlaşılıyor4.

V.

Y A Z I R



Reşid ud-din’deki T ür k l er ’ in destanî tarihinde D ib-Y av k u ’-

nun beğleri arasında A lay, oğlu B ulan ve hattâ D ib Cenkşu veoğlu D ürk eş’in bu boydan olduğu bildir il iyor1. Y ine orada O u zl a r ’ın

dağılışı ve Şah -M el ik ’in bozgunluğu esnasında Yazır’dan bir beğ ileA li H an oğullarının Ya zır yöresine gittikleri ve H i sa r -T a k ’ da yurttuttukları ve onların oğullarının ve neslinin el’an orada yaşadığı bildir il ir2. Fakat biz Ya zır l a r ’ı H or a sa n ’d a ancak 555 (1160) yılında gö-

yoruz. Mezkûr yılda H ar izm -Ş ah t l -A r sl an ’ın askerleri (* -1)3 yeyürüyerek Yazırlar’ıiı başında bulunan öd ek ( ita _>l) H an oğlu Y ağm ur H an’a saldırıp onu bozguna uğrattılar. Y ağmur H an

i h k di ü i k k i i i

H arizm-Şah Sultan M uhammed’in K a r a -H ıt a yl a r karşısında başarısızlığa uğraması üzerine isyan eden N i şâbu r emîri K ezlikH an yenildikten sonra yanında bulunan bir T ür k m en ’ in teklifi üzerineYa zır l a r ’ ın bulunduğu yere gitmek istemişse de oraya 3rolladığı adamları Ya zır l a r tarafından yakalanıp H ar izm -Ş ah ’a teslim edilmişti6.Bu sıralarda veya az sonra Ya zır l ar ’m başında H in du H an adlı birbeğ vardı. 11 yıl Ya zır beği olarak kalan H indu H an’dan sonra Y a -

zır yurdu tamamen H ar izm-Ş ah la r ’ın eline geçmiştir. H in du H an’ın kardeşi Ömer H an, H ar iz m-Ş ah la r ’ın başşehri U r gen ç’ t e Ya zır

beğliğinin kendisine tevcih edilmesi hususunda devamh bir gayretgöstermiş•ise de bu gayreti ona ancak Sabûr H an lâkabını kazan

dırmaktan başka bir sonuç vermemiştir. H ar izm -şah Sul tan M u



dırmaktan başka bir sonuç vermemiştir. H ar izm şah Sul tan M uhammed’in anası T erk en H atun , M o ol hücumu üzerine U r genç’-

ten ayrılarak M âzen d er an ’ a gitmek üzere yola çıktığında yanında geçilecek yerleri iyi bilen Sabûr H an da vardı. Seyahat esnasında Sabû r H an vâlide sultana sadakatle hizmet etmiş olduğu halde, T er ken H atun, Ya zır yurduna gelince kendisini terkedeceğinden şüpheye düşerek, onu gizlice öldürttü7.

M o ol devrinden sonra onlara K a r a -D a ş ( T a ş) l ı deniliyordu8.

Bunlar Şah A bbas zamanında diğer bazı T ür k m en oymakları gibi,Safevî hâkimiyetini kabul etmişlerdi. 1038 (1628-1629) yılında K a r a -

D a şh l a r ’ va. başında R ahman K ul u Sul tan bulunuyordu. Fakat

1. D u l k a d ır l ı U l u s u :

Bu ulus arasındaki Ya zır l a r , K a r a ca l u , öteki adı ile A n a m a sl u

boyu obaları arasında görülüyor. Bu husus Ya zır la r ile Ka r a ca l u boyuarasında kabilevî bir münasebetle ilgili olabilir. Biri 46, diğeri 49 verginüfusu kadar olan Ya zır obaları A n t a k ya bölgesindeki Ba r as kazasında kışlamakta idiler. Müstakil olarak zikredilen ve 99 vergi nüfusunasahip olan üçüncü Ya zır obasının da B i r ecik çevresinde kışladığı veE l b i s t a n ’da yayladığı bildiri liyor n.

2. B o z - O k :

B oz-O k sancağındaki Ya zır obaları da küçük olup, bunlardanbiri 29, ötekisi de 51 vergi evine sahiptir12.



, g p

3. H a m i d S a n c a ı:

Bu sancakta Ya zır adlı üç köy bulunduğu görülmüştü. Aynı devirde bu sancakta yaşayan Ya zır l a r 95 yergi evinden müteşekkildirve A l i F a h r u d d i n adlı bir oymağa bağlı bulunmaktadı r13.

4. T ek e S a n c a ı:

T ek e san ca ın da Ya zır obası sar ı ve ka r a sıfatları ile iki kola ayrılmıştır. Ayrıca Öz-K en t adlı bir köyde de bu oymağın diğer bir koluyaşamaktadır14. Bunlardan başka, bu bölgede Ya zır adlı iki köy de

VI .

D Ö e E R

R eşid u d-di n’deki T ür k l er ’ in t a r i h i bölümüne göre O u z hü



R eşid u d di n deki T ür k l er in t a r i h i bölümüne göre O u z hükümdarı D ib- Y av k u ’nun beğlerinden T aş-B eğ ve oğlu Y al gu?B eğ bu boydan oldukları gibi, Al a A tl ı-K i şi D onlu K ayı İ na lı nveziri A yı ld u r da D ö er ’ den idi1. R eşi d u d - d i n’deki bu rivayetlerebir değer vermek icabederse denilebilir ki, Dö er l er , O u zl a r ’m İsl âm i

yet ’ ten önceki tarihlerinde mühim bir mevkie sahip idiler. Bununlaberaber onların Selçuk lu fethinde de mühim bir rol oynadıklarımsöylemek mümkündür. Çünkü, X I I I -X I V . yüzyıl müverrihlerindenCezi r e’ li (bugünkü Ci zr e) Şems ud-di n M uhammed b. İ brah im(1260-1339), A r tu k lu han edan ın ın bu boydan olduğunu bize bildir ir2 A r tu k B eğ ve oğullarının ise X I ve X I I yüzyıllarda T ür k m en

nin birbirleri ile mücadeleleri, esasen nüfusları çoğalmış olan T ür k m en

boylarına faaliyete geçmek imkânını vermişti. Dö er l er bu esnadaS âlim adlı bir beğin idaresinde, Ca’ber yöresinde yaşıyorlardı. Onların

Suriye’deki T ür k m en kümesine mi mensup bulundukları, yoksa Ak-K oyun lu lar ’ı ve K ar a-K oyuu lu lar ’ı içine alan ve M emlûk müverrihlerinin D o u T ür k m en l er i dedikleri topluluktan mı olduklarıiyice bilinemiyor.

773 (1371) yılında D öğer Sâl im Beğ, B eşi r i ’ ye gelmiş ve H ısn

K ey f a E yy u bî hü k üm dar ı M elik el-E şref’e elçi göndererek ondankendisine sığınacak bir yer göstermesini ve ihtiyaçları hususunda yardımda bulunmasını istemiş ve arkasından da karısı ile yanındaki diğerbeğleriıı karılarını göndererek bu hususta tekrar ricada bulunmuştur.



ğ g şSâl im B eğ’in bu şekilde hareketine sebeb D i m a şk ( Ş a m ) ve H al eb

kuvvetlerinden müteşekkil bir M eml ûk ordusunun kendisini şiddetletakip etmesi idi. Sâl im B eğ, M eml ûk ordusunun önünden kaçarakB eşi r i ’y e kadar gelmişti. F akat M emlûl cler onu adım adım takibedi-yorlardı. Döğer beğinin M emlûk ler ’i bu kadar kızdıran hareketininne olduğu bilinemiyor. Bununla beraber bunun t i car et ve belki de hacc

kafilelerini soymak hususu ile ilgili olması muhtemeldir . Çünkü Sâ

li m B eğ’in bu mahiyetteki bir hareketinden dolayı K ar a-K oyu n-lu K ar a M ehm ed’in hücumuna uğradığını aşağıda göreceğiz.

hükü d Sâl i d k di i d d i t

776 (1374-1375) yılında Sâl im B eğ I r a k tacirlerini öldürerekmallarını yağmalayan Y ahmu ı (^ ) oğlu (bir A n a d ol u kaynağında: veled-i Umur) Ş ihâb ud-di n A hmed’in affedilmesi için anne

sini bu T ür k m en beği ile K a h i r e’ ye göndermişti. Bundan Sâ lim B eğ’in M emlûk Sul tanı i le arasını düzeltmiş olduğu anlaşılıyor. M emlûk Su ltan ı M elik el-E şref Şaban çok kızgın olduğu Y abmu roğlunu affetmiş ve ona M ısır ’ da dirlik tahsis etmiştir. Bu suretle vazifesini başarı ile ifa eden ve S ulta n’dan ikram gören S âl im B eğ’inannesi oğlunun yanma dönmüştür5. Y ah mur (U mur) O ğlu’na gelince, o sonra B erk uk ’un yakın adamları arasına girmiş, D u lkad ıroğlu H al i l B eğ’i öldürmek sureti ile B erk uk ’a mühim bir hizmet-

de bulunmuştur.



785 (1383) yılında K ar a-K oyu n lu beği K ara-M ehmed, tâbibeğlerinden B ozd oğan -oğl u Z iya ’u l-M ül k ’ü yanma alarak Sâl im B eğ’in üzerine yürüdü. Bunun sebebi K ar a-M ehmed’e ait olanM u su l şehri ve bölgesi hacılarının Sal im B eğ tarafından soyulmuşolması idi. T imu r tarafından aynı işle itham edilen K ar a-M ehm ed12 000 den fazla bir kuvvetle yıldırım gibi Dö er beğinin üzerine yürüyüp onu bozguna uğrattıktan sonra Dö er obalarını yağmalayarakpek çok ganimet eline geçirdi. Sâl im Beğ K a l ’ at u l -M üs l i m i n ’e doğrukaçmıştı. K ar a-M ehm ed etrafı yağmalıyarak Sâl im B eğ’i şiddetletakibetmekte idi Sâl im bu takipten güçlükle kurtulup kefeni boy

1390’da ikinci defa olarak M emlûk tahtına geçen B erkuk, kendisinin haU’ediImesinde en mühim rolü oynayan T ür k M em l ûk emirlerinden M intaş’ın, S âl i m B eğ’in yanında olduğunu öğrenince H a

leb ’e vardığında K ar a-D em ir ta ş’ı, M in taş’ı teslim almak üzereDö er beğinin yanına göndermişti. K ara-D em ir taş dört gün beklediğihalde S âl i m, M intaş’ı teslim etmiyor, bir takım bahanelerle vakitgeçiriyordu. Sâl im’in bu şekildeki davranışına öfkelenen K ar a-D e-mirtaş, Dö k r beğinin obasını yağmalatmış ve bazı adamlarını daöldürtmüştü. S âl im yanında M intaş olduğu halde Si n ca r ’ a kaçtı.Az sonra Sâl im ’in obasına gelen M in taş’ın eski arkadaşı Y el -B oğaen-N âsir ı hâdiseyi öğrenince yaptığı hareketten dolayı K ar a-D e-

mir taş’ı azaılamış ve hattâ münakaşa esnasında elindeki topuzu onavurmak için kaldırmıştı Lâkin bu hâdise B erk uk da Y el B o



vurmak için, kaldırmıştı. Lâkin bu hâdise, B erk uk da Y el -B o-ğa’nın eski arkadaşı M i n t a ş’ı koruduğu yolunda kendisine anlatılanların doğru olduğu kanaatini doğurdu. F azla olarak az sonra S âl imB eğ gönderdiği bir mektupta M in taş’ı Y el -B oğa ’nm isteği üzerinekaçırdığını bildiri yordu. B unun. üzerine B erkuk, H al eb’e dönen Y el-B oğa’yı öldürttü8. Fakat Sâl im, M in taş’ı B erk uk ’a teslim etmi-yerek serbest bıraktı. Halbuki zengin bir beğ olmadığı için vakit vakit

kervan soygunculuğu dahi yapaıı Sâl im Beğ, M intaş’ı teslim etmesi karşıhğında B crk uk ’tan büyük bir meblağ alabilirdi.

796 (1393/94) yılında Sâl im B eğ T imur’un adamlarından

reisleri ile birlikte Ca ’ber ’ de kuşattığı bildiril iyor n . Bu hâdisede sözkonusu olan D ö er emîri Sâl im B eğ midir, yoksa oğlu D im aşk H oca mıdır, bu hususta şimdi bir şey söylemek mümkün olmuyor. Çün

kü 801 ŞevvaFinde (1399 haziran) babasının yerine sultan olan F erec,D imaşk H oca’nın Ca’ber nâibliği beratını (menşur) yenilemişti13.

Sâl im B eğ’e ait şu bilgiler, bu D ö er beğinin cesur, faal, dirayetli bir şahsiyet olduğunu gösteriyor. H attâ, M intaş’ı teslim etmemesinden onun asil bir ruha sahib bulunduğu dahi söylenebilir.

Babasının ölümünden sonra Dö er l er ’ in başına geçen D imaşkH oca, T im ur istilâsının Y a k m -D o u ’d a meydana getirdiği karga

şalıklardan ve bu arada F er ec’in zayı f bir şahsiyet olmasından faydalanarak bir çok yerleri de idaresi altına almış ve yağmacılık hare



dalanarak bir çok yerleri de idaresi altına almış ve yağmacılık hareketlerinde de bulunmuştur. A k -K oyu n lu müverrihi E bû B ekr -i T ih r an ı14 D imaşk H oca nın 20 000 çadırhkbir elin başında bulunduğunu, B en û K i l âb , Ber ıû Ş âd i adlı A r ab oymaklarından 10 000 çadırın da ona tâbi olduğunu, Ru h a ( U r f a ) , Si ver ek , Sür u c, H a r r a n , Ca’ber

ve Cem li m şehir ve kasabalarına tasarruf ettiğini yazıyor. 806 (1403-4)yılında H al eb vâlisi T okmak 'a karşı ayaklanan bir emîre yardım mak

sadı ile bu şehrin dolaylarına gelen ve H al eb çevresinde yağmacılık yapan Di maşk H oca, Ca ’ber ’e dönerken meşhur A r ab emîri N uayrb. H ayy âr’ın hücumuna uğradı. Ca’ber ile onun kuzey batısında bir

1405 yılında K ar a-K oyun lu Beği K ar a-Y usu f D i m a şk ’t a n

ülkesine dönerken Ca’ ber ’ de G ök çe M usa’ya misafir olmuştur18. Butarihten itibaren gittikçe artan A k -K oyu n lu tehlikesi karşısında

Dö er l er K ar a-K oyu n lu la r’ı metbu tanımışlardır. N itekim, G ökçeM usa, K ar a-Y u su f’un 1406 yılında T im ur ’un torunu E bû B eki r b. M iranşah ile A r a s Çayı kıyısında yaptığı, galibiyetle sona erensavaşta ve ertesi yıl Ş en b- i Gazan yakınında yine ona karşı kazandığımuharebede bulunmuştur19. Hattâ bu ikinci savaşta M iran -şah ’ıG ökçe M usa’nın bir kölesi öldürmüştü. G ökçe M usa daha sonra,1410’da K ar a-Y u su f’un C elâyir Su ltan A hm ed’i Tebr iz dolaylarında yendiği savaşa da katılmıştır20. Y ine aynı K ar a-K oyu n lu

hükümdarının emirleri arasında I lyas-ı D öğer de vardı ki, bununSâli m ailesi ile akraba olduğu bilinemiyor D öğer I lya s Beğ G ök



Sâli m ailesi ile akraba olduğu bilinemiyor. D öğer I lya s Beğ, G ökçe M usa gibi K ar a-Y u su f’un, E bu B eki r ile yaptığı savaşlarakatılmış ve K ar a-K oyu n lu hükümdarı tarafından P ir Ömer ilebirlikte 1409’da Ş ek i hâkimi S eyy id î A hm ed’in üzerine gönderilmiştir21. E mî r I lyas, K ar a-Y u su f’un daha sonra yaptığı seferlere

de katılmış ve onun 1420 yılında Ucan yakınında ölümü üzerine D i ya r

bek i r taraflarına gitmiştir 22.

U r f a hâkimi, Gökçe M usa’nın amcası B ah adır H oca’nın oğlu Y ağm ur B eğ’e gelince, onun 807 yılında Sür u c’ a da sahip olduğuanlaşılıyor Mezkûr yılda B i ıe ’yi kuşatan Y ağmur B eğ M emlûk

gelince, o da M u su l ’ da. K ar a-K oyu n lu la r ’dan yardım temin ettikten sonra U r fa ’y ı geri almak istemişse de Osman B eğ tarafındanbozguna uğratılmıştır26. Y ağm ur B eğ 817 (1414) yılında oğlu ile be

raber vebaya yakalanarak ölmüştür27. Öldüğü esnada kendisi Sür u c’ unmu, yoksa başka bir yerin mi emîri idi, bilinemiyor.

K ara-Y ülük Osman’ın K ara-K oyun lu lar ’a ait M a r d i n ’e

saldırması üzerine yeni hükümdar olan K ar a-Y u su f’un oğlu İ sk ender harekete geçmiş ve iki T ür k m en be i N u sey b i n ile H a t u n i y’y e

arasındaki Ş eyh -K en d i ’ nde karşılaşmışlardır. E bû B ek r -i T ih ran î’yegöre28, Dö er Beği G ökçe M usa, oğlu M ısır ile birlikte A k -K oyun -lu saflarında bulunuyordu. İ ki taraf arasındaki vuruşma 21 gün sürdü.Vuruşmanın 21. günü G ökçe M usa askerleri ile birl ikte A k -K oyu n -l fl k d k l l f k



lu saflarını terkederek K ar a-K oyu n lu lar ’ın tarafına geçmek sureti ile K ar a Y ü lük ’ün bozguna uğramasında âmil olmuştur. BazıDö er beğleri de K er k ük ve T âu k emîri C eneklü H asan ’ın buyru-.ğunda olmak üzere, 824 yılı Rebi ul-âhir’inde (1421 Nisan) iki T ür k

m en ulusu arasında yapılan bu savaşta bulunmuşlardır29. Fakat Cenek lü H aşan ve onun maiyettindeki D ö er beğleri hakkında dahafazla bilgiye sahip değiliz.

Anlaşıldığına göre, İ sk ender babasına olduğu gibi kendisine dehizmet eden ve kaynatası olan G ök çe M usa’ya M u su l ’u vermiştir.829 (1425) l d G ök M d bil diği i k d i

K ar a-Y ül ük Osman B eğ’in ölümü üzerine Dö er l er , A k -K oyunlu şehzadeleri arasında çıkan mücadeleleri fırsat bilerek A m i d

yöresine bir akında bulunmuşlardır. E bû B ek r -i T ih r an î31bu akı

nın M ısır sultanının teşviki ile yapıldığını söylüyor. Bu akını haberalan A li B eğ’in oğlu Ci han gir M ir za A m i d ’ ten çıkarak Dö er l er ’i n

üzerine yürüdü. Genç şehzâde tecrübeli kimselerin iyi hazırlanmadandüşmanın üzerine gidilmemesi şeklindeki tavsiyesini dinlememişti.Bu yüzden yapılan çetin bir vuruşmada A k -K oyu n lu lar ’dan çokkimseler ölmüş ve C ihan gir M irza da nökerlerinden bazıları ile tutsak düşmüştür32. G ökçe M usa, C ihan gir ’e bukağı vurarak K a h i -

ıe’ye gönderdi. C ihan gir 840 yılının 17 Muharrem’inde (1 Ağustos

1436) K a h i r e’y e getirildi. Fakat Su ltan B ars-B ay, A k -K oyun lu şehzadesine şefkat gösterdi ve daha önce babası tarafından -bağ



ş ş g ğlılığının teminatı olarak- gönderi lmiş olan kardeşi H üseyin B eğ ilebirlikte oturmalarına müsaade ett i33. B ar s-B ay , G ökçe M usa’ya 1000 dinar göndermiş ise de bu para varmadan Dö er beği ölmüştü.G ökçe M usa’nın yerine kimin geçtiği bilinemiyor.

Sâl im B eğ’in üçüncü oğlu H aşan B eğ’dir. H aşan B eğ, K ara-Y ü lük Osman B eğ’in kızkardeşinden doğmuştu O ve oğlu M em

lûk hizmetinde bulunmuşlardır. H aşan B eğ 836 yıl ı Safer ayında(1432 Ekim) hil’at giyerek B u h a yr a vâliliğine tayin edilmiş ve kendisine sultan tarafından 100 kaftan 100 yay 100 sadak ve 30 at veril

kendisine elçi olarak A c l ûn vâlisi H aşan B eğ’in gönderilmesini istemiş ise de Bar s-B ay verdiği cevapta bunun büyük emirlerden A r a b -

Şa h 'ı yolladığı takdirde mümkün olabileceğini bildirmişti36. İ bn T ağ

rı B erdi ’nin biraz müphem olan kaydından H aşan B eğ’in müellifin eserini yazdığı esnada (1454-1464) ata yurdu Ca’ ber ’ de hâkim bulunduğu anlaşıl ıyor. H aşan B eğ’in ölümü ve Ca ’ber ’ e kendisindensonra kimin hâkim olduğu bilinemiyor. H aşan B eğ’in E mir ze (E -mi rza) adlı bir oğlunu tanıyoruz ki, bu da M emlûk hizmetinde bulunmuştur. E mirze (1453 yılında) Mısır’daki üç vâlilikten biri olanK eşf u l -vech i ’ l -k i bel î ye tayin edilmiş ve aynı yıl içinde vazifesi merkezi D em en h u r olan K eşf ul -vech i ’ l -ba hr i ’ ye nak ledilmişti r37. Onun 869

(1464)’da hâlâ orada bulunduğu görülüyor38, ibn I yas’ın bir kaydınagöre39 E mirze 1485’de K er ek vâliliğine tayin edilmiştir.



g ğ y ş

İ b n T a ğr ı -B i r di , Y ar A li , M ahmud, K a tı ( yahutbelki de K ut lu) adlı D ö er emirlerinden de bahsetmektedir . Lâkinbunların S âl im Beğ ailesi ile akraba olup olmadıkları, akraba iselerbunun mahiyeti hakkında hiç bir bilgiye sahip değiliz. Bu emirlerden Y âr A l i Ş am vâlisi İ nal el-Ç e ki mî’nin ayaklanmasına katıldığından 842 (1439) de D i m a şk ( Ş a m )’ da yakalanarak öldürülmüştür40.

E mî r D öğer M ah m u d’a gelince, o da yine T ür k m en beğlerindenSakals ız-oğlu Tur Al i , İnal -oğlu Emir Al i Yâr, T ür k m en Savcı B eğ oğull arı E mîr F erec ve İ brahim A r a b emîri N uayr -

E bû’l ul- Gadir

Haşan Beğ

Bahadır Hacı

Yağmur Beğ(ölümü 1415)

Oğl

S âlim

Haşan Beğ

E i

Gökçe Musa(ölümü 1436)

M

Dimaşk Hoca(ölümü 1405)



Oğlu(ölümü 1415)

E mir z e Mısır

Osmanlı Devrinde Döğerler

H a yd a r Çel ebi R u z-n âm esi 43 ve tahrir defterindeki kayıtlaranazaran Su r i ye’ yi kendi topraklarına katan Osmanlı devleti bu ül-

de dirlik sahibi olan T ür k m en ve A r a b emirlerini yerlerinde bırakmıştır. K emal P aş a-Zâ de’nin bir kaydına göre44, Osmanl ı fethi sırasında Ca’ber yine Dö er l er ’ in elinde bulunuyordu Fakat bunu teyid

sinde bulunan. H a l eb D ö er i oymağı 230 vergi evinden müteşekkildir.H a m a D ö er i ise iki kola ayrılmış olup, bunlardan biri 163, diğeri de36 vergi evidir. X V I . yüzyılın ikinci yarısında, diğer T ür k m en oymak

ları gibi, bu Dö er l er ’ in de nüfuslarının arttığı görülüyor45.

Bu Dö er l er X V I I . yüzyılın sonlarında H a m a -H u m u s taraflarınaiskâıı edilmek istenen oymaklar arasında bulunmaktadı r46. Lâkin buiskân teşebbüsünün tam bir başarı ile sonuçlanmadığını biliyoruz.Bu sebeble bu Dö er l er ’ in bir müddet daha eski yaşayışlarım devamettirdikleri ve sonra tam oturak yaşayışa geçtikleri söylenebilir.

2. D i m a şk :

D i m a şk çevresinde yaşayan T ür k m en topluluğu arasındaki D ö er varlığı küçük bir oymak olup, K an unî devrinde ancak 50 vergi



nüfusuna sahip idi47.

3. R u h a ( U r f a ) :

X V I . yüzyılda bu bölgede yaşayan büyük oymaklardan biri deDö er l ü adını taşıyor. Bu büyük oymak K ür d olarak vasıflanmaktadır.Ancak bu oymağı meydana getirenler arasında: B ayram , G ündoğ

muş, Budak, Y ağmur, K aya, T anr ı-V erdi, D urmuş, Dündar, Sa tı lm ış ve hattâ K ar k ın gibi t ür kçe adlar taşıyan şahıslargörülmektedir48. Bu husus onların aslen T ür k oldukları ihtimalini kuv

5. K e r k ü k :

K er k ük yöresinde yaşayan D ö er oymağı, gerçi defterde bir tâifeolarak vasıflanmışsa da, nüfusu 45 evden fazla değildir51. Bu oy

mağa, K ar a-K oyun lu lar zamanında bu bölgede yaşadığı yukarıdaverdiğimiz bilgiden anlaşılan kuvvetli bir Dö er varlığının kalıntısınazarı ile bakılabilir.

6. S i s ( K o z a n ) :

XVI. yüzyılda S i s (şimdi K oza n ) sancağında sakin olan Savcı

-H a cıl u obaları arasında Dö er l ü adlı bir teşekkül görülmekte ve 64vergi nüfusuna sahip bulunmaktadır52.

7. îr a n :



Şah A bbas ’ın kitapçıbaşısı A fşa r Sâdı k î, tezkiresinde53 buboya mensup P i r i B eğ’den bahsetmekte ve onun T ür k m en olduğunusöylemektedir. P ir i Beğ, S âd ık î’ye göre, şâir, musiki hakkında bilgili ve çok telifatı olan bir kimse idi. Her ne kadar teyid edici bir delilesahip olmamakla beraber, Sâdı k î ’nin sözlerinden D ö er l er ’ den, peko kadar mühim olmayan bir zümrenin (belki de T ür k m en boyu ile

birlikte) İran’daki T ür k teşekkülleri arasında yaşadığına inanılabilir.

VI I .

D ODU R ĞA

Tahri r defterlerinde D odu r a D otu r a Tod ur a ve To tu r a gibi



Tahri r defterlerinde D odu r a , D otu r a, Tod ur a ve To tu r a gibimuhtelif imlâlarda yazılan bu O u z boyuna ait A n a d ol u ’ da. 24 yer adına rastgelinmektedir. Bu yer adlarından birini B ol u ’ ya bağlı yörelerden (nâhiye) biri taşıyor1. XI I I . yüzyıl ın ikinci yarısında T ebr i ze’ e gitmekte olan İta l ya n seyyahlarından P egol ot t i2 Si va s’ tan sonra D u d -

r ia ga denilen bir yere geliyor ki, bunun Dodu r a olduğunda şüphe yoktur. Bez in u R ezm ’d e de3 Zâr a ile birlikte D odu r ga adlı bir bölgeden

bahsedilir. Burası, Osm an lı devrinde Sivas’ın doğusunda, Zâra’danbir konak mesafede, ana yol üzerinde bulunan bir köy idi.

2. T a r s u s:

Bu bölgede yaşayan ve kaynaklarda Va r sak olarak anılan T ür k

m en oymakları arasında mühim bir D od u r a oymağı daha vardır. Bu

oymak kendisini idare etmiş olan E sen B eğ’e nisbetle E sen l ü adınıda taşıyor. E sen B eğ’in ordasının bulunduğu yer Tarsus’un kuzeyindeki E sen l u köyü idi. D od u ı a l a r ’ dan meydana gelmiş olan bu E sen l u

boyu iki kola ayrılmış olup, bunlardan biri Bo zca -D od u r a , diğer deEr t en e (E r d en e) B e D od u r a sı adlarını taşıyor. Burada geçen B ozcave E r tene’nin E sen B eğ’in oğulları olduğu şüphesizdir.

Çu k u r ova bölgesine ait 925 (1519) tarihli en eski defterde bu D o -

du r a l a r 34 obaya ayrılmıştır. Bu obalardan her biri bir ekinliğe sahip

bulunmaktadır. Ayrıca U za m ış ve K u zu adlı köylerin de Dodu r a l a r ’ aait olduğu anlaşılıyor. D odu r a obalarından defterde B eş -A şık ve D â-



ğ ş y â

vu d obalarına mensup bazı şahısların “ulemadan ve sulehadan” olmaları dolayısı ile a vâr ız-ı d i vân i yy e ve tek âli f- i ör f i yy e’ den kadimdenmuaf oldukları kaydedilmiştir3.

3. B o z - U l u s :

I I . Sel im devrine ait B oz -U l u s defterine göre6, bu topluluk arasındaki D odu r a varlığı 6 küçük kola ayrılmış bir oymaktır. H amzave kardeşi A bdi K ethü dal ar ile Y eli ve Şâhin K ethü dal ar taraf d id l ğ l d li

du r a l aT ’m o kadar zarif değil, fakat dayanıklı ve iyi koşucu soy atlara sahip bulundukları yazılmaktadır10. F akat H a r i zm T ür k m en l er ’ i

arasında D odu r a l ar ’va. bulunduğuna dâir bunu teyid eden başka bir

kayda sahip değiliz.



V I I I .

Y AP AR L I

K âşgar l ı ’nın listesinde adı görülmeyen bu boy R eşi d ud-di nyazmalarında Ya p a r l ı şeklinde geçmektedir. H iç bir kaynakta ve tahrir defterlerinde bu boya ait ne bir teşekkül ne de bir yer adı görülebil



rir defterlerinde bu boya ait ne bir teşekkül, ne de bir yer adı görülebil-miştir. Bu husus belki de bu boyun adını değiştirmiş olması ile izahedilebilir.

Bugün A n a d ol u ’ da Çar ık l ı adlı 5 köy olduğu gibi, Ça r ık l a r şeklinde köyler de görülmektedir. Bu köylerin K âşga r l ı’ da geçen Ça r u k -

l u boyu ile ilgili olup olmadığı üzerinde kesin bir şey söylenemez. A -

d a n a bölgesinden N i d e’ y e göç ederek Y avu z Seli m devrinde oradayaşayan D ün d ar l u oymağının obaları arasında 9 vergi nüfuslu Çar ık l ı

( J ijU ) adlı çok küçük bir teşekkül görüldüğü gibi, K üta h ya ’y a bağ

I X .

AVŞAR (AFŞAR)

A vşar l ar X I . yüzyıldan itibaren mühim roller oynamak sureti ileadlarını zamanımıza kadar yaşatmış biricik O u z boyudur. A vşa r l a r ,



R eşid u d-din ’de hükümdar çıkarmış O u z boylarından biri olarak zikrediliyor. Bu keyfiyet A vşa r ’ ın, O uzl a r ’ ın I s l âm iye t t en öncekitarihinde de ehemmiyetli bir boy olduğunu gösterebilir.

XI I . Yüzyılda Huzistan’da Avşarlar

530 (1135-1136) yıllarında H u zi st a n ’ d a kalabalık sayıda bir T ür k

m en topluluğunun yaşadığım bil iyoruz1. Y assâf’ın bildirdiği2, A vşa r

ve Sa lu r l a r ’ ın D e t -i K ıpça k ’ ta n yani S i r -D er ya boylarından H u zi st a n

jıında H u zi st a n ’ ın bir kısmı ile L u r i st a n ’ in bazı yerlerini idare ediyordu. Ş umla’yı ilk önce Sult an M es’ud’un son hâc i b i , yani beğlerbe-ğisi H as B eğ’in yakınlarından bir emîr olarak görüyoruz. Eğer bir

kaynağımız bizi yanıltmıyorsa H as B e ğ’e taraftar emirlerden Zen gîCandar da T ür k m en idi. Birinci Bölümde söylendiği gibi, bunlarabakarak H as B eğ’in, rakipleri olan M em l u k menşeli emirler ile mücadele edebilmek için, kendisi gibi T ür k m en olan beğleri başına toplamak gayesini taşıdığına hükmedilebilir . H as B eğ 547 (1152) yıl ındaSul tan M uh ammed tarafından hile ile öldürüldüğü zaman Şumlazekâsı sayesinde canım kurtarmıştı. Şuml a hâdiseden sonra H u zi s-

t a n ’ a geldi. Bu esnada burası Selçu k lu lar ’dan M elik -Şah b. Mu-

hammed’in eline geçmiş idi. Şumla H u zi sta n ’ a döner dönmez derhal faaliyete geçti K üçük L u r i st a n emirlerini de hâkimiyeti altına ald ı3 Bu zamanda Ba d a d Abbasî halifeliği de durumdan faydalanarak



dı3. Bu zamanda Ba d a d Abbasî halifeliği de durumdan faydalanaraktopraklarını genişletmeğe çalışıyordu. Bu cümleden zayıf bir şahsiyetolan M eli k -Ş ah ’ın elinden H u zi st a n ’ ı almak için 550 (1155) yılındaburaya bir ordu yollandı, ise de Şumla askerleri ile karşı çıkarak halîfekuvvetlerini bozguna uğrattı ve kumandanlarını da tutsak aldı (Re-ceb=E ylü l). Fakat Şumla bunları B a d a d ’ a göndererek halîfedenözür diledi; az sonra da M el ik -Ş ah ’ı çıkararak müstakillen H u zi s

t a n ’ a hâkim oldu4.

551 (1156) tarihinde Selçu k lu hükümdarı Sult an M uhamm ed

tanıyıp her ikisi onun en yakın emirlerinden oldular. H attâ aynı yılda(554) S ult an M uhammed’in ölümü üzerine Selçu k lu tahtına geçirmek için bazı emirler M eli k -Ş ah ’ı davet ettiler. M eli k -Ş ah bu

maksatla yanında Şumla ve Zengî olduğu halde İsf a h a n ’ a geldi.Burada başka emirlerin de katılması ile kuvveti artmış olan M eli k-Şah halîfeden adına hutbe okunmasını istemişti. F akat M el ik -Ş ahaz sonra zehirlenerek öldü. K endisinin, halîfenin bir tertibi i le zehirlendiği söylenmişse de bunun aslı olmasa gerekti r8.

555 (1160)’de Selçuk lu tahtına A r sl an -Ş ah geçti. Fakat bütüniktidar kendisini tahta çıkaran I l -D en iz’in elinde bulunuyordu. İ lkyıllar R ey hâkimi emîr I nanç’ın muhalefeti ile karşılaşılmış ise de o

da çok geçmeden bir tertib ile ortadan kaldırı ldı. Şum la da, F a r s hâkimi Zengî gibi, A rslan -Ş ah ’ı metbu tanıdı ve M eli k -Şah ’ın oğlu



nun da atabeği oldu. 561 (1166) yılında Şumla’nın yeğeni yani Şen-kâ-O ğlu ( ISoi 1) aralarında dünürlük kurulmuş olan B a sr a vâlisiM engü -B ar s’ı halîfenin öldürtmesine kızarak Ba sr a çevresinde yağmalarda bulunmuş ve Vâsıt taraflarında da aynı şeyi yapmıştı. Bununüzerine halîfe’nin Vâsıt vâlisi H utl u -B ar s askerlerini toplayarakŞenk â-O ğlu ’nun karşısına çıktı ise de yapılan çarpışmada bozguna

uğrayıp öldürüldü9. Şenka-O ğlu, ertesi yıl Ba sr a taraflarını yenidenyağmaladı. Aynı yılda Şumla da harekete geçerek B a d a d yörelerinden el -M a h k i ’ye geldi ve H a l îf e’den bir miktar toprak talebetti Şum

den gelerek kolayca ülkesine hâkim oldun. Belki mühim bir fırsatıkaçırmış olan Şu mİ a da H u zi st a n ’ a döndü.

Şu mİ a sadece H u zi st a n ’ ı değil ona komşu olan A h va z bölgesini

de elinde tutuyordu. Fakat o, bunlarla yetinmiyor, N i h a ven d ’i de ülkesine katmak istiyordu. Bu maksatla Atabeğ Î l -D en iz’den, müteaddit defalar büyük bir meblâğ karşılığında, N i h a ven d ’i istemişse demaksadına nâil olamamıştı. F akat İ l -D en iz’in 571 (1175) yılındakiölümünü iyi bif fırsat sanan Şu mİ a yeğeni Ş e nk â-O ğl u ’nu göndererekşehri ele geçirdi12. Er tesi yıl yine Şumla’nın yeğeni Şenkâ-O ğluBa dad ’ a. bağlı el -M a h k i yöresinde bir kale inşasına girişmişti, F akathalîfenin gönderdiği bir kuvvetle yaptığı savaşta öldürüldü ve başı B a -

d a d ’ a götürüldü13. Y iğit bir savaşı olan Şenka-O ğlu’nun ölümü üzerine Şumla kuvvetl i bir destekten mahrum kalmıştı. E sasen kendiside çok yaşamadı; 571 yılında idaresi altında olmayan T ür k men ler ’ d en



de çok yaşamadı; 571 yılında idaresi altında olmayan T ür k m en ler d en

bir zümrenin üzerine yürüdü; fakat hiç beklemediği halde karşısındaAtabeğ P eh l ivan ’ın ordusunu buldu. Gerçekten onun maksadınıanlamış bulunan T ür k m en ler Atabeğ P eh l iva n ’dan yardım istemişler, bazı sebeblerden dolayı esasen A vşa r beğine kızgın bulunan P ehlivan da bir ordu göndermişti. Yapılan çarpışmada Şumla atılan

bir okla ağır surette yaralanıp tutsak alındı. K ardeşi ile yeğeni de esiredilmişlerdi. F akat kendisi aldığı yaradan iki gün sonra öldü 14.

Emîr Şumla cesur zeki ve dirayetli bir şahsiyet idi Sırf bu me

tarihten sonra eserlerde Şumla’nın oğulları hakkında uzuıı bir müddet her hangi bir kayda rastgelinemiyor. Anlaşıldığına göre, Şerefud-di n E mîrân ’ın yıl ı bil inemiyen bir zamanda ölümünden sonra

kardeşi M uzaf fer u d-d in Sü-S ıyan yerine geçmiştir. Sü -S ıyan ’-ın da 590 (1194)’da ölümü üzerine oğullan arasında ihtil âf çıktı. Bunlardan biri Ba d a d halîfesinden yardım istedi. Eskiden beri H u zi sta n ’ı

ele geçirmek isteyen ve bunun için vakit vakit bazı teşebbüslerde bulunmuş olan A bbas î halîfesi en-N âsır li -dini ll âh veziri İ bn ul -K as-

sab kumandasında bir ordu gönderdi. İ bn u l -K assab 591 Muharreminde (1194 aralık) H u zi st a n ’ ın başşehri olan Tu ster (Ş u st er ) ’ i vebirçok kaleleri zaptettikten sonra Şumla’nııı ailesini toplayıp B a

da d ’ a. götürdü. Böylece H u zi st a n ’ d a k i A v şa r Şu mİ a ve oğullannmhâkimiyeti son bularak bu ülke H a 1î f e’nin toprakları arasına katıldı.Şumla ve oğullan hakkında elde edilebilen bilgilere göre şöyle bir soy



Ş ğ g g ş y ykütüğü yapılabilir.:

K üş (Küç) Doğan

Şumla (Ay-Doğdu)

kardeşi Şenkâ

K ılıç oğlu(İbn Şenkâ)

K ız -K u l esi ) olması kuvvetle muhtemeldir . Aynı esere göre I slâmB eğ az sonra ölmüş ve bu şehir Sârum adlı diğer bir T ür k m en beğitarafından yağmalanmıştır 16. Bu beğlerin K aram an-oğu l lar ı ’na

bağlı olmaları pek muhtemeldir.

Kuzey-Suriye Arşarları (XI I -XV. yüzyıl)

X I V ve XV . yüzyıllarda başlıca H a l eb , A ym t a b ve A n ta k ya bölgesinde yaşayan T ür k m en l er in Boz -Ok kolunu teşkil eden boyların başında Av şar l a r ve onu takiben de Ba ya t l ar geliyordu. Yani Avşar la r

B oz-O k kolunun en büyük ve en kuvvetli boyu olarak görülmektedir.Aşağıda T ür k i ye’ d e ve İr a n ’d a kendilerinden bahsedilecek olan Av şa r

oymaklarının, Orta ve Ji a tı-A n a d ol u ’ d a k i bazı küçük oymaklar müstesna olmak üzere, hepsi bu ana koldan ayrılmışlardır. Y ine aşağıdagörüleceği üzere D l k dı l ı ulusu arasında lı A ı adlı mühim



görüleceği üzere, D u l k adır l ı ulusu arasında İm a n l ı A v şa r ı adlı mühimbir A vşa r kolu olduğu gibi Si s (K oz a n ) yöresinde de kuvvetli bir A v

şa r oymağı vardı. Bunların D u lk ad ır l ı beğliğinin kurulması ve Si s’ inM em l ûk l er tarafından fethi sonucunda K u ze y-S u r i ye ’ deki Av şa r l a r ’ -

dan ayrılmış kollar oldukları muhakkaktır.

XV . yüzyıl ın başlarında A vşa r l a r , B a ya t ve İna t tıl a r , M em l ûk

emirleri arasındaki mücadeleden faydalanarak yağmacılık yaptıklarından M em l ûk em îr i Ç ekim onlara karşı şiddetle harekete geçmişti.H â b ü d l d bi k A k K l K Y ül ük ’

Avşar l ar , Ba yat l a r ile birlikte A k -K o yu n l u l a r ile dostça münasebetlerini devam ettirdiler. U zun H aşan B eğ’in ilk zamanlarındayakın nöklerleri (yoldaş) arasında bu boya mensup M ansur B eğ’i

görüyoruz18. Mansur B eğ’in K u zey Suriye’deki A vşa r l a r ’ dan olduğunda şüphe yoktur. H aşan B eğ’in K ar a-K oyu n lu C ih an-Ş ah’ıyenerek İr a n ’ a, hâkim olması üzerine M ansur B eğ buyruğundakiAvşar l ar ile İr a n ’ a gitmiştir ki, bundan aşağıda ayrıca bahsedilecektir.

K u zey -Su r i ye A vşar l a r ı başlıca üç aile tarafından idare olunmuşlardır. Bunlar K öp ek -o u l l a r ı, Gün d üz-o u l l a r ı ve K u t -B e i o u l l a r ı

dır . Bu üç, ailenin idaresi dışında kalan bir A vşa r zümresinin olup olmadığı bilinemiyor. Bu ailelerden K öp ek -o u l l ar ı’ nin An teb bölgesinde,

Gün d üz o u l l a r ın ın A m i k ovasında, K u t -B e i o u l l a r ının da H aleb dolaylarında yaşadıkları anlaşılıyor.



A. K öp e k - O u l l a r ı:

Bu aileye adım vermiş olan K öp ek hakkında hiç bir bilgimiz yoktur. Yezd ’ li Ş er ef u d-d in ’in verdiği bilgiye göre19, T imur ’un 1401de D i m a şk ’ tan dönüşü esnasında K öp ek l u T ür k m en l er i F ır a t kıyısındaÇa a ta y ordusunun yolunu kapatmışlardı. H u m u s’ a gelindiğinde ordunun merkez kolundan ayrılan 5000 kişilik bir kuvvet H al i l Sul ta n’m kumandasında bunların üzerine gönderi lmiştir . Bu kuvvet

D ulk adır -oğlu M ehmed D âr en d e ve K ara Y ülük R u h a ’ yı zapte-derken K öpek -oğlu M ehmed de M a l a t ya ’ yı ele geçirmişti21. 811(1409) yılında H aleb vâlisi D emi r -T aş, Sul tan F crec’e âsi olan

emirlerden N evruz’un üzerine yürüdüğünde maiyyetindeki T ür k m en beğleri arasında K öp ek -o u l l ar ı’ ndan A y-D oğmuş da vardı.

Hattâ D emir -T aş’ın ordusunun öncü kuvvetini K öp ek l i l er teşkilediyordu. K öp ek l i A vşa r l a r ı’ nin N evr uz’un öncülerini yenmeleri,

N evruz’un da bozguna uğramasına sebeb oldu22.

812 (1410) yılında Sultan tarafından affedilip D i m a şk vâliliğinegetirilen N evr uz ile âsi emir Şeyh arasında A s i ırmağı kıyısındayapılan savaşta K öp ek l i l er de bulunmuş ise de hangi emîrin ordusunda

yer aldıkları hakkında müverrihler arasında ihtilâf vardır. Yalnız busavaşta A vşa r l a r ’ ın N evr uz ordusunda bulundukları bil indiğindenK öp ek l i l er ’ in de aynı emîrin safında olmaları muhtemeldir . M ak r izî ’-



p y

nin bildird;ğine göre23 savaşın çetin bir anında Şeyh’in galip geleceğinigören Av şa r l a r Şeyh ’in tarafına geçmişler ve bu N evruz ile D emir- T aş’ın bozguna uğramalarında mühim bir âmil olmuşlardır.

813 (1410) yılında H al eb vâlisi K ork maz, D u l k adır l ı u lu su n u n

en büyük boylarından D ok u z boyunun başında bulunan B işan-oğu l-

lan ile savaşmak için K öp ek -o u l l ar ı’m ve Gündüz-o lu Gördü Beğ’iaskerleri i l e yanına çağırmıştı. Fakat b u b e l er geciktiler. K ork mazB i ğ l l ’ il d ki dl d b k

çirdi26. Ertesi yıl M emlûk Sultanı Şeyh elden çıkan yerleri gerialmak ve T ür k m en ler i itaat altına sokmak için bizzat sefere çıktı; H a

l eb’ e geldiğinde H üseyi n B eğ’i M a l a t ya ’ dan çıkarmak için D i m a şk

vâlisinin kumandasında bir ordu gönderdi. Bu orduda A vşa r ve I n a l - l u l a r ’ dan 500 kişilik bir yaya kuvveti de vardı. Bu A vşa r l a r K u t -B e i

o u l l ar ı A vşa r ı veya müstakil bir oymak idiler. Şeyh M a ıa ş’ ın güneyindeki Göyn ük ’ t e iken D i m a şk vâlisinden gelen bir mektupta K öp ek -

o l u H üseyin B eğ’in M a l a ty a ’yı yakıp D i v r i i tarafına gittiği bildiriliyordu. Sonra onun D i v r i i yöresinden O sman l ı ülkesine geçtiği öğrenildi27. Fakat Şeyh M ısır ’ a döner dönmez H üseyi n B eğtekrar M emlûk topraklarında göründü. Dâr end e vâlisi ona karşı çıktıise de tutsak alınıp öldürüldü28. Bunu müteakip H üsey in B eğ M a

l a t y a ’ yı kuşattı. F akat az sonra muhasarayı kaldırarak K ar a-K oyun lu lar ın Er z in can valisi P ır Ömer ’in yanma gitti. Burada bir



gece uyurken T ağr ı -B i r d i adlı bir memlûk emîri tarafından öldürüldü (3 Cumadel ulâ 821 = 8 Haziran 1418). Bu T ağr ı -B i r d i M a l a ty a

kuşatması esnasında şehirden çıkarak ona sığınmıştı. F akat bu, birhile idi. T ağr ı-B ir di M a l a ty a vâlisinin de tasvibiyle bir fırsatını bulup H üsey in B eğ’i öldürmek için böyle hareket etmişti29. Bu suretleŞeyh kendisini epeyce rahatsız etmiş olan H üseyin B eğ’den kurtuldu. Çer keş M em l ûk l er i ’ nin, mağlûp edemedikleri T ür k m en beğlerinisuikastçılar ile oltadan kaldırmayı öteden beri âdet edinmiş olduk

T ür k m en beğleri katına gelmişlerdi. Bunlar arasında E slemez oğluM ehmed’in de bulunduğu görülüyor32.

İşte K öp ek -o u l l a r ı na dâir M emlûk tarihlerindeki kayıtlar bun

lardan ibarettir . Bu ailenin sonu hakkında bilgiye sahip değil iz. Os-manlı devrinin ilk yıllarında K öp ek l i A vşa r ı’ nin başında T ur ak B eğoğlu E menlik Beğ bulunuyordu. Fakat bu beğler ile yukarıda adları geçen beğlçrin akrabalık münasebetleri hakkında bir şey söylemekmümkün olmuyor.

Avşar-K öpek Oğullan Soy Kütüğü

K öpek

Hüseyin Beğ Eslemez Ay-Doğmuş Sülü



y ğ y ğ

Mehmed

B. G ü n d ü z - O u l l a r ı:

Av şar l a r ’ ın bu ikinci ailesinin yurdu A m i k ovasında idi. BugünK ır ık -H a n ’d a n H a ssa ’y a giderken 12. kilometrede, yoldan takriben800 t ld d ği l i b l d ğ l k illikli h

almak istedi ve tu maksatla G ördü Beğ üzerine yürüdü. G ördüB eğ bu esnada A m i k ovasını tamamiyle hâkimiyeti altında tutuyordu. A m i k ovasında yapılan bir vuruşmada T emü r B oğa ağır bir ye

nilgiye uğradı. Bozgun bir halde H al eb’ e dönen T emür B oğa’nınyanında pek az adam kalmıştı (810=1408)33. Ertesi yı l (811=1409)G ördü B eğ’i âsi emirlerden N evr uz ile karşılaşmağa giden H aleb

vâlisi D em ir -T aş ’ın yanında görüyoruz. Esasen G ördü B eğ’in De-mir -T aş ile aralarında samimî bir dostluk vardı. Ertesi yıl D emir -

T aş’ın tavsiyesi ile Sultan tarafdarı N evr uz, âsi emirlerden Şeyhile A s i ırmağı kıyısında karşılaştı. N evr uz’un ordusunda H al eb vâlisi D emi f-T aş’tan başka D ul k adı r -oğlu A li B eğ, Gü ndüz-oğlu G ördü B eğ, K öpek -oğlu (?), yine A vşa r ’d a n K u t -B eğioğlu M ehmed, B aya t B ozca Beğ bulunuyorlardı. Yapılan savaşıŞeyh kazandı. N evr uz mağlûbiyetten sonra H a m a şehrine kapandı.Y d D i T D lk d ğl A l i B ğ il Gö dü B ğ



Yanında D emir -T aş , D u lk adı r -oğl u A l i B eğ ile Gördü B eğ varlardı.

814 Rebi ul-âhirinde (Temmuz-Ağustos 1411) G ündüz-oğl uGördü beğ A n t a k ya ’y ı Ö zer -oğlu ’nun elinden almıştı34.

Şeyh ’in sultan olmasını kabul etmeyen N evr uz 816 (1413) yı

lında H al eb üzerine yürüdü. Bunu haber alan şehrin vâlisi D emi r - Taş H al eb’ ten çıkarak A m i k ’ e gitti; orada dostu G ördü B eğ veonun kardeşi Ömer B eğ ile buluştu35

D er bsa k kalesini kuşattı ve orayı kuşatmanın üçüncü günü vire ile aldı.G ördü B eğ ve oymağının çoğu kaçtılar. K endisi M a r a ş’ a gitti, Gün

düzlü Av şar l ar ı ise G ün düz’ün torunu Demi r -H an oğlu F âr is’in

etrafında toplandılar 37. H aleb vâlisinin G ördü B eğ’e hücumu, şüphesiz M emlû k hükümdar ı Şeyh’in buyruğu üzerine yapılıyordu.Şeyh, T ür k m en ler ’ in M emlûk devl et i için tehlikeli bir unsur olduğunu bildiğinden onların kuvvetlerini kırmak siyasetini takip ediyordu. Hattâ T ür k m en l er ' i n eline geçmiş bulunan bazı yerleri geri almakve onları sıkı bir itaat altına sokmak için 820 (1417) yılında M ısı r’danSu r i ye’y e hareket etmiş ve yolda D u lk ad ı r -oğl u A l i Beğ, G ün-dü z-oğlu G ördü B eğ ve Sakalsız oğlu T uğru l ’dan affedilmeleriniisteyen ve itaatlerini bildiren mektublar almıştı38.

G ördü B eğ ile ilgili son bilgimiz onun 824 (1421) yıl ında, H a l eb’ -

te T at ar ’ın emri ile öldürülmesidir. el-M elik u’l-M üeyyed Şeyh’in



824 yılında ölmesi üzerine devlete hâkim olan T atar , muhaliflerinitedip etmek maksadı ile D i m a şk ’ a ve oradan da H a l eb ’ e gelmişti. K endisi burada iken katma etraftaki T ür k m en beğleri de gelmişti. Bunlararasında G ördü B eğ’de vardı. Fakat diğer T ür k m en beğlerine hil’atgiydirildiği halde, G ördü B eğ T at ar ’ın buyruğu üzerine asılmak sure

ti ile öldürüldü. T atar bunu sırf T emür -B oğa el -M eşdûb’un 810yılındaki yenilgisinin öcünü almak için yapmıştı. Çünkü, mağlubiyetimüteakip T emür -B oğa ile H al eb’ e kaçanlar arasında kendisi de var

B eğ tutsak alındı, G ündü z-oğl u M ehmed B eğ savaş meydanındakaldı. Ö zer -oğlu da kaçıp kurtuldu41.

Gün d üzl ü A v şa r ı’ ndan bir kol İr a n ’ a, gitmiştir ki, bundan aşağıdaayrıca bahsedilecektir.

Gündüz-Oğulları Soy K ütüğü

Gündüz

Gördü Beğ Ömer Beğ Demir-H an(ölümü 1421)

Ömer Beğ Mehmed Beğ Fâris



(1482)

C. K . u t - B e i O u l l a r ı:

Bu A vşa r ailesinin H al eb dolaylarındaki A v şa r l a ı’ııi başında bulunduğu anlaşılıyor. Bu Avşar l ar IC u t -Be i l u adı ile tanınmışlardır.

Bu aileden M ehmed B eğ 812 (1410) yılında N evr uz ile Şeyh arasında yapılan savaşta Şeyh’in askerleri tarafından tutsak alınmıştı42.

kümelerin İr an 'a , gitmelerine sebep olmuştur ki, bunlar arasında A v

şar la r 'a . mensup olan oymaklar da vardır. Bundan dolayı O sm an l ıhâkimiyetinin başlarında H a l ep T ür k m en l er i arasındaki Avşar l ar aynı

topluluktaki diğer oymaklar gibi fazla bir nüfusa sahip bulunmuyorlar. Yani İr an' a, yapılan göçler sebebi ile onların nüfusları azalmıştır.K an u nî S ü leym an devrinin ilk yıllarında H a l ep T ür k m en l er i arasında K öp ek l i -A vşa r ı ve Gün düzl ü-Avşar ı kolları (taife) ile bir de müstakil A vşa r ' oymağı görülmektedir .

K öp ek l i -A vşa r l a r ı zikredilen zamanda Dur ak B eğ oğlu E men-ik Beğ ( di l j.1 )’in idaresinde olup, bu beğin yukarıda bahsedilen K ö-

pek -o u l l a r ı ailesinden olduğu anlaşılıyor. Bu zamanda onlar 15 obaya

ayrılmışlardı. Bunlar arasında K öçek l u , Sek i z, A l p l u ve D el u l er , A y - D o m u ş-B e l ü gibi obalar kayda değer. Bunlardan A y-D o m u ş B e l u

obasının adı, şüphesiz K öp ek -o u l l a r ı’ ndan A y-D oğm uş’tan gelmek



tedir. Sek i z, X V I . yüzyılın ortalarında Sür u c’ un Ş eyh Çoba n köyündeyerleşmişti. A l p l u ’ j a gelince, bu obadan mühim bir kolun İr a n ’ a gittiği anlaşılıyor. D el ül er ’ in ise son yıllara kadar varlığını devam ettirdiği görülüyor. K öp ek l u A v şa r ı’ mn Y en i -İl ve B oz -U l u s’ ta da bazıkolları vardır ki, bunlardan aşağıda ayrıca bahsedilecektir.

Gün d üzlü A vşa r ı ise daha az nüfuslu olup 8 obadan müteşekkildir. Bu husus Günd üzlü A vşa r ı ndan pek mühim bir kısmın İr a n ’ a git

i l il i h dil bili

R eceb, B ahr i ve K üçük M in net adlı kethüdalar bulunuyordu.Bunlardan Receb ve o u l la r ı öyle bir nüfuz ve kudrete sahip olmuşlardı ki, X V I I . yüzyılda Av şa r l ar çok defa Recebli i A f şa r ı adı ile de tanın

mışlardır47. Bu A vşa r l a r ’m daha XV I . yüzyılın ikinci yarısında K a ys e r i n i n doğusunda, Zam ar ıtı çayı boylarına yaylağa çıktıkları biliniyor.

A vşar l a r , Receb -o u l l a n ’ nın reisliğinde 1098 (1687) yılında A vu s

tu r ya ’ ya yapılan sefere katıldıklar ı gibi 48, 1101 (1690) yılında yapılacak sefere de çağrılmışlardır. Bu son sefere Av şa r l a r şu beğlerin idaresinde 200 atlı ile katılacaklardı49:

R eceb oğlu H alil B eğ

R eceb oğlu D ana M urad BeğÇerkez oğlu H acı M ustafa B eğ

Çerkez oğlu Ömer Beğ



Çerkez oğlu Ömer Beğ

D eli S eyf oğlu M ire M uammer B eğ

B ahri oğlu H immet Beğ

K ara-G ündüz oğlu K ara H al i l K ethüda

K ör A l i oğlu Gündüz K ethüda

H acı iva z oğlu D okuz İ brahim B eğH acı İ vaz oğlu Abaza Beğ

Fakat ne tuhaf bir tesadüftür ki, A vşa r beğlerinin adlarını taşıdıklarıkavim yani Çer keş ve A ba şol a r X I X . yüzyılın ikinci yarısında K a f

k a sya’ da n T ür k i ye’ye geldiklerinde onlardan mühim bir kısmı A vşa r -

l a r ’m yaylaklarına yerleştirilmişti.

2. B o z - U l u s :

B oz -U l u s arasındaki Av şa r l a r bu elin üç topluluğu arasında bulunmakla beraber bunların en kalabalık olanları Şam , T ür k m en l er i

arasında görülmektedir. Daha önce de işaret edildiği gibi, B oz-U l u s’u n

bu Ş am Tür k m en l er i kümesi H a l eb T ür k m en l er i oymaklarından meydanagelmiştir. I I . Seli m devrinde Ş am Tür k m en l er i arasındaki Av şar l a r

muhtelif kollara ayrılmış olup, bunlardan M ehmed K eth üda ’yatâbi oba 804 vergi nüfusuna sahip kalabalık bir teşekküldür. Bundansonra gelen K a zık l ı A v şa r ı adlı oba 130, K ara-M ahm ud K ethü da’



ya bağlı oba 131, H acı K ethüda ’nın başında bulunduğu 57, D uymuş K ethüda ’nınki ise 41 vergi nüfusludur. Y ine bu Ş a m -T ür k m en -

l er i kümesinde biri 367, diğeri 109 vergi nüfuslu K öp ek l i A v şa r ı ’namensup iki oba da görülmektedir50. Asıl B oz -U l u s ile D u lk ad ır lı kümesindeki A vşa r varlığı ise zayıf olup, küçük obalara ayrılmıştır.

996 (1588) yılında B oz- U l u s A v a r l a n ’ m n ilerigelenlerine ve bunlardan C ihan-Şah K eth üda ’ya gönderilen bir hükümdesı, yanındab l bi k d il kilik ki b ği bd



4. Y e n i - İ l :

Y en i - îl ’deki A vşa r l a r ’dan üç oba (B oy n u K ısa l u , D eli l l er , Sek i z)

K öp ek l ü A vşa r ı’ n a .59, diğeri de ( B i d i l A f şa r ı, T âi f i A f şa r ı, K ızıl Sü

leym a n v.s.) t m a n l u A f şa r ı ’na mensup bulunuyorlardı60. Bu İm a n l u A fşa r ı obalarından kalabalık nüfuslu B i d i l A f şa r ı teşekkülü Y en i -İl ’i n

çözülmesi üzerine batıya göç etmiş ve A n k a r a ’n ın Bâl â kazası dahilinde yurt tutmuştur. A n k a r a ’da M u a n gölü yakınındaki bir yer debu oymağın adını taşımaktadır.

5. S i s ( K o z a n ) :

XVI. yüzyılda S i s yöresinde kalabalık bir A vşa r kolu yaşamaktadır. 925 (1519) tarihinde S i s yöresindeki Av şar l a r 28 obaya ayrılmıştır. Bu obaların bir kaçı müstesna olmak üzere hepsi muhtelif e-kinl iklerde çiftçilik yapmaktadı r61. Si s A vşa r l a r ı’n ın buraya 1375 yı



ç ç y p y ylındaki M em l ûk fethi neticesinde gelmiş oldukları kanaatinde bulunuyoruz. Bu fethe M em l ûk ordusunun yanında Boz-Ok lu ve Üç-O k l u T ür k m en

l er de katılmış idiler. Bu A vşa r l a r ı X V I I I . yüzyıldan itibaren H aleb bölgesine gitmeyip Çu k u r -O va ’da kışlamağa başlayan ve Za m an tı bölgesinde yaylayan Av şa r l a r ile karıştırmamalıdır. Bu sonuncular, yukarı

da anlatıldığı gibi, H a l eb T ür k m en i A vşa r l a r ı idiler. Biraz aşağıda onlardan yeniden bahsedilecektir.

7. A y d ın :

A y d ın ’ m B oz-D o a n kazası dahilinde Çul l u l a r adlı bir oymakarasında 28 vergi nüfuslu A vşa r adlı bir oba bulunduğu gibi, B i r g i

çevresinde de nüfusu bunun kadar olan A vşa r l u ve Ba l a b a n l a adlı başka bir oymak da vardı63.

Bunlardan başka A n k a r a ’ n ın güney batısında yaşayan H a ym a n a

adlı topluluğu mensub Si vr i H i sa r toprağındaki Sa f i l u oymağının obaları arasında da 35 vergi evli A fşa r adlı bir oymak görülmektedir64.

XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Avşarlar

Bu bahiste yalnız H a l eb T i i r k m en l er i A vşa r l a r ı’ nm torunları sözkonusu edilecektir. Ana boyun asıl kalıntısı olan bu A vşa r l a r ’ ın da,İr a n ’a, giden boydaşları gibi, kuvvetli bir tesanüt duygusuna sahipbulundukları görülüyor Bu sebeble türlü âmillere rağmen onlar Fır -



bulundukları görülüyor. Bu sebeble, türlü âmillere rağmen, onlar F ır

k a -i İsl âh i yy e gelinceye kadar güçlü ve mağrur bir oymak olarak varlıklarını muhafaza etmişlerdir.

1102 (1691) yılında Ra k k a bölgesine iskânları emredilen T ür k

menler arasında bazı A vşa r oymakları da görülmektedir. Bunlar B oz-

U l u s’u n eski yurdunda kalmış olan kısmına bağlı A vşar l a r ile Y en i -İl ’e mensub A vşa r oymakları idiler. Ancak B oz -U l u s kalıntısına ( B oz- U l u s

d i ) bağlı A l ’ın R k k ’ d yerleşmiş olduklarına dâir bir

diği gibi, Recebl u A f şa r ı, K a r a -Gün d üz l ü A f şa r ı ve Ba h r i l i A f şa r ı vediğerleri olmak üzere 4-5 obaya ayrılmış olup, bunların en ünlüsü R e

ceblu A f şa r ı idi. Recebl u A f şa r ı’ nin ekseriyetle K öp ek l i A v şa r ı’ ndangeldiği anlaşıkyor. Bu A vşa r l a r ’ ın XV I I I . yüzyıldan itibaren kışlamakiçin H al eb dolaylarını bırakıp Çu k u r -O va ’ ya inmeğe başladıkları anlaşılıyor.

Bu Av şar l ar ilk zamanlarda Ra k k a bölgesinde yerleşmek gibi,bir talihsizlikle karşılaşmadılar. Onlar devleti Za m ar ıtı çayı kıyılarındayerleşeceklerine inandırmış idiler; halbuki yerleşmek şöyle dursunorada sâkin bir şekilde de yaşamıyorlardı. Onlar sık sık komşu oymaklar ve köylerin hayvanlarını sürüyorlardı ki, buna k ovgu ıı denilmek

tedir; bazan da tüccar kafilelerinin önüne çıktıkları görülüyor. Onlarbu işleri o kadar sık ve yaygın hale getirdiler ki, nihayet 1115 (1703)yılından az önce R a k k a ’ ya sürüldüler ise de67 fazla kalmayıp oradankaçtılar Fakat onların yine yaylaklarında rahat durmadıklarından



kaçtılar. Fakat onların, yine yaylaklarında rahat durmadıklarından1124 (1712)’de tekrar R a k k a ’ya. gönderilmelerine karar verildi68. 1141

(1728-1729) tarihinde devletin Recebl u A f şa r ı’ nin Zam ar ıtı yöresindeyerleşmesine yeniden razı olduğu anlaşıl ıyor69. Fakat onlar eskisi gibikovgunlar yaptıkları ve soygunculuklarda bulundukları için 1143

(1730) yılında yeniden Ra k k a ’ y a sürüldüler ise de70, az bir müddet sonra oradan yine kaçtılar: yağmacıhk ve soygunculuk hareketlerindedaha ileri gittiler Öyle ki onların ileri gelenlerinden çoğunun idam edil

hareket etmeğe başladılar. A vşa r l a r ’a. artık gün doğmuş, kendi bakımlarından mutlu günleri başlamıştı. K a y seıi -E l b i st a n -M a l a t ya yoluyazın onların kontrolü altında idi. 1838 yılında Av şar l a r posta tatar

larına saldırmışlar, yolcuları soymuşlar ve bir köy de basmışlardı. A v şar la r bu hareketleri ile öyle bir korku yaratmışlardı ki M a l a t ya ’ yagitmek isteyen müstakbel A l m a n feld mareşah M ol tk e’ye, yolun A v

şar la r yüzünden, kuvvetli bir muhafız birliği olmadan geçilemiyecekderecede emniyetsiz bulunduğu söylenmişti73. 1262-1263 (1846-1847)yıllarına ait vesikalarda Av şar l a r ’ m K u zu -Gü d en l ü oymağı ile birlikteK a ys er i bölgesinde sık sık yağmacıl ık hareketlerinde bulunduklar ından bahsediliyor.

Av şar l a r , işaret edildiği gibi, yazın Zam aııtı Ça yı kıyılarında, kışın da Çu k u r -Ov a ’ da Ceyh a n ’ın sol kıyısında yaşıyorlardı. Her iki yurd-larmda da kovgunlar yapılıyor, ticaret kafileleri soyuluyor, diğer oy

maklar ile savaşılıyor ve derebeğlerin mücadelelerine katılmıyordu



maklar ile savaşılıyor ve derebeğlerin mücadelelerine katılmıyordu.Bu gün dahi onların torunları arasında bunlara dâir hâtıralar anlatılırve bu devir A vşa r ’ ın “al -vu r d evr i ” olarak vasıflanır. Bu devir onlarınasr-ı saadeti’dir. Aslen A vşa r l a r ’a. mensup bulunan veya onlar ile yakınbir karabeti olan büyük şâir D ada l-O ğl u ’nun en güzel şiir lerinden

bir kaçı bu oymağa aittir. Bu şiirlerden birinde A vşa r yiğitleri ile Cadı -O ğlu ve adamları arasındaki vuruşma anlatılmaktadır ki , bu manzume bugün de onlar arasında makamla okunur C adı -O ğlu ’na gelin

inakları hakkında: “bunlarda dahi hırsızlık âdeti var ise de K ür d l er ’e

nisbetle pek ehven ve ehl-i ırz âdemlerdir”, demektedir. Esasen T ür k

m en l er , K üıd l er ve göçebe A r ab l a r gibi hiç bir zaman hırsızlık ve soygunculuğu bir meslek haline getirmemişlerdir. C evdet P aşa’nın işaret ettiği K üıd l er L ek -V a n i k E k r a d ı olup bunlar H acıl a r , K ır ın tıl ı,

A k -B a ş, K ızıl -K oy u n l u gibi kendisine tâbi obalar ile Ra k k a ’ ya iskânedilen oymaklardan idi; sonraları R a k k a ’ daki yerleştiri ldiği yerdenkaçıp A vşa r ’ m' arkasına takılarak K a ys er i taraflarına gelmiş ve A vşa r

ile birlikte Çu k u r -O va ’ ya inip çıkmaya başlamıştı.

Yukarıda adı geçen obalardan H acıl a r , K ır ın tıl ı, A k -B a ş ve K ızıl

K oyu n l u ’ nun L ek -V ân i k oymağına sonradan bağlandığı anlaşılıyor.

Bunlar, adlarının da gösterdiği gibi, hâlis T ür k olup, bugün onlarıntorunları baba ve dedeleri gibi sadece t ür kçe konuşmakta ve K ür dl ük

ile hiç bir ilgileri bulunmamaktadır; mezhebleri de Hanefîdir .

A v ar l ar 1273 (1856) yılında tekrar yerleştiri lmeğe çalışıldı ise



A vşar l ar 1273 (1856) yılında tekrar yerleştiri lmeğe çalışıldı isede yine de başarısızlığa uğranıldı. O zamanlar büyük beğleri olarakbaşlarında Ç erkez B eğ ile İ sm ai l B eğ bulunuyordu” 16. Bundan4 yıl önce onlaT B oz-D o a n la r ile yeniden bir savaşa tutuşmuşlardı77.Av şa r l a r 1273 yılında Devlet tarafından yaylak yurtlarında yerleşti

rilmek teşebbüsüne direnmekle son fırsatı da ellerinden kaçırmış ol-dulalr. Gerçekten 1282 (1865) yılında F ı r k a-i î sl âh iyye onları yaylak veya kışlaklarından birinde yerleşmeğe mecbur edince A l

derin bir takdir hissi duymamak mümkün değildir. Ünlü A vşa r kilimlerini de bu dinlenme nedir bilmeyen A vşa r kadınları dokurlar.

K a y se r i n i n P m a r -B a şı kazasının merkez nâhiyesine bağlı bir

kısım köyler ile aynı kazanın Pa za r -Ör en nâhiyesi köylerinden epey-cesi, Sa r ız kazası köylerinin yarısından fazlası, Tom ar za ’ nin Tok la r

nâhiyesi köylerinden pek çoğu A vşar l ar ’a. aittir. Ayrıca A d a n a ’ ya bağlıM a a r a kazası köylerinden A yva d ve A d a ş-A l a n ı köyleri de Av şar l ar

tarafından iskân edildiği gibi, Çu k u r -O va ’ da mevcut bazı A vşa r köylerinden başka, yine aynı bölgedeki pek çok köylerde de onlara mensup ailelere rastgelinir. Bunlar bir asırdan beri köylerde yaşamaktaolmakla beraber en son oba teşkilâtını henüz unutmamışlardır. Bu

obaların adları ve yerleştikleri köylere ait liste şudur 7 8 .

Avşar Obaları ve Yerleştikleri K öyler



Obanın adı Oturduğu K öy K azası Nâhiyesi

1. K ara -Şeyhli : H a ıı-k öyü P m a r -B a şı , Pa za r -Ör en

Gü l -T ep e 99 99 99 99

K a m a n T om a r za T ok l a r

Ş a b a n l ı 99 99

Obanın adı Oturduğu K öy Kazası Nâhiyesi

3. H al il -O ğlu 79:

4. K ara R eceb80:

K a r a -Y u r d

O l a k -K a ya sı

A yr a n l ık M ol l a -H ü sey i n l er

A l t ı-S ö üt (kısmen)H a cı- Vel i l er

D a y-O l u k

K ar a m an l ı

K a d ıl ı

K ızıl -Ör en

D em i r c i l i

H a sır cı

P m a r -B a şı, M er k ez

” Pa za r Ör en

” M er k ez 9 9



a- A r ab -H asa n l a r K a r am u k l u

İcâd i ye

T ah ta -K em er

Ze lh in

P a za ı-Ör en

(nâhiye merkezi)

Tom ar za Tok la r

P m a r -B a şı P a za ı-Ör en

Obanın adı Oturduğu K öy K azası Nâhiyesi

C in -G öz O ğlu83: S i n d a l P ın a r - B a şı, P a z a r -Ör en

Çör d ük M 99 99

A k -în T om a r za Tok la r

H al i l -Paşa Oğlu: Güzelce 99 99

M el i k - Vi r ân 9 9 99

Can lılı 99 99

T orun85: Pot u k l u

A l t ı- Pa r m a k

P ın a r -B a şı

?

M er k ez

Yer e-Geçen

Or uç-O l u

99 Pa za r -Ör en

D a m ızl ık

K a r a - P ın a r

Söbe-Çi m en

Sa r ız 99

99



Söbe Çi m en

D eşt i ya 99

Çavd ar 99 99

Yed i -O l u k

K ızk a çl ı

Çi m en

99

99

99

D eller (D eli ler )86: İ d el i P ın a r -B a şı M er k ez

Avşar Beğlerine ait Soy kütüğü

K ara - Receb

Arab Haşan Hacı Mustafa Beğ İbrahim Beğ

A sıl be k ol u

Ali Beğ Bekir Beğ Murad Beğ Mikdad Beğ Ömer Beğ Duran Beğ

„ I IOsman Beğ Mehmed

Çerkez Beğ87 Halil Ağa

Hacı Beğ88 BattalÇerkez Ağa89



(Ahmed Yıldırım)

Bu soy kütüğündeki K ara-R eceb ile 989 (1581) tarihinde kendisinden bahsedilen R eceb K ethüda kastedilmiş olsa gerektir. R eceb K eth üda ’ya bağlı Av şar l a r da daha sonraki asırlarda Recebl u -

A fşa r ı adı ile anıldılar. Y ine soy kütüğünde R eceb’in torunu olarakgösteri len H acı M ustafa Beğ de 1101 (1690) tarihinde A vu stu r ya ’

onlar sayesinde Av şar l a r ’ m vuruşmalarından bahseden bazı şiirlerinizahını da yapmak mümkün olacaktır.

İran Avşar (Afşar) lan

Bu bahsin başında X I I . yüzyılda İr a n ’ın H u zi st a n eyâletindeA r sl an -oğl u Y ak uh , sonra Şumla ve oğullan idaresinde A vşa r -

l a r ’m yaşadıklarını görmüştük. XV. yüzyılın sonlanna doğru tekrarbu ülkede Av şa r l a r ’ a rastgeliyoruz ki, bunlar A k -K oyu n lu fethi neticesinde A n a d ol u ’ dan gelmiş Avşar l ar idiler. Bu A vşar l a r ’m başındaM ansur B eğ vardı. Safevî devletinin kuruluşu üzerine H a l eb T ür k -

m en l er i ’ nden ve D u l k a dır l ı u l u su n d a n olmak üzere İr a n ’a yeni A vşa r

oymakları geldi. İ ran’daki büyük A vşa r varlığını işte A n a d ol u ’ dan

gelen bu A vşa r oymakları meydana getirdiler. Bu Av şar l a r muhtelifbölgelerde yaşamakta ve ayrı beğlerin idaresinde bulunmakta idüer.Bu da daha ziyade onların İr a n ’ a farklı zamanlarda göç etmiş olmalarından ileri gelmiştir



larından ileri gelmiştir.

1. M a n s u r B e ( K u h - G i l ûy e ) A v ş a r l a r ı:

Daha önce de işaret edildiği gibi, A vşa r M ansu r B eğ, U zunH aşan B eğ henüz A k -K oyu n lu lar ’ın başı olmadan önce onun

yakın nöklerleri arasında bulunuyordu90. M ansur B eğ çok kuvvetlibir ihtimal ile Su r i ye A vşa r l a r ı n a mensup idi. H aşan B eğ’e sada

vardı ki, bu beğ adı geçen M uh ammedi M irza ile Su ltan M uradarasında yapılan bir savaşta ölmüştür95.

M ansur B eğ’in sonra I r a k -ı A cem ve F a r s’ a hâkim olan Ak-

K oyun lu Su ltan M ur ad’ın ve 907’de F a r s’ ı idare eden yine Ak-K oyu n lu la r ’dan E bû ’l -F eth B eğ’in hizmetinde bulunduğunugörüyoruz96. Az sonra Şah-İ sm ai l K ızıl -B a ş T ür k oymaklarınınbaşında A k -K oyu n lu hâkimiyetine son vererek Safevî devletinikurmuştur. M ansur B eğ de diğer birçok A k -K oyu n lu beğleri gibi,genç K ızıl -B a ş hükümdarına itaatim arzetmiş ve onun tarafından 911(1505)’de F a r s valisi tayin edilmiştir97. Fakat M ansur B eğ’in buhâkimliği pek az bir müddet devam etmiş ve yeri H al i l -S u l tan ün-

vanı ile Zu l k ad r (Dulkadır) boyundan Sa r u -Ş eyh l u obası reisi E metB e ğ’e veri lmiştir.

A k -K oyu n lu lar ’ın yükseliş, çöküş ve nihayet yıkılışına şahitolan ve eıı sonunda K ı ıl B tacını giyen A vşar M ansur B eğ’in



olan ve eıı sonunda K ızıl -B a ş tacını giyen A vşar M ansur B eğ inölüm tarihi bilinemiyor. 941 (1534) yılından önce K u h -G i l ûye vâlisi bulunan E lven d H an her halde, M ansu r B eğ’in oğlu idi. Mezkûr tarihte öldürülen E lv end H an’ın yerine Şah -R uh Su ltan ünvanıile K u h -G i l ûye vâlisi olan M uham medi M ir za’nın, M ansur B eğ’ın

torunu olduğunu biliyoruz 98. Şah -R uh Sultan’dan sonra K u h -Gi l ûye ’ -

ye 965’de R üştem H an tayin edilmiştir99. Ondan sonra burada H a

(1590) yılında Ş i r a z’d a lıasmı H asân H an tarafından öldürülmüş*tür101. H aşan H an, dahilî karışıkl ıklardan dolayı K u h -G i l ûye ’y i biımüddet başına buyruk bir halde idare ettikten sonra 1003 (1594-1595)yıhnda Şah’ın emriyle F erhad H an tarafından kardeşi ve oğulları

ile birlikte tevkif edilmiş ve K u h -G i l ûye vâliliğine K âzer ûn hâkimi yineAv şar l ar ’da n E mî r H an tayin edilmiştir102. H aşan H an’dan birdaha bahsedilmemesine bakıl ırsa onun Şah A bbas tarafından öldür-tülmüş olduğuna hükmedilebilir. Nitekim kardeşi ve oğulları da K a h

k a h a kalesinde hapsedilmişlerdi. H aşan H an ’ın oğulları ve kardeşi1018 (1609-1610) yılına kadar Ka h k a h a kalesinde mahbus kaldılar.Mezkûr yı lda orada çıkan bir hâdisede Şaha sadakat, gösterdiklerinden affedilip korucular arasına sokuldular103. Fakat Av şar l a r Emî r

H an’ı vâli tanımayarak H ali l H an’ın torunu E bû l’l -F eth B eğ’ibaşlarına geçirdiler. Şah A bbas da A vşa r l a r ’m itaatsızlıklanna kı

zarak F a r s eyâletine kul takımından A l la h Y erdi H an’ı gönderdi.

A l l ah -Y erd i H an F a r s’ a gelerek itaatsizlik gösteren A v a r l a ı’ı ce



A l lah Y erd i H an F a r s a gelerek itaatsizlik gösteren A vşa r l a ıı ce

zalandırdı ve K u h -G i l ûye ’ ye kendisi gibi kul cinsinden bir ini tayin

ettikten sonra geri döndü 104.

K u h -G i l ûye A vşa r l a n ’n m mühim bir kısmını Gün düzl ü ve A r a şl u

oymakları teşkil ediyordu. A r a şl u bir yer adı ile ilgili olsa gerektir.Zamanımızda Şuşter yöresinde yaşayan Gün düzl ül er , K u h -G i l ûye’ deki

l d

K u h -G i l ûye ’ d ek i Gün düzl ü A f şa r ı’ nin bir bölüğü sonları H or a sa n ’

da. A bi ver d dolaylarına, bir bölüğü de, A r a şl u l a r ’dan bir bölük ile beraber, U r m i ye bölgesine gönderilmiştir.

2. I m a n l u A f ş a r ı:

İr a n ’ d a k i İm a n l u A f şa r l a r ı, D u l k a d ır l ı el i arasındaki İm a n l u A f -

şa r ı’ nin bir koludur. Bu A vşa r l a r ’m İr a n ’ a A k-K oyunl u lar zamanında değil de S afevî ler devrinde gelmiş olması en kuvvetl i ihtimaldir. Bu A vşa r l a r ’ a. dâir ilk bilgimiz şimdilik Şah A bbas devrindenönceye pek gitmiyor. Bu oymağa mensub K asım Sultan 1002 (15-93-1594) tarihlerinde H em eda n bölgesindeki emirlerden biri idi. K en

disi 1019 (1610-1611)’da ve müteakip yıllarda o bölgede hâkimlik yaptıktan sonra 1032 (1623)’de M u su l ’u n fethinde bulunmuş ve hanlıkünvanı ile bu şehrin valil iğine tayin edilmiştir 108. Ancak ertesi yı l birO sman lı ordusunun yaklaşması üzerine K asım H an, İ sk enderBeğ’e göre yanındaki askerin azlığından ve veba salgınından şehri



Beğ’e göre, yanındaki askerin azlığından ve veba salgınından şehritahl iye etmek zorunda kalmıştır109, ertesi yıl M u su l ’u n geri alınmasıiçin gönderilen Safevî kuvvetleri arasında oğlu K el b- i A l i Sultan’ıgörüyoruz110. Bundan K asım Beğ’in M u su l ’u tahliye ettiği için az-ledildiği veya öldürüldüğü anlaşılıyor. Şah A bbas’ın ölümü esnasında 1037 (1627) K elb- i A l i H an U r m i ye hâkimi i di111. İ şte daha sonraki yüzyıllarda U r m i ye’ d e gördüğümüz A v a r l a r ’m mühim bir kısmı

hâkimliğine tayin edilmişti113. Şah A hba s’m ölümü esnasmda vazifede bulunan üç A vşa r beğinden biri olan ve Si i st a n ’ da Fer ah ve I s -

f i za r hâkimi bulunan E r -D oğdu H an da A l p l u ’ dan idi. IramdakiA l p l u A v şa r ı’nın. Gün d üz l ü A v şa r ı ve hattâ îm a n l u A vşa r ı kadar ka

labalık olmadığı anlaşıl ıyor. İ sm ai l Han’ı 1011-1013 (1602-1605)yıllarında F er ah hâkimi olarak görüyoruzU4.

4. U sa l u (>IUjl):

Bu A vşa r obasının taşıdığı adın mânası ve menşei bence meçhul-dur. Şah A bbas’m ölümü esnasında K ür d i st a n ’ daki Gâv er ûd hâkimiimam K ıl lu Sul tan’ın U sa lu ’ dan olduğunu bi liyoruz115.

5. E b e r l u (_>J j ) ):

XVI. yüzyılda E ber l u ’ ların K a zvi n bölgesinde yaşadıkları anlaşılıyor. Şah Saf i ’nin tahta geçtiği yılda (1037=1628) Âbîver d hâkimi

bulunan Cemşid Sultan E ber l u ’dan olduğu gibi116 N âd ir Şah’m



bulunan Cemşid Sultan E ber l u dan olduğu gibi116, N âd ir Şah mölümü esnasındaki beğlerden M usa B eğ de bu boya mensup idi117.XVIII. yüzyılda Eber l u obasından bazı kolların T âr i m ve H a lh al ’ dayaşadıkları anlaşılıyor118.

Şah İ sm ai l ve T ahmasb devrinde hangi A vşa r obasına mensup oldukları bilinemeyen daha birçok A vşa r beğleri görülmektedir.Bunlardan biri Şah İ sm ai l ’in 916 (1510 1511) yıl ındaki H se

İ sm ai l devirlerinde H or a sa n ’da, muhtelif sancaklarda vâliliklerde bulunmuş ve Sultan M uhammed zamanında vâli olduğu Sebzevar ’ daisyan ettiğinden yakalanıp öldürülmüştür123.

977 (1569-1570) yılında K i r m a n vâlisi bulunan Y ak ub Su ltanve kardeşi Y usu f K ulu Sultan, K ör-O ğlu H üsrev Sultan veDana B eğ oğlu A ll ah -K ul u B eğ de T ahmasb devri A vşa r emirlerinden idiler.. Şah Sul tan M uh ammed zamanında Fer ah hâkimiH üseyin Su ltan ve kardeşi A li -H an Su ltan da hangi obadanoldukları bilinmeyen A vşa r beğlerindendir 124. Bunlar Fer a h vilâyetindeortaya çıkan D üzm ece İ sm ai l ler ’den biri ile savaşarak ölmüşlerdir. F er a h ’ a ve ısf i za r ’ a bunların akrabaları Y eğen Sul tan vâli tayin

edilmişti r125. 997 (1588-1589) yıhnda korucu başı A vşa r ’d an BedirH an idi. Onun aynı yılda E st er -Âbâd vâliliğine tayin edilmesi üzerinekorucu başlığa yine bu boydan K i r m a n hâkimi V eli -H an getirilmişve K i r m a n da V eli H an’ın oğlu B ektaş H an’a verilmiştir. Aynıyılda A vşar Ç oban O ğlu M ehdi K ulu H an’ın H seferine



yılda A vşar Ç oban-O ğlu M ehdi K ulu H an ın H or a san seferinekatılması emredilmiştir126.

İşte X V I . yüzyıldaki S afevî hizmetinde muhteli f yerlerde vazifelerde bulunan başlıca A vşa r emirleri bunlardan ibarettir. Bu misal

ler onların devletin dayandığı en başta gelen boylardan bir i olduğunu açıkça gösteriyor. Bununla beraber Şah İ sm ai l ve T ahmasb

lardan vâlilik yapan 8 kişi vardı. Ş am lu la r ’ı Zu lk ad r boyu takibetmek-tedir. Bu sebeble müverrih T ür kmen İ sk ender B eğ Ş am l u l a r için:tâi fe-i celîle, Zu l k a dr ( D u l k a d ır ) hakkında da: t âi f e-i r efîe sözlerinikullanıyor 12S. Bu devirde K aça r l a r ’ m da pek gözde olmadıkları anla

şılıyor. Onlardan da ancak iki emir vardı. Bunlardan biri de K aça r

boyuna sonradan katılmış, bazı müelliflere göre, K ür d menşeli olanÎg i r m i -D ör t ( Y i r m i D ör t ) obasından idi129.

X V I I I . yüzyılda ise vaziyet değişmiştir. Bu yüzyıl ın başlarındaŞ am l u , Zu l k ad r ve diğerleri parçalanmış ve zayıf bir durumda bulundukları halde A vşa r ve K açar l ar kalabalık ve kuvvetli idiler. N âdir ŞalıH or a san ’dsi A bl ver d 't e yaşayan A vşa r ’ ın K ır k l u ob a sın d a n idi. XVI.yüzyıldaki Av şar l ar arasında bu adda bir oba görülemiyor. Y alnız aynı yüzyılda T ür k i ye’ d e B oz -O k ’ ta K ır k l u adlı bir oymak vardı.XV I I . yüzyıldan itibaren, K ır k l u gibi, K öse -A h m ed l u , K a sım l u , K u t u

l u ve Begeşlü adlı yeni A vşa r obaları da meydana çıkmıştır. BunlardanK a sım l u adını m a n l u A f a r ı ’ndan K ası m H an ’dan almış olabilir



K a sım l u , adını İm a n l u A f şa r ı ndan, K ası m H an dan almış olabilir.

N âdir Şah, memleketi müstevli A f ga n l ıl a r ’ dan kurtardığı gibi,aynı zamanda fâtih bir hükümdardı. Y üreğinde sıcak bir T ür k m en li k

duygusu taşıyordu. Diğer taraftan I r a n T ür k l ü ün ü, T ür k i ye ve Or ta -

A sy a T ür k l ü ün e yaklaştırmak için mezhebi bir İslahata girişmişti.Maalesef ölümü bu gayenin tahakkukuna engel oldu.

miştir. H u zi st a n d a k i Gün d üzl ü A f şa r l a r ı, K u h -G i l ûye ’ deki A k acer i

( A a ç-E r i ) kümesi arasındaki A vşa r oymağı ile K i r m a n ’d a k i 5000çadırlık A fşa r teşekkülü henüz göçebe hayatlarını devam ettiriyorlar.Bunlardan başka K a zv i n ’i n güney-batışında 97 köylük A fşa r adlı bir

kaza (bölük) da vardı r131.

Av şa r l a r , verilmiş olan şu bilgilerden anlaşılacağı üzere, tarihimizde en devamlı rol oynamış büyük bir boydur. Bu bakımdan hiçbirO u z boyu kendisi ile mukayese edilemez. Burada onlara dâir verilmişolan bilgilerin bir hülâsasını yapmak yerinde olacaktır.

1- R eşid u d-di n ’in T ür k l er ’ in t a r i h i bölümünde Av şar l a r ’m

hükümdar çıkarmış 5 boydan bir i olduğu söyleniyor. Bundan A vşa r

lar ’m , O uz l a r ’ m l sl âm i yet t en önceki tar ihlerinde en mühim roller oynamış boylardan biri olduğu neticesi çıkar.

2- Selçuk lu devrinde faaliyetleri ile kaynaklarda akisler yapmış, ancak 3—4 boy vardır ki, onlardan biri de Av şar l a r ’ dır. Görüldüğü ibi X I I ü l iki i d



düğü gibi, A vşar l a r , X I I . yüzyılın ikinci yarısında H u zi sta n ve onakomşu yerlerde 40 yıldan fazla süren bir beğlik kurmuşlardır.

3- A vşar l a r , XV I . yüzyılda, A n a d ol u ’ d a , K a yı’ dan sonra olmaküzere, en fazla yer adına sahib bir boydur. Bu husus A vşa r l a r ’m A n a

do l u ’ n u n fetih ve iskânında da en mühim rolleri oynamış boylardanbirisi olduğunu ifade eder

siyasî hâkimiyetlerini kaybetmelerinden sonra da varlıklarını kuvvetle devam ettirdiler. Bugün İr a n ’ daki kalabahk T ür k unsurunun mühim bir kısmı A vşa r l a r ’ ın torunlarıdır.

7- A n a d ol u ’ d a k i A vşa r l a r ’a. gelince, bunlardan bazı obalât dahaX V I . yüzyıldan itibaren şurada burada yerleşmeğe başlamışlardır.Onların büyük kümesi ise, X I X . yüzyıl ın ikinci yarısına kadar göçebehayatını sürdürdükten sonra bilhassa K a yser i " nin P ın a r -B a şı, Sa r ız

ve T om a r za kazalarında yerleştiler.



X.

K I Z I K

Bu boyun adı tarihî kaynaklarda geçmemekle beraber tahrir defterlerinde ve diğer arşiv vesikalarında

K ızık ’d a n bahsedilmektedir.

Tahrir defterlerinde K ızık l a r ’ a ait 28 yer adı görülmektedir k i1, bunlardan pek çoğu şimdi de mevcuttur2. Bu K ızık yer adlarından beşinin A n k a r a ’ n ın Çu bu k ve A ya ş kazalarında görülmesi, bu bölgeye K ı-zık boyuna mensup oldukça mühim bir zümrenin yerleştiğini gösteri



y p ç y ş ğ g

yor.

XVI. yüzyılda K ızık l a r ’ a ait ancak bir oymağa rastgelinebilmiş-tir ki, bu da H a l eb T ür k m en l er i arasında bulunmaktadır. K an unî

devrine ait eski defterlerde bu K ızık oymağı biri 162, diğeri de 16 vergievi olan iki kola ayrılmıştır. Oymağın nüfusu zamanla artmış ve 987

Su ltan İ brah im devrinde K ızık l a r ’ m yerleşik hayata geçmemiş olanları Göçer -K ızık adını taşımakta ve 149 vergi nüfusuna sahipbulunmaktadır. Gerek Ot u r a k -K ızık l a r ’ m, gerek Göçer -K ızık l a r ’m 1101(1690) yılında A vu stu r ya seferine çağır ıldıklarını görüyoruz. Sefere

çağırılan O t u r a k -K ızık l a r ’m başında K ar a-K ethü da oğlu B ekirBeğ, Göçer -K ızık l a r ’ m ise H acı Zek eri yya oğlu A ssâ f B eğ veK ız ık M ehmed O ğlu gibi beğler bulunuyorlardı5.

X V I I I . yüzyıla ait vesikalarda K ızık l a r Peh l i va n l u l a r ’m başındabulunduğu H a r em eyn u ş-şer i f eyn aşiretlerinden bir i olarak zikredilmektedir 6. Bunlar Göçer -K ızık l a r idi. Yine K ızık l a r ’ dan bir kolunX V I I . yüzyıl başlarında Or ta -A n a d olu ’ya, geldiği anlaşılmakta ise de7

bunun âkibeti hakkında şimdilik hiç bir bilgiye sahip değiliz.XV I . yüzyılda K ızık l a r ’ m bir kolu da D i m şa k ( Ş a m ) bölgesinde

yaşamakta idi. K an unî devrinde bu K ızık kolu 66 vergi evi olarakgösterilmiştir s.



X I .

B E Ğ - D İ L İ

Bu boy, Reşid ud-din O uz - n âm esin de hükümdar çıkaran beşboydan biri olarak zikredilir. Y ine R eşid ud-di n ’de H ar izm -Şah-

lar hânedanının bu boydan çıktığı söylenir ise de 1bunu kabul etmeğeimkân yoktur.

X V I . yüzyılda B e -D i l i ’ ye ait tahrir defterlerinde 23 yer adınarastgelinmiştir. Bunlar ile bu boy 16. sırada yer almaktadır2. Şimdi



g ş y y Şbu yer adlarından ancak yarısı kalmıştır3.

B e -D i l i l er K u ze y- S u r i ye ’ deki Tür k m en ler ’ i n B oz-Ok kolunu meydana getiren boylardan bir i idi. X I V . yüzyılın ikinci yansında yazıl

mış inşa kitabındaki T ür k m en boyları ve ailelerine ait listede4 B e - D i l i l er ’i n adı geçtiği gibi, H al i l el -Zâhi r î de5 onları zikreder.

Adı geçen zamanda B e -D i l i boyu 40 obadan müteşekkil idi. Bunlardan birinci oba boyun adını taşımakta ve 260 vergi nüfusuna sahipbulunmaktadır. Aynı obanın 20 evlik ufak bir kolu da H aleb vilâyetinin doğu taraflarında yaşamakta idi. K üçük -K a r a c a l u ve B üy ük -K a r a -

ca lu obalarından sonra K ür tl er obası geliyor ki, bu obanın mühim birkolunun da B oz -U l u s arasında yaşadığı görülmektedir. Daha önce deişaret edildiği üzere, o zamanlarda T ür k m en l er arasında bazı inançlarile ilgili olarak A r a b, T at a r , K ür d ve Çer keş gibi kavim adları erkekçocuklara konulmakta veya lâkab olarak veri lmekte idi. B ayramoğlu V eli K ethüda ve Bozl u obalarını müteakip B e -D i l i boyununB oz-K o yu n l u adlı en mühim obası zikrolunuyor. Bu oba 1520-1525yıllarında birkaç kola ayrılmış olup, bunların başında beğ ünvanlı şa

hıslar görülmektedir. Bunlardan 25 vergi evi kadar olan birinci B oz- K oy u n l u kolu tamamiyle beğ ünvanlı şahıslardan meydana gelmiştir.Bu kolun başında o zaman A t-G üden B eğ oğlu K araman B eğvardı. Aynı obanın ikinci kolu da M ahmu d B eğ’in idaresi altındaidi B oz- K oy u n l u obasının asıl büyük kolu ise H a l eb T ür k m en l er i ’nin



idi. B oz K oy u n l u obasının asıl büyük kolu ise H a l eb T ür k m en l er i nin Y e»/’i/ ’deki Ya ba n -E r i denilen kolu arasında yaşıyor ki, bundan biraz aşağıda ayrıca bahsedilecektir. B oz-K o yu n l u obasının B e -D i l i

boyunun boy beği ailesini teşkil ettiği anlaşılıyor. Ra k k a iskânında

B e -D i l i boyunun başında bulunan F ir uz B eğ oğlu Şâhi n B eğ debu boy beği obasından yani B oz -K oy u n l u ’ dan id i6.

ve “h em m ezk ûr B e -D i l i cemâa t i n i n u lu l ar ı ol d uk l a r ı” söyleniyor7.Bu kayıtlardan bugün dahi Ga zi -An tep ve Suriye’deki T ür k m en ler ’i n

biricik velîsi sayılan B oz-G ey ik lu D e d e'Yıin hangi boya mensupbulunduğunu ve bu dedenin oğulları olduğunu öğrenmekteyiz. Y ine

bu kayıtlara göre, B oz-G eyik lu D ede’nin XV . yüzyılda yaşamışolduğuna ihtimal verilebilir.

B e -D i l i boyunun nüfusu X V I . yüzyıl boyunca daimî bir artışgöstermiştir. 984 (1577) yılında H a l eb T ür k m en l er i sancağı beğine gönderilen bir hükümde B e -D i l i boyunun devlete isyan etmiş olan Ar ab

emirlerinden E bû -R iş oğluna yardım etmek üzere olduğunun duyulduğu yazıldığı gibi, aynı tarihli diğer bir hükümde de yine B e -D i -

l i ’ den Si n ca n , K a r a -Ş eyh l i ve Çoplu obalarının yol kesicilik ve yağ

macılık yaptıkları bildirilmektedirs.M üver r ih N a ima9 B e -D i l i T ür k m en l er i n i n H a l eb’ t en D i ya r

bek i r ’e kadar uzanan sahanın en güzel yaylaklarına sehip olduklarınıyazıyor. F akat yine aynı müverr ihin sözlerine göre, B e -D i l i T ür k m en

b ü l l kl d h d k if il i ki l i i d



l er i bu güzel yaylaklarında rahat durmıyarak çiftçilerin ekinlerini davarlarına çiğnettikleri gibi, vergilerini vermekten de kaçınmışlardı.Bu sebeble 1039 (1630) yılında B a d a d ’ ın geri alınmasına memur edilmiş olan Vezir-i Âzam H üsrev P aşa H al eb’d en hareket etmeden

önce kuvvet göndererek bu boyu yola getirmiş, vergi borçlarına mukabil de 10 000 koyun ve yüz kadar develerini zaptettirmiştir

daimî temas ve münasebette bulunan bir koldur. Bu kol K anun î devrinde üç obaya ayrılmıştı. Bunlardan 75 veıgi nüfuslu birinci oba D e-

v e-T a ş adlı bir yerde, 62 vergi nüfuslu olan İkincisi B oz-Üyük ’ te, 70vergi evi kadar olan üçüncüsü de Yel l üce’ ye bağlı A l a ca -H a n ’ da ya

şamakta idi. Bunlardan ilk ikisi boyun adını, üçüncüsü de Gün eş adını taşımaktadır.

I I I . M ur ad (1574-1595) devrinde bu B e -D i l i kolunun kalabalıkbir teşekkül haline gelmiş olduğu görülüyor. Bu devirdeki B e -D i l i

obalarının en büyüğü Em t i lek l u olup, 61 vergi nüfuslu B ek m i şl u , 26vergi nüfuslu A r a b l u , 22 vergi nüfuslu F a k i h l u ( F a k ıl u ) , 56 vergi nüfuslu Si n ca n , 80 vergi nüfuslu Gün eş, 93 vergi nüfuslu K a zl u kollarından meydana gelmiştir. Em ti l ek ’ in bir şahıs adı olması muhtemeldir.Em ti l ek l u ’ dan sonra bu B e -D i l i kolunun şu obaları da zikre değer:K a r a -H a sa n l u (38 vergi evi), Ka r a ca l u (82 vergi evi), Sül eym a n K et

hüda (128 vergi evi), Top ak l u (50 vergi evi), Gün (83 vergi evi), Ota -

mışl u (49 vergi evi), K a r a -Ş eyh l u (97 vergi evi), Çoba n -Be l u 10 (24 vergi evi) B oz K oy u n l u (86 vergi evi) U ğur lu B eğ’e tâbi diğer B oz



gi evi), B oz- K oy u n l u (86 vergi evi), U ğur lu B eğ e tâbi diğer B oz-

K oy u n l u (47 vergi evi), Ş efaat B eg’e tâbi B oz -K oy u n l u (32 vergievi) ve K u zu ca k l u (15 vergi evi) n. Y en i -İl ’ deki bu B e -D i l i kolu kışgelince H al eb bölgesine inerek kışlamakta idi.

1100 (1698) yılında B e -D i l i boyunun yukarıda adları geçen B oz-

K oy u n l u ve K a r a eyh l u obaları E l b i s t a n kasabasına yürüyerek bura

E bu S eyf oğlu M irza İ smail B eğ

K ara-Şeyhlü K ız ı l İ dr is oğlu M usa Beğ

Şeyh M usa K ethüda

Şah İ smai l oğlu M ehmed BeğB oz-K oyun lu A hmed K ethüda

K ara-Ş eyhlu el-İ ys O ğullar ı: K en’an ve K essâl B eğ

K ırg ı l Y ^hya oğlu

B oz-K oyun lu M urtaza K ethüda

D öğerlü Y edi Beğ.

1102 (1690-1691) yılında ise B e -D i l i boyu bütün obaları ile birlikte A ça -K a l e’ den Ra k k a ’ya varıncaya kadar olan yerde, B el i h ça yı

kıyısında iskân olmak emrini aldıu. Böylece B e -D i l i ’n i n güzel günleri sona ermiş, acı ve hüzünlü günleri başlamıştı. Ra k k a ’ya iskânlarıemredilen B e -D i l i obaları H a l eb T ür k m en l er i arasındaki, o zamana



kadar başka yerlerde yerleşmemiş obalar ile Y en i -I l ’ deki bütün obalar idi. Bunlar Y en i -İl ’ den B ek m i şl u obası başlarında kethüdaları

H acı A l i oğlu Gâni m B eğ olduğu halde 500 vergi evi, K a r a -Ş eyh l u

k eth üda l ar ı ( T op a l A ssa f ) 600 vergi evi, F iruz B e oğlu ŞâlıiııBeğ idaresindeki B oz- K oyu n l u 600 vergi evi, S ey f H an idaresindekidiğer B K l 200 ergi e i D i l k l kethüdaları P ir B ud ak

<£K adı -Û ğlu Y u su f P aşa15 gelende Yalaıı dünya benim derdi B e -D i l i

Seksen bin evle R a k k a’ ya iskân olandaT a yı, M u vâl i ’y i 28 kırdı B e -D i l i

*

Döğülür davullar, iniler dağlarHarbiler çağrışır analar ağlar

Gürleyip F i ya h a n ’ a. konduğu çağlarŞemsedd i n den ubur etti B e -D i l i

*

Döğülür davullar, çekildi sancak

K oç yiğit atma takındı poncakH amed i l -A bbas bu işi tuttu ancakGöç ile düşmana vardı B e -D i l i

*

Şeyh E fen di böyle çaldı kalemi



Şeyh E fen di böyle çaldı kalemiNamı tuttu B e -D i l i ’ nin âlemiÂ nnek Süddoğlu H üseyin Ç elebiÇarhacmız C afer olsun B e -D i l i

*

K ara bayrak salsak Şark Evi yırak

Ç elebi 21 Co lab ’ tan bir kasaba olarak bahseder. B e -D i l i boyu, H a r

r an ’ın altındaki A y n A r ûs ve A ça -K a l e’ den Ra k k a ’ ya varıncaya değin,Bel i fı ça yı boylarında yerleştirildiklerinde başlarında ulu beğleri olarak B oz -K oy u n l u ’ dan F ir ûz B eğ oğlu Ş âlı in Beğ, kardeşi K en’an

Beğ ve K ur t B eğ vardı22. Şâh in B eğ bütün B e -D i l i ’n in başı gibigörünüyor. Şah in B eğ aynı zamanda Ra k k a ’ ya gönderilen bütünoymakların iskân başısı idi. iskân başıhk devlet tarafından ihdas edilmiş olup, vazifesi oymakların iskân yerlerinde oturmalarına dikkatetmek ve aralarında nizam ve âsâyişi sağlamaktı. Buna karşılık onlaraB âl i s 23 sancak beğliği veril iyordu, iskân başılar oymak beğlerindentayin ediliyordu. Şah in B eğ’den sonra kardeşi K en’an B eğ’in is-kânbaşı tayin edildiğini bil iyoruz24.

Ra k k a bölgesine yerleştirilen B e -D i l i ve diğer oymakların hâtıralarında Şâh in B eğ’in yerine babası F irûz B eğ geçiyor:

“Toplandık aşiret geldik Co lab ’&

Baş bend de F irûz B eğ’in değil mi?



Emretti beğler konduk yan yanaH acı A li ’nin yurdu Seylân değil mi?

*

Ondan aşağı Bu da k düzüldüBend sahibi ismi ismine yazıldı

Hâtıralara göre B e -D i l i boyunun beği iskân başı F ir ûz B eğ(hâtıralarda: F er iz) bu fena yerlerde yaşanmaz diyerek bir kısım obalar ile beraber İ ran’a gitmişt ir 26. Oymakların başında bulunan b e -

lerin O sman lı devletinin kendilerine itibar göstermemesi, mevki ver

memesi ve bilhassa devlet memurlarının haksız muameleleri karşısında İr a n ’ a, gittikleri bir vakıadır. XV . yüzyıl ile XV I . yüzyıhn ilk çeyreğindeki göçebe beğ ailelerinin daha sonra görülmemesinde onlarınİr a n ’ a gitmiş olmaları mühim bir âmil olsa gerektir. İr a n ’ d a ise onlarT ür k asilzâdesi arasına dahil ediliyorlar ve yüksek memuriyetlere ge-çiri liyorlardı. Bu sebeble Şâhin B eğ’in (hâtıralarda F irûz Beğ)İr a n ’ a gitmiş olduğu kabul edilebili r. N itekim şu şiir F irûz B eğ’inİr a n ’ a gittiğini açıkça anlatıyor:

“Seherden avazm bağrımı delerDumanın kanadı köz gibi yanarK aldırmış kanadın yavru baş sanarF ir ûz Beğ A cem ’ e gitti durnalar.

*



Y edi atlı ile bindik A l lah emanet Yetmiş bin evliya eylesin himmet

Yurdumu beklesin oğlum M uhammedFirûz Beğ A cem ’ e gitti durnalar

B e -D i l i l er kendilerini yakıcı Ra k k a çöllerinde bırakıp Acem *e

giden beğlerini bir türlü unutamamışlar ve çocuklarına onun adını(F er iz şeklinde) koymak sureti ile batırasım zamanımıza kadar yaşatmışlardır. Bu F irûz B eğ’in iskân başı Şâh in B eğ olması muh

temeldir. Şahin B ey’in F irûz Bey adında bir oğlunun mevcudiyeti dedüşünülebilir.

B e -D i l i l er ve diğer T ür k oymakları sonraları devlet tarafındanda bir sürgün yeri olarak kabul edilen Ra k k a bölgesinde yalnız susuzluk ve kavurucu sıcaklar ile değil, A r a b boyları ile de mücadele etmekzorunda kalmışlardır. Mücadele bilhassa pek kalabalık olan T a yy veAn eze Ar ab l a r ı ile yapılıyordu. Çok nüfuslu ve gayet vahşi olan bukabileler ile sayıca onlardan çok daha az olan B e -D i l i ’ nin ve diğer

oymakların yiğitçe savaştıkları görülüyor31. Ra k k a iskânı T ür k m en l er i

n i n A r abl ar , K ür d l er ve bilhassa bu sonuncuların R i şva n ve M i l l i aşiretleri ile yaptıkları savaşlara dâir birçok şiirleri zamanımıza kadargelmiştir. Şu güzel şiir bu mücadelelerle ilgili görünüyor:

“R k k çöllerinden gelen gaziler



“Ra k k a çöllerinden gelen gazilerRa k k a ’m n da konca gülü soldu mu?

Yeniden bir haber duydum oradanCer i d B ek ir öldü derler öldü mü?

*

Tak la r * ın da aslında Lir Cer i d obası olduğu fikrinde bulunduğumuzuevvelce söylemiştik. B e -D i l i boyu Ra k k a bölgesine alıştı ve hattâhâtıralara bakılır ise kendisini, tehlikeli düşmanları A r a b boylarına saydırdı, Hâtıralara göre bir kervan soygunundan dolayı H al eb vâlisi A b-

bas Paşa Ra k k a ’d ak i T ür k oymaklarının üzerine yürüyerek onlarındağılmalarına sebeb olmuştur. Şu şiir T ür k m en ler ’ in A bbas Paşaile savaştığını gösteriyor:

“Evvelce gelmişiz iskân olandaDağıttın Cu l a b ’ ı sen A bbas P aşaAşiret! siz de bakın böyle zamanaDağıttın Cu l a b ’ ı sen A bbas P aşa

*

H ayd ar lı , Ç elebi çıksın bir yanaA r a bl ı, K a d i r l i döndü aslanaDört çevremiz döndü kana dumanaDağıttın Cu l a b ’ ı hey A bbas P aşa

*



*

Gün eçl e, U l a şl ı dövüşe insinB a yın d ır l ı, K a zl ı arkada dursun

T or u n l a , Ş a r k -E vl i hazırlık görsünDağıttın Cu l a b ’ ı hey A bbas P aşa

B e -D i l i l er toprağa yerleşeli uzun bir zaman olduğu Iıalde sonboy teşkilâtlarını unutmamışlardır. R a k k a bölgesine yerleşme ve onutakib eden olaylara dâir hâtıralar hâlâ canlı bir şekilde yaşatılmaktadır.A vşa r l a r ’ m nasıl kovgunlara dâir şiirleri var ise onlar da, bazılarını

yukarıda dercettiğimiz iskâna, A r a b ve K ür d oymakları ile savaşlaradâir şiirlere sahipti rler35.

3. B o z - U l u s :

B oz -U l u s arasındaki B e -D i l i kolunun K u zey -Su r i ye’ He yaşayanana B e -D i l i boyundan ayrılmış bir oymak olduğu evvelce söylenmişti.K an un î devrindeki B oz -U l u s arasında yaşayan B e -D i l i oymağı200 vergi evi kadardır. I I . Selim zamanında bu B e -D i l i oymağı daha kuvvetl i bir teşekkül haline gelmiştir. D oğan ve diğer kethüdaların idaresinde bulunan bu B e -D i l i oymağı o zaman (I I . Selim devrinde) 615 vergi evi idi36.

996 (1587-1588) tarihinde bu B e -D i l i oymağının başında buluU k M h d D ğ O ğl ’ bi hükü l t 37



nan U şak, M ehmed ve D oğan-O ğlu ’na bir hüküm yazılmıştır37.Bu hükümde adı geçen kethüdalardan devlete isyan etmiş olan ve soygunculuk yapmağa başlayan Ra h be B e i Abdurrahman ile Ru h a

( U r f a ) beği Zührab’ı yakalamaya memur edilen eski Ra k k a be l er be isi M ehmed P aş a’ya yardımda bulunmaları istenmiştir.

K a r a -A a ç (46 vergi nüfuslu), U l u -K a şa ı (39 vergi nüfuslu), I n ci r cek

(32 vergi nüfuslu), B er çem (25 vergi nüfuslu), E m i r H a cı (22 vergi nüfuslu), K a r a ca -V i r ân (52 vergi nüfuslu), K u r u -D er e (19 vergi nüfuslu),L ap a (62 vergi nüfuslu), D ır n a k l u (33 vergi nüfuslu), Ger çel i k (7 vergi

nüfuslu), TJ lu -Çir (95 vergi nüfuslu), Y a s-P m a r ı (8 vergi nüfuslu).

Bunlardan başka bu B e -D i l i oymağının henüz yerleşmemiş birkolu da görülmektedir. 56 vergi evinden müteşekkil bulunan bu yerleşmemiş B e -D i l i kolu I ç-l l sancağı dahilinde dağınık bir halde yaşamakta idi39.

I ç-l l sancağında yaşayan B e -D i l i l er ’in başındaki aile defterlerdeE vlâ d-ı B eğ-D il i, yani B eğ-D il i oğull ar ı olarak anılıyor.

6. İr a n B e - D i l i l e r i :

K u ze y-S u r i ye T ür k m en l er i *nin S afevî devletinin kuruluşuna bilhassa Şa m l u adı altında katılmış bulunduklarını evvelce söylemiştik.Daha Şah İ sm ai l ’in babası Şeyh H aydar zamanındaki S afevîmüridleri arasında l l ’ın kalabalık bir halde bulundukları gö



müridleri arasında Şa m lu l a r ’ın kalabalık bir halde bulundukları gö-lüyor.

S afevî devletinin dayandığı en başta gelen T ür k boylarından

biri olan Şa m l u boyu başlıca B e -D i l i , İn a l l u (daha sonraları İn a n l u ) ve H u dâben d el u (H a r ben d el u ) obalarından meydana gelmişti Daha

D i l i ’ den idi. A hmed B eğ 1002 (1593-1594) tarihinde Şah A bbastarafından L âh i ca n d a r u ga l ı m a tayin edilmiştir41.

Biraz yukarida işaret edildiği gibi, Şah A bbas ’ın Şa m l u boyubeğlerine karşı yakın bir teveccühü olduğu görülüyor; devrinde bu

boydan büyük emirler yetişmiştir. Ş am l u emirlerinden B e -D i l i obasına mensup olduklarım bildiğimiz (yukarıda adı geçen A hmed B eğ’den başka) beş kardeş vardır k i, bunlar Şah A bbas’ın mukarrebleriarasında idiler. Bu beş kardeş şunlardı: M uh ammed Beğ, H aydarB eğ, Saru B eğ, K apa n B eğ (di^ ölji), Zeyn el Beğ. Bunlardan Şah A bbas ’ın yakınlarından olan M uhamm ed B eğ 1022 (1613-1614) yılında ölmüş ve malı ana bir kardeşi, h a r em eşi k a a sı ba şı Hay dar Su ltan ’a kalmıştır42. H ay dar Sul tan da 1028 (1618-1619)

de öldü ve zengin serveti oğlu N ur ud-d eh r ’e kaldı. Bu, sevilen birgenç idi43. N ur ud-dehr bu devirdeki bazı seferlere katı lmıştır44. Saru B eğ’e gelince, o, 1011 (1602-1603) yıl ında O smanl ı ordusu ileyapılan savaşta yararlık göstermiştir. K endisi 1021 (1612-1613)’deSa r u -Gu r k a n ve Gâv e-R ûd (K i r m a n -Ş a h bölgesinde) hâkimi olup, 1033( ) d hâki liği i dil i i d l i d



(1623-1624)’de H i l l e hâkimliğine tayin edilmiştir45. K ardeşlerindenK apan Su ltan ’a 1018 (1609-1610)’de O sm an l ı lar ’dan geri alınanU r m i ye kalesi hâkimliği verilmişse de 1024 (1615)’de gafleti yüzünden

kalenin K ür d l er ’ in eline geçmesi sebebi ile kardeşlerine riayeten yalnız vazifesinden azledilmekle yetini lmişti r46. Zeynel B eğ’e gelince

muş Sultan ile buyruğundaki B e -D i l i l er ’ in B oz -U l u s arasındakiB e -D i l i oymağından olması muhtemeldir . Şah A bbas’ın halefi veoğlu Şah Safî zamanında (1628-1642) yukarıda kendisinden bahsettiğimiz Zeynel B eğ saltanat vekil liğine kadar yükselmiştir. Fakat,

onun 1039 (1630) yılında Sadrazam H üsr ev P aşa’ya yenilmesiüzerine hayatına son verilmiştir49. Bu devirdeki B e -D i l i emirlerindenbiri de N ak dî B eğ idi. Bu emîrin Zey nel H an ile akraba olup olmadığı bilinemiyor. Şah S af î ’niıı hükümdarlığının ilk yılında F er -

r aşhân e daruğası olan N ak dî B eğ, h an l ık rütbesi ile 1042 (1633-1634)yılında M er v ve aynı yıl içinde K ûh -G i l ûye hâkimliğine tayin edilmiştir. K endisi B a d a d ’ ın I V. Murad tarafından 1637 de isti rdadı üzerineOsmanlı ordusuna esir düşmüştür. Bundan dolayı K ûh -G i l ûye vâli-

liğine F er r aşh âne darugası oğlu Zey nel B eğ tayin edilmiş, F er r aş- hâne darugalığı da merhum Zeyn el H an’ın oğlu H aydar B eğ’everilmiştir 50.

I I . A bbas ’m (1642-1667) hükümdarlığının ilk yıllarında yukarıda adı geçen Saru B eğ’in oğlu S afî K ulu B eğ Su l t an iye ve Z en -



can hâkimi olmuştur51. Daha önce de işaret edildiği gibi, X V I I I . yüzyılda Şa m l u boyu diğer birçok boylar gibi zayıf bir duruma düşmüş,bu sebeble bu yüzyılda Ş a m l u dan pek az emîr çıkmıştır. Bunlar ara

sında B e -D i l i ’ den, A vşa r Ş ah -R uh Su ltan ’m hizmetinde M uhammed Zam an H an ve M usta fa H an kayda değer52 Aynı yüzyıla

Bu bahse son verirken, Et r ek ve Gür gen çayları arasında yaşayanT ür k m en Gök l en topluluğuna mensup oymaklardan (tâife) birininde B e -D i l i olduğunu söyliyelim. Bu B e -D i l i oymağı 1863 yıhnda şukollara ayrılmakta idi: P a n k , A m a n -H oc a , B or a n , K a r ışm a z . Fakat

Gök l en B e -D i l i oymağının nüfusu pek fazla değildi. 1840 tarihindebu oymağın 400 aileden müteşekkil bulunduğu söyleniyor. Bu oymağaÇa k u B e -D i l i de deniliyor54.



X I I .

K A R K I N

K a r k ın l a r , K âşgar l ı ’nın bazı hususlarda diğer boylara uymadıkları ve H al a c şeklinde ayrı bir ad taşıdıklarını söyliyerek listesine'

almadığı iki boydan biri görünüyor. Fakat bu husus ne olursa olsunK a r k ın boyu O uz la r ’ m tarihinde mühim rol oynamış bir teşekküldür.XV I . yüzyılda A n a d ol u ’ da bu boya ait 62 yer adı tesbit edilmiştir ki,bunlar He K a r k ın boyu, l istede beşinci sırada yer almaktadı r1. Bu boydefterlerde K a r k ın ’ dan başka Ga r k ın , K a r k u n ve K a r gu n gibi imlâlarl d l



la da yazılıyor.

X V I . yüzyılda A n a d ol u ’ d a k i K a r k ın oymakları başlıca H aleb

T ür k m en l er i , B oz -U l u s, D u l k a d ır l ı ulusu ile H a m i d ( İsp a r t a ) sancağın

da yaşamaktadır.

2. B o z - U l u s :

B oz -U l u s ’taki K a r l a n oymağı da üç kol halinde olup, ikisi asılB oz -U l u s topluluğunda, hiri de onun D u lk a d ır l ı teşekkülleri kümesinde bulunmaktadır3.

3. D u l d a k ır l ı:

Bu il arasındaki K a r k ın oymağı H a l eb T ür k m en l er i arasındakiK a r k m l a r ’dan nüfusça biraz daha kalabalıktır. Fakat bu K a r k ın o y

ma ı toplu bir halde değil, dağınık bir durumda bulunmaktadır. Buoymağın kollarından en büyüğü, D u l k ad ır lı ulusunun büyük oymaklarından biri olan D ok u z, diğer adı ile B i şa n l u boyunun bir obasını

meydana getirmektedir. Bu oba boyun diğer bir çok obaları gibi güneydeki K a r g ıl ık yöresinde yaşamakta idi4. D ok u z boyu arasında K a r -

k ın adlı bir obanın bulunması bu iki teşekkül arasındaki kabîlevî birakrabalıkla ilgili olabilir. D u l k a d ır l ı-l l i içindeki K a r k ın oymağının birkolu da D ede-K ar gın adındaki bir Ş eyh ’ in, Gök sün ’da bulunan za

i i hizmet etmektedir Bu D ede K ar gın ’ın X I I I yüzyılda



v i yesi n e hizmet etmektedir. Bu D ede-K ar gın ın X I I I . yüzyıldayaşamış olması muhtemeldir. H acı B ek ta şı -ı V elî V i l âyei n âm esi’ n e

göre5 H acı B ektaş- ı V el î B oz-O k ’ta T ür k m en içinde K ır -Ş eh i r ’e

giderken kendi kerâmetine şâhit olduğu H acı İ br ah im adlı bir çobanı erenlik mertebesine eriştirerek onu Boz -Ok ve Üç-O k arasına gön

4. Çu k u r - 0 v a :

T ar su s bölgesinde yurt tutmuş ünlü K u su n boyu arasında da 24evlik K a r k m adlı bir oba bulunduğu gibi, Adana . ’ mn kuzeyinde yurttutmuş olan D ün d ar l u boyu arasında da bu adda bir Oba görülmektedir.

5. İç- İ l :

I I . B ayezi d devrinde Si l i f k e yöresinde yaşayan büyük B oz -D o-

a n boyu obaları arasında 48 vergi nüfuslu K a r k m adlı bir oba da ya

şamakta idi \

6. H a m i d ve T ek e S a n c a k l a r ı:

H a m i d sancağının E r i d i r yöresinde yaşayan Yör ük l er arasında250 vergi nüfuslu bir K a r k m oymağı vardır. Fakat bu K a r k m oymağıbu yöredeki büyük K ar a m an l ı boyuna bağlı olarak gösterilmektedir9.

Y ine X V I . yüzyılda aynı adda bir oymağın da T ek e’ de yaşadığıgörülmektedir



görülmektedir.

1102 (1691) yılında Ra k k a eyâletinde yerleştirilen B e -D i l i obaları arasında K a r k m adlı bir obanın da adı geçiyor10; bu, yukarıda bah

sedilen Göçer-K a r k m l a r olabilir. Seyyah N iebu h r 11, A ym t a b böli d l k ü dl bi ğ

X I I I .

B A Y I N D I R

(Bayın dur)

R eşi d u d -d i n O u z-n âm esi n d e yazıldığına göre O ğuz H an’ıntorunu D ib-Y avk u H an’ın beğlerinden T ülü H oca bu boya mensup olduğu gibi, A la-A tlu K işi -D onlu K ayı İ nal Y abgu’nunnâibi D öngü r oğlu E rk i de B a yın d ır ’ dan idi. E rk i, K öl E rk i H anünvanı ile, K ay ı İ na l Y abgu ’nun oğlu T uman büyüyünceye ka



dar hükümdarlık yapmıştı, sonra O u z tahtını T um an ’a bırakmıştır. T uman da yüz gün yabguluk yaptıktan sonra kendi isteği ile tahtınıK ü l -E r k in ’in kızından doğan oğluna vermiştir. Bu da T ik en B il eE r -B içegen K ay ı Y abgu lâkab ve ünvanı ile hükümdarlık etmiş

bir yörenin (nâbiye) bir oymağını adını taşıması, çok defa o yöredeoturanların hepsinin veya çoğunun yörenin adını taşıdığı oymağamensup olduğunu gösterir. Bu B a yın d ır yöresi adını zamanımıza kadardevam ettirmiştir.

Şimdi İzm i r ’e bağlı B a yın d ır kasabası X V I I . yüzyılda da vardı.E vl iya Ç elebi 3, bu kasabanın adının Orhan G azi ’nin oraya B a

yın d ır kavmini yerleştirmesinden aldığını söylemektedir. Bu bir halkrivayeti mi, yoksa E vl iya Ç elebi ’nin kendisine mahsus izahlarından biri midir, bilinemez.

X V I . yüzyılda A n a d ol u ’d a k i bu yer adlarından başka, aynı ülkede bu boya mensup bazı oymaklar da görülmektedir ki, bunların enmühimleri H a l eb T ür k m en l er i arasında ve T ar su s bölgesinde yaşamak

tadır.

1. T a r a b l u s - Ş a m :

T ar ab lu s-Şa m yöresinde yaşayan T ür k m en oymakları arasındaaz nüfuslu bir B a yın d ır oymağına rastgelinmektedir. 25 vergi evi kadar olan bu oymaktan başka H m s u l -E k r âd çevresinde de 15 vergi ev



dar olan bu oymaktan başka H m s u l E k r âd çevresinde de 15 vergi evlik yine B a yın d ır adlı bir oymak görülüyor.

2. H a l eb T ü r k m e n l er i :

d ki II S li d i d

larına yedirdikleri ve evleri yakmakta oldukları haber ver il iyor6. Öıi'ların az sonra Rüstem K eth üda oğlu H âl id B eğ idaresinde olmaküzere, 1101 (I 690)’de A vu stu r ya ’y a yapılacak sefere çağrı ldıkları görülüyor 7. Ertesi yıl ise B a yın d ır l a r R a k k a bölgesine iskân olmak emrini

almışlardır8. Fakat onlar da çok geçmeden yerleştir ildikleri yerdenkaçmışlar ise de9 yakalanıp tekrar R a k k a ’ya gönderilmişlerdir. Bundan sonra Ra k k a bölgesinde kalan B a yın d ır l a r B e -D i l i , Cer id ve diğerleri ile birlikte' A r a b ve K ür d aşiretlerine karşı savaşmışlardır. Şiirlerde geçen “ B ay ındı r H al id” 10, yukarıda gördüğümüz Rüstem oğlu H âl id B eğ değil ise onun bir torunundan başkası olamaz.

B a yın dır l ar X I X . yüzyılda, B e -D i l i ve Ba r ak la r gibi An teb bölgesine gelip burada köyler kurarak yerleşmişlerdir. Zamanımızda on

lar beş obaya ayrılmıştır. Bunlardan eski beğleri H âl id B eğ’in adınıalmış olan H a l i d l i obası Suriye’deki Çob a n -B e l i köyünde oturmaktadır. Bu B a yın dır l a r dedelerinin Sivas’tan Ra k k a ’ya sürülmüş olduklarım hâlâ unutmamışlardır11.

4. B o z - O k :



Bu bölgede de bir B a yın d ır oymağı yaşıyorsa da bu oymak hak

kında fazla b i r bilgiye sahip değiliz.

6 . îg - îl :

I I . B ayezi d devrinde Si l i f k e’ye bağlı T ek e köyünde 112 vergievlik bir B a yın d ır oymağı oturmakta id i13.

7. T ek e, H a m i d , M e n t e şe :

Bu bölgelerdeki Yör ük l er arasında B a yın d ır adını taşıyan bazıküçük oymaklara rastgeliniyor. T ek e ’deki B a yın d ır adlı oymaklardan37 vergi nüfuslusu B a yın d ır E l sü z -P îr î, 25 nüfuslu olanı ise T ül ü-B a

yın d ır şeklinde zikrediliyor. H a m i d sancağındaki B a yın d ır adlı 41 vergi nüfuslu oymağın diğer adı da I I -A r s l a n ’ dır. M en teşe sancağındakiB a yın d ır adlı oymak ise T ek e-Sa r u adlı bir oymak ile birlikte yazılmış

tır. Bu sonuncusu M en t eşe’ deki büyük H or z u m oymağına tâbi bulunmakta idi14.

T ek e, H a m i d ve M en t eşe ’de gördüğümüz B a yın d ır adlı bu küçükoymakların adlarını şahıslardan almaları da muhtemeldir. B a yın d ır

adının X V -X V I . yüzyıllarda şahıs adı olarak kullanıldığına evvelceişaret edilmişti.



ş ş

8. H a z a r - Öt e s i T ü r k m e n l e r i :

B a y ın d ır l a r ’dan bir oymak da Gök len u l u su arasında yaşamakta

T ürkmen İ sk en der B eğ’in sözlerinden anlaşılıyor ki, hanedan azasından bir kısmı da S afevî ler zamanında İr a n ’ da, yaşamıştır. S afev î hükümdarlarının bunları sağ bırakmış olmalarına hayretedilir. S afevî devrindeki A k -K oyu n lu ailesine mensup olanlardan

M urad Beğ-i B ay m dı r iy ye-i T ürk mân ile M uhammed Zaman Su ltan -i B ayı n dı r iy ye-i Tü rk mân’ı tanıyoruz. Şah-A b-b as’ın en itibarlı hatunu bunlardan M ur ad B eğ’in kızı idi. M uhammed Zaman Sultan’a gelince, kendisi ve ailesi Yez d ’ l i olup iyi birtahsil gördüğü bildiri liyor. Şah -A b bas’ın yakınlarından olan M uham med Zaman Sultan 1015 (1606-1607) yıl ında ölmüştür17.



X I V .

P E Ç E N E K

Bu adda X . ve X I . yüzyıllarda K a r a -D en i z ’ in kuzeyinde ve B a l

kan l a r da mühim siyasî roller oynamış bir T ür k kavminin bulunduğunubiliyoruz. Bundan başka X I . yüzyılda Peçen ek adında bir O u z boyuda vardı. K âşgar lı , T ür k Peçen ek kavmi ile O u z Peçen ek boyunu ayrı ayrı zik rediyor1. Bu ad ayniliği ancak iki şekilde izah edüebilir:

1. Her iki teşekkülün aynı adı taşıması sadece bir tesadüftür.



2. O u z Peçen ek boyu, T ür k P eçen ek kavminin bir parçası olup,O uzl a r ’ m tâbiiyyeti altına girmiş ve zamanla O uz l a r ’ m bir boyu ha

line gelmiştir. Fakat ne K âşga r lı da, ne de R eşi d ud-din’deki hâtıralarda

T ür k m en l er ’i n köyleri bulunmaktadır. Zamanımızdaki Peçen ek yeradlarından diğer ikisi M a r a ş’ m E l b i s t a n kazasında, dördü de K on ya

bölgesinde bulunmaktadır. Bunlardan başka Beçen ek adında A k sa r a y

(K o n ya ) kazasında bir çiftliğin, İspa r ta bölgesinde de iki yer adının

var olduğunu biliyoruz4.Fazla olarak Peçen e şeklinde biri Su -Ş eh r i ’ ne (S i va s) , diğeri de

E m i r -D a i n a . ( A f y o n ) tâbi iki köy görülmektedir ki5, bunların da bizimboydan geldiklerinde şüphe yoktur. R eşi d u d -d i n ’ de Peçen ek boyununadının B i çen e şeklinde yazıldığını biliyoruz.

XV I . yüzyıldaki Peçen ek adlı oymaklara gelince, bunlar H a l eb

T ür k m en l er i , T a r su s V a r sak l a r ’ ı ve A t -Çek en l er arasında bulunmaktadır.

1. H a l e b T ü r k m e n l e r i :

K an unî Süleyman ’ın ilk saltanat yıllarında bu topluluk arasında yaşayan Peçen ek l er ayrı ayrı kethüdaların buyruğunda olmaküzere dört kola ayrılmışlardır. Bunlardan S ül eyman K eth üda ’ya



tâbi Peçen ek kolu 34 vergi evi, A hm ed, M ustafa ve A l i kethüdaların idaresindeki Peçen ek kollarının da 57, 67 ve 109 vergi nüfusları

vardır. Bu Peçen ek l er her nekadar H al eb T ür k m en l er i n d en iseler deyurdları o zamanlar M a r a ’a, şimdi A d an a ’ya . bağlı olan H âr u n i ye

1530-1540 yılları arasında Peçen ek ler ’ in vergi nüfusları 473’e,978 (1570) yılında ise 722’ye yükselmiştir. Onlar bu son tarihte şu kollara ayrılmışlardı. I sâ -H a cıl u (82 vergi evi), B oya cıl u (9 vergi nüfuslu),Ek i zl er (97 vergi nüfuslu) P i r i -B e l ü (142 vergi nüfuslu), Ş a h -M el i k l u

(31 vergi nüfuslu), H âbi l lu (3 vergi nüfuslu) E k üz (5 vergi nüfuslu),diğer B oy a cıl u (7 vergi nüfuslu), Si pa h i l er (39 vergi nüfuslu). Bunlardan 9 vergi nüfuslu B oya cıl u , Güv er ci n l i k ’t e (El b i s ta n ’a bağlı ) yerleşmiştir. Peçen ek l er ’ in zamanla yeni kethüdalarının adlarını aldıklarıgörülüyor.

993 (1585) yılında M a r a ş ve Güver cin l i k kadılarına yazılan bir

hükümde6 Peçen ek tâifesinden S eyyi dî Gazi ve K an lu M ehmed’in

yol kesici olup yine Peçen ek tâifesinden H aşan A li F ak ih ’i öldür

dükleri, aynı taifeden K ara A hm ed oğlu M ust afa ’nın da S eyyi dîV ak kas’ın evini bastığı yazılarak bunların yakalanıp muhakemele

rinin yapılması emrediliyor. Bu Peçen ek l er yukarıda Güver ci n l ik ’ t e

yerleştirildiklerini söylediğimiz Peçen ek l er ’ dir.

Sul tan İ br ah im devrinde (1639-1648) yine H al eb T ür k m en l er i ’ -

ne bağlı olan P k l G ebe oğlu A l i B eğ’in idaresinde olmak



ne bağlı olan Peçen ek ler G ebe oğlu A l i B eğ in idaresinde olmaküzere, beş oba halinde idiler: B er ay i r l u (40 vergi nüfuslu), Ek i zler (13vergi nüfuslu), H ızır -H a c ıl u (29 vergi nüfuslu), H a m u d l u (12 verginüfuslu), B a yır l u (13 vergi nüfuslu ) 1. Şu son durum Peçen ek l er ’ den

3. A t - Çe k e n :

Sonuncu Peçen ek varlığı da A t - Çeker l er arasında görülüyor. I . S e-lim devrinde A k şeh i r ’i n doğusundaki Tu r gu t kazasında yaşayan buPeçen ek oymağının vergi nüfusu 34 idi9. Bu P eçen ek oymağının kala

balık bir Peçen ek varlığının kalıntısı olduğu anlaşılıyor. Çünkü, yineTu r gu t kazasında Peçen ek adlı bir köy olduğu gibi, bu kazaya yakınyörelerde de £jynı adda bazı yer adları vardır.



XV.

Ç A V U L D U R

(Çavundur)

Bu boyun adı XV I . yüzyılda A n a d ol u ’da, umumiyetle Çavun du r şeklinde söyleniyor. Bunun yanında kelimenin eski şekli ile (yani Ça

vu l d u r ) birçok köyler olduğu gibi, Çavdur şeklinde de bazı köylere rast-gelinmektedir. Mezkûr yüzyılda bu adlarda A n a d ol u da 21 yer adıgörülebiliyor1.

D a n i şm en d -n âm e’ de2 D an işm end G azi ’nin silâh arkadaşların



dan Ç avu ldur Çaka adlı bir emirden bahsediliyor. Zâ h i r -i N işa-

burî’nin3 Selçu k l u ta r i h i ’n d e, A n a d ol u ’y u fetheden S ul tan A lp -A rs-

lan ’m kumandanları arasında E mî r Ç avuldu r adı da geçiyor3. Buü llif ö E î Ç ld A t k S l t k M ü ük

X V I . yüzyılda bu boya mensup bir oymak B oz -U l u s arasındagörülmektedir. Bundan başka aynı adda çok küçük bir oymak da Ço

r u m sancağında yaşamaktadır.

1 . B o z - U l u s :

Defterlerde adı Çavu nd u r imlâsı ile yazılan bu oymak I I . Selimdevrinde iki kola ayrılmıştır. D uyar K eth üda ’ya bağlı birinci Ça

vu nd u r kolu 174 vergi nüfuslu, P ir A hm ed K eth üda ’nm idaresindeki ikinci kol da 50 vergi evli i di4. Bundan başka B oz -U l u s ’un büyükoymaklarından biri olan O u l -Be l u obaları arasında da Çavun du r adlıbir oba vardır. Bu obanın adını, kethüdası V el i ’nin babası Ça vu nd u r ’ -

dan aldığı anlaşılıyor. Mamafih bu husus O u l -B e l u oymağının Ça

vu n du r boyu ile kabîlevî bir rabıtası olduğunu gösterebilir.

2. Ço r u m :

Çor u m ’da yaşayan küçük Ça vu nd u r oymağına gelince bu oymağınOsm a n cık kazasına bağlı A k ça -S u köyünde yerleştiği görülüyor*. BuÇavu nd u r oymağı ile birlikte aynı köyde oturan A d i l ve H âbi l adlı oymakların da bu Ça vu nd u r oymağı ile akraba olmaları mümkündür



makların da bu Ça vu nd u r oymağı ile akraba olmaları mümkündür.

Aynı yüzyılda M en teşe bölgesindeki K öyc e i z kazasında Ça ndır

adlı küçük bir oymak da vardır. Fakat bu ismin Çav u nd u r ’d an gelipl i ği i bil i

söylenmişti. Bu vakıa E bû ’l -G azi ’nin anlattığı rivayetin esası olabilir.

Ma n gışl ak , ’ tâk i Çavu ld ur la r ’ a son asırlarda Çavdur denilmektedir. Bunlann diğer T ür k m en boylarına mensup kollar ile birlikte M a n -

gışl a k ’ ta rahat bir hayat sürmedikleri görülüyor. XV I . yüzyılda yarımada M a n gıt l a r tarafından istilâ edildi ve kalabahk Sal ur boyu oradançıkarıldı. Daha sonra burası K a l m u k l a r ’m hücumuna uğradı. K a l m u k -

la r Çavd ur , İ di r ve Soy n ac ıl a r ’ m bir bölüğünü K u ze y- K a f k a sy a ’ yagötürdüler. Bunlar orada varlıklarını zamanımıza kadar devam ettirmişlerdir. M a n gışl ak ’ t a kalan Ça vd u r , İ d i r ve diğer oymaklara mensup kollar' ise X I X . yüzyılda K a za k la r tarafından buradan çıkarıldılar 7.1863 yılında Çav ul du r l ar , A r a l gölünün güney kıyısı ile K a r a -B o a z

arasında oturuyorlardı. O zaman 12 000 çadır tahmin edilen Çavd ur lar şu obalardan meydana gelmişti: A bd a l , İ d i r , E sen l u , K a r a -Çav d u r ,

B oza cu , B u r u n cu k , Ş ey h 8.



X V I .

Ç E P N I

Çep n i , A vşa r gibi, adı zamanımıza kadar gelmiş bir boydur.

V i l âyet -n âm eye göre1 K ır -Ş eh i r ’i n Su l u ca K a r a -H üy ük köyüne

gelen H acı B ek ta ş-ı Y eli ’nin ilk müridleri Çepn i ’ d en idiler. Bu husus

aynı zamanda bu boyun mensuplarından mühim bir kısmının niçin

K ızıl -B a ş olduğunu da izah edebilir. Çepn i l er ’ in mühim bir kısmı her

halde 1240’daki B a ba sh a k T ür k m en l er i ’nin isyanına katılmıştır



halde 1240 daki B a ba İsh a k T ür k m en l er i nin isyanına katılmıştır.

Onlardan mühim bir kümenin 1277 yılında Si n op yöresinde yaşa

dığı görülüyor. Aynı yılda Çepn i T ür k l er i S i n op şehrine denizden

Aynı yılda Tr abzon imparatoru, I lacı -E m îr ’in akınlarını önlemek için diğer T ür k beğlerine yaptığı gibi, kızını onunla evlendirdi4.A leksi s daba sonra (1381’de) bir kızını da N i k sa r be i Tae ud-din’evermiş ve böylece üç T ür k beğini kendisine güveyi edinmişti. H acı -

E mîr 1361 yılında Tr abzon imparatorlarının elinde olan Gi r esu n ’a birhücumda bulunmuştu3. 1380 yılında ise Tr abzon R u m imparatorununÇepni ler üzerine yürüdüğünü görüyoruz. Tr abzon vekâyinâmecisi Pa-

naretes’e göre6, İmparator 1000 kişil ik bir yaya kuvvetini Ti r ebolu

şehrine gönderdikten sonra atlı lar i le de kendisi hareket etmiştir. İmparator Ph i l abon i t e ırmağı yatağını takibederek Cfıeim a sia e’ye dek Çep-

n i le r i kovalamış ve yurdlarını yakıp yıkmış, ayrıca Çep n il er ’ in zaptettiği bazı hafif gemileri de kurtarmıştı. İmparator bundan sonra S t h l a -

bop i as t i s denilen yere gelmişti. T i r ebolu ’ya, gönderilmiş olan yayalaragelince, onlar Co t zan ta ’ ya kadar her yeri yakıp yıkmışlardı. Fakat dönerken Çepn i ler tarafından kovalandılar 7. Pa n a r etes’ in bu sözleri, batıdan Ti r ebo lu ’ya kadar kıyı bölgesi ile bu kıyı bölgesinin güneyindekitoprakların Çepn i l er ’ in elinde bulunduğunu gösteriyor.

H acı -E m îr B eği’n ölümü üzerine yerine oğlu S ül eyman B eğ



H acı E m îr B eği n ölümü üzerine yerine oğlu S ül eyman B eğgeçti. S üleyman B eğ 798 veya 799’da (1396-1397) Gi r esu n şehrinizaptetti8.

1404 yılında T imur’a giden l elçisi C lav ij o9 O d ve

Birinci Bölümde de spylendiği gibi, I sp a n yo l elçisi C lavi jo 10 Tr ab

zon ’d a n E r zi n ca n ’a gelirken yolda Çepn i l er ’e ait bir kale görmüştü.

Çepn il er ’ d en bir bölük U zun H aşan B eğ zamanında A k -K oyunlu hizmetine girmiştir. Bu Çepn i l er ’ in başında I I -A ld ı B eğ bu

lunuyordu. Haşan B eğ’in 873 (1468-1469) yıl ında B i d l i s’ in fethinegönderdiği emirler arasında İ l -A ld ı B eğ de vardı11. I l -A ld ı B eğ’indirliğinin D o u -An a d ol u ’ da olduğu anlaşılıyor. 883 (1478) yılında Y a-ku b B eğ U zun H aşan B eğ’in ölümünden sonra A k -K oyu n lutahtına geçen ağabeği Sultan H al i l ’in üzerine yürüdüğü zaman I I -A ldı B eğ de ona katılmıştı. İk i kardeş H o y yakınında birbirlerineyaklaştıklarında Y ak ub B eğ maiyyetindeki emirlerden B ay ındı rBeğ, I sfendiya r oğlu K ızı l A hmed B eğ ile Î l-A ldı B eği sava

şın yapılacağı yeri seçmeğe memur etmişti12. İ l -A ld ı B eğ Çepn il er i ’ - nin Tr abzon bölgesi Çepn il er i’ nden olmaları en kuvvetli ihtimaldir.A k -K oyu n lu la r ’ın halefleri S afevî ler ’in hizmetinde de Çepn il er

vardı ki, bundan aşağıda ayrıca bahsedilecektir.

XVI. yüzyılda A n a d ol u ’ d a Çepn il er ’ e ait 43 yer adı görülebilmiş-tir. Bunlara göre Çepn i l er bizim cetvelde 9. sırada yer almışlardır13.



Bu yer adlarından biri Çor um,’d a bulunan bir yöreye (nahiye) verilmiştir. Aynı yüzyılda bu boya mensup oymaklar da şunlardır:

X V I I . yüzyılın ortalarına doğru Çepn i l er ’ in ana kolu yine Ru n ı-

K a l e yöresinde sâkin bulunuyordu. S ultan İ br ah im devrinde Deni z K eth üda tarafından idare edilen Çepn i l er R u m -K a l e yöresindeKa saba l a r , K or k m a zl u , Sa r ıl u , K a r a l a r , K ösel e r ve Ş u a yyi bl u adındakiobalara ayrılmışlardır. B a şım -K ızd ıl u adını taşıyan diğer iki kolun iseo devirde A d a n a , A yd ın ve Sa r u -H a n vilâyetlerinde yaşadığı bildiriliyor 14.

Çepn i l er ’i n 1687-1689 yıllarında Pa za r cık ve K ef er d i z yöreleriniyağmaladıkları görülüyor )5. Bu yıllarda R u m -K a l e’ de yaşayan Çepn i

ler “ Ot ur ak Çepn i ” olarak anılmışlardır. Bunlar 1101 (1690) yılındaA vu stu r ya seferine çağırıldılar. 20 atlı ile sefere katılacak olan Çepn i -

l er ’ in başında H acı M ahmud, R âdif, A li P aşa-O ğlu, Sâmi veD öğer -O ğlu adlı kethüdalar bulunuyordu16.

Ertesi yıl Çepn i l er , Ra k k a bölgesine yerleşmeleri emredilen oymaklar arasında görülüyor. Bunlar birbirinden ayrı iki oymak idiler.Bu iki Çep n i oymağından biri şimdi meşgul olduğumuz, H a l eb T ür k

m en l er i arasındaki Çep n i oymağıdır11. Ancak bu oymak R u m -K a l e

ö i d ki i k l l i bi k l



yöresindeki Otu r ak Çepn i ler mi, yoksa onların yerleşmemiş bir kolu-mudur, bilinemiyor. Bu Çepn il er en sonunda R u m -K a l e’ d e yerleşmiş

ler ve adlarını bugüne kadar muhafaza etmişlerdir.

m a ) , M a n i sa 21 ve A y d ın 22vilâyetlerinde yerleşmiş bir halde bulunanÇepn il er ’den başkası değillerdir. X V I . yüzyıldan önce adı geçen vilâyetlerde Çepn i adlı hiç bir teşekkül yaşamıyordu.

2. U l u - Y ör ü k :

U l u -Y ör ük topluluğunun ihtimal Ş a r k -ı Pâr e kolu arasında yaşayan Çep n i oymağı ,926 (1520) tarihinde 17 kışlakta sâkin bulunuyordu.Çepn i l er bu kışlaklarında çiftçilik yapmakta idiler; vergi nüfuslarınında 432 olduğu görülüyor. 982 (1574-1575) tarihinde Çepn il er ’in verginüfusları 4 mislinden fazla bir artış kaydederek 1884’ e yükselmiştir.Bu zamanda onların 32 kışlakları vardı23.

3. T r a b z o n B öl g e s i Çe p n i l e r i :

Osmanlı coğrafyacılarından M ehmed Â şık ’ın X V I . yüzyılınsonlarında yazdığı M en âzi r u l -evâl i m adlı eserinde Tr abzon yöresindeyaşayan T ür k halkından ehemmiyetli bir kısmın Çepn il er ’den meydana geldiği, yörenin batı ve güney taraflarındaki dağların da Çepn i

dağları adım taşıdığı yolunda bir kaydın bulunduğu malûmdur24. Tahrir defterlerinde bu Çepn il er ’le ilgili mühim kayıtlar elde edilmektedir.



rir defterlerinde bu Çepn il er le ilgili mühim kayıtlar elde edilmektedir.

I . Selim devrine ait (921 = 1515-1516 tarihl i) bir defterde Çep-

n i l e r ’in yoğun bir şekilde yaşadıkları yer, “vi l âyet -i Çep n i ” adı ile ayrı

hir zeamet Çepn i beğlerinden M ehmed Beğ oğlu A l i Y âr B eğ’intasarrufunda idi. M ehmed B eğ’in H ali l, A li H an, H im met veN asuh adlı oğulları da timar sahibi idiler. Y ine Çepn i beğlerindenA ydın Beğ oğlu İ brahim, M ehmed Beğ oğlu H âbil, Pi rî B eğ

oğlu B usad da timara tasarruf ediyorlardı. Defterde timar sahibidaha birçok Çep n i beğlerinin adı geçmektedir. Bu Çep n i beğlerininyanında, bilhassa eski zamanlarda din ve tarikat adamlarının bulunduğu görülüyor. Mezkûr defterde Y ak ub H al î fe adlı bir tarikat adamının câm i , zâviye ve sarp yerlerde k öp r ül er yaptırmış “ elıl -i vel âyet

ve sâhi b-i k er âmet ” bir kimse olduğu ve Çepn i beğlerinden SüleymanB eğ’in önün yaptırdığı câmi ve ailesi için dört parça köy vakfettiğiyazılıyor. Sül eyman H al îfe adlı diğer bir Çep n i tarikat adamının

da sarp bir boğazda köprü yaptırmış olduğu aynı defterde kaydediliyor. Y ine Çep n i l er ’e. mensup bazı şahısların da Gi r esu n , Or du ve T i r e

bolu câmilerinde imamlık, hatiplik ve cüzhanlık vazifelerinde bulundukları anlaşılıyor. Tr abzon ’ u n doğusunda bulunan yerlerdeki dirlikrlerden bazılarının da Çepn i l er ’i n elinde olduğu görülüyor25.

Bu Çepn i l er ’ in pek mühim bir kısmı şi ’ i idiler. Bunun bir sonucuolarak da S afevî hükümdarlarına bağlı bulunuyorlardı. 973 (1565)



ğ y ( )tarihli Tr abzon sancağı beğine yazılan bir hükümde26 yukarı Cân ib l e

(yani İ ran’la) münasebette bulunanların gizl ice tutulup gönderi lmesiisteniyordu Şüphesiz S afev î ler in müridleri arasında bu il ’den



M ah m u dl a r adlı yöredeki A bb a s, İbl i s ( ?) -H i sa r ı, Pa za r cık ve Su su zca

köylerinde oturmaktadır 3-\

8. K o ç- H i s a r ( Ş e r e f l i ) :

Bugün A n k a r a ’y a bağlı K oç-H i sa r kazasında X V I . yüzyılın başlarında yaşayan oymakların bazıları İç-İl ’ den, bazıları da A d a n a bölgesinden gelmişlerdir. Bunlardan biri de R u n -G u ş ( U r u n -G u ş) oymağı olup, A d a n a 7 nın Sa r u -Ça m yöresinden geldiği anlaşılıyor. İ ştebu oymak arasında 133 vergi nüfuslu bir Çepn i teşekkülü görülmektedir 34. Biraz yukarıda A d a n a ’ nın Sa r u -Ça m yöresinde küçük bir Çep

n i oymağınin yaşadığı söylenmişti.

9. H a m i d :

Y ine X V I . yüzyılda H a m i d sa n ca ın ın Göl -H i sa r kazasında da70 vergi nüfuslu bu adda bir oymak yaşamakta idi35.

10. Ço r u m :

XVI. yüzyılda Çor u m ’ a bağlı A l p -O u z adlı bir köyde Çep n i -özü

adlı bir cemâat, yani bir oymak görülmektedir3e. Bu çok küçük cemâatind i ü ( i d i i ) dl bi d l l ht



adını Çep n i -özü ( Çepn i vâd i si ) adlı bir yerden almış olması muhtemeldir.

İşte T ür k i ye’ d ek i ep n i l er ’e dâir elde edilebilen bilgiler bunlar

yıllarında Çepni l er *d en M aksud B eğ’i tanıyoruz38. R um lu H aşanB eğ 953 (1546) yılında Gür cist an ’a, yapılan bir sefere Ç epni korucularının başı Ş ah -K ul u ile b i zza t kendisinin yaptıkları bir baskınıanlatmaktadır39. Y ine Çepn il er ’e mensup Şah A l i Sult an adındabir beğ’in 955 (1548) yılında Va n hâkimi bulunduğunu ve K an unî ’-

niıı burayj kuşatması üzerine şehri ona teslim ettiğini aynı müelliftenöğreniyoruz40. Y ine bu hükümdar devrinde Çepn il er ’ d en SüleymanÇe l eb i U r m i ye hâkimi idi. Süleyman Ç elebi aynı yılda (955) K ür

d i s t a n üzerine yaptığı bir akında başarısızlığa uğramış ve kendisi deK ür d l er tarafından öldürülmüştür41. K a r a -B a beğlerbeğisi K açarZiyad-oğlu Şah-V erdi Sultan ile Gür cü beğlerinden birisi arasında963 (1556)’de yapılan bir vuruşmada Ç epni M uhammed B eğ debulunmuş ve yararlık göstermiştir42. Şah T ah masb’ın ölümünden

sonra tahta geçirilecek hükümdar hususunda emirler arasında çıkanihtilâf ve münazaada yine Çepn i l er ’e mensup C elâl A l i Şah’ın daadı geçmektedir43.

Şah A bbas devrinde Çepn i l er ’ den U ğurl u S ul tan ile M uradH an Sultan’ı tanıyoruz. U ğur lu Sultan 1014 (1605-1606) yılındaF üm en hâkimi id i44. M urad H an Sultan’a gelince, o 1017 (1608-1609) yılında U i kalesinin zaptına memur edilen beğler arasında



1609) yılında U r m i ye kalesinin zaptına memur edilen beğler arasındagörülmektedir45.

Safevî hizmetindeki i l buraya A d l ’ d gelmişlerdir

M a h m u d l a r adlı yöredeki Ab ba s, İbl i s ( ?)-H i sa r ı , Pa za r cık ve Susuzca

köylerinde oturmaktadır33.

8. K o ç- H i s a r ( Ş e r e f l i ) :

Bugün A n k a r a ’y a bağlı K oç-H i sa r kazasında X V I . yüzyılın başlarında yaşayan oymakların bazıları İç-İl ’ den, bazıları da A d a n a bölgesinden gelmişlerdir. Bunlardan biri de R u n -G u ş ( U r u n -G u ş) oymağı olup, A d a n a ’nııı Sa r u -Ça m yöresinden geldiği anlaşılıyor. İştebu oymak arasında 133 vergi nüfuslu bir Çepn i teşekkülü görülmektedir 34. Biraz yukarıda A d a n a ’nin Sa r u -Ça m yöresinde küçük bir Çep

n i oymağının yaşadığı söylenmişti.

9. H a m i d :

Y ine XV I . yüzydda H a m i d sa n ca ın ın Göl -H i sa r kazasında da70 vergi nüfuslu bu adda bir oymak yaşamakta idi3S.

10. Ço r u m :

XVI. yüzyılda Çor u m ’& bağlı A l p -O u z adlı bir köyde Çepn i -Özü

adlı bir cemâat, yani bir oymak görülmektedir36. Bu çok küçük cemâatin,adını Çepn i Özü ( Çep n i va d i si ) adlı bir yerden almış olması muhte



adını Çepn i -Özü ( Çep n i va d i si ) adlı bir yerden almış olması muhtemeldir.

İşte Türkiye’deki epn il er ’ e dâir elde edilebilen bilgiler bunlar

yıllarında Çepn i l er ’ den M aksud B eğ’i tanıyoruz38. R um lu H aşanB eğ 953 (1546) yılında Gür cist an ’a, yapılan bir sefere Ç epni korucularının başı Şab -K u lu ile bizzat kendisinin yaptıkları bir baskımanlatmaktadır39. Y ine Çepn i l er ’e mensup Şah A l i Sul tan adındabir beğ’in 955 (1548) yılında Va n hâkimi bulunduğunu ve K an unî ’-

nin burayj kuşatması üzerine şehri ona teslim ettiğini aynı müelliftenöğreniyoruz40. Y ine bu hükümdar devrinde Çepn i l er ’d en SüleymanÇelebi U r m i ye îıâkimi idi. Süleyman Ç elebi aynı yılda (955) K ür -

d i s t a n üzerine yaptığı bir akında başarısızlığa uğramış ve kendisi deK ür d l er tarafından öldürülmüştür41. K a r a -B a beğleı-beğisi K açarZiyad-oğlu Şah-Verdi Sultan ile Gür cü beğlerinden birisi arasında963 (1556)’de yapılan bir vuruşmada Ç epni M uhammed B eğ debulunmuş ve yararlık göstermişti r42. Şah T ah masb’m ölümünden

sonra tahta geçirilecek hükümdar hususunda emirler arasında çıkanihtilâf ve münazaada yine Çepn il er ’ e mensup C elâl A l i Şah’ın daadı geçmektedir43.

Şah A bbas devrinde Çepn il er ’ den U ğurlu Sul tan ile M uradH an Sultan’ı tanıyoruz. U ğur lu Sult an 1014 (1605-1606) yıhndaF üm en hâkimi idi44. M ur ad H an Sultan ’a gelince, o 1017 (1608-1609) yılında U r m i ye kalesinin zaptına memur edilen beğler arasında



1609) yılında U r m i ye kalesinin zaptına memur edilen beğler arasındagörülmektedir45.

Safevî hizmetindeki i l buraya A d l ’dan gelmişlerdir

X V I I .

S A L U R

O uz l a r ’m tarihinde mühim roller oynamış boylardan biri deSolur la r ’ dır.

M o ol devrine kadar adı Sa l u r şeklinde yazılan bu boy R eşid-u d- din ’deki destan î-tar ih ’e göre, O u z hükümdarlarından D ib-Y av -ku’nun büyük beğlerinden U laş ve oğlu U lat Solu r l ar ’d an olduğu

gibi, I n al -H an in veziri ile nâibi de yine bu boydan idiler. Y ine orada

in al -H an in oğlu I na l-S oyra m Y avk u ’nun vezirinin de Sal ur ’ -

dan olduğu yazılıyor.



D ede-K or k u t destanlarına gelince, bu destanlardaki O u z elin

de Solu r l a r en şerefli mevkii işgal ediyorlardı Gerçekten bu O u z elinin

T ür k m en beğleri gibi, kendi hesabına faaliyette bulunan K ara-B el iadlı (yahut lâkablı) bir Sal ur beği tarafından fethedildil.

Bu Sal ur be in den bir daha bahsedilmediği gibi, oğullarına dâir herhangi bir haber de yoktur. Ancak K ar a-B el i hânedanımn (i-LI j i I )

mezkur asrın sonlarına kadar varlığını muhafaza ettiği anlaşılıyor.K ar a-B el i hânedanımn elinde bulunan yer de K ar a-B el i ülkesiolarak vasıflandığı gibi, B a d a d ’ tan M er a a ’ ya giden ana yolda,D i n ev er ile M er a a arasındaki bir geçit de yine X I I . yüzyıl ın sonlarınakadar K a r a -B el i ’ nin adı ile anılmıştır.

Fakat Sol u r l a r ’ ın S elçuk lu devrindeki rolleri K ar a-B eli ’ninfaaliyetine münhasır kalmamıştır. Aynı yüzyılda Si r -D er ya boylarından gelen yeni bir O u z kümesi arasındaki Sol ur l a r , K a r a -B el i Sa l u r -

l a r ’ ından daha mühim bir rol oynamağa muvaffak olmuşlardır.

Salğurlu Fars Atabeğleri

İr a n ’ ın büyük güney eyâleti F a r s, A lp -A r sla n tarafından fethedilmişti. Sul tan M uh ammed T apar zamanında bu bölgeye E-mîr Ç avlı ’nın vâli tayin edildiğini görüyoruz Ç avl ı F a r s’ ta Sel



mîr Ç avlı nın vâli tayin edildiğini görüyoruz. Ç avl ı F a r s ta Selçuk lu hâkimiyetini kuvvetlendirdi. S ul tan M ahmud hükümdar

olunca (1117 yılında) kardeşlerinden Selçuk ’u (yahut Selçuk -Ş ah )

jıe bu esnada mühim bir Yıv a kolunun da Şehr izor taraflarında yaşadığını biliyoruz. Bu Yıva l a r ’ m da bu kümeye mensup olması muhtemeldir.

Salğu r lu M evdud, A tabeğ B oz-A ba ’nın yakın emirlerindenbirisi oldu. Hattâ B oz-A ba 542 (1147) yılında S ul tan M es’ud’unüzerine yürüdüğü zaman, S al ğur lu M evdu d’u Ş i r a z ’ da kendi nâibiolarak bırakmıştı. B oz-A ba ’nm H em eda n civarında öldürülmesi sebebi ile F a r s’ a. S elçuk lu lar ’dan Sul tan M ahmud oğlu Melik-Şah hâkim olmuştur. Bu esnada (542-543=1147-1148) M evdudK en d u m âıı’ d a ölmüş ve yerine oğlu Sungur geçmiştir. Sungur Me-lik-Şah’ın a ta be i oldu; kendisi dirayetli bir insan olup aynı zamanda kalabalık bir oymağı vardı. M el ik -Ş ah ’m, akrabasından biriniöldürmesi üzerine Sungur eğlenceye düşkün, pehlivan güreştirmeğe

meraklı, kabil iyetsiz bir insan olan M el ik -Ş ah ’ı F ars’tan çıkardı(543 = 1148); hâkimiyetini meşru kı lmak için, âdet olduğu üzere, Sultan T uğru l ’un oğlu M uh ammed’i melik yaptı; iktidar tamamiylekendi elinde idi. A ta beğ Su ngur Ş ır -B âr ik (şîr bar beğ mi?) ün-vanını taşıyordu.

H u zi sta n ’da bulunan A vşar l a r ’ m başı A rsl an-oğlu Y aku b,ihtimal Atabeğ Sungur’un elinden Fars’ı almak için Ş i r az ’ a yürümüş



a abeğ Su gu u e de a s a a ç a a yü ü üşve iki O u z beği arasında yapılan birçok savaşlardan sonra Y ak ub

B eğ yenilerek H u zi st a n ’a çekilmişti Sun gur Fars’ı 14 yıl âdalet için

bir hükümdardı. Eski zamanlardan beri mühim bir ticaret merkezi

olan K a y s adasını, sonra da K ât i f , B a h r eyn ve U m m a n kıyılarını zaptetti. E bû B ek ir bu fetihlerini ticareti geliştirmek gayesi ile yapıyordu. Ticarete ne kadar ehemmiyet verdiği şuradan anlaşılıyor kiyaptırdığı eserlerin pek çoğunu r i b a t f lar teşkil etmiştir. Bu büyük Sal-

ğurlu hükümdarı ayrıca îraz’da bir de has tahâne yaptırmıştı. ŞeyhSadî’nin meşhur Gü l i s t a n ’ ını ithaf ettiği Salğurlu hükümdarı da

bu zattır.

Ebû Bekir, M o ol l a r ’ ı metbu tanımak suretiyle ülkesinin kanve ateş içinde kalmasını önlemişti. Bununla ilgili olarak M o ol kağanıÖ gedey’in ona K u tl uğ-H an ünvanını verdiğini biliyoruz.

E bû B eki r son büyük Salğu rl u h ük üm dar ıdı r . 658 (1259-

1260) yılında vukubulan ölümü üzerine Salğurlular’ın parlak devrisona erdi. Y erine hasta olan oğlu Sa’d geçti ise de hükümdarlığının17. günü öldü ve oğlu M uh ammed hükümdar ilân edildi. M uhammed henüz bir çocuk olduğundan annesi T erken H atun ona nâib-lik yaptı. Fakat M uhamm ed de çok yaşamadı; 661 yıl ında ölümüüzerine Zengî oğlu S’ ad oğlu Sal ğur-Ş ah oğlu M uhammedŞah hükümdar oldu. M uh ammed Şah zayıf bir şahsiyet idi;8 ay hükümdarlık ettikten sonra T erken H atun tarafından öl



8 ay hükümdarlık ettikten sonra T erken H atun tarafından öl

dürüldü Kendisine kardeşi Selçuk-Şah halef oldu Selçuk-Şahd T k H ât ’ öldü düğü d H ül â ü T k H t ’

eserlerini bu hanedanın teşvik ve himayesi sayesinde meydana getirmiştir.

Salğurlar kavmî menşelerini de unutmamışlardı. Paralarınamensup oldukları boyun damgasını koydurmaları3 bunun en büyükdelilidir. Bundan başka hânedan azası arasında daima tür k çe adlar taşıyan şahıslar görülmektedir.

Saîğur hânedanmın ortadan kalkmasından sonra onların başlıcadayanağını teşkil eden T ür k m en l er varlıklarını muhafaza ederek Fa r s

bölgesinde yaşadılar. X I V . yüzyılın ortalarına doğru Fars’taki buT üık m en l er ’i n başında C elâl u d-din T ayyi b Şah ile Salğur -Şahbulunmakta idi. Bunlardan başka M uza ffer î ler ’den Şah -ŞucaT ebr i z’i zapt ettiği zaman (1282’de) E mi r M uzaf fer u d-d în -i S al -

ğu r ’u vezir yapmıştı.

Anadolu

Sa lu r l a r ’ ın çok ehemmiyetli bir kümesi batıya göç etmeyerekeski yurdunda kalmıştı. Görüldüğü gibi, onlardan ayrı ayrı kollar İr a n ’

da K ür d i st a n ve Fa r s bölgelerinde yurd tutarak siyasî faaliyetlerdebulundular. Bütün bunlara rağmen bazı tarihî bilgiler, yer adları ve



bu u du a ü ü bu a a ağ e ba a b g e , ye ad a eoymaklar, Sa lu r l a r ’ ın A n a d ol u ’ n u n fetih ve iskânında mühim rolleroynayan boylardan biri olduğuna şüphe bırakmıyor

başka aynı yüzyılda yine A n a d ol u ’ da bu boya mensup oldukça ehemmiyetli oymaklar da görülmektedir.

1. T a r a b l u s - Ş a m :

XVI. yüzyılda Ta r ab l u s -Şa m yöresinde oldukça kalabalık birT ür k m en kümesi yaşıyordu. Bu T ür k m en k üm esi T a r a bl u s-Şa m dağlarında yaylamakta ve kışm da umumiyetle çöldeki T edm u r vahasınagitmekte idi. Bu T ür k m en kümesi çoğu Çu k u r -Ov a ’ da. yerleşmiş olanÜç-O k l u T ür k m en l er ’ in bir kalıntısı gibi görünüyor. Bu kümenin pekbüyük bir kısmını iki oymak meydana getiriyordu: Sell u r iye ve Ço u-

n i yy e. Bu isimlerin Sa l u r ve Ço u n l u kelimelerinin a r abça şekilleri oldukları şüphesizdir. K an unî devrinde bu Sa l u r oymağı 25 obadanmeydana gelmiştir. I I . Selim zamanında Sa l u r la r ’ıa nüfuslarının art

mış olduğu görülüyor7. Bu Sal ur la r ’ a ait son haber onların X V I I . yüzyıl sonlarında H a m a -H u m u s arasındaki topraklarda yerleştirilen T ür k

m en oymakları arasında bulunduklarıdır.

2. T a r s u s:

Bu bölgedeki büyük boylardan biri de U l a ş boyu idi. U la ş, boyuidare etmiş olan beğin adıdır. U laş-oğu l lar ı en tanınmış Va r sak



beğleri arasında sayılmaktadır. F âtih ’in vezirlerinden R um M eh-

med P aşa’yı 874 (1469) yıl ında perişan eden Va r sak beğlerinin başı

görüldüğü üzere, D ib- Y avk u ’nun beğleri arasında Sa l u r ’da n UlaşB eğ olduğu gibi, D ed e-K or k u t d esta nl ar ı baş kahramanı S alu r K azanBeğ’in babasının adının da U laş olduğunu bil iyoruz.

Aynı tarihte (925 = 1519) yine A d a n a bölgesindeki K a r a -l sa l u te

şekkülü arasında Sa l u r (28 vergi evli), H a cıl u yöresinde Şeyh Sa l u r (48 vergi nüfuslu) adlı oymaklar görülüyor10.

3. K a r s ( K a d i r l i ) :

Bu sancak da 39 vergi nüfuslu Sa l u r l u adlı bir oymağa rastgeli-niyor. Bu1oymağın diğer bir adı da Çör m ü k i di11.

4. K o ç- H i s a r :

Bu yörede I . Selim (1512-1520) devrinde Sa l i h l e r ve Sal ur adlı81 vergi evlik bir oymak yaşıyordu12

5. K o n y a :

I I . B ayezid devrinde Er e l i ' n i n kuzeyindeki K a r a ca -D a yöresinde Gün el i ( £ ) ile Sa l u r oymaklarının yaşadığını görüyoruz.Mezkûr devirde bu oymakların vergi nüfusu 428 olup başlarında Si



Mezkûr devirde bu oymakların vergi nüfusu 428 olup, başlarında Si

pah i zâdeler olan K erem -oğul la r ı vardı13 K on ya bölgesi Sa l u rdl k b l d ğ böl l d bi idi

8. B o z - O k :

Bu yöredeki mühim teşekküllerden biri olan Sök l en boyu arasında Sa l u r adlı çok küçük bir oba da görülmektedir.

9. U l u - Y ör ü k :

En son bahsedeceğimiz Sa l u r oymağı oldukça mühim bir teşekküldür. Bu teşekkül U l u -Y ör ük ’ü n Or ta -pâr e koluna mensup olup,A m a sy a ’nin güney yöresinde yaşıyordu. Bu Sal ur la r , A k -Sa l u r adınıtaşıyor. Y av uz Sel im devrinde: M eh m ed K et h üd a (95 vergi nüfuslu),H a cı-K a y a (27 vergi nüfuslu), A k m cıl u (32 vergi nüfuslu), E m et -K et -

hüda (25 vergi nüfuslu), A l a -B ozl u yahut l l -D e en ( * J;.' ) Keth üda

(33 vergi nüfuslu) olmak üzere beş kola ayrılmıştı . 982 tarihinde A k -

Salu r la r ’m vergi nüfuslarının 803 olduğu görülüyor15.

İ şte XV I . yüzyılda A n a d ol u daki Sal ur adlı teşekküller bunlardan ibarettir. Şimdi bu boyun H a za r -Ötesi T ür k m en l er i arasındaki

varlığından bahsedelim.

10. H a z a r -Ö t e s i T ü r k m e n l e r i :

Sa l u r l a r H a za r Öt esi T ür k m en l er i n i n meydana gelmesinde birin



Sa l u r l a r , H a za r -Öt esi T ür k m en l er i n i n meydana gelmesinde birin

ci derecede âmil olan Çavu ld ur d i r , E ym i r , K a r k m gibi boylardan

1007 (1598-1599) yıl ında Ş ah-A bbas’m E st er -Âbâd bölgesineyaptığı bir sefer neticesinde diğer Sa yın -H a n l ı T ür k m en l er i gibi, Sa lu r -

lar da S a f ev î hükümdarına itaatlerini bildirmişlerdir 17.

E bû ’l -G azi ’nin naklettiği rivayetlere göre18, E r -Sa r ı adlı T ür k

m en topluluğu Sa l ıır l a r ’ d a n ( I çk i -S a l u r ) olduğu gibi, Y om u t , T ek e,

Sa r ık adlı T ür k m en toplulukları da yine bu boydan ( T a şk ı-S a l u r )

çıkmışlardır. Bu rivayetler doğru ise bugünkü H a za r -Öt esi T ür k m en

l er i n i n belki yarısından fazlasının Sol u r l ar ’ dan geldiğini kabul etmekgerekir.

X I X . yüzyıl ın ortalarında doğrudan doğruya Sal ur adını taşıyanT ür k m en kümesi M er v ile H er a t arasında, M ür ga b boylarında yaşıyordu. Rivayetlerde kendilerinden çıktığı söylenen Sa r ık la r da onların

en yakın komşuları idiler. V âmber y (1863) Sal ur la r ’m 8000 çadır olduğunu söylüyor ve aşağıdaki obalardan meydana geldiğini yazıyor

1- Ya l a va ç ( Y a z , T i zi , Sa k a r , Or d u -H oca obacıklarma ayrılıyordu).

2- K a r a m a n ( A l a m , Gör ci k l i , B e -B öl e i ) .

3- A n a -B öl e i ( Y a d çı, B u h a r a , B ek eşl i -T ör e ?, T i m u r ) .



X V I I I .

E Y M Ü R

(Eymir)

XV I . yüzyılda bu boya ait A n a d ol u ’d a 71 yer adına rastgelinmek-

tedi r1. Bu sayı ile E ym ür l er dördüncü sırada yer almaktadırlar. Ey-mür yer adlarından birçoğu Si v a s-T ok a t bölgesinde bulunmaktadır. Y ine aynı yüzyılda A n a d ol u ’ da muhtelif yerlerde olmak üzere E ym i r

adlı oymaklar görülmektedir. Bu boyun adı A n a d ol u ’ da, daha ziyadeE ym i r (ve hatta bazan belki de İm i r ) , İr a n ve H a r i zm Tür k m en l er i

arasında da E ym ür şeklinde söylenmektedir.

1 H l b T ü k l i



1. H a l eb T ü r k m e n l e r i ;

leri bulunuyorlardı3. Bu esnada E ym ür oymağı başlıca şu kollara ayrılmıştı: B u n su zl u E ym ür ü, D ün d a r l u E ym ür ü , T osu n E ym ür ü , K a r a -

Gözl ü E ym ür ü , Ça r ık E ym ür ü, A f f a n E ym ür ü , Sa n ca k l u E ym ür ü , Y u

su f E ym ür ü , H a cı B a yr a m E ym ür ü , A f şa r l ı E ym ür ü.

Bu E ym ür l er 1104 (1692-1693) yılında H u m u s sancağında yerleştirilmişlerdir. F akat 1124 (1713) tarihinde E ym ür l er ’ in buradan kal

dırılarak A m i k gölü yakınındaki M u r a d P a şa köprüsü derbendinenakledilmeleri emredilmiş ise de bu karar lâyıkiyle tatbik edilememişve E ym ür l er ’ in tekrar ilk iskân mahallerinde yerleşmelerine karar ve-rümiştir 4.

Mamafih bu E ym ür l er X V I I I . yüzyılın ikinci yarısında da varlıklarını devam ettirmekte idiler. N iebu hr ’un T ür k m en oymakları

listesinde E ym ür l er ’ in çadır sayısı hakkında 500 rakamı verilmektedi r5.

2. D u l k a d ır l ı:

a. M a r a ş-D u l k a d ır h ulusu arasında bulunan E ym i r oymağı büyükbir teşekküldür. 1525 yıllarında bu E ym i r l er ’i n 48 obadan meydanageldiği görülmektedir. Bu obaların çoğu M a r a ş ve ona bağlı olan P a

za r cık , K u r u -P ın a r ile H a r u n i ye yörelerinde kışlamakta, Ah ır ve Sa n



za r cık , K u r u P ın a r ile H a r u n i ye yörelerinde kışlamakta, A h ır ve Sa n

dık dağlarında da yaylamakta idi Bu obalardan büyük bir kısmının

c. B ozo k - Bu bölgedeki E ym i r teşekkülü Gün d eşl u d en bir kol ilebirlikte K a r a -Y u va cıl ı oymağını meydana getirmektedir. Bu E ym i r

teşekkülü, M a r a ş E ym i r l er i ’ nin bir kolunu teşkil ediyordu6.

3. Y e n i - îl :

Y en i - l l ’ deki E ym i r varlığı H a l eb T ür k m en l er i arasındaki E ym i r ler ’ in bir kolundan meydana gelmiştir I I I . Murad devrinde Y en i

l i E ym i r l er i başlıca: A h m ed K eth üd a (110 vergi nüfuslu), A vşar l u

E ym i r ’ı (27 vergi nüfuslu) Sa n ca r l ı E ym i r ’ i (44 vergi nüfuslu),Pol at kethüda E ym i r ’ i (34 vergi nüfuslu), M eh m ed K eth üd a E ym i r ’i

(11 vergi nüfuslu) olmak üzere yeni kollara ayrılmışlardır7. Y en i - İl ’ d ek i

E ym ir ler hakkında son olarak bildiğimiz şey onlardan 50 evlik bircemâatin 1102 (1690-1691) yılında K ır şeh i r ’ d ek i T ok at mukataasma

bağh N u sr etl u köyüne yerleştikleridir8.Bunlardan ayrı olarak D u l k ad ır l ı E ym i r l er i ’n e mensup 45 vergi

nüfuslu bir E ym i r obasının da Y en i -l l ’de yaşadığım ve çiftçilik yaptığım görüyoruz.

4. B o z - U l u s :

I I . Sel im devrinde B oz -U l u s arasında H acı S ül eyman K et-lıüda’nın idaresinde olmak üzere 148 vergi nüfuslu bir E ym i r oymağı



görülmektedir9. Bu oymak H a l eb T ür k m en l er i veya D u l k ad ır lı ulusud ki i bi k l idi

yahut I m i r l er ( J y _\) adım taşıyan oymak 111, Sa r ı-E ym i r O lu,

İsa adlı oymak da 71 vergi nüfusundan meydana gelmiştin.

8. İr a n E y m ü r l e ı i ;

Safevî devrindeki belli başlı K ızıl b a ş boylarından birinin de Z u l -

k ad r (D u l k a d ır ) boyu olduğu malûmdur. Bu boyun ismi onun T ür k i

y e’ d ek i D u l k a d r ulusundan ayrı lmış bir kol olduğunu açıkça gösterir.Zu l k ad r boyunu meydana getiren obalardan biri de E ym ür obasıidi. Buna göre bu E ym ür oba sı D u l k a d ır l ı ulusu arasında gördüğümüzbüyük E ym ü r teşekkülünün İr a n ’a, gitmiş bir koludur. T ahmasbdevrindeki Zu l k ad r emirlerinden Şîr H üseyin B eğ’in E ym ü r obasına mensup olduğunu bil iyoruz. K an unî 942 (1535-1536) yılındaAzer ba ycan ’dan İsta n bu l ’ a dönerken V a n ’ı zaptetmeğe gelen Şah

T ah masb, K açar K aya B eğ ile E ym ür Şî r H üsey in B eğ’ihaber almak üzere ileriye göndermişti12. Şah-A bbas zamanında Z u l

kad r emirlerinden K elb-i A li Su ltan ile oğlu H al il Su ltan’m daE ym ür l er ’den olduğunu bil iyoruz 13.

9. H a za r -Öt esi T ür k m en l er i :

E ym ür l er ’in mühim bir kolu da batıya göç etmiyerek M a n gışl a k ’ -

ta kalmıştı Bunlar da her halde M a n gıt l a r ’m istüâsı yüzünden bu es



ta kalmıştı. Bunlar da her halde M a n gıt l a r m istüâsı yüzünden bu es

ki yurtlarını bırakıp güneye indiler X V I yüzyılın sonlarına doğru biz

A l i Y âr H an 1005 (1596) yılında öldü ve E ster -Âbâd valiliğioğlu M uhammed Y âr ’a verildi. Fakat Ok l u Tür k m en l er i Muhammed Y âr H an ’ı tanımadılar ve yapılan bir çarpışmada daha 20 yaşına basmamış olan bu genci öldürdüler (1007=1598). Bunun üzerineŞ ah-A bbas M uhammed Y âr ’ın kardeşi K ıl ıç B eğ’i E ster -Âbâd

vâlisi yaptı ise de o da Oh l u l a ıa hâkim olamadı. Bu sebeble Şah A b-bas K açar Ziy ad oğlu H üseyin H an’ı vâli olarak E st er -Âbâd ’ agönderdiği gibi, kendisi de aynı yıl içinde Gür gen’ e kadar uzandı. Bubölgede dirlik ve düzenliği kuran S afevî hükümdarı dönüşte E ym ürK ı l ı ç H an’ı ailesi ve nöklerleri ile birlikte hükümet merkezine götürdü. E ym ür l er ve Sa l ur l ar ’ m ileri gelenleri de E ster -A bâd hâkimi H üseyin H an’ın maiyyetine girdil er14. Zamanımızda yine Gür gen kıyısında bu E ym ür l er ’ in boy adı altında 200 evlik bir kalıntısının yaşa

makta olduğu görülüyor15.



X I X .

A L A . Y U N T L U

Bu boya ait XV I . yüzyılda 44 yer adına rastgeliniyor ’. Bunlardanbaşka aynı yüzyılda, bilhassa Orta ve B a tı-A n a d o l u ’d a bazı A l a -Y u n t -

l u oymakları görülmektedir.

1- A t -Çek en : A t -Çek en l er arasındaki A l a -Y u n t l u l a r T u r gu t kazasında sâkin bulunuyorlar. Bunlar I I . B ây ezi d ve I . Sel im devirlerinde iki kol halinde olup, vergi nüfusu 228 kişi olan birinci kol K oz -

V i r ân , K oza n ca l ı-Y a zısı (?), A r ık l a r -D er e si ve B ö r ü-D el ük adlarımtaşıyan ekinliklerde çiftçilik yapıyor. Ayrıca bu kola mensub 5 kişinin de sipahi olduğu görülüyor. Bu sipahiler, A y-D o d u oymağı ile birlikte E l g en V i r ânı adlı bir ekinliğe sahib idiler



likte E l g en -V i r ân ı adlı bir ekinliğe sahib idiler.

99, K oz -V i r a n 69 , A r a l ık -D er e 15, B ö r ü-D el i k 42, Ya a r 69 . Bunlardan başka bazı A l a -Y u n t l u l a r da İl gın ’va. Ça vu r çu köyü ile Çak ma k

ve D el i -D i n a r (?) gibi köylerinde yerleşmişlerdir2.

Bu bilgiler, K on ya bölgesine A l a -Y u n t l u l a r ’ dan mühim bir kolun

yerleşmiş olduğunu göstermektedir. Aynı devirde A k sa r a y’ a, bağlı A l a -

Yu n t l u adlı 5 köyün de bulunması bunu teyid ediyor.

2 - A n k a r a : '

Anlaşılacağı üzere, Or ta -An ad ol u ’ da O u z boy adlarının en fazlabulunduğu bölgeden biri de A n k a r a sancağıdır. O u z h o y adlarındançoğuna ait yer adlarına bu bölgede rastlamak mümkündür. NitekimA n k a r a sancağında b u boyun adını taşıyan 3 köy görülmektedir. Bundan başka aynı bölgede bu adda küçük bir oymak da vardır. 19 vergi

evi olan bıı oymak K u r eyş-Özü adlı bir ekinlikte çiftçilik yapmaktadı r3.

3- K a st a m on u :

Bu bölgedeki A l a -Y u n t l u oymağı K a sta m on u sancağının B oy -

Ova sı ( B oy -A b a d ) kazasında yaşamaktadır. Bu oymak da, An k a r a

Yör ük l er i arasındaki A l a -Y u n t l u oymağı gibi, çok küçük olup, ancak20 vergi nüfusludur4.



4

H a l eb T ür k m en l er i ’ nin İn a l lu boyu arasında da A l a -yu n t l u adlıbir oba vardır. İki kola ayrılmış bulunan bu obanın 37 evlik koluK i l i s ’’ in Râven da n nâhiyesine bağlı bazı köylerde yerleşmiştir. Diğer kolise daha küçük olup, 15 vergi evidi r8.

i n a l l u boyu O uz la r ’m Boz-Ok koluna mensup bir teşekkül idi.Bu sebeble A l a -Yu n t l u adlı bir oymağın İn al l u obaları arasında bulunmasını A l a -Y u n t l u l a r ile İn al lu l ar arasında kavmî bir münasebetinvarlığı ile izah etmek mümkün değildir.

6- H al eb T ür k m en l er i :



X X .

Y Ü R E Ğ İ R

Bu boyun adı tahrir defterlerinde Yü r e i r ( I j ) ve U r egir

(_rTl jjl) şeklinde yazılıyor. Yür egi r l er ’ e ait aynı defterlerde 44 yer adıgörülüyor1. Şimdi T ür k i ye’d e her yerde Yü r e i r ve Ür egi r yer adlanYu r egi l ve Ür egi l şeklinde söylenmektedir. Bu yer adlarına dahil ol

mayan A d a n a ’ nin güneyinde, Sey h a n -Cey h a n ırmakları arasındakiverimli yörenin adı da Yü r e i r olup, burası aşağıda bahsedileceği gibi,Yü r e i r boyunun kışlağı idi. Bugün burası da Yü r egi l şeklinde söylenir. Şimdi T ür k i ye’ d e , bu yöre adından başka 10 yer adı kalmıştır2.Bunların hepsi de Ür egi l ve Yü r egi l şeklinde telâffuz ediliyor. Yukarı



d ki 44 d d dö dü A n k a r a ğ d b l kt d i m d i

da R am azan B eğ’in oğlunun K a h i r e’ ye gelerek sultana ve büyükemirlere 1000 T ür k atı takdim ettiğini görüyoruz. R am azan ’ın oğluna dirlikten başka T ür k m en emirliği tevcih edildiği gibi, maiyyetin-

dekilere de onlar ve tablhâne emirl ikleri verilmiştir. R am az an -oğ-

lu’nun K a h i r e’ ye gelmesi ve ona T ür k m en emirliğinin tevcih edilmesiR am azan Beğ’in az önce vefat etmiş olduğunu gösterse gerektir,

761 (1360) yılında A d a n a ve Ta r su s şehirleri M emlûk ler tarafın

dan E r m en i l er ’ den alındı. 783 (1381) yıl ında R am azan B eğ’in oğlu

İ bra hi m Beğ yalnız Yür egi r l er ’ in değil, Çu k u r -Ov a ’ da h i bütün T ür k -

m en l er ’ in başbuğu olarak vasıflanıyor. Onu iki yıl sonra A d a n a vâlisi

olarak görüyoruz. Böylece A d a n a bölgesini uzun bir zaman idare eden

R am azan -oğul la r ı beğliği kuruldu. Yür egi r l er ’ in kışlak yurdlan,

yukarıda da söylendiği gibi, A d a n a ’ nin güneyinde, Sey h a n ile Ceyhan

ırmakları arasındaki yöre idi; yaylaklarının da kuzeyde K ızıl -D a ve

Üç-K a p ıl u yaylası olduğu anlaşılıyor. Yü r egi r l er ’in doğusunda, Ceyhan

kasabasının bulunduğu yerden doğudaki Gâvur dağlarına dek uzanan

topraklarda da K ın ık l a r yaşıyorlardı.

İ brah im Beğ, Çu k u r -O va ’ daki M emlûk hâkimiyetine son ver

mek, bu bölgeye müstakillen hâkim olmak gayesini taşıyordu. Daha



e , bu bö geye üs a e â o a gayes aş yo du a a

780 (1378) l d ki M i i P l ü i d ki D i K ( K

den yardımcı kuvvetler tam zamanında yetişmeselerdi, T ür k m en ler ’ inelinden kurtulamıyacaklardı3.

I br ah im Beğ’den sonra yerine geçen A hm e d B eğ devrinde(ölümü 819=1417) Yü r egi r l er ve Çu k u r -Ov a ’ da k i diğer Üç-O k l u boylarmutlu bir hayat geçirdiler. Ondan sonra Çu k u r -Ov o’da M emlûk hâ

kimiyeti kuvvetle yerleşti ve bu, O sman l ı devr ine kadar sürdü.Yür eg i r , K ın ık ve Özer l i T ür k m en l er arasında bilhassa XV . yüzyıldanitibaren çiftçiliğin geliştiği anlaşılıyor. Osmanlı hâkimiyeti (1517)

başladığı esnada, Yü r egi r ve K ın ık l a r kabile teşkilâtını kaybetmişbulunuyor, Yür egi r ve K ın ık adları da artık o zaman onlann o-turduklan yerleri ifade ediyordu. Her ne kadar K ın ık adı şimdi unutulmuş ise de Yü r egi r adı, bu boyun Çu k u r -Ova ’ d a k i mühim siyasî rolünün bir hâtırası olarak zamanımıza kadar gelmiştir.

X V I . yüzyılda ancak H a l eb T ür k m en l er i ve D u l k ad ır l ı u l u su arasında çok küçük Yür egi r oymaklarına rastgelinebiliyor. Bu husus şüphesiz en başta Yü r e i r l er ’ in bütün obaları ile Çu k u r -Ov a ’d a yerleşmeleri ile ilgili olmalıdır. H a l eb T ür k m en l er i arasındaki Yür egi r oymağı 29vergi nüfuslu olup, bu oymağın Su lt an İ br ah im devrinde A ’zaz* abağh K a r a -K öp r ü adlı köyde yerleşmiş olduğu görülüyor. Bu K a r a -

K öp r ü köyü K i l i s’i n doğusunda bulunan aynı addaki köy olacaktır.



D u l k a dır l ı u l u su n a b ğh b l diğ Yü r egi r ğ i 33

X X I ,

î Ğ D I R

Tarihî ve coğrafî kaynaklarda adı geçmeyen boylardan biri de

İ di r l er ’d i r . Y er adlarına gelince, X V I . yüzyılda bu boya ait 43 koy veekinlik görülebilmiştirBunlardan başka aynı yüzydda, muhtelifbölgelerde olmak üzere, bazı İ d i r oymakları da bulunmaktadır.

1. T a r su s:

Bu bölgedeki Gökçelü adlı boy arasında bulunan İ d i r obası iki

kol halinde olup, ayrı ayrı ekinliklerde çiftçilik yapmaktadır. Bunlar

dan başka A d a n a çevresinde de aynı adda iki küçük oymak yaşadığı



ibi i b böl d ki Sa r ıH a m z a h ğ d bi i d i r t kkü

İ d i r l er ’ in Gü lna r ’ da yalmz Üç-B a şl u adlı köyde oturdukları anlaşılıyor. Bu köydeki İ d i r l er ’ in I I . B ay ezi d devrindeki vergi nüfusları 178 idi. Sipahi olan iğd i r O ğu l lar ı ’mn nesli de (30 vergi nüfuslu) aynı köyde veya ona yakın bir yerde yaşıyor. I I . B ay ezi d devrindeki O smanl ı-M eml ûk harbi dolayısiyle Va r sak beğleri arasında

geçen tgd i r -O ğl u 3 bu ailenin başındaki beği ifade ediyor.İç-İl ’ deki bu İ d i r l er ’ i n bir obası da aynı devirde Or ta -An ad olu ’

d a k i K oç-H i sa r yöresinde yaşayan mühim bir B oz -D o a n oymağı arasında görülmektedir ki, şimdi ondan bahsedilecektir.

3. K oç-H i sa r :

I ç- l l bölgesindeki ünlü boylardan biri olup, Si l i fk e bölgesindeoturan büyük B oz -D o a n boyunun bir kolu Or ta -An a dol u 'd ak i K oç-

H i sa r bölgesinde yurt tutmuştur. I I . B ayezi d devrinde bu B oz-D o a n kolunun obaları arasında 93 vergi nüfuslu bir İ d i r teşek k ül ü görülmektedir. Bu keyfiyet B oz -D o a n teşekkülünün İ d i r boyuna mensup bulunduğunu gösterebili r. İ ç- // bölgesinde de her ik i teşekkülünyan yana yaşam ası bunu teyid etmektedir4.

4. T ek e Sa n ca ı:

X V I . yüzyılda bu sancağın K a r a -H i s a r kazasında 272 vergi nü



f l bi d i ğ d ğ ibi i k bi ö

İ d i r İsa gibi bir ad taşıyan bu obanın K an un î devrinde 99 verginüfusu vardı6.

7. A t -Çek en :

I I . B ayezi d devrinde A k -Sa r a y bölgesindeki teşekküller ara

sında 5 vergi nüfuslu bu adda çok küçük bir oymak görülmektedir.

8. İr a n :

Fars’daki K a şga î adlı büyük T ür k topluluğu arasında 500 evlikbir İ d i r oymağı görülmektedir7.

9. H a za r -Ötesi T ür k m en l er i :

İ d i r boyundan mühim bir kol da eskiden beri E ym ü r , D ö e r ,

Ça vu l d ur , K a r k m ve Sa l u r boyuna mensup kollar ile birlikte M a n g ış-

l a k yarımadasında yaşıyordu8. X I X . yüzyılın ikinci yansında bu İ

d ir ler Çav d u r ( Çav u l du r , Ça vu n d u r ) ’lara tâbi bulunuyorlar ve Çav-

du r la r ’m diğer obaları gibi A r a l ile H az a r denizi arasındaki bölgede yaşıyorlardı9. Zamanımızda Gök l en Tür k m en l er i arasındaki 150 evlikÇar va r İ d i r adlı obanın10bu İ d i r l er ’in güneye göç etmiş bir kısmıolduğu muhakkaktır. M a n gışl a k ’ t a k ı İ d i r l er ’den bir bölüğün de Ça

v u l d u r ve Soy n a cıl a r ’a mensup bölükler ile beraber X V I I I . yüzyılda



’ ö ikl i d b l

X X I I .

B Ü Ğ D Ü Z

R eşi d u d -d i n ’ deki bölümde bu boya mensup K uzucu adh bir

beğden bahsedilir. K uzu cu aynı yerde son Oğuz yabgu su A li -H an ’ın oğlu Şah -M elik 'in atabeği olarak geçer1.

D ed e-K or k u t d esta nl a r ın da k i “bıyığı kanlı” olarak vasıflanan E menB eğ de Bü düz ’ den gösterilir. Bunlar Bü düz boyunun O uz la r ’m

İsl âm i yet ’t en önceki tarihlerinde ve İsl âm i yet i kabul ettikleri devrinilk zamanlarında destanlarda yankılar yapacak derecede bir rol oynadığını gösterilebilir.



Bü d ü l ’ A d l ’

X X I I I .

Y I y A

Selçuk lu lar devrinde adı sık sık geçen boylardan biri de Yıua-lar’dır. K âş gar l ı1, bu boyun adının l w a , Ya w a , Y ıv a , Ya va (1 ;) ve

A w a gibi beş söyleniş şeklini tesbit etmişti. X I I . yüzyılda onlardanel -İvâi yye ( İ J İ ) veya İv a ( \ y\ t • ) şeklinde bahsediliyor. Tahrir defterlerinde ise i v a ve Yıv a ( « _y_ t I jj ) imlâları görülmektedir.

Selçuklular Devrinde Yıvalar

1. B er çem -O u l l a r ı:



Yı l ’ Yı l

568 (1172) yılında B erçem, buyruğundaki T ür k m en ler ile H e-

medan bölgesine akın ederek D i n ever ’ i yağmalamıştı. Bunu N a h çi -

vari&dL haber alan I l -D en iz, atlı asker ile sür'atle B erçem’in üzerineyürüyerek onu B a d a d yakınma kadar kovaladı. H attâ I l -D en iz’inB a d a d yakınına kadar gelmesi onun Ba dad ’ a gireceği zannını uyan

dırdığından hal îfe bir yandan asker toplamağa, diğer yandan da surları berkitmeye başladı. Fakat I l -D en iz hal î feden özür dileyerekmaksadının yalnız B er em’i ülkesinde yağmalarda bulunmaktanvazgeçirmek olduğunu söyledi3. Anlaşıldığına göre B erçem hal î fe’yimetbu tanıyordu ki, oğullarının da bunu sadakatle devam ettirdiklerini görüyoruz. Hattâ B erçem’in bu hareketi hal îfe’nin gizli emriyleyapmış olması da muhtemeldir.

583 (1187) yılında son S elçuk lu Su lt an ı T uğrul ile hâl if e

nin veziri C elâ leddi n b. Y unus arasında H em eda n dolaylarındayapılan savaşta Yıva l a r da hal îfe ordusunda yer almışlardı. R âven-dî’ye göre4 savaş esnasında S elçuk lu ordusunun sol kolunda bulunan Ay-A ba kumandasındaki atabeğ’li askerler (yani P eh l iva nın memlûkleri) bozguna uğrayarak kaçmışlar ve Yıva l a r tarafındankovalanmışlardır. Fakat atabe l i askerler ağırlıklarını bırakarak T ür k -

m en l er ’ in takibinden kurtuldular. Esasen T ür k m en ler ’ in asıl maksadıda ganimet (doyumluk) ele geçirmekti. Onların ağırlıkları ellerine ge



B erçem-oğlu M abmud’dan sonra Yıva l a r ’ m başına F ahr-ud-di n İ br ah im ’in geçtiği anlaşikyor. 593 (1196) yılında A ta -B eğÖ zb ek adına H em ed a n ’ da vâlilik yapmağa başlayan N ur ud-d inGökçe, Yıv a beğliğini de ortadan kaldırmayı düşünerek bu beğliğin.topraklarına yağma akınları yapmağa başlamıştı; fakat G ökçe, Yıva

beğinin mukabeleye hazırlanması üzerine H em ed a n ’ a. dönmeğe mecbur kaldı9.

F ahr u d-din İ bra hi m’den sonra Şihab u d-di n S üleymanŞah Yıv a beği olmuştur ki bu, Yıva l a r ’ ın en meşhur emîridir.

Süleym an Şah, 610 (1213) yıl ından önce bilinmeyen bir sebep

ten ötürü H al î fe en-N âsir l i di n i l lah tarafından azledilerek yerinekardeşi geçirilmiştir10. Fakat bunun fi ilen yerine getir il ip getir ilmediğibilinemiyor.

Celâl ud-di n H ar izm -Ş ah 621 (1224) yılında halifelik ülkesine yaptığı bir seferden dönerken H em eda n yakınındaki Ba h a r kalesinde oturan Süleyman Şah’ın yanına uğramış ve hattâ orada onunkızkardeşi ile evlenmişti r11. Süleyman Şah, B a d a d halîfesini olduğu gibi, C elâl ud-d in ’i de metbu tanımıştır12.

arasında yer almış olduklarını biliyoruz8.



öldürüldü (1246). Sül eyman Şah. düşmanı H üsam ud-di n H al i l ’in ölümüne üzülmüş ve onun hakkında o anda bir rübaî söylemiştir 15.

Süleym an Şah halifelik hükümetine samimî bir şekilde bağlanmıştı. K omşu Lur emirleri, Fars’taki S al ğur lu lar , M usul hükümdarı H ül âgü’yü metbu tanıdıkları halde Sü leyman Şah H al îfe

den ayrılmadı. Hattâ, 1258 yılında M o o l l a r Ba da d ’ ı kuşattıklarındaşehri müdafaa edenlerden biri de Süleyman Şah idi. B a d a d ’ ın düşmesi üzerine Süleyman Şah da halîfe ve diğer T ür k kumandanları ile birl ikte şehit edi ldi16. K endisi bu sırada epeyce yaşlı olmalıdır.H am du ll ah -ı M üst evfî ’ye göre17, H ül âgü’nün B a d a d seferinekatılan L ur emîri B edr u d-di n M es’ud Sü leyman Şah’m öldü-rülmemesi için H ülâgü’ye ricada bulunmuş ise de, ricasını kabul et-tirememiştir. Bununla beraber Süleyman. Şah’m aile ve maiyyetini

himaye etmeğe muvaffak olan L ur emî r i, onları L u r i st a n ’ a götürmüştür. Bunların bir kısmı ortalık yatıştıktan sonra B a d a d ’ a dönmüşlerdir.

Süleyman Şah’m oldukça kültür sahibi bir insan olduğu anlaşılıyor. Yukarıda onun bir rübâisinden bahsedilmişti. H amdullah -ıM ü stev fî18, Süleyman Şah’m meddahı olan bir şâirden de bahsetmektedir. R eşid ud-d in ise Yıv a beğinin yıldızlar ilmine vâkıf olduğunu bildiriyorI9.



Süleyman Şah Yıva r l a r ı’m n âkibeti hakkında bilgimiz yoktur.M in orsk y21, K ar a-K oyu n lu ulusuna mensup Ba h ar lu oymağınınadının Süleyman Şah’ın oturduğu B a h a r kalesinden geldiğini kabuledeı'ek K ar a-K oyun lu lar in Yıva l a r ’m nesli olduklarım düşünmektedir.

2. U r m i ye Y ıv a l a r ı:

X I I . yüzyılın ilk çeyreğinde kalabalık bir Yıv a kümesinin de U r

m i ye yöresinde yaşadığı görülüyor. K uvvetle muhtemeldir ki bunlarM o ol istilâsı sonucunda gelmiş, Süleyman Şah Yıv a l a r i n d a n ayrıbir koldu.

Bu Yıva l a r kalabalık olup 10 000 atlı çıkarıyorlardı. M uham-med-i N esevî ’ye göre22, bunlar Sult an C elâl ud-di n ’i hiçe sayarak yollara korku salmakta ve uç ülkelerine akınlar yapmakta idiler.Bu sebeble Celâl ud-di n , A h lat ’tan dönerek bunların üzerine yürümüştür. Yıva l a r ’d a n birçokları öldürülerek çok ganimet ele geçirilmiştir. K oyun sürülerinden ibaret olan ve M u a n ’ a sevkolunan buganimetin hâzineye ait olan kısmı 30 000 dinar kıymetinde idi23.

Bu hâdiseden 623 (1226) yıl ında bahseden İ bn u l -E sî r 24, Y ı-

va l a r ın yağma faaliyetlerine dâir tafsilât vermektedir. Ona göre U şn u



M o ol l a r ’ ın gelmesi üzerine onlar da Azer baycan ’ daki T ür k m en l er gibibatıya gitmiş olmalıdırlar.

3. Ya r u k l u l a r :

Ak-Sungur oğlu Zengî M u su l ’ dan sonra H al eb’ e hâkim olup

H a çl ıl a r ile mücadeleye girişince I r a n K ür d i sl a n mdaki Y ıvalar’ıııbir bölüğüne H al eb bölgesinde yurd vererek onlara H açl ıl a r ile savaşmalarını, zaptedecekleri toprakların kendilerinin olacağını söylemişti.Bu Yıva l a r ’ m başında Y ar uk adlı bir beğ vardı. Gerçekten bunlarH açl ıl a r ile savaşmışlar ve onlardan epeyce toprak ellerine geçirmişlerdir. Bu Yıva l a r ve Y ar uk ’un oğulları Y aru kl u (Y ar uk iyye)olarak anıldılar. Y ar uk 564 (1168) yılında öldü.

Y aruk ’dan sonra oğulları A yn ud-d ev le ve B edr ud-dinD oldu rum ’u görüyoruz. A yn u d-d evle Ş îr -K uh’un aynı yıldaki564 (1169) sonuncu M ısır seferine katılmıştı. Ş î r -K uh ’un orada ölümüüzerine ordunun kumandanlığını yeğeni Salâhud-din aldı. FakatA yn ud-dev le, Salâh ud-din ’e hiç bir zaman itaat etmiyeceğinisöyliyerek N ur ud-d in ’nin yanına döndü26. B edr u d-d in D oldu-rum’a gelince, onu T el l -B âşi r ve T el l -H â l i d hâkimi olarak tanıyoruz.B edr u d-din D oldurum , Selâh ud-d in -i E yyu bî’nin belli başlısavaşlarına katılarak bu savaşlarda büyük yararlıklar göstermiştir.



XVI . yüzyılda Y ıvalar’a ait 20 yer adına rastgelinebil iyorî8. Budevirde gerek yer adlan, gerek oymaklar ( ) ve ( l_*>) imlâlanile yazılmıştır. Bu kelimeleri belki Yu va şeklinde okumak da mümkün ise de bunları Yıv a olarak kabul etmekten başka çare yoktur. Ancak ( j ı) şeklindeki yer ve oymak adlarının Yıva l ı olarak okun

masında şüphe etmenin yerinde olduğunu ilâve etmeliyiz.Osmanlı devrinde gerek Yıv a ( l'j i <-‘j i ) gerek ( j I\ j j ) şeklinde

yazılan bazı oymaklar vardır ki, aşağıda bunların en belli başlılarından bahsedilmiştir.

1. H a l eb T ü r k m e n l e r i : Bu T ür k m en topluluğu arasında H a yl -

Yıv a ( J ~*-) şeklinde bir oymak görülüyor. Buradaki ilk kelimeninaslı ve manası bence meçhuldur. Bu kelimenin ar abça atlar ve atlı sınıfı demek olan hayl kelimesi olup olamıyacağını bilemiyoruz. K anu-nı’nin ilk hükümdarlık yıllarında bu Yıv a oymağı E met K ethüdanın emrinde olup, 200 çadırdan müteşekkildir. I I . Selim devrindenüfusu bir hayli artan Yıv a oymağı beş kola aynlmıştır. Bu kollardanbirinin Ya m u r ve Yel l üce adlı ekinliklerde yerleştiği görülüyor.XVI I . yüzyılın ortalarına doğru bu Yıva l a r ’ dan ancak 150 çadırlık birkol eski yaşayışını sürdürmekte idi 29.

2. D u l k a d ır l ı: XV I . yüzyılda bu topluluk arasında da Yıva l u



tunlardan 46 vergi nüfuslu birinci kol K ışl a cık , 48 vergi nüfuslu ikincikol K a r a -Y ıv a l u (yahut Y u va l u ), 41 vergi nüfuslu olan üçüncü kol daA -l sh a k l u ekinliğinde çiftçil ik yapmaktadır32.

5. T a r s u s: Bu yörede I I . Selim devrinde Yıv a adlı, iki kola

ayrılmış (birincisi 31 vergi evi, diğeri 11) bir oymak yaşamakta idi33.

6. I ç- t l : I I . B ayezi d devrinde İç-İl ’ d ek i büyük teşekküllerdenbiri de Yıv a oymağı idi. Bu oymak İç-İl ’ d ek i diğer birçok teşekküller gibi tamamen köylerde yerleşmiş olmakla beraber oymak teşkilâtım henüz muhafaza etmektedir. Bu oymağın adı bazan Yıv a l ı olarakda yazılıyor. I ç-I l Yıva l a r ı’m n B ü yü k -Y ıv a ( i l ) ve K üçük -Yıv a

( t j i J.lr -jS ') olmak üzere iki büyük kola ayrıldığı görülüyor. B üy ü k -Y ıv a

kolu eski Gü l na r ile A n a m u r arasındaki A k -S a z adlı yörede toplu birhalde yerleşmişlerdir. K üçü k -Y ıv a kolu da yine toplu bir halde A n a

m u r ’u n kuzey ve batısındaki topraklarda yurt tutumuştur. Bu ikincikola mensup bazı oymaklar A n a m u r kasabasında da yerleşmişlerdir.Ayrıca B üy ü k -Y ıv a ve K üçü k -Y ıv a adlı iki köy olup, bu köylerin herikisi de K üçük -Y ıv a toprağında bulunuyordu. Bu köylerin, kollarınbaşında bulunan ailelerin oturdukları yerler olduğu anlaşılıyor. I I .B ayezid devrinde B üy ü k -Y ıv a koluna ait kırk kadar köy gösteriliyor ki, bunların bir kısmı adlarım zamanımıza kadar muhafaza etmiş



ları’nın atadan dededen (eben an cedd) kethüdası olduğu, için avânz-ıdivâniyye ve tekâlifi örfiyye’den muaf olduğunu da bil iyoruz34.

7. İr a n Y ıv a l a r ı:

İr a n ’ da M o ol devrinden sonra bu adda büyük bir oymak görülemiyor. Ancak Safevî devrindeki K aça r boyunun obaları arasındaYıva (»_>;) adlı bir oba da bulunmaktadır. K aça r boyunun aslındaA n a d o l u l u (Boz -Ok bölgesinden) olduğu daha önce birkaç defa söylenmişti. XV I . yüzyılın sonlarında İ mam K ul u H an gibi ünlü K aça r

beğlerinin K a ça r ’m . Yıva obasına mensup olduklarını biliyoruz35.



X X I V .

K I N I K

K m ık l a r , bilindiği üzere, Selçuklu hânedanını çıkarmış olanboydur. Halbuki bu boy O u z boylarının I s l âm iye t t en önceki siyasîve İçtimaî mevkilerine göre tanzim edilmiş olan R eşid ud-din’in

listesinde en sonuncu sırada bulunmaktadır.

K m ık l a r , bizim yer adları cetvelinde 81 köy ile K a yı ve A vşa r '-

dan sonra üçüncü sırada yer al mışlar dı rB u yer adlarından pek mühim bir kısmının A n a d ol u ’ n u n fethine katılmış K ın i k l a r ’ a ait olduğuşüphesizdir. Fakat bu boyun tarihi, Selçuklu hanedanını çıkarmak ve A n a d ol u ’n u n fethinde büyük bir rol oynamakla sona ermemiştir. X I I I . yüzyılda Su r i ye’ d ek i kalabalık T ür k m en k üm esi arasındayine bu boydan ehemmiyetli bir kolun bulunduğu görülüyor. Filhaki



Başta Ram azan -o u l l a r ı t u k Yür egi r l er i olmak üzere Üç-Ok l u

T ür k m en l er , Boz-Ok l a r gibi M emlûk emirleri arasındaki mevki veihtiras mücadelelerini fırsat bilerek kendi gayelerine göre hareket etmeğe başladılar. Bunlar 1378’de üzerlerine gönderilen T emür-B aykumandasındaki M emlûk ordusunu perişan ettikten sonra M emlûk

hâkimiyetini büsbütün üzerlerinden attılar.783 (1381-1382) yılında H âl eb valisi olan Y el-B oğa Üç-O k l a r ’ ı

yeniden tabiiyyet altına alabilmek için ilk tedbir olarak onlar arasındatefrika çıkarmağa girişti. Gerçekten Y el -B oğa bu tedbirinde muvaffak olmuş ve 785 (1383)’de K ın ık l a r Yür eg i r l er ’e saldırmışlardı2.

K ın ık l a r bu hâdiseden birkaç yıl sonra yanlarında Üç-Ok l a r ’ a

mensup diğer bazı teşekküller olduğu halde K adı B ur han ud-din’in

ülkesinde kargaşalıklar çıkardılar.Fakat XVI . yüzyıldan itibaren bu Kınık l a r 'd a .ı\ bir daha bahse

dilmiyor. Onlar ne gibi bir sebeble siyasî ehemmiyetlerini kaybettiler?Şimdiki durumda bu sorunun cevabını vermek mümkün olmuyor.

Osmanlı fethinin ilk yıllarında K ın ık yöresi beği K üç-E r i oğlu H anıza Beğ idi. Bu beğin K ın ık l a r ’ dan olduğuna dâir hiçbir bilgiyok ise de buna ihtimal verilebilir. Osmanlı hâkimiyetinin ilk yıllarında K ın ık l a r ’ ın toprağa bağlandıkları görülüyor. Aralarında pek



XVI. Yüzyılda Kııuk Oymakları

XVI . yüzyılda H a l eb T ür k m en l er i , A n k a r a Yör ük l er i i l e A yd ın ’ -

daki K a r a ca -K oyu n l u topluluğu arasında bu adda bazı küçük oymaklar görülmektedir ki, bunların en ehemmiyetlisi H a l eb Tür k m en l er i

arasında bulunan oymaktır.

1. H a l eb T ür k m en l er i :

Bu T ür k m en topluluğu arasında yaşayan K ın ık oym a ı biraz önce kendisinden bahsettiğimiz K ın ık l a r ’m K u zey -S u r i y e’ d e kalmış birbakiyesidir. Bu K ın ık t op l u l u u K anun î’nin ilk saltanat yıllarındaüç kola ayrılmıştı. Bunlardan K ır ım K ethüda’nın buyruğundakibirinci kolun 51, H aşan K ethüda’nın idaresindeki ikinci kolun 40,

kethüdası söylenmeyen üçüncü kolun da yine 40 vergi nüfuslu olduğu görülüyor. I I . Selim devrinde K ın ık l a r ’ ın nüfusu bir mislineyakın artarak 254'"e çıkmıştır. Mezkûr devride onlar tek bir kethüdaya tâbi idiler ki bu da yukarıda adı geçen K ır ım keth üda idi.

K ın ık l a r XV I I . yüzyılın ortalat ın a kadar eski yaşayışlarını devamettirmişlerdir. Sultan İ brah im devrinde onların R u m ( S i v a s) vilâyetinde A r a l i k -E v i adlı bir yerde yaşadıkları görülüyor4.

1104 (1692-1693) tarihinde H a m a ve H u m u s sancaklarında yer





3.

Bölüm

Des tan l a rı

O uz la r ’ı n kendi dillerinde yazılmış biricik millî destanları Dede

K or k u t d esta n l a r ı’d ır . B u destanlar son asırlara kadar A n a d ol u ve İr a n

T ür k l er i arasında sevilerek dinlenmiş, okunmuş ve A n a d ol u T ür k l er i ’-

nin, ataları O uz l a r ’a karşı daha derin bir bağhlık duymalarında âmilolmuştur, öyle ki XV. yüzyılda T ür k i ye’ d e yaygın bir O uz cu l u k cereyanının mevcudiyeti bile görülmektedir.

Fakat XVI I . yüzyıldan itibaren bu destanlar T ür k i ye’ d e ehemmi



yor. Buna karşılık K ör-O ğlu destanı T ür k m en l er arasında da kısabir zamanda yayılmış ve onlarca da -millî destanları olarak- benimsenmiştir. Böylece, Ger edeli Celâli K ör-O ğlu A li R uşen’in şahsiyeti etrafında teşekkül eden bu destan, D ed e K or k u t d esta nl ar ı gibi,'O u z T ür k l er i ’ nin, diğer bir deyimle Batı Türkleri’nin üç ayrı ülkedeyaşayan torunlarının müşterek millî destanları vasfını kazanmıştır.

Burada Câm i u t -tevâr i h ’t ek i T ür k l er ’ in ta r i h i ve O u z’ un c i h ang i r

l i i n i n h i k âyesi ile u ygu r ca O u z K a a n D esta n ı yeniden ele almmayıb,onlar hakkında umumî mahiyette birkaç söz söylenmekle yetinilecek-tir.

Önce şu hususu belirtelim ki u ygu r ca O u z K a a n d esta n ı’ mn da J rara’da, I lhan l ı devrinde, Gazan H an veya halefi zamanında yazıldığından hiç şüphe etmiyoruz. Bu eserin başka bir yerde, hele U y

gu r ülkesinde yazılmış olması mümkün değildir. Çünkü onun yazılmasına sebep olan manevî hava ancak İ ran’daki I lhanl ı sarayı veçevresinde görülmektedir. Bu manevî havayı kuvvetli bir Tür k çül ük

şu u r u parlatıyordu. İ şte her iki eserin meydana getiri lmesine âmil olanbu Türkçülük şuurudur. Esasen her iki eserin ehemmiyeti de, bize göre, burada, yani böyle bir şuurun mevcudiyetini göstermiş olmalarm-dadır. Değilse onlar ne hakikî bir destanın vasıflarım taşırlar, ne detarihî kaynak olmak bakımından değerli sayılabilirler.



c) T ür k dünyası, Oğuz H an’ın yaptığı büyük fetihler neticesinde meydana gelmiştir. Yani Türk kavimlerinin B eş -B a l ık bölgesinden K a r a -D en i z’ in kuzeyine ve A d a l a r D en i zi ’n e kadar yayılmış olmaları Oğuz H an’ın fetihleri ile ilgilidir.

ç) Oğuzlar Oğuz H an’m 24 torunundan inmişlerdir. U ygu r l a r

Oğuz H an’ın öz kavmi veya ona itaat eden T ür k ler ’ d i ı. K ıp ça k , K a n l ı, K a r l u k ve K al açl ar da Oğuz H an’ın beğlerinden türemişlerdir.

d) Tür k l er ’ in ta r i hi böl üm ü’n d e, Oğuz H an, kavmini hak dininesokmak için T anrı tarafından gönderilmiş bir peygam ber hükümdar olarak gösterilir. Böylece hem kavmine Allah’ın dinini getirmiş,hem de büyük fetihler yapmış bir peygamber hükümdara salıip olmakla T ür k l er ’ in hem M o ol l a r , hem de Ar ab l a r kadar şerefli veya onlardan da şerefli ve üstün bir kavim oldukları ifade edilmek istenmiştir.

Her iki eserde ve T ür k -M o ol ensabı bahsinde T ür k m en l er ’e enşerefli mevkiin verilmesi bu çalışmalara en fazla onların katılmış olduğu şeklinde izah edilemez. Esasen T ür k m en l er ’e mensup şahısların,U yg u r ba h şıl a r ı gibi, bu çalışmalara katıldıklarını da kesin olarak bilmiyoruz. Diğer taraftan Tü r k m en l er ’ i n M o ol l a r katında Uygu r l a r

gibi itibarlı mevkie sahip olmadıkları da bir gerçektir. Ancak o zamanlar açıkça görülen vâkıa şu idi ki, T ür k m en l er M a n gışl a k ’ tan Ada l a r

D en i zi ’ ne kadar uzanan geniş sahada kavmi varlıklarını kuvvetle mu



Esasen daha önceleri belirti ldiği gibi, Osmanl ı hânedam Oğuz H an’ın soyundan gelmeğe ve kendisini K a yı boyundan saymaya çok ehemmiyet vermiştir; K a yı damgasını ailenin resmî alâmeti kabul etmiş,Şehzadelere Oğuz H an ve K orkut gibi adlar koymuştur. Bu husus,yalnız hanedanın ataları olan O uz la r ’ a karşı duyduğu bağlılık ile değil,halkın bu husustaki hassasiyeti, doğudaki K ara-K oyunlu ve bilhassa A k -K oyunlu hânedam ile meydana gelen siyasî rekabet ile deilgili idi. Çünkü, evvelce söylendiği gibi, bu sonuncu hânedanın hükümdarları da Oğuz H an’ın torunları olduklaıını söylüyor ve bunlarınen büyüğü, F ât ih’in rakibi, U zun H aşan Beğ kendisini A n a d ol u

T ür k l er i ’n m. biricik hükümdarı sayıyordu. O uz l a r ’ u l veya T ür k l er ’ i n

hükümdarlığının K a yı boyu beğler'inin eline geçerek bunun kıyametedeğin süreceğine dâir O uz la r ’ m büyük velisi K orkut A ta’ya kehânet isnad edilmesi, Osman Gazi’nin, O u z beğleri tarafından hüküm

dar seçildiği iddiası ve K a r a -K o yu n l u C ihan-Şah’a, I I . M urad’mnesebinin kendisininkinden daha şerefli olduğunun söyletilmesi, bahsedilen bu hususlardan ileri geliyor. Y avuz Selim de M emlûk hükümdarı T uman -B ay’a yolladığı bir mektupta 20. göbeğe kadarata ve dededen hükümdar olduğunu yazmıştı. Böylece kendisini OğuzH an’ın soyundan saymakla O smanlı hânedam, tabileri, fakat Cengiz neslinden olan K ır ım hanlanna karşı da her hangi bir küçüklükhissi duymuyordu.



İ ran’daki son T ür k hânedanı olan K açar lar ’ın da ataları saydıkları Oğuzlar’a ilgi gösterdikleri anlaşılıyor. Bu münasebetle M irzaE bû ’l -K asım, ensab bahsini kaynak yapıp kendi zamanında I r an

ve H aza r -Ötesi Türkmenleri arasındaki O u z boylarına mensup oymaklardan bahseden bir risale kaleme almıştırlb.

U ygu r ca O u z K a a n d esta nı i le T ür k l er ’ i n ta r i hi ve O u z H a n ’ın c i h ang i r l i i ’ nin hikâyesi bölümleri Üzerindeki bu mülâhazalardan sonra asıl bizim için mühim olan D ed e K or k u t d esta n l a r ı’ na geçebiliriz.

1- Destanların Yazıldığı Zaman:

D ede K or k u t desta nl ar ı hakkında en eski tarihî bilgiyi M ısır T ü r k

M em l ûk l e r i devri müverrihlerinden E bû Bekr b. A bdu l lah b.A y-B eğ ed-D evâdar î (ölümü 1331-32) vermektedir. Bu bilgi aynen şöyledir:

“Ben derim ki burada bu kavmin zuhur, huruç ve işlerinin başlangıcım anlatalım. Bu, melik büyük baba anlamına gelen (?) U l u H a n

A t a Bitikçi adlı kitapta, onların yaradılışlarının başlangıcı ve atalarıüzerindeki-ank şeriatın cevaz vermediği-sözlerin kısa bir özetidir. Bukitabı ilk T ür k l er ’ den M o ol ve K ıpça k l a r yanlarından ayırmazlar vebunun onların katında büyük bir değeri vardır; nasıl ki diğer T ür k l er ’ in



Ierinde: “ san k i o lu m Depe-Göz’ü öl d ür m üş g i b i k on u şu yo r su n u z”

dedi. Basat adlı genç bunu duyunca bir tedbir i le D epe-G özü öldürdü. Basat ile D epe-G öz arasında akbn almıyacağı bir çok hâdiseler geçmiştir. Bunlar T ür k l er ’ in hurâfelerindendir10

İbn Devâdarî’nin bu sözlerinden bahsettiği O u z-n âm e’ nin bizim

D ede K or k u t d esta n l a r ı’m içine alan bir kitab olduğu anlaşılıyor. BuO u z-n âme nerde yazılmıştır? Hiç sanmıyorum ki bu kitab T ür k i sta n ’

da. yazılmış ve O uz l a r tarafından Ya k ın D o u ’ ya getirilmiş olsun. Bizim kanaatımıza göre, O u z-n âm e D o u - A n a d ol u ’ da veya A zer

baycan ’d a yazılmıştır, yazıldığı tarih de XI V . yüzyılın başları olsagerektir. Çünkü söylendiği gibi, bu esnada İ lhanl ı sarayı ve çevresine u ygu r ca O u z-n âm e (O u z K a a n d esta n ı) ile Reşid ud-din’inO u z-n âm esi ’n in yazılmasına âmil olmuş bir T ür k çül ük şuuı'u hâkim

idi. Diğer taraftan biz bu destanları kopuzları ile okuyan ozanların,vazifeli olarak M o o l ha n l a r ı ve noyanlarmın kapı halkı arasında yeralmış bulunduklarını biliyoruz.

Ancak, elimizdeki D ede K or k u t desta nl ar ı kitabının, İbn ud-De-vâdârî’nin bahsettiği O u z-n âm e olmadığı anlaşılıyor. Adı geçen müellifin T epe-G öz’ü öldüren B asat ’ın destam hakkında verdiği haberler, elimizdeki Ba sat desta n ı’ nda görülemiyor. Hattâ bizim destandaBas at in sevgilisine ait tek bir söz bile yoktur. Diğer taraftan şimdi



Biz de vaktiyle çıkan küçük bir yazımızda3aynı görüşü müdafaa etmiştik. Ancak, şimdi zikredeceğimiz deliller ile biz bunların X VI . yüzyılınikinci yarısında bir ozanın ağzından tesbit edilmiş olduğu fikrine, kesin bir şekilde, varmış bulunuyoruz.

a. IV. destanda “B a şı A çu k T a t ya r ı k a l a sın d a n ” bahsediliyor.

XVI . yüzyılın S afevî müverrihi Rumlu H aşan Beğ Başı Açuk'un,çağdaşı olan Güvcü kıralı Ba k r a t ’m lakabı olduğunu söylüyor4. B aşıA çuk ’un üç, beş yıl sonra K anuninin tâbiiyyetini kabul etmiş olduğu görülüyor5. B aşı A çuk sözüne daha eski eserlerde rastgeline-miyor.

b. Yine destanlarda, Osmanlı devleti teşkilâtındaki anlamı ile,p a şa , san ca k be i kelimeleri de geçiyor. Paşa6 ve sancak beği7 deyimlerinin Osma nl ıl ar ’ dan başka T ür k devletlerinde, bu arada K a r a -K o -

yu n l u l a r ’m ve A k -K o yu n l u l a r ım askerî teşkilâtlarında kullanılmadığımalûmdur.

c. Bunlardan başka a l a y ve gön d er (kargı) kelimeleri de görülmektedir. Bunlardan alay Osmanlı devleti teşkilâtındaki anlamı ile kullanıl ıyor8. Sonuncu kelimeyi de yanlız Osman lılar ’ın kullandıklarıanlaşılıyor. A l a y ve gön d er kelimelerinin rumca olduğu söylenmektedir.



ç. Destanlardan birinde “beş a kçal u u l ûfeci l er ” sözü de geçiyork i9, buna da İ ran’daki T ür k devletleri teşkilatında rastgelinemedi.

Bu zikredilen hususlar, destanların yalnız XV I . yüzyıl ın ikinciyarısında yazılmış olmayıp, bu yazılmanın aynı zamanda Osmanlıhakimiyeti devrinde yapıldığım da göstermektedir.

Bu destanlar, şüphesiz E r zu r u m ’ d a , K u zey -A zer ba yca n ’d a veyaŞ i r van ’ da yazılmış olabilir. K u zey -A zer b a yca n (güneyi de) ve Ş i r van ,

999-1012 (1590-1603) yılları arasında olmak üzere, 13 yıl Osmanlıhâkimiyetinde kalmıştı. Ş i r v an ülkesinde XV I I . yüzyılın ikinci yansında bile. D ed e K or k u t d esta n l a r ı’ nin canlı bir şekilde yaşadığını biliyoruz I0.

Bununla beraber, biz destanların E r zu r u m bölgesinde yazılmışolduğu kanaatındayız. Çünkü:

a. Destanlarda, az önce söylendiği gibi, Osmanlı devleti teşkilâtına ait bazı kelimeler vardır: P a şa , san cak be i , a l a y, gön d er , beş

ak çal u u l ûfeci l er .

b. Elimizdeki nüshalar, Osmanlı devri A n a d ol u l ür k çesi imlâsıile yazılmışlardır.

c. XV I . yüzyılda A zer ba yca n ve Ş i r van ’ da bu destanların yazılabileceği böyle bir t ür k çe nesir edebiyatının mevcudiyetine dâir kâfi



Görüldüğü üzere destanlar “hanım hey5’ lıi tâbı ile başlamaktave hitâb edilen hana yöm (iyi dileklerde bulunma, onun için dua) verilerek sona ermektedir. Bu husus destanların bir hana anlatılırken yazılmış olduğunu açıkça gösteriyor. Bunu teyid eden başka bir delil de anlatanın bir ozan olmasıdır. Gerçekten D eli Dumrul destammn sonlarında şöyle bir ifade vardır: “ Dedem K orkut gelüben boy boyladı,soy soyladı. Bu boy D eli Dumrul’un olsun, menden sonra alp ozanlar söylesin, ahu açık cömert erenler dinlesin dedi” 11.

2- Destan Kahramanları Nerede ve Ne Zaman Yaşadılar?

Destanlarda görülen yer adlarından çoğu insana ilk bakışta kahramanların D o u -A n a d ol u veya A zer ba yca n ’ da yaşadıkları fikrini verebilir.

Destanlarda kahramanların mensup bulundukları O u z el i ’n in vasıfları ise şunlardır: a) Tam göçebe, b) İç O u z ve D ış O u z olmak üzereiki küme halinde yaşamakta yahut Üç-O k , B oz-O k adlarıyle iki kolaayrılmaktadır, c) O u z el i , ülkesinde toplu olarak yaylağa ve kışlağagidip gelmemektedir. Her boy kendisine ait bir yurtta oturmakta,oradaki dağda yaylamaktadır, ç) Oğuz eli’nin siyasî bir düzeni vardır,ve eli feodal bir asilzade sınıfı idare etmektedir, d) O u z el i ’n i n koyun



olarak getirdiği bazı tesirlere uğradıktan sonra yeniden yazıldı ki,şimdi elimizde olanlar bunlardır.

Destanların S i r -D er ya boylarındaki O uz el i ’ ne ait olduğu o kadar şüphe götürmez bir hakikattir ki, bunu teyid edecek başka delilleraramaya bile lüzum yoktur. Bununla beraber sırf tecessüs maksadiyle

başka yerlerde ve destanların kendisinde bu husus ile ilgili bazı delilleri kaydedelim.

a) Destanlarda büyük bir manevî şahsiyet olarak görünen DedeKorkut, bilindiği gibi, XI V . yüzyılın başlarında I lhan l ı sarayındayazılmış Câm i ut - tevâr i h ’ deki Tür k l er ’ i n ta r ih i ve O u z’ un c i h an g i r l i

i n i n h i k âyesi bölümünde de geçmektedir. K orkut A ta orada T ü r

k i st a n ’ da. yaşamış O u z y a b g u l a r ın m muktedir bir devletadamı olar ak vasıflanmakta ve kendisinin keramet ıssı (sahibi) ol

duğu da belirtilmektedir13. K orkut A ta’nın mezarı da, iki yerde olmak üzere, S i r -D er ya boylarında gösteriliyor14.

b) Destanlarda, B ayı ndı r H an sayılmaz ise, feodal merdiveninbirinci basamağında bulunan, yani bütün O u z beğlerinin metbuu o-lan Salur K azan B eğ’e, E bû’l -G azi ’nin Ş ecer e-i T er a k i m e’sin in .

başlıca kaynaklarından biri olan O u z-n âm el er ’ de ehemmiyetle yerverildiği görülüyor. Daha önce de işaret edildiği gibi, bu O u z-n âm e

l er bizim destanlardan ayrı bir hüviyete sahip idiler. Bununla beraber



<(Kaz-Gurt tağdm Öfi ür 11 ( j \) t a şnı y u a ıi a t t l .

Salur K a z a n ötr ü bar ıb k ar bab tu td ı

İt Becene gör üb a nı i ssi gi t t i

A l p l a r be ler gör en ba r m u K a z a n k i bi .

*

B i r k a za n ga k ır k bi r a l n ın et i n sa l dı.

O l k azan nı sol el i i b i r len a ld ı

Sa el i i bi r len i l ge üleştür di

A l p l a r be ler gör en bar m u K a z a n k i bi .

*

K ök a sm a n d m i n i b k eld i t i n l i yıl a n

H er âdem n i yu t a r i r di gör gen zam a n

Salur K a z a n ba şın k esti bi r m edi am an A l p l a r be ler gör en ba r m u K a z a n k i bi .

*

Ot u z k ır k m i n l eşk er bi r l en K a z a n ba r ıb

İt Becene i l l er i n i k el d i k ır ıp

B i r n ices i k u tu ld u l a r köb ya l bar ub

A l p l a r be ler gör en ba r m u K a z a n k i bi .

*



Bu manzumede geçeıı K a z - Gu r t dağının Si r - D er ya boylarındakiK a r a çu k dağlarının bir kısmı olduğu daha önce söylenmişti. Manzumede K azan B eğ’in gökten inen ve her gördüğünü yiyen canlı (azgın) bir yılanı öldürdüğü bildiriliyor. Bizim destanlardaki bir şiirde debu yılan öldürme hâdisesine işaret ediliyor:

“ Y i d i başlu ejder h aya yetü p va r du m H eybeti n d en sol gözüm ya şar d ı

H ey gözüm nâmer t gözüm m u h a n n es gözüm

B i r yıl a n d a n ne va r k i k oıh t u n d i d i m

A n d a d ah i er üm , be im d eyu ö ünm edi m

Ö ünen l er i h oş gör m edi m 18” .

Bunlardan başka yine Ş ecer e-i T er âk i m e ’de Salur K azan ’mhatununun adı ve vasfı bizim destanlardakinin aynıdır, yani “ boyu

u zun B ur la H âtûn, Salur K azan’m oğlunun adı da böyledir: U-ruz (Urus).

c) Destanlar bize O uz el i ni n yurdu üzerinde açık bir fikir vermiyor. Destanı okuyan herhangi bir kimse O uz l a r ’m oturdukları yeredâir kesin bir fikre sahip olamaz. Hattâ K a n -A b k a za , Gen ce, B er d e,

T a t ya n , B a şı A çu k , Gü r ci st a n , Sü r m el u , A ça -K a l e, K a r a -D er e ve A l ın

ca gibi yer adları dahi bu hususta ona yardım etmez. Öyle ki orada hiçbir zaman Gür cül er ’i n eline düşmemiş olan A l ın ca (Alıncak) kalesi bile



tanlarda A m i d , Hamid (V -) olarak geçmektedir k i21, XV. ve XVI I .yüzyıllardaki A n a d ol u ve t r a n T ür k l er i de şehrin adını aynı şekildetelaffuz ediyorlardı22, ikinci olarak T ür k ler ’ in D i cl e’y e Âm i d su yu

dediklerine dâir hiç bir delil yoktur. Diğer taraftan E m et ’ in XV. veXV I . yüzyıllarda A n a d ol u ve t r a n T ür k l er i arasında şahi9 adı olarakkullanıldığını da biliyoruz23.

Bu hususu böylece bertaraf ettikten sonra Em et Su yu ’ nun T ür k i s

ta n ve K a r a cu k adları ile birlikte zikredilmesini göz önüne alarak, bununla O u zl a r ’m Si r -D er ya ’ da bulunan yurtlarındaki bir ırmağın kas-dedilmiş olduğuna hükmedilebilir. Birinci destanda K a zd ık da ı adlıbir dağdan da bahsediliyor24. Bunun da O u z yu r d u n d a olduğundanşüphe edilmez. Nitekim bu adda M a n a s d esta n ın d a bir yer adı geçiyor25.

ç) Destanlarda geçen şahıs adlarından çoğu XI . yüzyıl ve dahaönceki zamanlarda kullanılmış eski (arkaik) isimlerdir. Bunlar: D irseHan, B ur la, Duha (Duka)26 K oca, Dumrul , B asat, Bamsı Bey-rek, B ay Büre, Y igenek, K azıl ık K oca, Büğdüz E men, Mamak, E li ğ K oca, U şun K oca, E ğrek, Seğrek, hattâ belki deK azan27 ve K ıyan S elçuk 23.

d) Destanlarda, O uz l a r ’ ın düşmanları kâfir adı ile anılıyor. K avim olarak da yalnız Çer kez adı-o da bir manzumede olmak üzere-bir



Destanlar da O u z alplarının yağı (düşman) lan olan kâfir beğlerişunlardır: Şöklü M elik , Bu ğacık M elik , K ara T üken M elik ,K ara A rslan M elik, Demir Y aylı K ıpçak M elik, Sunu Sandal M elik, Ağ M elik Çeşme, Ar şın Oğlu Di rek Tekür, K ara

Tekür. Bunlardan son ikisi yani A rşın Oğlu D irek T ekür destan

da K a r a D en i z kıyısında olduğu söylenen D üzm ür d k a l esin in , K ara T ekü r de A l ın ca ( A l ın ca k ) k a l esi n i n beğleridir. Diğerlerinin ise herhangi bir kaleleri olmadığı gibi, kavmiyetleri de belirtilmiyor. ŞöklüM elik destanların başlıca ve aslî unsurlarından biridir. Destanlarındördünde de düşmanı temsil eder ve her defasında arkadaşları Bu-ğacık M elik ve K ara T üken (yahut töken) M elik ile birlikteölür. K ıpçak M elik’e gelince o, Selçuklun babası Duk ak gibi,d em i r ya yl ı lâkabını taşımaktadır. K ıpçak M eli k’in olaylar sahne

sinde bir rolü yoktur. Yalnız K azan B eğ’in yeğeni ve güveyisi K ara B udak’m ona kan kusturduğu söylenir. Buradaki K ıp ça k adınınbu beğin mensup bulunduğu eli ifade ettiğinde şüphe yoktur.

Başta Şöklü M elik olmak üzere, O uz l a r ’m düşmanlan olanbütün kâfir beğlerinin adları, görüldüğü gibi, türkçedir. Şük (Şök)türkçede sükûnet, ağır başlı lık demek olup, Şöklü, sakin, ağır başlıanlamlarına gelse gerektir. Fakat bu husus ne olursa olsun kesin olarak bildiğimiz şey Şöklü’nün Tür k ler arasında ad olarak kullanıldığı



vardı. Fakat onlar da asıl hâkim olan kanaat, K orkut A ta ve SalurK azan ’ın Peygamber’den 300 yıl sonra yani X . yüzyılda yaşadıklarırivayeti idi. R eşid ud-di n ’de ki bölümde K orkut A ta veya onunbabası K ezençük ’ün M ek k e’ye g i d i p Peygamber’i ziyaret ettiği söylenir 32.

3- Kahramanların Müslümanlığı:Destanlarda kahramanlar bize müslüman olarak tanıtılmaktadır.

Şecere-i T erâk ime’deki Oğuz-nâmeler ’den alınmış parçalardada Sa l u r K a za n Müslüman görünüyor ve onun bu dine hizmet ettiğide belirtiliyor. Destanlarda sahnede görülen şahıslardan ancak üçütürkçe adlar taşımıyor. Bunlar “destursuzca B ay ındı r H an’ın çerisin basan” Gaflet K oca oğlu Şîr Şemseddîn, İkincisi “iki kar-daş bebeğin öldürüp zelil gezen” Düzen oğlu A lp Rüstem, üçün-cüsü de “kırk oynaşlı” B oğazca F atma. Bu üç isimden ilk ikisininayıl destanları olmamakla beraber adları sık sık geçer; ikisinin de babaadları veriliyor. Hattâ Düzen oğlu Alp Rüstem’in B oz-Ok l a r ’danolduğu dahi biliniyor. Bu sebeble bilhassa hu son iki ismin destanlarasonradan sokulduğunu iddia etmek bize güç gibi görünmektedir. Herhalde destanların XI . yüzyıldaki O uz l a r ’a ait olduğunu kabul edersek bu mesele de halledilmiş olur. Y ani bu takdirde kahramanlarınMüslüman olduklarına inanılabilir.



lür. Bu sebeble bu destanlarda sabne kalabahk, dekor daba zengindir.Destanlardan her birinin kahramanı bu ad ve sanları belli, siyasî mevkileri değişmeyen beğlerden biridir.

Tabiat üstü varlıklar ile savaşan kahramanlardan biri D eli Dum-rul ’dur Dumrul , D uha (Duka) K oca’mn oğludur; yani bütün

kahramanlar gibi babasının adı bellidir ve yine onlar gibi bir beğdir.O, yüreği pek, atılgan ve çabuk parlayan bir kimse olduğu için kendisine destanlardaki bazı kahramanlar gibi de l i lâkabı verilmiştir33. Nitekim Dumrul bir kuru çayın üstüne kurduğu bir köprüden geçenlerden bileğinin gücüne güvenerek bac almaktadır. Hattâ köprüsündengeçmek istemeyenleri dahi haraç almak için geçmeğe zorlamaktadır.İşte tarihî D eli D umrul’un şahsiyeti bu olup, eldaşları arasındakiünü ve hâtıralarda yaşaması da buradan yani köprüsü başında veyakendi yurdu (toprakları)ndan gelip geçenden haraç almasından geliyor. Aradan zaman geçince Duha K oca nın oğlunun hâtırası muhayyilede işlenmiş kendisinden başka yiğit, alp bir kimsenin olmadığınısanan D eli Dumrul ’un karşısına onun hakkından gelebilecek olanAzrail çıkarılmış ve böylece D el i D u m r u l d esta n ı meydana gelmiştir.

İ bn F adlân34 921 yılında büyük bir kervanın arasında O u z

yurdunu geçerken bir O u z önlerini kesmiş, ancak istediği verildiktensonra kervanın hareketine müsaade etmişti.



vaşlarda ödü sıdıb öldüğü söyleniyor36. B asat da esasen ağabeğisininöcünü almak için T ep e-G öz ile savaşmaya karar vermişti. Tasavvuretmek mümkün olabilir ki T epe-Göz belki de aslında O uz l a r ’ a büyük acılar çektirmiş ve kayıplar verdirmiş bir düşmanı temsil etmektedir. Yani T epe-G öz bu lâkabla anılan K ıpça k l a r ’ dan bir düşmanbaşbuğu olabilir37. O, üstü yaptığı baskınlar ile O uz la r ’ ı ve bil

hassa Boz-Ok la r ı korkunç yenilgilere uğratmış, B asat ’ın ağabeyi K ıyan Selçuk , A ruk Candan (iki kardeşi ile), Demir D onlu Mamak, D üzen Oğlu A lp Rüstem ve U şun K oca gibi beğjer yapılan savaşlarda ölmüşlerdir. B asat sonra T epe-G öz’ü yenip öldürerek ihtimal kardeşinin ve eldaşlarınm öcünü aldı. Aradan zaman geçince T epe-G öz bu lâkabla anılmasından ve belki dış bir tesir ile detabiat üstü bir varlık olarak tasavvur edildi.

Birinci destan yani D irse H an oğlu B uğaç boyuna gelince, burada ana konu yoldaşlarının hiyanetine uğramış, onlar tarafından kendisi ve aile efradı tutularak kâfir ellerine götürülen bir beğin (D irseH an) oğlu B uğaç tarafından kurtarıl ışını anlatmaktadır. Görülüyor ki bu destanın ana konusu her yerde her zaman görülebilen birolaydır; olağanüstü bir tarafı yoktur.

Şimdiye kadar kendilerinden bahsedilmiyen destanlardan bizimiçin dikkate lâyık ve üzerinde durulmaya değer görünenleri sonuncu



yelim, çün sen K azan’a düşman oldun, biz de düşmanız” dediler.U ruz K oca, K azan’ın inağı B eyrek ’in, Boz-Ok l ar ’d an kız aldığıiçin güveyileri olduğunu, bu sebeble de ondan kendi saflarında yeralmasını istemelerini, kabul etmez ise öldürülmesini teklif etmişti.B eyr ek bir bile ile çağırı lmış, ona kendileri ile birlik olması söylenmiş, şiddetle reddi üzerine U ruz K oca tarafından kıl ıçlanmıştır.

B eyrek ordasma götürülmüş ise de aldığı yaradan ölmüştür. Bunuöğrenen K azan pek üzülmüş, günlerce divana çıkmamış, sonra sevgili inakının öcünü almak ve onları yeniden itaat altına sokmak içinharekete geçmiştir. K azan, U ruz K oca ile yaptığı teke tek bir çarpışmada onu 'yenerek öldürdü. Bunun üzerine öteki B oz-O k beğleriK azan’ın elini öpüp kendisine baş eğdiler. K azan onların suçlarımbağışlamış, Uruz K oca’nm ordasım çaptırmış ve elini gününü (yaniorda halkı ve boyunu) yağmalatmıştı. Görülüyor ki bu destanın konu

su hazindir. Çünkü kardeş kavgasını anlatıyor. Bu kavgada yakışıklılığı, yiğitliği ve iyi ahlâkı ile “Oğuz’un i m r en cesi ” lâkabını almış olanB eyrak ölmüş, B oz -OM a r 'ın başı U ruz da yeğeni tarafından öldürülmüş ve her şeyi çapılıp yağma edilmiştir.

Burada B eyr ek ’in kendileri ile birl ik olması gerektiği hakkındagösterilen sebep, -yani onun B oz-Ok la r ’dan kız alması- bizi doğruluğundan şüphe ettiriyor. Çünkü iki kol da birbirinden kız alıp vermekteidi B eyr ek yaralanıp da ordasına döndükten sonra U ruz K oca’nm



Yani düşman başbuğlarından Şöklü M elik’in, K azan’ın ordasınıbasıp yağmalaması bir gerçek olacaktır. Fakat K azan baskındaordasında mı idi, değil mi idi, bu hususta bir şey söylenemez.

Yukarıda da bahsedildiği gibi, Ş ecer e-i T er âk i m e’ d e P eçen ek elibaşbuğu D oymaduk’un S alur K azan ’ın babası E n k i ş’in ordasınıbastığını E nk iş ve K azan’ın kaçtıklarını, K azan’ın anasının tutsakalınıp götürüldüğünü, E nk iş’in, nâibi ile mal göndererek karısını kurtardığını anlatan bir rivayet bulunmaktadır. Bu rivayette, olduğugibi, K azan’ın mal göndererek yakınlarını kurtarmış olması da muhtemeldir. Ancak K azan Beğ sonra parlak bir zafer kazanarak bubaskının öcünü almıştır. Bu destan ile Ş ecer e-i T er âk i m e’ den naklettiğimiz manzume, işte Salur K azan Beğ’in bu şanlı galibiyetiniaksettirmektedir.

Destanların kahramanları asilzâde tabakasına mensup kimseler, yani beğlerdir. Sahnedeki şahıslar arasında halktan kimseler görünmezler. Yalnız ikinci destanda K azan ’ın K ar açuk adlıçobanı belki bir istisna teşkil eder. Bu çoban efendisinin sürüsünü düşmana karşı fedâkârca korumuş ve hattâ kardeşleri K ıyan Gücü,Demir Gücü bu uğurda ölmüşlerdir. Fazla olarak K araçuk ÇobanK azan B eğ’in Şöklü M elik ile yaptığı savaşlarda da yararlık göstermiştir. K azan da K ar açuk Çoban’ın gösterdiği vefakârlık veyiğitliğe kayıtsız kalmıyarak onu î l ı ’ ı t ı Bu yiğit ço



Bu sonuncu sözlerden de anlaşılacağı üzere, her iki kol birbirine karışmayarak ayrı iki küme halinde yaşamakta idiler. Hattâ İç O u zl ar ileD ış O u zl ar ’m yurdlan arasında epeyce bir mesafenin bulunduğunutasavvur etmek mümkündür. Üç-Ok l a r ’ ın Boz-Ok la r üzerine gece gündüz demeyip yürüdükleri söyleniyor39. Üç-O k l a r ’ a. İç O u z denilmesisiyasi hâkimiyetin onların elinde bulunması ile ilgili olmalıdır.

6- İktisadî Hayatları:

Feodal O u z asilzâdesi olan kahramanların çok zengin insanlaroldukları görülüyor. B ay B içen, Bay Büre gibi bazı beğlerin adlarının başında bay kelimesi vardır ki bu, belki onların servet sahibiolmaları ile ilgili bir sıfattır. Göçebe bir hayat sürdükleri için O uz l a r ’ -

m başlıca servetlerini hayvan sürüleri teşkil ediyordu. Yetiştirdikleri

başlıca hayvanlar, koyun, at ve devedir. Her nekadar verilen toylar dola-yısiyle at ve deve eti yenildiği anlaşılıyorsa da mutad yedikleri et koyuneti idi. K oyunları da pek çok olup, bunlar hakkında tümen yani on binsayısı sık sık zikrediliyor. Deveye sadece bir nakil vasıtası (yüklet)gözü ile bakılıyordu. At ise, onların destanlardaki tabirle b i n i t ’ leri idi.Destanlarda beğlerin zenginliği üzerinde söylenen sözleri mübalâğalıbulmamalıdır. İ bn F adlân ’m Oğuzlar’m zengin olup, aralarında100.000 koyun ve 10.000 bineğe sahip olanlarını gördüğünü söyledi



et yığıl ıyor ve göl gibi kımız sağılıyordu44. İşte buradaki at eti, hattâdeve eti yenmesi ve kımız içilmesini biz ancak Si r -D er ya O u zl ar ı içindüşünebiliriz. A n a d ol u ve İr a n ’ a gelen O u zl a r ’ın. burada eskisi gibi ateti yemeğe ve kımız içmeğe devam ettiklerine dâir elimizde sarih deliller yoktur. Anlaşıldığına göre T ür k m en ler ’ in mensub bulunduğuH a n ef î mezhebinin at eti yenmesine cevaz yermemesi45, komşu Müs

lüman kavimlerin at eti yememeleri ve nihayet eskisi gibi sayısı pek çokyılkılara sahip olmamalarından onlar at eti yemek ve kımız içmek geleneklerini bırakmışlardır. Görüldüğü üzere O uz l a r adı geçen hayvanların erkek ve aynı zamanda genç olanlarını yemektedirler. Sığır etinden ise hiçbahsedilmiyor. Halbuki bazı eserlerde onların sığır besledikleri de yazılıyor. Destanlarda T ür k l er ’ i n millî yemekleri olan tutmaç’m adı geçmemektedir. Halbuki bu yemeği O uz l a r da biliyorlardı. Selçuklu T uğrul B eğ’in H or a sa n ’ da iken bir davette yediği badem helvası

için: “ i yi t u t m aç i m i ş, a n ca k sa r m ısa ı ek si k ” dediğinden evvelce bahsedilmişti. Tutmac’m T ür k i ye Sel çu k l u l a r ı’ nda46 ve Osmanl ı sarayında da yenildiğini gördüğümüz gibi47, bugün A n a d ol u ’ nun pek çok yerlerinde yapılmakta olduğunu da biliyoruz.

K âşgârl ı48 tutmaç’m herkesçe yani (başka kavimlerce de) bilinenbir T ür k yemeği olduğunu söylüyor. Bu yemek O uz l a r ve diğer T ür k

l er tarafından Y a k ın D o u ülkelerine getirilmiş, İr anl ıla r ve Ar ab la r ca

da tanınmıştır Oyleki başlıca farsça ve arabça liigât kitablai'ma bile



diğerlerinin bugün T ür k i ye’d e yapılmakta olduğununu biliyoruz. Tutmaç, en sevilen ve en meşhur yemeklerden biri olarak E bû İ shak ’-m divanında çok geçiyor. Hatta orada tutmaç’a dâir müstakil bir manzume de vardır51.

K âşgar l ı’nın ve E bû İ shak ’ın tutmaç hakkındaki sözleri yemeğin yapılışının umumî vasıfları itibariyle değişmiyerek zamanımızakadar geldiğini gösteriyor. Tutmaç bugün T ok at , Si va s, A m a sy a , Çor u m ,

An k a r a , Yozga t bölgelerinde ve Av şa r l a r arasında şöyle yapılmaktadır:Hamur yufka biçiminde, fakat biraz kalınca (bir buçuk milimetre kadar) açılır, saç üzerinde hafifçe pişirildikten sonra üçgen veya baklavaşeklinde kesilir, hasıl olan parçalar sıcak suda haşlanır; pişirilmiş yeşilmercimek ile karıştırılır ve bunun içine sarımsaklı yoğurt katılır; bu işler yapıldıktan sonra üzerine içinde kıyma bulunan kızarmış yağ dökülür. Onun üzerine de yeşil veya kuru nane ekilir. Yemek, K âşgar lı ’mn

da söylediği gibi, sulu olur. Görülüyor ki tutmaç’ın teferruatlı bir yapılışı vardır; gerçekten lezzetli ve besleyicidir. Yalnız tutmaç, K âşgar -l ı ’nın da işaret ettiği ve yukarıdaki tarifeden de anlaşılacağı üzere,hazmı oldukça güç bir yemektir.

7- Siyasî Teşkilât:

Destanlardaki O u z elinde feodal vasıfları haiz bir siyasî düzen





cümle beğleri bi l’atladı54”. Sonuncu destandan aldığımız bu parça O u z

asilzâde sınıfındaki tâbilik ve metbuluk münasebetlerini pek güzelifade ediyor. Görülüyor ki Boz-Ok lu beğlerin tâbilik hususunda doğrudan doğruya K azan ile bir münasebetleri yoktur. Onların metbuukendi kol başları U ruz K oca’dır. K azan da yardımı yalnız ondanistemektedir. Metbuun tâbiinden yardım istemesi tabiî bir hak idi.

Nitekim Beyrek U ruz K oca oğlu B asati n ordasına saldırmasından kaygılanarak K azan ’dan yardım istediği gibi, kendisine kılıççalarak ölümüne sebeb olan U ruz K oca ’daıı öcünün alınmasını dabeğlerbeğiye vasiyet etmişti. O uz el i ni n uç beği B egi l de, düşmanınsaldıracağını öğrenerek K azaıı’daıı yardıma gelmesini istemeyi düşünmüştü. Uruz K oca’dan sonra Boz-Ok l a r 'm başında torunu K ıyan Selçuk oğlu Delü Dündar görülüyor. Delü Dündar için:“ K azan gibi pehlivanı bir savaşta üç kez atından yıkan” denilmesi55

iki büyük beğ arasında da bir çarpışmanın yapılmış olduğunu göstermektedir.

K az ı l ık K oca oğlu Y igenek’in de büyük beğlerden biri olduğu görülüyor. Y iğenek ’in destanında babası K az ı l ık K oca’mnB ayı ndır H an in veziri olduğu söylendiği gibi56, kendisi de bazanbe ler başı olarak vasıflanıyor ve k al ın O uz beğlerini bir bir atındanyık tığı57, K azan ’a “ k eşi ş” dediği de yazılıyor58. Bu sözler Y igenekile K azan arasında da bir mücadelenin yapılmış olduğunu haber ve



K azan ’a) küsüp ordasma gelmişti. Fazla olarak B egi l’in O uz’a, âsiolup eli ve gününü göçürerek Gür cistan ’ a gitmek istediği ve hatunununbuna engel olduğu söyleniyor59. Bunun gibi U ruz da babası K azan’ınbir hareketine canı sıkılarak onu: “ K a n A bk a za ” eline gidip Hıristiyan olmakla tehdid etmişti60. Bütün aristokratik cemiyetlerde olduğugibi, O uzl ar ’ds. da orun yani mevkie büyük bir önem verildiği görülü

yor. Siyasî ve İçtimaî toplantılarda bu toplantılara katılanların oturacakları yerler'belli idi. B ayındı r veya Be l er be i K azan ’ın divanında sağ kola mensup beğler sağda, sol kola mensup beğler solda, has

be ler dipte, i n a k l a r eşikte oturmakta idiler61.

Divandaki toplantılarda büyük beğ çocukları han veya beğler-beğinin sağ ve solunda veya karşısında ayakta dururlar ve yay söykü-nürlerdi. yani yaya dayanırlardı. B ay ındı r H an’ın divanında, Bayındı r H an’ın karşısında K ara Güne oğlu K ara B udak yaya

dayanıp durur, Hanın sağ yanında beğlerbeği K azan ’ın oğlu U ruzve sol yanında da K az ı l ık K oca’nın oğlu Y igenek ayakta dururdu.K azan ’ın divanında ise oğlu U ruz karşısında yay söykünürdü62.

Eğer divanda beğ yalnız ise, o zaman oğlu yanına oturabili rdi63.Divan’da söz söylemek isteyen diz çökerek konuşurdu64.

I I . destanda, ava çıkan beğlerin adlarının, onların feodal basamaktaki yerlerine göre sayıldığı anlaşılıyor.



inki ile karıştırılıyor. A k-K oyunlulardın kendilerini Bayın dı rH an’ın torunları saydıklarını biliyoruz. Diğer taraftan hükümdarınboy adını taşıması onun destanlara A k -K oyunlu hanedanına yaranmak maksadiyle sonradan sokulduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Ancak Bayındı r H an’ın babası olarak Gök H an değil, K anı ğa n adı veril iyor. Bunu nasıl izah etmelidir? Eğer destanlardaki O u z

el i XI. yüzyıldaki O uz l a r ise, onların başlarında bir ya bgu ailesininbulunmuş olması oldukça zayıf bir ihtimaldir. Her halde B ayındırH an unsurunun destanlara sonradan katılmış olduğu fikri isabetsizdeğildir.

Salur K azan Beğ: Beğlerin başı ve onların metbuudur. Bu sebeble destanlarda Salur -K azan Beğ, bazan be lerbe i üııvanı ile de anılır. Bu deyim yani, be l er be i , O sm an l ı l a r ’da olduğu gibi, daha önce T ürk iye Selçuk lular ında da vardır. Ancak O uzl a r ’ da bir memu

riyet adı olarak beğlerbeğinin kullanılıp kullanılmadığını bilmiyoruz.K azan B eğ’in babasının adının U laş olduğu söyleniyor; Ş er ece-i

T er âk i m e’d e ise Enkiş ( tSvil) deniliyor. Salur K azan, destanlardaşöyle öğülüyor: “tülü kuşun yavrısı, beze (?) miskün umudu, Em et

suyu’nun aslanı, K a r a çu k ’ un kaplanı, konur atun iyesi, H an U ruz’unağası, B ay ındı r H an’ın güveysi, kalın O u z’u n devleti, kalmış yiğitarkası65”.

Salur K azan Beğ kendi kavmi üzerinde unutulmaz hâtıralar



kızı olarak gösteril iyor. F akat bu Sündün B ay hakkında hiç bir bilgiverilmiyor. Yine orada Burla H atun, bizim destanda olduğu gibi,“ bo yu u zu n ” olarak vasıflanıyor. Çok yukarıda Ş ecer e-i T er âk i m e’y e

kaynak olan O u z-n âm el er i n bizim destanlardan ayrı bir hususiyetesahip oldukları belirti lmişti. Y ine Ş ecer e-i T er a k i m e’ de B urla H atunal tın közgüli i (aynalı) olarak da vasıflanıyor63. Salur K azan ve B ur

la H atun’un tek bir oğullan vardı ki bu, U ruz (Urus) dur. Bu isimher halde kaviıü adı olan R u s ile aynıdır. XI V . yüzyılda M emlûkemi r l er i nd en bazılarının aynı adı taşıdıklarım bildiğimiz gibi, A ltı nOrdu hanı T okatam ış’ın Urus K oca adlı bir em i r i n i de tanıyoruz 69K azan Beğ ne sebeble oğluna bu adı koydu? Buna tatmin edici bircevap bulmak her halde kolay değildir. K azan’ın dayısı B oz-Ok la r ’ mbaşı da aynı ismi taşıyordu: U ruz K oca. Ş ecer e-i T er âk i m e’ de70 U rusot (ateş) gözlü olarak vasıflanıyor.

K ara Güne: K azan B eğ’in kardeşi, beğlerin toplantısındadaima ağabeyisinin sağında oturuyor. K ar a Güne’nin de bir oğlu olupadı K ara B udak idi. Ona hazan D eli B udak da deniliyor. ŞahA bbas devrindeki Çu h r -ı Sa ’ d (S a ’ d Çu k u r u = başlıca E r i va n bölgesi)be l er be i şi E mi r-G üne’nin, bu O u z be i gibi aynı adı taşıdığı görülüyor. Emîr-G üne, K a ça r B o yu ’nun A ça -K oyu n l u ob a sın a mensup olup, Sa r u A r sl a n lâkabını taşıyordu. B o a z- l çi ’ n d ek i Em i r gân

semti bu beğin adından gelmektedir. Fakat daha ilgi çekici olan misal



söylenmiyor. Acaba o da babası U ruz K oca gibi kardeş kavgasındamı öldürüldü? Uruz Koca’dan sonra B oz-O k l a r 'm başında torunu K ıyan Selçuk oğlu Deli Dündar’ı görüyoruz. Deli Dündar, orım’dabazan K azan ’ı takiben ikinci, bazan da K azan ’m kardeşi K aıa-Güne’den sonra olmak üzere, üçüncü sırada zikrediliyor. Onun hakkında söylenen: “bi r sava şta üç k ez K az an’ı at ta n yık a n ” ifadesi diğer

bir Uç-Ok , B oz -O k mücadelesine işaret etse gerektir.

Şir Şemseddin: Babasının adı G aflet K oca olarak yazılıyor;Müslüman adı taşıyan iki beğden biri de budur. Şir Şemseddin, “des

tu r suzca B a y ı n d ı r H a n ’ ın ya ısın ba sa n ” sözü ile öğülüyoı-72.

B eyrek: K azan ’ın inakıdır; İç O u z’ d a n dır . Kendisi çok yakışıklı bir genç idi; bu yüzden çok defa peçe ile gezerdi. B eyrek gerekyakışıklılığı, gerek iyi ahlâkı ile “ k al ın O u z’u n i m r en cesi” lâkabını

almıştı. Yine onun hakkında: “ap alaca gerdeğine karşı gelen, yedikızın umudu” sözleri de söyleniyor. Sonuncu destana göre U ruz tarafından öldürülmüştür.

Y iğenek: K azı l ık K oca’nın oğludur. K az ı l ık K oca’nın Bayındır Han’ın vezi r i olduğu söyleniyor. K az ı l ık K oca’nın ismini, buaddaki dağdan almış olduğu görülüyor. Y i ğ e n e k’iıı, babası K azı l ıkK oca’yı tutsaklıktan kurtardığına dâir bir destanı vardır. O bir yerdebe ler ba ıolarak vasıflanır Bundan Y i ğeıı ek’in bir zamanlar beğler



Dülek E vren: E yl ik K oca’mn oğludur; lâkabı “dönebi l mez”

dir. Bu lâkabı ne gibi bir sebeble aldığı anlaşılmıyor. Onun Ağ M elikÇeşme (?) kızı ile nikâhlandığı ve Sofi Sandal (?) M eli k’e kan kusturduğu söylendiği gibi, “öz adına horlayıp el’den çıktığımda yazılıyor.Bu ibarenin emin bir izahını yapamıyoruz. Bu ibare Dülek E vr en’inkendisine değer vermeyerek ailesini, boyunu ve elini bırakıp gittiğini

mi anlatmak istemektedir? Dülek E vr en Boz-Ok l a r ’dan idi. Sondestanda U ruz’un tâbileri arasında adı geçiyor74.

Alp Rüstem: O u z beğlerinden türkçe ad taşımayan iki beğden(ötekisi Şir Şemseddin) biridir; babasının adı Düzen olup, Boz -Ok

beğlerindendir; sonuncu destanda adı geçer. Orada Alp R üstem Üç-

Ok la r ’dan E nse K oca oğlu Okçu ile savaşacağım söylemişti75. A lpR üstem’in T epe-G özi le savaşta öldüğü söyleniyor76. Bu, T epe-G öz5ün Üç-O k l a r ’dan ziyade B oz-Ok la r ’ın düşmanı olduğu hususunu teyidediyor. A lp R üstem kendi kendini: “ i k i k ar deş bebe i n öl d ür üp zeli l

gezen ” olarak tanıtıyor77. Bu acıklı olay ne şekilde ve nasıl olmuştur,bu hususta tafsilât yoktur.

Ters U zamış: Üç-Ok l ar ’ d emd i r . Sonuncu destanda B üğdüzE men, onunla teke tek döğüşmeyi istediğini söylemiştir78. Ters Uzamış her zamanki gibi lâubali bir hareket ile K azan’ın önüne oturmakisteyen Uşun K oca oğlu E ğrek ’e: “inere U şun K oca oğlu bu



l ar , çoba n l ar . Ordalarda feodallerin umumî işleri gördükleri divanlarıvardı. Onların en yakın adamları nâibler id i80. Beğlerbeği K az an inn âi bi n i n adı E liğ K oca oğlu Sarı K ılbaş idi ki, Şöklü M elik inK az anin ordasına yaptığı baskında ölmüştür. O u z ya bg u l a r i n ın

nâi bl er i n e k ül -er k i n (küzerkin) denildiğini biliyoruz. O uz l a r İslâmülkelerine geldikten sonra, k ül -er k i n kelimesini kullanmamışlar ve bu

sebebten zamanla bu söz unutulup gitmiştir. Büyük feodallerin en yakınadamları arasında i n a k l a r da görülmektedir, i n a k l ar hükümdar ve büyük beğlerin daima yanlarında bulunan, hususî hayatlarına girmişkimselerdi. İn a k kelimesi K âşgarl ı ve diğer eski eserlerimizde görülemiyor. Selçuk ltı lar ’da hükümdara çok yakın kimselere bazan has beğdeniliyordu, i n a k sözü İ lhanl ı lar devrinden itibaren geçmektedir.

Beğlerin, beğ çocuklarının hiç bir zaman yanlarından ayrılmayanarkadaşları vardı ki, bunlara umumî olarak yo ld aş denildiği görülüyor 81.Yo ld aş kelimesi deyim olarak moğolca n ök er sözünün karşılığıdır. Nitekimdestanlarda nök er sözü yo l d a ş’m müteradifi olarak kul lanılmaktadır82.

Tarihte de yoldaş kelimesinin bu anlamda kullanıldığına dâir bazımisaller vardır. S i v a s-K a yser i v e diğer bazı şehirlerin hükümdarı K adıB urhaneddin bir savaşta kendisine sadakatla hizmet eden H al i ladlı D u l k a dır l ı bir askere hil’at giydirmiş, dirl ik vermiş ve ona “yoldaş H al i l” demiştir83. İr a n ’d a Safevî ler ’den Sultan M uhammeddevri am l u beğlerinden İ smai l K ulu Beğ (sonra Han), hükümda



yısı 40 idi. Bunlardan birisinin beğ veya şehzadenin n âi bi olduğu an*laşıhyor. Beğlerin yoldaşlarının sayısının 40 olmasının sembolik birmahiyeti bulunmadığı, gerek destanlardaki açık ifadelerden, gerek bazıtarihî misallerden iyice anlaşılıyor. K araman hük ümdar ı I . M ehmed Beğ, Süleyman Beğ ve A lâeddin B eğ’in maiyyetlerindekiyiğitlerin sayısı 40 i di 88. A ziz-i E ster âb âdî’nin bir ifadesinden89

K adı B urh aneddin’in n ök er , yani yo l d a şl a r ın ın 40 kişi olduğunuiddia etmek mümkündür. A k -K oyunlu lar ’ın başı olmadan önceU zun H aşan Beğ’in de yoldaşlarının 40 kişi olduğuna dâir bazı de-delil ler vardır90.

Beğlerin ve oğullarının 40 yoldaşı olduğu gibi hâtûnların da kırk

ince belli kızdan müteşekkil yol d aşla r ı vardı91.

9- Aile Hayatı:

Hepsi beğlerden olan kahramanların tek kadınla evli olduklarıgörülüyor. Destanlarda ne kumadan, ne de ortaktan bahsedil iyor.Kahramanların tek karıları vardır. Bu husus pek dikkate değer.

Beğlerbeği K azan ’ın bile tek bir karısının (boyu uzun BurlaH atun) adı geçiyor. Gerçekten O uz l a r ’da ikinci bir kadınla evlenmekgeleneği yok mu idi ? Bunu tekzib eden bir misale şahsen rastgelemedi-ğimi söylemeliyim l bn F adlân O sübaşısının ve misafir kaldığı



kırmızı renkte kaftan göndermekte ve oğlan gerdeğe bu kaftanı giyerekgirmektedir. Nişanlandıktan bir müddet sonra düğün yapılmaktadır.Düğünde güveyinin yüzüğüne arkadaşları tarafından ok atma geleneği vardı95. Güveyi gerdeğe gireceği yeri ok atarak tayin ederdi9S.

Destanlarda beğlerden birçoklarının birbirleri ile dünürlük kurmuş oldukları görülüyor. Be l er be i K azan, Bayın dır H an’ın gü-veyisi olduğu gibi; anası da B oz-O k başbuğu U ruz K oca’mn kardeşiidi. Yine Üç-Ok l ar 'd a .n Bay Büre Beğ oğlu Beyrek, B oz-Ok l a r ’ danB ay B içen Beğ’in kızı ile evlenmiş idi. Y ine İç O u z’ d a n olması muhtemel bulunan K azı l ık K oca, Boz-Ok la r ’d an sayılan B üğdüz E men’-in kardeşi ile evlenmiş ve bu evlenmeden oğlu Y igen ek doğmuştu.Şu misaller, O uz l a r arasında dış evlenme geleneğinin bulunduğu hükmünü belki verdirebilir ise de bu hususta kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Çünkü, bu evlenmelerde sadece siyasî ve İçtimaî bir gaye

güdülmüş olabilir. Üstelik, K ara Güne’nin oğlu K ar a-B udak ’ınamcasının (yani K azan’ın) kızı ile evli olduğunu biliyoruz97.

Destan kahramanlarından bazılarının kendileri gibi iyi ata binen,kılıç kuşanan eş istedikleri görülüyor ki, bunun bir masal unsuru olmayıp T ür k el ve boylarında her zaman bu gibi kız ve kadmlar bulunmakta idi. XV. Yüzyılda A n a d ol u ’d a n geçen A vr u p a l ı bir seyyah T ür k m en

kadınlarının yiğit kadınlar olup, erkekler gibi savaştıklarını işittiğini



Beğlerin yeni doğmuş çocukları, “dolaması altın beşiklerde” uyutuluyor ve dâyelere (dadı) verilerek büyütülüyordu. K ız çocuklara sahipolmak onlarda, Ar a bl a r ’da olduğu gibi, zillet değildir. B ay B i çenB eğ kız çocuğu olması için k a l ın O u z beğlerinden alkışda yani duadabulunmalarını rica etmişti101. Beğlerin yetişkin, delikanlı oğullarınakarşı davranışları şefkat ve sevgi ifade ediyor ve baba ile oğul arasında

ki münasebetler resmiyetten uzak gibi görünüyor. Destanlarda, anayakarşı saygı her vesile ile belirtiliyor, “ana hakkı, Tanrı hakkıdır” deniliyor I02.

Destanlarda kardeş sevgisi ve kardeşe sahip olmanın ehemmiyetitürlü vesileler ile belirtiliyor. Hattâ destanlardan bazılarının konusu,tutsak düşmüş kardeşin kurtarılışı veya öcünün alınmasına dâirdir.

U şun K oca oğlu Seğrek kâfirlerin A l ın ca k a l e ’sinde tutsak

bulunan kardeşini kurtarmak teşebbüsünü önlemek isteyen baba veanasına şöyle demişti103:

“ Üç yü z al tm ış a l tı al p ava bi nse

K a n l ı gey i k üzer i n e ga vga k op sa

K a r d a şl ı yi i t l er k a l k a r k op a r ol u r

K a r d a şsız m i sk i n y i i t en sesi n e yu m r u k t ok u n sa

A l a yu ba n dör t ya n m a bak ar olu r

A l a gözd en a cı ya ın dök er ol u r ”



lüyor. K i r m a n hükümdarı A lp-A rslan ’ın kardeşi K avu rd B eg yeğeni M elik-Şah ile savaşıp tutsak alındığı zaman, M eli k -Şah amcasının yanma gittiğinde, atından inmiş ve külâhını da başından çıkarmıştı105. K âşgar l ı’da yükünç sözü geçiyor106. Yükünç baş eğerekselâmlama anlamına geliyor. M o ol l a r ’ ın büyüklerini diz yere vurmak(farsça tercümesi: zânu zeden) suretiyle selâmladıklarını biliyoruz.

Oturuş şekli hakkında sarih bir ifade yoktur. Her halde mutadoturuş şekli bağdaş kurma olsa gerektir. Söz söyliyecek bir kimse büyüklerin önünde diz çökerdi. Bu gün T ür k i ye’d e bu gelenek henüz yaşamaktadır. Küçükler büyüklerin ellerini öperler, büyükler de onlarınboyunlarını öperlerdi. Uzun zaman ayrı kalıp buluştuklarında birbirlerine sarılmakta idiler.

10- Ordu:

Destanlarda ordu ve asker sözleri için türkçe çer i ve farsça leşker

kelimeleri kullanılıyor. Ordu ve asker anlamında eski türkçedeki sü

kelimesi hiç geçmemektedir. O u z ordusu tamamen atlı askerden müteşekkil olup, sağ ve sol olmak üzere başlıca iki kola ayrılmaktadır. Destanlardaki O uz el i ’ nde siyasî üstünlük Üç-Ok l a r ’ da. olduğu için, onlar,daha şerefli sayılan sağ kol sayılıyorlardı.

Şöklü M elik ile Salur K azan arasında yapılan savaşta O u z



dığı söyleniyor. Destanlarda kahramanların ağça tozlu katı yaylarından da sık sık bahsediliyor. Toz, yaylara sarılan sırıma denil iyor. Y aylar umumiyetle sığır sinirinden yapılıyordu. Fakat kahramanlardanbazılarının yaylarının kirişlerinin kurt sinirli olduğu söyleniyorI07. Yayların kabları yoktur; karuya (bileğe) asılarak taşınırdı. O uz la r

ve umumiyetle T ür k l er , galiba pratik olmadığından çoğu zaman yay

kabı kullanmamış olsalar gerektir. Kahramanlar hem meharetleriniartırmak hem de eğlenmek için p u ta , yani amaçlara ok atarlardı.

Kargı, destanlarda müteradifi olan şu adlar ile de zikrolunuyor:süngü, cida, gönder. Bunlardan süngü eski türkçe bir kelimedir. Cidamoğolca olmalıdır. Bu üç kelime de XV. yüzyı l Osmanlı tarihlerindegeçiyor. Kargı, koltuk kısılarak dürtmek ve sançmak için kullanılırdı.Saldırış silâhlarından biri de çomakdır. Çomak, T ür k l er arasında heryerde her zaman kullanılmış bir silâh olup ağaçtan ve demirden yapı

lıyordu. Ağaç çomağa T ür k i ye’ d e bozdo an da denildiği anlaşılıyor.Savunma silâhları, söylendiği gibi, kalkan, zırh ve ışuk yani tuğulgaidi. Işuk, K âşga r l ı’ da da geçtiği gibi, türkçe bir kelimedir ve miğferanlamına geliyor. Bunun müteradifi olarak zikredilen tuğulga ise moğolca olsa gerektir.

11- Binicilik:

Atm eski T ür k l er ’in hayatında ne kadar önemli bir yeri olduğu



tercih edilirdi. Aygır olmayan atı T ür k l er iğdiş ederlerdi. Bu suretleatlar daha dayanıklı oluyorlardı. Tür k l er ’ in bu iğdiş edilmiş atları Ar ab

ül k el er i n d e de ün salmıştı.

Atların başlan çok defa koç ve toklu başlarına benzeti liyor110.At türünü anlatmak için de y u n d sözü kullanıl ıyor m. İyi at için kullanılan deyim, eskiden ve şimdi de kullanıldığı gibi, yü r ük sözüdür,

fakat atların yürüyüş tarzları üzerinde açık bir şey söylenmiyor.

Destanlarda soy ve makbul atlar olarak b i devî atlardan bahsediliyor. Bu atlar “b idevî atlar ıssını görüb okradıkta” sözü ile öğülüyor.Bu bidevî atlar sözü ile A r a b atları kasdediliyor. Nitekim bir yerde“Arabî atlar” ibaresi geçiyor112. Bidevî at sözünün Ak -K oyu nlular -ca da kullanıldığını ve onlann bu atları pek makbul tuttuklarım biliyoruz. Bizzat U zun H aşan Beğ bidevî atın (esb-i bedevî) değeriniçok iyi takdir edil iyordu113. A r a b atını yalnız Y a k ın D o u ’ d a k i T ür k

ler ’ i n değil H a za r -Öt esi T ür k m en l er i ’ nin de yakından tanımış oldukları görülüyor. Onların deyişlerinde de A r a b atı öğülmektedirl u .

Mamafih Selçuklu devrinden beri A n a d ol u ’d a., her yerde aranan soy atlar yetiştirilmekte olduğunu biliyoruz. Bu atlar bilhassa K a

r am an bölgesinde yetiştir il iyordu. M arco P ol o’nun115. T ür k m en ler ’ inyetiştirdiklerini söylediği güzel T ür k m en atları bunlardır. X I V . yüzyılda bir A r a b müverrihi de 116Ger m i ya n ve K a st om on u atlarım öğüyor.



X. Yüzyılda O uz l a r ’ dan ileri gelenlerinin, bilhassa komşu İslâmülkelerinde imal edilmiş olan gömlek ve kaftanlar giydiklerini biliyoruz.Halk ise herhalde kendilerinin dokuduğu ince yün ve ince keçeden elbiseler giymekte idiler. Destanlarda da kahramanların günlük giyimleri arasında ak kaftan zikredil iyorm. K ızıl renkli kaftanı ise ancakevlenecek olanlar giymekte idi119.

Destanlarda, baş kabı olarak börk ve sarık adları geçiyor. BörkTür k ler ’ i n millî baş kabıdır. Börkün X I I I -X I V . yüzyıllarda kızıl renkte olduğunu biliyoruz 12°. A n a d ol u ’da , ilk defa ak renkli börk giymeyiX I I I . yüzyılın ikinci yarısındaki D en i zl i uc bölgesi beğlerinden M ehmed Beğ gelenek haline getirmişti121. Bugün T ür k i ye’ nin birçok yerlerinde iki türlü baş kabına börk denilmektedir.

Sarığa gelince, T uğrul B eğ’in 1038 yıhnda N i şa bu r ’ a geldiğinde

başında sarık bulunduğunu biliyoruz. XI V . ve XV. yüzyıllarda A n a do l u ’ da hükümdar ve beğleri de sarık kullanmakta idiler. T ür k sarığıorta büyüklükte ve kıvrımlı olup güzel bir görünüşü vardı. Bu sarıkM ısır ’ da T ür k m en sarığı olarak tanınmıştı122.

Destanlarda ayak kabı olarak edik ve sokman adları geçiyor123.E dik124 son 15-20 yıla kadar M a r a ş, A d a n a A n t eb v e H a t a y vilâyetlerinde giyilmekte idi. Bu, konçları takriben 40 santim uzunluğunda,ökçesiz uçları kıvrık san ve kırmızı renkli çizmelerdir Edik bir kaç



da çizme anlamında ise de edikten farklı olup olmadığı iyice anlaşılamıyor 126.

XV. Yüzyılda Osman l ıl ar da dahil olmak üzere, T ür k i ye T ür k l er i

n i n kıyafetleri Ça a ta y Tür/cZeri’ninkinin aynı idi. M ısır l ı müverrihibn Iyas, A n a d ol u T ür k l er i n i n kıyafetlerini T ür k m en kıyafeti olarak vasıflıyor. Destan kahramanlarının kıyafetlerinin de T ür k i ye T ür k

l er i n i n kıyafetinin aynı olduğu anlaşılıyor.

O uz la r ’ ın saçlarını uzattıkları, buna mukabil yüzlerini tıraş ettikleri evvelce söylenmişti. T ür k i ye’d e de halkm ve askerlerin yüzlerini tıraş ettikleri görülüyor. M ısır’ın fethi üzerine Osmanlı hizmetinegiren Çer keş M em l ûk l er i ’ nin ilk işi sakallarını kestirmek ve T ür k m en

kılığına (yani Osmanlı kıyafetine) girmek olmuştu127. Yalnız bizimdestan kahramanlan gibi A n a d ol u T ür k l er i de bıyık bırakmakta idiler.

Kahramanlardan K azı l ık K oca oğlu Y iğenek “kulağı altunküpeli” olarak vasıflanıyor128. X I V .-XV . yüzyıllarda bazı T ür k hükümdar ve beğlerinin de Y iğenek gibi kulaklarına küpeler taktıklarını biliyoruz 129.

Yine destanlarda O u z el i n d e bazı yiğitlerin yüzlerinin peçeliolduğu söyleniyor ki, bunlar başlıca: K an T ur al ı, K ara Çekürve oğlu K ırk K ın uk ve boz aygır l ı Bamsı B eyrek idiler130. Bu

l i k k kl ld kl i i ü l i i il ö ükl i



ve uçardan da kaz, ördek, keklik ve güvercin idi. Beslenen avcı kuşlarolarak da doğan, şâhin ve sungur’un adları geçiyor131.

Osmanlı av teşkilâtında başlıca atmacacılar, doğancılar, çakırcılar ve şâhinciler vardı132. T ür k i ye’d e son zamanlarda atmaca, doğan veşâhin ile av yapılıyordu. Atmaca, üveyik ve bıldırcın gibi küçük kuşlar, doğan başlıca keklik, şâhin de keklik ile beraber kaz ve ördek için

kullanıl ıyordu. Destanların birinde av ile ilgili bir gelenekten bahsediliyor. Buna göre bir kimse kendi topraklan içinde başkası tarafındanavlanmış hayvandan pay dilemek hakkına sahip idi133. Diğer T ür k

kavimlerinde de bulunan bu geleneğin 134 esası henüz A n a d ol u ’ da yaşamaktadır.

Kısaca avcılığın O u z beğlerinin hayatında mühim bir yeri vardı.

14- Eğlenceler:

Destanlarda belirli zamanlarda yapılan bayram ve şenliklere dâirv hiç bir şey söylenmediği gibi, tarihî eserlerde de bu konu ile ilgili her

hangi bir bilgiye rastgelinemiyor. Bizim destanlarda gördüğümüz,beğlerin sık sık toylar verdikleridir. Toy ziyafet demektir. Toylar doğum, beğ oğlunun ilk avı, bir dilekte bulunma, bir felâketten kurtulma, kısaca her hangi bir sevinç vesilesi ile verilmekte idi. Toyların diğer Tür k kavimlerinde olduğu gibi, O uz la r ’m İ çtimaî hayatında da

ühi bi i d T l l b ğl d ğil h lk d ili d



T ür k l er , Yakın Doğu ülkelerine geldiklerinde diğer gelenekleriarasında bu yağmalı toy geleneğini de getirmişlerdi. Farsça manzumve mensur eserlerde görülen hân-i yağma (yağma sofrası) sözü buyağmalı toyu ifade etmektedir. Selçuk lular ’dan başka Suriye A tabeğler i devletinde (Zengiler) ve Osman lılar ’da da bu geleneğindevam ettiği görülmektedir 13S.

Destanlarda çocuk ve delikanlıların oynadıkları aşık oyunundanda bahsediliyor ki, millî bir oyundur. G ök-T ürk ler devrinde bu o-yunun oynandığını bildiğimiz gibi, bugün de hâlâ T ür k i ye’ d e oynanmaktadır. Kürek kemiği ile olduğu gibi aşıkla da eskiden beri fala bakmak T ür k l er ’i n geleneklerindendiI36.

15- Davranışları:

Destan kahramanlan soğukkanlı insanlar olarak görünmüyorlar.Onlar, karşılaştıkları vak’alar karşısında taşkın ve coşkun tepkilergösteriyorlar. Böylece “ açı ı t u t d u k l a r ın d a ” , yani öfkelendiklerindebıyıklarından kan çıktığı, yahut kara taşı kül eyledikleri söylenen alpların, sevdiklerinin tutsaklığı veya ölümü karşısında “ bö ür ü bö ür ü”

ağladıkları görülüyor. Beğler, her kavmin asilzadeleri gibi, mağrur,şeref ve hasiyetlerine son derece düşkün insanlardır; haklarında yapılacak en küçük bir dedikoduya tahammülleri yoktur; bu gibi anlarda



Selcen H atun/daıı: “devenin burnuna yapış5* sözünü duyunca kendikendine şöyle demişti: “mere ben bu devenin burnuna yapışacak olsam kız söziyle yapıştı dirler. Yarın O u z el i ’ne haber vara, deve elindekalmışdı kız kurtardı diyeler” I41.

Destanlarda “destursuzca” yani izin almadan bir kimsenin yağısına girmenin, yani düşmanına saldırmanın ayıb olduğu ısrarla belir-

tili liyor. Hattâ, beğlerden Şir Şemseddin “destursuzca B ayındı rH an’ın yağısın” basmakla ün almıştı142. Bu husus yani izin alınmadanbir kimsenin, bir boyun, bir elin yağısına saldırmanın ayıp oluşu başlangıçta elde edilecek doyumluğa (ganimete) ortak olmak kaygısı ileilgili olsa gerektir. Çünkü T ür k ler ’d e de, her kavimde olduğu gibi, savaşın asıl gayesi doyumluk elde etmekti. Daha sonraları bu telâkki(destursuzca yağıya girmenin ayıb oluşu) şeref ve haysiyeti korumaduygusuna dönmüş olabilir.

Kahramanların sevinç davranışlarından biri de kas kas gülmekti I43. Bugün A n a d ol u ’da bu söz hâlâ kullanılmaktadır.

Sevinçli bir haber, “muştuluk ve gözün aydm” sözleri ile bildiriliyordu 144.

mak görülmektedir.

K an Tura1nin süslü bir elbise veya kaftan gibi bir giyimin adı olduğu da anlaşılıyor; “kan-



Savaşlarda düşmanlarını yendikleri veya her hangi hır tehlikeyiatlattıkları zaman kul ve karavaş (erkek ve kadın köle) âzad ederlerdi.Salur K azan Beğ, Şöklü M elik’i yendikten sonra 40 kul ve 40kırnak (karavaş = câriye) âzad eylemiş, yani onları hürriyetlerinekavuşturmuştu145. F âtih Sul tan M ehmed’in de O t l u k -B el i savaşınıkazanması üzerine 40 000 den fazla kul ve karavaş âzad ettiğini müver

rihler yazarlar 146.O uz la r hayretlerini çok defa bir ellerini diğerine vurmak sure

tiyle ifade ediyorlardı147. Bu davranış beklenilmiyen sevindirici veyaüzüntü verici, kızdırıcı bir olay ve haberin âni tepkisi idi. Bu davranışşekli şimdi de T ür k i ye’d e görülmektedir148.

Başlıca derin üzüntü davranışları ise ağlamaktı. Tutsaklık, ölümgibi hâdiseler sonucunda ordulara kara şiven girer 149, yani ordalar derin bir yasa bürünür, cesur beğleı- böğürü böğürü ağlarlar, kadınlarsaçlarını yolar, yüzlerini ve yakalarım yırtarlar ve ayaklarından ayakkabılarını çıkarır lardı150. G ök-T ürk ler’den Osmanlı hânedanınakadar değişmeden devam edip gelen geleneklerden biri de budur. Ağlamak ile duyulan derin ızdırap hafifletilmiş oluyordu. T ür k l er ’de bugibi hallerde ağlamak tabiî bir tepki kabul ediliyor, ağlamamak ayıpsayılıyordu. Bu yiğit, cesur, sert mizaçlı adamların günlerce ağlamaları, bazan ipekli elbiseleri çıkarıp çıplak bir halde kara kepenek

İ



O u z e/ı’nin başlıca yas alâmeti giydikleri mutad ak renkteki elbiseleri çıkarıp karalar giymekti. Bu geleneği de Selçuk lu devrindekiTür k m enl er arasında, I ran M oğoll an ’nda, T im ur lu lar ’da, K ara-K oyunl ular ’da, A k -K oyunlu lar ’da, A n a d ol u be l i k l er in de venihayet Osman lılar’da görmekteyiz153.

Destanlarda görülen diğer bir gelenek de kahramanların öldükleri

takdirde atlarının boğazlanıp yuğ aşlarının verilmesini vasiyet etmeleridir154. Bu çok eski bir T ür k geleneği idi. G ök-T ürk ler çağında ölünün atlarının kendisi ile birlikte gömüldüğünü veya kesildiğini bildiğimiz gibi155, X. yüzyıldaki O uz l a r ’da da ölenin atlarının kesilip etininyendiğini görmüştük.

Bugün de T ür k i ye’ d e ölen bir kimsenin arkasından yemek pişirilip dağıtılmaktadır 156.

Oğlu M ur ad gelinceye kadar Ç elebi M ehmed’in ölümü gizlenmişti. Cesed oturl ulub arkası»

na bir oğlan konarak canlı imiş gibi silâhdarlara gösterildiği esnada saray hekimi paşaların

yanına gelib, danışıklı olarak dülbendini yere vurub: “komazsız pâdşahı ki eyü ola, bizim bu

kadar çalıştığımız zayi idersuz” demişti (Â şı k P aşa-Zâde, Tevâr i h- i âl - i Osman , s. 95).

İran’a kaçan K anu nî ’nin oğlu B ayezi d’in adamlarından A rab M ehmed, î r an Şahı

T ah masb’a şehzadenin İran 'da iktidarı ele geçirmek için bir tertib hazırladığını söylemişti.

Bunu duyan B ayezi d’in kölelerinden biri onun yanına koşarak üsküfünü yere vurmuş ve

duyduklarını anlatmıştı (P eçevî , Tar ih t İstanbul , 1283, I , s. 405).



X I . destanda ölülere aş (yemek) veri ldiğinden de bahsedil iyor lS?.T ür k l er de ve Mo o l l a r * da böyle bir geleneğin de var olduğunu bil iyoruz 158.

U ç-Ok , B oz -O k arasındaki kardeş kavgasını anlatan sonuncu destanda, ölmek üzere bulunan B eyrek, atının kuyruğunun kesilmesinisöylemiş ve yoldaşları da bunu yerine getirmişlerdi169. Bu da pek eski

bir T ür k geleneği idi. A l t a y ve P a zır ık kazılarında bulunan atlann-kibizim kahramanlarınki gibi aygırdır- kuyrukları kesikti i6°. Burayakadar yazdıklarımızdan, Osmanlı hânedanımn pek eski T ür k geleneklerini yaşattığı anlaşılmış bulunuyor, işte H u n l a r devrinden gelen, ölenin atının kuyruğunun kesilmesi geleneği de bunlardan biriidi.

Y avuz Selim’in ağabeyisi A hmed B eğ’in oğlu SüleymanBeğ genç yaşında 919 (1513) yılında M ısır * da taûndan vefat etmişti.

Yakışıklı bir genç olan Süleyman B eğ’in cenaze töreni A n a d ol u

T ür k ler i ’ nin geleneğine göre yapılmıştı. Yani merhum şehzadenin tabutunun önünde kuyrukları kesilmiş, eğerleri ters çevrilmiş olan atlarıgötürülmüş, kırılmış olan yayları ile sarığı da tabutunun üzerine konmuştu ’61.

Destan kahramanlarının fazilet telâkkilerine gelince, bunlar başlıca cesur ve merhametli olmak, güçsüzleri korumak, yoksullara yar-



elim etmektir. Zayıflara, yaşlılara sataşan ve yolculara, çobanlara saldıranlar onlar katında kötü insanlardır. Destanların dili ile A l ın ca

k al esin i n kâfirleri tutsak bulunan O u z eii’nden U şun K oca oğluE ğrek’i kendisini kurtarmağa gelen kardeşi Seğrek ile döğüştürmekiçin ona kardeşi hakkında: “şunda bir delü yiğit, yolcunun, yolakcının,çobanın, çoluğun etmeğin alır162” demişlerdi.

D ir se H an’ın yoldaşları D irse H an’ı oğlundan nefret ettirmek için oğlunun güzel kızları çekip aldığı, ihtiyarlara hakarette bulunduğu iftirasını ortaya atmışlardıI63.

Az yukarıda destan kahramanlarının çabuk öfkelenen insanlarolduklarını söylemiştik. Fakat onlar sevdiklerine karşı şefketli, tatlıdilli oldukları gibi, düşmanlarına karşı bile merhametli davranıyorlar,savaşlarda aman diyeni öldürmüyorlardı164. B eyrek kendisinin öldüğünü söyliyerek sevgilisi ile evlenmek üzere bulunan Y alancı Oğ

lu Y ar tacuk ’ın ayağına düşmesi ve kıl ıcının altından geçmesi üzerine onu affetmiştiI6S.

Destanlarda alp, cesur, ağır başlı, merhametli, zayıfları koruyan(kalmış yiğit arkası), öğünmeyi sevmeyen bir insandır ki, bugünkümilletlerin kahraman tipinin aymdır. Alplar birbirlerinin adlarını sormazlardı; bu, nezâketsizlik sayıl ırdı166. Bu gün bile köylüler arasındabirinin ismi nezâket ifade eden bir kelime ile sorulur167.



eli ile halka üleştirdiğinin söylendiği görülmüştü. Osmanlı müver rihleri de Osman ve Orhan beğlerin kendi elleri ile yoksullara aşdağıttıklarını yazarlar m .

Y ine destanlarda kuru çaylar üzerine köprü yaptırmak, ulu yollarkenarında imâretler kurdurmaktan bahsedil iyor 17°. Birinci BölümdeT ür k hükümdarlarının ve beğlerinin idare ettikleri yerleri câmi, med

rese, hastahâne, imâret, kervansaray, hamam ve köprüler ile süslediklerine kısaca temas edilmişti. Bugün bu âbidelerin bir kısmı onların buhususta gösterdikleri büyük himmet ve gayretin hâtıraları olarak zamanımıza kadar gelmiştir. Fakat bu eserleri vücuda getiren sultan vebeğlerin oturdukları binalar öyle mütevazi şeyler idi ki, şimdi çoğununyeri dahi bilinmemektedir.

16- Destanların Ehemmiyeti:

“ Yi i t l er i mür üvvet l û.

K oca l a r ı ta at l u ve h ür m etl û O u z”

(meçhul bir ozanın sözleri)

D ed e K or k u t d esta n l ar ı, daima tekrar ettiğimiz gibi, T ür k i ye , Â -

zer ba yca n , İr a n ve T ür k m en i st a n T ür k l er i ’ nin yahut umumî bir deyimle B a t ı T ür k l er i ’ nin bizce malûm en eski destanlarıdır. Bu destanlar,okuyanların tasdik edecekleri üzere, kır çiçekleri kadar güzeldir. Hat



müyorlar. Onlar nefislerini korumak, yakınlanm kurtarmak, kendilerine veya yakınlarına yapılmış fena bir hareketin öcünü almak içinharekete geçiyorlar. Kahramanlarımız göçebe bir cemiyetin mensuplan olmakla beraber, bu yiğitlerde zamanımız telâkkilerinin tasvibetmiyeceği bir davranış görülmez. Onlar kötü yürekli ve hiyleci kimseler olmayıp, bilâkis yoksullara yardımcı, zayıfları koruyan, bağışlayıcı, vefalı, büyüklerine saygılı, fakat şeref ve haysiyet duygusunasahip, kadınları hor görmiyen mert insanlardır. Bütün bunlar O u z

l a r d a k i faziletli insan tipinin vasıflarıdır. Her halde alplar, bütün buvasıfları taşıyan insanlar olmalı idiler. Alplık ruhu şüphesiz, sadececesaretten gelen basit bir davranış değildi.

X I V -XV I . yüzyıllarda A n a d ol u ve A zer ba yca n ’daki T ür k topluluklarınca bu destanlara, atalara ait en değerli hâtıralar gözüyle bakılmıştır.Onlar atalarını, yaptıkları büyük fetih hareketlerinden ziyade, bu des

tanlar ile sevmişlerdir. Y ine bu destanların tesiri iledir ki, o asırlardakiT ür k l er nazarında O uz l a r cesur ve iyi yürekli insanlardır. Bugün bile

Türkiye’nin bazı bölgelerinde Oğuz, hiyle bilmez, kötülük yapmazanlamında bir sıfat olarak kullanılır.

Böyle olmakla beraber yüksek tahsilli eski Osmanlı müellifleribu destanlara ehemmiyet vermemişler, hattâ onları okuyan ozanlar ilealay etmişlerdir. Fakat ozanların bu eseri şüphesiz gittikçe yayılmak

h â diğ ill l d k i l b di k k



Ö Z E T

Burada destanlar hakkında yapmış olduğumuz bu araştırmanınkısa bir hülâsasını vermek her halde faydasız olmıyacaktır.

Destanlar X . ve X I . yüzyıllarda S i r -D er ya boylarında yaşayanO u z el i ’n e aittir. Destanların kahramanları da bu O uz el i ’ nin beğ-leridir. Bu beğlerin komşu K ıp ça k be l er i ile savaşlarına ve kendi ara

larındaki çekişmelere dâir hâtıralar onların torunları tarafından Y a k ın D o u ’ ya getiri ldi (en kuvvetli ihtimal ile X I I I . yüzyıl ın birinci yansında). Hâtıralar, pek muhtemel olarak, burada destanîleşti; XI V .yüzyılın başlarında yazıldı ve O u z-n âm e adı altında bir kitapta toplandı. Bu O u z-n âm e’n in teferruat bakımından elimizdekinden epeycefarklı olup, hâtıraları daha sâdıkane bir şekilde aksettirdiği muhakkaktır. Fakat ne yazık ki bu O u z-n âm e bugüne kadar elimize geçmemiştir. Bereket versin destanlar, sayısı hiç de az olmayan ozanların



besine değil Oğuz A ta’yabağlar; m en ak ıb -n âm esi ’ n d e de Oğuz H an’dan gelen sülâlelerden bahsedilir.

XV I . yüzyılda, ozanların T ür k cemiyetinin manevî hayatındaoynadıkları rol yine kuvvetle devam ediyordu. 1526 yılındaki M oh aç

savaşından bir gece önce yapılan şenlikte ozanların da kopuzları iledestanları okumuş olduklarını bi liyoruz171.

Aynı yüzyılın ikinci yarısında, evvelce söylediğimiz gibi, elimizdeki destanlar yazılmıştır. Böylece bu destanlar O u z-el i ’ nin yaşadığıtarihten aşağı yukarı beş asır sonra yazılmış oluyor. Destanlarınyine XVI . yüzyıl ın ikinci yarısında eskiden beri T ür k kültürünübenimsemiş ve sevmiş olan K ür d l er arasında da çok yayılmışolduğu görülüyor. Oğuz Han’ın, destanlarda adı geçen, “bıyığıkanlı B üğdüz E men’i elçilikle Peygamber’e gönderdiği ve BüğdüzE men’in K ür d olduğu hakkında K ür d l er arasında dolaşan bir riva

yet I72, bu destanları K ür d l er ’ in nasıl benimsemiş olduğunu açık birşekilde gösterir. XV . yüzyılın ikinci yarısında veya XVI . yüzyılın başlarında İr a n ’ a giden ve kaynaklarda K ür d menşeli olduğu söylenen■H ın ısl ı oymağının beğlerinden birinin destan kahramanlarından Salur K azan ’ın kardeşi K ara Güne’nin admı taşıdığı, bu beğin oğlunun da K ar a Güne’nin oğlu B udak ’ın ismi ile anıldığı yukarıdayazılmıştı. Bunun gibi, XV I . yüzyılın ikinci yarısındaki E r d el ân K ür d

beğlerinden birinin de adının B asat (kl j) olduğunu biliyoruz173



Kardeş kavgasını anlatan XI I . destana gelince, burada daha önce de söylendiği gibi, Üç-Ok l a r ( I ç-O u z) ile Boz-O k l a r ( D ış O u z)

arasında yapılan savaşta Boz-Ok la r yenilmişler ve B oz-Ok l a r ’m başıU ruz K oca da öldürül müştür. Yakışıklılığı, kibarlığı ve iyi kalpliliğiyle. “Oğuz'un i m r en cesi ” lâkabını almış olan Bam sı B eyr ek ’inde bu kardeş kavgasının kurbanı olduğunu biliyoruz.

B asat ’m T epe-G öz’ü öldürdüğü boyunda (destanı), bize göre,olmuş bir olay saklıdır. Yani T epe-G öz, sandığımıza göre, bir K ıpça k

beğini temsil etmektedir. Bu K ıp ça k beği karşısında O uz l a r ’ m dahaziyade yahut münhasıran Boz-Ok kolu ( D ış O u z) yenilgilere uğramışve onların birçok ünlü beğleri hayatlarını kaybetmişlerdir. BunlarB oz-Ok la r ’ ın başı U ruz K oca’nm oğlu K ıyan Selçük , D ü z e n oğluR üstem, Demir Donlu (yani zırhlı) M amak ve iki kardeşi ile birlikte A ruk Candan idiler. U ruz K oca’nm küçük oğlu B asat sonra

T epe-G öz’ü yenerek onun B oz-Ok la r ’ a çektirdiği ızdırapların öcünüalmıştır.

Diğer geri kalan destanlardan bir çoğu kahramanların tutsaklığını anlatır. Bu da yapılan akınlar ve baskınlar ile engin bozkırlarda herzaman vukua gelen bir olaydır.

Elimizdeki destanlar çok geç yazılmış olmakla beraber onlardapek eski T ür k gelenekleri görülmektedir.



XVI. YÜZYILDA ANADOLU’DA

OĞUZ BOYLARINA AİT YER ADLARII . KAY I

Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası* Vergi nüfusu

Kayı-Mahmud Ekinlik Ak-Saray Bekir —

Kayıcık K öy Ak-Saray Ak-Saray 27

K jzıl-K ayı K öy Ak-Saray Eyyııb-Î I i 54

Kayıcık K öy Ak-Şehir İshaklu 66

Kayı K öy Amasya Geldigelen 24

Kayı K öy Amasya Yavaş 52

Kayı K öy Amasya Yavaş 20

Kayı Ekinlik Amasya Simre-i Lâdik —

K ayı (öbür adı: K öy Ankara Ayaş 12

Yusuf-Şeyh)

K ayı Ekinlik Ankara Kasaba 18

Kayıcık K öy Ankara Kasaba 39

K ayıcık K öy Ajıkara Mürtaza-Âbâd 5

K ayı (öbür adı: K öy Aydın Yeni Şehir



Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi nüfusu

Kayı K öy Çorum Iskilib 4

K ayıcuk K öy Çorum îski lib 29Kayı K öy Erzurum Kemah 51

K ayıcık K öy Erzurum Kemah 5

K ayı-Y ayla K öy Hamid Göl-Hisar K ara-Ağac’ı 132Kayı K öy Hamid Doyran 9

Kayı K öy Hamid Siroz 72Kayılu K öy Hamid Ulu-Borlu 40Kayı K öy Hamid İsparta 123

K ayıcuk K öy Hamid Göl-Hisar 44

Kayı K öy Hüdâvendigâr înegöl 12Kayı K öy Hüdâvendigâr K ara-Hisar-ı Nallu 38

Kayı K öy Kara-Hisar-ı Sahib Barçınlu 58

Kayı-Han K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Şemseddin 56Kayı K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Bökmen 10Kayı K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Su-Şehri —Kayı K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Akşehir-Abâd 11

Kayı K öy Kastamonu Kastamonu 27Kayı K öy K astamonu Boy-Ovası 19Kayı K öy Kastamonu Taş-K öprü 9Kayı K öy Kastamonu Daday 203Kayı K öy K astamonu Sinob 4Kayı K öy Kastamonu Sinob 15Kayı K öy ICarasi Boğaz-Hisar 10Kayı K ö K A d 13




K ayıcuk K öy K ütahya Şeyhlu 10

Kayı K öy Menteşe Balat 10Kayı K öy Menteşe Balat —Kayı ve Taş-Kayı K öy Menteşe K öycüğez 468Kayı K öy Menteşe Mekri —Kayılu K öy Menteşe Çine 6

Kayılu K öy Menteşe Burnaz 9Kayı K öy Niğde — 306Kayı K öy Saru-Han Ak-Hisar 12

Kayılu K öy Saru-Han — 8Kayıcık K öy Sivas Sivas 39Kayı Ekinlik Sivas K oç-H isar —Kayı Ekinlik Sivas Sivas —

Kayıcık Ekinlik Sivas Sivas —

Beğ-Kayı K öy Sivas Zile 94

K ayı-K olan? K öy Sivas Taş-Âbâd 108

Kayı K öy Sivas Tokat (Gelmufad) 9K ayıcık K öy Sivas Tokat (Tozanlu) 9Kayı K öy Sultan-Önü Karaca-Şehir 30Kayı K öy Sultan-Önü Karaca-Şehir 36



n. BAYAD (BAYAT)


Bay ad K öy Ak-Şehir I lgun 22

Bay ad K öy Amasya Yavaş 34

Bayad K öy Amasya Simre-i Lâdik 41

Bayad K öy Amasya Simre-i Lâdik 80

Bayad K öy Ankara Y aban-Âbâd 12

Bayad Ekinlik Ankara Kasaba —

Karaca-Bayad K öy Beğ-Şehri Göçü 60

Yağlu-Bayad . K öy Beğ-Şehri Göçü 53Bayad-Üyüğü K öy Beğ-Şehri Kır-tli 58

Bayad K öy Biga Avine 45

Bayad Ekinlik Boz-Ok Hüseyin-Ova —

Bayad Ekinlik Hamid Avşar —

Bayad K öy Hüdâvendigâr Söğüt 9

Bayad K öy Hüdâvendigâr Tarhala 30

Bayad K öy Hüdâvendigâr Bergama 57

Bayad K öy Hüdâvendigâr Behram 86




Bay ad K öy Kütahya K ütahya 37

Bay ad K öy Kütahya Uşak 31

Bayad Ekinlik Malatya Ergavun —Bayatlu K öy MaJ atya îç-İ I 56

Bayad K öy Menteşe Mekri —Bayad K öy Saru-Han Güzel-Hisar —

Bayad K öy Saru-Han Gördüs 62Bayad K öy Sivas — —



m. ALKA-BÖLÜK (ALKA - EVLİ)

Bu boya ait hiç hır yer adma rastgelinemedi.



IV. KARA - BÖLÜK (KARA - EVLİ)

Boyan adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi nüfusu

Kara-Evlu K öy Bolu On iki Divân 49

K ara-Evlu K öy Bolu On îk i Divân 28

Kara-Evlu K öy Bolu On îki Divân 6

Kara-Evlu K öy Bolu On îki Divân 3

Kara-Evlu K öy Kastamonu Kastamonu 57

K ara-Evlu K öy Kastamonu Kastamonu 21

Kara-Evlu K öy Sivas Tokat (Turhal) 57



V. YAZJ R

Boyun, adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi nüfusu

Yazır K öy Ak-Saray E yyub-îli 53

Y azır K öy Ak-Saray E yyub-îli 54

Yazır K öy Ak-Şehir Doğan-Hisarı 7

Y azır K öy Ankara Çubuk 51

Yazırlu K öy Aydın Ala-Şehır 40

Yazırlu K öy Aydın Yeni-Şehiı* 48 Yazır Ekinlik Erzurum Kemah —

Y azır ve Dere K öy Hamid îsparta 80 Y azır K öy Hamid Göl-Hisar K ara-Ağac’ı 110 Y azır K öy Hamid Irla 37

Yazır K öy Hamid Farnas 246

Yazır-Basat K öy Hamid Farnas 42

Yazır K öy Hüdâvendigâr Sifri-Hisar 175

Y azır Ekinl ik Kara-Hisar*ı Sahib Bolvadin 34

Y azır K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Koyle-Hisar 5

Y azır K öy K ayseriyye Meşhed 37'



VI. DÖĞER


Döğer K öy Ak-Saray E yyub-îli 11

Döğer K öy Ak-Şelıir I lgım 214

Döğer K öy Ankara Murtaza-Âbâd 17

Döğer K öy Boz-Ok Emlâk 55

Döğer-Deresi Ekinlik Boz-Ok Çubuk —Döğer K öy Çorum Osmancık 85

Döğer (öbür adı: İ li K öy Hamid Irla 35

Pınar)

Döğer K öy Hamid İsparta 161

Döğer Nâhiye (yöre) Kara-Hisar-ı Sahib — —Döğer K öy Karası Balıkesir 13

Kara-Döğer Ekinlik Konya Sahra —

Döğer-Oğlu (Diğer K öy Mardin Dıraçlu 17

adı: Yenice)

Döğer Ekinlik K ayseriyye Islâmlu —Döğ İli ö Kü h l lü 25



Vn. DODURGA

Boyun adı Vasfı Saııcağı Kazası Vergi nüfı

Todurga ve Kemah K öy Ankara Kasaba —

Todurga Nahiye Bolu — —

Aşğa Todurga K öy Bolu Todurga 27

Todurga K öy Bolu Virân-Şehir S

Todurga K öy Bolu Virân-Şehir 26



Todurga K öy Bolu Ulus 19

Todurga K öy Çorum Osmancık 188

Todurga K öy Hamid Göl-Hisar K ara-Ağac’ı 69 Todurga K öy Hüd&vendigâr K epsut 38

Todurga K öy Kara-Hisar-ı Sahib Sandıklı 16

Todurga K öy K ara-Hisar-ı Sahib Ulu-Sicanlu 55

Dodurga K öy K astamonu Boy-Ovası 13

Dodurga Nahiye Kastamonu Taş-K öprü

Kiçi-Dodurga K öy Kastamonu Boy-Ovası 18

Dodurga K öy Kastamonu Sinob 25

Dodurga K öy Kastamonu Sinob 3



Bu boya ait bir yer adına rastgelinemedi. E lbistan’a bağlı E sen-Dere nahiyesinde

adlı bir köy vardır ki ( v e r g i nüfusu 56 dır), bu kelime Çanıklu şeklinde okunabilir.

VII I . YAPARLI



IX. AVŞAR (AFŞAR)

Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi nüfı

Avşar Ekinlik Ak-Saray Ak-Saray —

Avşar K öy Ak-Şehir Ilgun 45

Avşar Ekinlik Ak-Şehir Ilgun —

Bucak-Avşar K öy Alâiyye Çönkeri 48

Avşar K öy Amasya Ergoma 75

Avşar K öy Amasya Yavaş 50

Avşar K öy Ankara Bacı 14

Yarımca-Avşar K öy Ankara Ayaş 25

Boyalu-Avşar K öy Ankara Ayaş 71Avşar Ekinlik Ankara Bacı —

Avşarlu K öy Aydın Ala-Şehir 144

Afşar K öy Beğ-Şelıri Göçü 56

Bay-Afşar K öy Beğ-Şehri Göçü 77Afşar-Virâm K öy Beğ-Şehri Gurgurum 86

Avşar K öy Biga Balya 38

Avşar (Sultanlı adı

ile tanınmış)

K öy Biga Balya 31



Boyun adı Vasfı Sancağı K azası Vergi nüfusu

Afşar Kaza Hamid — —

Afşar K öy (kaza Hamid Afşar, iki mahalle:

merkezi) 1. Firdevs-Oğlu

2. Şeyh-Çakıl

6

119

K utluca-Afşar K öy Hamid Göl-Hisar Kara-Ağac’ı 109

Afşar K öy Hamid Kara-Hisar 43

Narlıca-Avşar K öy Hüdâvendigâr Beğ-Pazarı 28

Afşar K öy Hüdâvendigâr K epsut 23Afşar K öy Hüdâvendigâr Sifri-Sivri-Hisar 50

Avşar K öy îç-î l Mut 60

Avşar K öy Kara-Hisar-ı Sahib Bolvadin —

Çayır-Afşar Ekinlik Kara-Hisar-ı Sâhib Hula —

Avşar K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Su-Şehri 31

Avşar K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Firuz 2

Avşar K öy Karasi Temrezler —

Avşar K öy Karasi Ayazmend 21

Afşar-özü K öy K astamonu K oz-Y aka 56

Afşar K öy K astamonu Devrekâni 65K ara-Degin Afşar K öy Kastamonu Daday 33

Avşar-Ovacuğu K öy K astamonu Küre 59

Afşar K öy K astamonu Sinob (K ara-Göl Divanı) 7

Afşar K öy K astamonu Taş-K öprü 37

Afşar K öy K astamonu Taş-K öprü 21

Afşar ve Virancık K öy K astamonu Taş-K öprü 19

Afşar K öy K astamonu Araç 69A K ö K i K



Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi uüfı

Avşar K öy Kütahya Uşak 44

Avşar Ekinlik Malatya Pağnik —Avşar K öy Malatya Ergavun 10

Avşar Ömer K öy Maraş Hısm-ı Mansur 41

Afşar K öy Menteşe Balat 23

Avşar K öy Menteşe Kula 38

Avşar K öy Saru-Han Atala 24Avşar K öy Saru-Han Temurcu 50



X. K1ZIK

Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası

J i j K öy Amasya Gedeğra

Çay-Kızık K öy Ankara Çubuk

Aşğa-Kızık (öbür K öy Ankara Çubuk

adı: K ösre-K ızık)

Algır-Kızık K öy Ankara Çubuk

Billüce-Kızık K öy Ankara Ayaş

Kızık K öy Ankara Ayaş

Kızık K öy Bolu Kıbrus

Kızık K öy Bolu K ıbrusKızık K öy Bolu Virân-Şehir

Kızık ^ j ) K öy Bolu Virân-Şehir

K ızık (? J j y ) K öy Bolu —

Kızık (f j , j ) K öy Bolu —

Kızık Ekinlik Divriği ToylucaKızık K öy Hamid AfşarKızık K öy Hüdâvendigâr Sifri-Hisar

55

26

32

49

57

26

74

11

10

15

6

22

30

5

Vergi nüfusu



XI. BEĞ - DİLİ

Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi nüfus

Beğ-DiJ i K öy Amasya Y avaş 14

Beğ-Dili K öy Bolu Virân-Şehir 32

Beğ-Dili K öy Bolu Virân-Şehir —Beğ-Dili K öy Boz-Ok — 169

Beğ-Dili K öy Çorum Çorumlu 59

Beğ-Dili K öy Çorum İskilib 186

Beğ-Dili K öy Çorum îski lib 21

Beğ-Dili K öy Çorum Katar 38

Beğ-Dili K öy Çorum Eğirdür 52

Beğ-DiliK öy Divriği —

16

Beğ-Dili K öy Hamid Y uva 155

Beğ-Dili K öy Hüdâvendigâr Tul -H isar —

Beğ-Dili K öy Hüdâvendigâr Kara-Hisar-ı Nallu 7

Beğ-Dili K öy Karasi Manyas 16

Beğ-Dili K öy K astamonu — 2

Beğ-Dili K öy K engın Kargu 45

Beğ-Dili K öy K onya Kaş 53

Beğ-Dili K öy Kütahya — 12



XI I . KARKIN


K arkın K öy Ak-Şehir Ak-Şehir İS

Karkın Ekinlik Amasya Ergoma —

K arkın K öy Amasya Azioe Pazarı —

Karkın K öy Ankara Çubuk 233

K arkın K öy Ankara Ayaş 29

Karkın K öy Beğ-Şehri Göçü 16

K arkın K öy Bolu Virân-Şehir 13

Karkın K öy Bolu Virân-Şehir 16

K arkın K öy Boz-Ok Ak-Dağ —

Karkın K öy Boz-Ok Çubuk 101Karkınlu K öy Canik Bayramlu 24

Ulu-K arkın K öy Çorum I skilib (U lu-Divân) 32

Dere-i Karkın K öy Çorum Iskilib (Ulu-Divân) 13

Karkın-Dere (öbür

adı: Bayram Beğ)

K öy Diyarbekir ■— 12

Karkın K öy Erzurum Y ukan-Tercan 15

K arkın K öy Erzurum Bayburt 5

K arkın ve Dere K öy Hamid K ara-Ağaç 90




Karkun Y aylak Karasi Boğaz-Hisarı —

K arkın Ekinlik K ayseriyye K ibar-Ezmak —

Karlan Ekinlik Kayseriyye — —

Karkın K öy Kengırı Tosya 25

K inikçik K argın K öy Kengırı K engırı 64

(öbür adı: Îl-Düzen)

K argun K ayası K öy K ır-Şehri Süleymanlu 35Kargım Kayası Ekinlik K ır-Şehri Gün-Yüzü —KaTguncuk K öy Kır-Şehri Hacı-Bektaş —

Karkın K öy Konya Lârende 15

Karkın K öy K onya Eski-îl 147

Karkın K öy K onya Sahra 96

Karkın Ekinlik Malatya Subadra —

K argun K öy Mardin — —

K üçük K arkın (öbür Ekinlik Saru-Han Yund-Dağı —

adı: Eskiler)

Karkın K öy Saru-Han Temürcü 11Karkın K öy Saru-Han Marmara 31

K arkın K öy Saru-Han Ak-Hisar 10

Karkın (öbür adı: K öy Saru-Han — 22

Kösem)

K üçük K arkın K öy Saru-Han Doğan-Hisan , —

Karkın Ekinlik Sivas Sivas —

Karkın K öy Sivas Sûnisa (Frenk-Hisarı) 70

Karkun K öy Sivas Artuk Âbâd 15



XHI. BAYINDIR


B ayındır K öy Ak-Saray Ak-Saray 15Bayındır K öy Ak-Saray E yyub-I li 25Bayındır (Öbür adı:

Şeydi)

K öy Ak-Şehir — 68

Bayındır K öy Amasya Yavaş 72Ece ve Bayındır K öy Ankara Y aban-Âbâd 56Bayındır K öy Ankara Kasaba 44Bayındırlu K öy Aydın Sart 78

Güllü-Bayındır K öy Beğ-Şehri Göçü (4 Mahalle)

Bayındır K öy Beğ-Şehri Göçü (Kaşaklu) 47Bayındır Ekinlik Biga Balya —Bayındır K öy Bolu Bolu 7Bayındır K öy Bolu Virân-Şehir 40Bayındır K öy Bolu Virân-Şehir 12Bayındır K öy Bolu Virân-Şehir 30Bayındır K öy Bolu Virân-Şehir 4

Bayındır K öy Bolu Gerede 13




Bayındır K öy Karasi Manyas 12

Bayındır K öy Karasi Manyas —

Bayındır K öy Karasi Terör ez! er 3

Bayındır K öy Kastamonu Koz-Yaka 41

Bayındır K öy Kastamonu Sinob (K ızıl ca Divanı) 51

Bayındır K öy K astamonu Sinob 13

Bayındır K öy K ayseriyyeK ara-Hisar 12

Bayındır K öy Kengırı Kengırı 101

Bayındır K öy K oca-îli K andın 15

Bayındır Ekinlik K onya Hatun-Saray —

Bayındır Ekinlik Malatya Ergavun —

Bayındır Nahiye (Yöre) Maraş Haruniyye —

Bayındır K öy Menteşe — 5

Bayındır K öy Menteşe Balat 9

Bayındır-Şeyhlu K öy Saru-Han I lıca 51

Bayındır K öy Sivas (Tokat) Kaz-Âbâd 31

K ızılca Bayındır K öy Sultan-önü Karaca-Şehir 34



XIV. PEÇENEK


Beçenek K öy Ankara Murtaza-Âbâd 40

Beçenek K öy Ankara Çubuk 40

Beçenek K öy Ankara Kasaba 44

Beçenek K öy Ankara Yaban-Abâd 96



XV. ÇAVULDUR (ÇAVUNDUR)


Çavundur K öy Amasya Gedağra 46

Çavundur K öy Ankara Kasaba 26

Yukan-Çavundur K öy Ankara Çubuk 95

Aşğa-Çavundur K öy Ankara Çubuk 80

Çavdur K öy Aydın Boz-Doğan 19

Çavuldur K öy Canik Simre-i Taşan 35

Çavundur K öy Hamid Kara-Ağaç 47

Çavdur K öy Hamid Göl-Hisar 38

Çavundur K öy Kastamonu Kastamonu 36Çavundur K öy Kastamonu Kastamonu 19

Çavundur K öy Kastamonu K astamonu —

Çavundur K öy K astamonu K astamonu —

Çavundur K öy K engın Kurşunlu 27

Çavundur K öy K onya Lârende 12

Çavundur K öy K onya Ala-Dağ 7

Çavundur Ekinlik K onya Ala-Dağ —Ç d ö Küt h Si 35



XVI. ÇEPNt

Boyun adı. Vasfı Sancağı Kazası Vergi nüfusu

Çepni K öy Ak-Şehir Doğan-Hisarı 54

Çepni K öy Amasya Lâdik 41

Çepni K öy Ankaıa Yaban-Âbâd 31

Çepni K öy Beğ-Şehri Göçü (Kaşaklu) 45

Çepni K öy Bolu Bolu 129

Çepni K öy Bolu Gerede 24

Çepni K öy Bolu Mudurnu 54

Çepni K öy Bolu Mudurnu 49

Çepni K öy Bolu Mudurnu 7Çepni K öy Boz-Ok Emlâk 26

Çepni K öy Canik Bayramlu-Satılmış 8

Çepni K öy Canik — —Çepnilü K öy Canik Ordu 7

Çepni Nahiye Çorum — —Çepni* Özü K öy Çorum — 20

Çepni K öy Çorum Osmancık 23

Çepni K öy Hüdâvendigâr K ete 24



Boyun adı Vasfı Sancağı Kazâsi Vergi nüfusu

Çepni K öy Konya Ala-Dağ 58

Çepni K öy Maraş Elbistan —

Yenice*Çepni K öy Sivas Sivas 142Baş-Çepni Ekinlik Sivas Sivas —

Alan-Çepni K öy Sivas Sûnisa (Kara*Kuş Dağı) 80

Çepni K öy Sultan-önü în -önü 47

Çepni Nahiye Trabzon — —Çepni-Giinü K öy Trabzon Kültün 16



XVII. SALUR

Boyun adı Vasfı Sancağı Kazası Vergi nül

Salur K öy Ak-Saray E yyub-îli 51

Bayat-Salur Ekinlik Ak-Saray Hasan-Dağı —

Salur K öy Ak-Şehir îshaklu 23

Salur K öy Alâiyye Manavgat Sekiz mahalleli

büyük bir köydür:

Okçular

Nasuhlar

Çilingirler

Hâyyat

Havzalar

Uçarlar

Döktüler

Keller

28

21

19

22

12

14

20

29

Salur K öy Amasya Lâdik 91Salur K öy Amasya Gaziler Ovacığı 89Salur K öy Beğ-Şehri — 39'

Salur K öy Bolu On-îki Divan 23



Boyun adı Vasfı Sancağı K azası Vergi nüfi

Mescitlu-Salur K öy K onya Sahra 37Salurcuk K öy K onya Sahra 12Mürsellu-Salur K öy K onya Sahra 20

Virânlu-Salur K öy K onya Sahra 7 Yaka-Salur K öy K onya I lgun 16

SaJ ur K öy K onya Ereğli 7

Salur-Kışla Ekinlik K onya Turgud —

Salurcuk K öy K onya Eski-tl 34

Salur K öy K ütahya — —

Salur K öy Kütahya Şeyhlu 24

Salur Ekinlik Malatya Kâhta —

Salurcuk K öy Malatya Ergavun 7

Salur K öy Saru-Han Atala 28

Salur K öy Saru-Han Ak-Hisar 16

Salur K öy Saru-Han Gedüs 53

Salur K öy Saru-Han Ak-Hisar —

Salur K öy Sivas Sivas 71Salur (öbür adı:

Y cnice)

K öy Sivas Sivas 24

Salur K öy Sivas Sivas 16

Salur K öy Sivas K oç-Hisar 35

Salur K öy Sivas Zile (Meşhed Âbâd) 37

Salur K öy Sivas Zile (F renk-H isan) —

Salur K öy Sivas Aıtuk-Âbâd 22

l Si A k Abâd



XVH. EYMÜR (EYMİR)

Boyun adı Vasfı Sancağı K azası Yergi nüfusu

Eymür K öy Ak-Şehir îshaklu 183Eymür K öy Ak-Şehir Çimen 28

Eymür K öy Amasya Ergoma 28

Eymür K öy Amasya Simre-i Lâdik 34

Eymürcek K öy Amasya Simre-i Lâdik 30

Eymür K öy Ankara K asaba 19

Eymür K öy Ankara Murtaza-Abâd 34

Eymür K öy Ankara Murtaza-Abâd 25

Eymür Tayı ve

încücek

K öy Ankara Murtaza-Âbâd 34

Eymür K öy Ankara Çubuk 50

Eymüt K öy Aydın Güzel-Hisar 40

Eymür K öy Aydın Yeni-Şehir 85

Eymür K öy Aydın Boz-Doğan 36

Eymür (öbür adı:

Dinek)

K öy Bolu Mudurnu 19

Eymür K öy Canik UIu-Beğ 31

Eymür K öy Canik — 21



Boyun adı Vasfı Sancağı K azası Vergi nüfı

Eymir-Hanlu K öy Hüdâvendigâr Sifri-Hisar 132

Eymür K öy Kara-Hisar-ı Sahib Sanduklu 14

Eymür K öy Kara-Hisar-ı Sahib Kara-Hisar 53

Eymir-Hisar K öy Kara-Hisar-ı Sahib Sandıklu 79

Eymür K öy Kara-Hisar-ı Şarkî Su-Şehri 10

Eymü r K öy Karasi Edremit 27

Eymür K öy Karasi Sındırgı . 12

Eymür K öy Kastamonu Daday 60



Eymür (öbür adı:

Kayı)

K öy Kastamonu Daday“

Eymür K öy Kastamonu Sinob 33

Eymür K öy Kastamonu Sinob 8

Eymür ve Boyaluca ICöy Kastamonu Sinob 14

Eymür K öy Kastamonu Sinob —

Eymür K öy K ayseriyye Kibar-Eznıak 203Eymür K öy Kengırı Çerkeş 15

Eymür K öy K engin Çerkeş 29

Eymür K öy K ütahya Altun-Taş 70

Eymür K öy Kütahya Arslan-Ap a 10

Eymür K öy Kütahya Yalak 60

Eymür K öy Kütahya Şeyhlu 31

Eymür K öy K ütahya Homa 74

Eymir K öy Menteşe ICöycüğez 11



XIX. ALA-YUNDLU

Boyun adı Vasfı Sancağı K azası

Ala-Yundlu K öy Ak-Saray Bekir

Yakacık A la-Y undlu K öy Ak-Saıay Bekir

Ala-Yundlu K öy Ak-Saray Eyyub-lli

Ala-Yundlu K öy Ak-Saray K oç-Hisar

Ala-Yundlu Ekinlik Ak-Saray K oç-Hisar

Ala-Yundlu K 6y Amasya Lâdik

Ala-Yundlu K öy Amasya Lâdik

Ala-Yundlu K öy Ankara Çubuk

Ala-Yundlu K öy Ankara Kasaba

Ala-Yundlu K öy AnkaTa K asabaAla-Yundlu K öy Ayıntab —Ala-Yundlu K öy Çorum Çorumlu

Ala-Yundlu K öy Canik —Ala-Yundlu K öy Canik —

Ala-Yundlu K öy Erzurum K emah (Kuru-Çay)

Ala-Yundlu K öy Hüdâvendigâr Ak-Hisar

Ala-Yundlu K öy Hüdâvendigâr Sifri-Hisar

Vergi nüfusu

108

40

5

27

73

2

35

58

27

19

12

15

25

13

13



XX. YÜREĞİR (ÜREĞİR)

Boyun adı Vasfı Sancağı ICazapı Vergi nüfusu

Yüreğir Nahiye (yöre) Adana — —

Üregir K öy Amasya Simre-i Lâdik 17Üreğir K öy Amasya ICoca-Kayası —

Yüreğir K öy Ankara Ayaş 55

Yüreğir K öy Ankara Yaban-Âbâd 31

Yüreğir K öy Ankara Kasaba 8

Yüreğir K öy Ayıntab Tell-Bâşir 14

Büyük-Yüreğir K öy Boz-Ok Gedük 145

ICüçük-Y üreğir K öy Boz-Ok Gedük 56

Yüreğir Ekinlik Boz-Ok Emlâk —Üreğir K öy Canik Satılmış 42

Yüreğir K öy Canik Samsun 28

Üreğir Ekinlik Divriği Toyluca —Yüreğir K öy Hamid Y alvaç 24




Üreğir (öbür adı: K öy Sivas Tokat (Gelmufad) 37

K adı-K öyü)

Üreğir K öy Sivas Sivas 73

Büyük Yüreğir K öy Sultan-Önü İn-Önü 64

K üçük Yüreğir K öy Sultan-önü İn-Önü 24

Yüreğir K öy Teke Antalya 9 Yüreğir K öy Teke K ürt 72

Yüreğir Ekinlik Teke İstanos —

Yüreğir EkinJ ik Teke Mükerrem K öyü —

Üreğir Nâhiye (yöre) Trabzon Kürtün —



XXI. İĞDİR


îğdir Ekinlik Ak-Saray Ak-Saray _

iğdir K öy Ankara Çubuk 16İğdir K öy Beğ-Şehri Göçü 46

İğdirlü K öy Biga Çan 26İğdir K öy Canik — 5

İğdir K öy Canik Bafra 26

İğdir K öy Erzurum Kemah (K unı-Çay) 12İğdir K öy Erzurum Kelkit 27

İğdir K öy Erzurum Bayburt 37İğdir Ekinlik Erzunım Erzincan —

İğdir K öy Hamid K ara-Ağaç 20

İğdir K öy H üdâvendigâr Sifri-H isar 18

İğdir K öy Hüdâvendigâr Göl-Pazarı 38

İğdirlü K öy Iç-Î I Mut 113İğdir-Virâm K öy Kara-Hisar-ı Saiıib Barçınlu 9İğdir K öy Kara-Hisar-ı Sahib Sandıklu 26




İğdir K öy Sivas Zile (K oç-Taş) 56

İğdir K öy Sivas Artuk-Âbâd 49

İğdir Nahiye (yöre) Teke — —İğdir-H isan K öy Teke İğdir 163

İğdir K öy Teke Kalkanlu —

İğdir K öy Teke Istanos 21

İğdir ✓K öy Teke Muslu 36

İğdir K öy Teke Muslu 77İğdir K öy Teke Kaş 64



xxn. BÜĞDÜZ

Boyun adı Vasfi. Sancağı K azası Yergi nüfusu

Büğdüz (öbür adı: Yahşi Beğ)

K öy Biga Çan 26

Büğdüz K öy Bolu Virân-Şehir 24

Büğdüz K öy Bolu Virân-Şehir 23

Büğdüz K öy Çorum Divân-ı Emlâk 9

Büğdüz K öy Divriği Zengi —Büğdüz K öy Hamid İsparta 15

Büğdüz K öy Hamid K ara-Ağaç 8

Büğdüz K öy Hamid Y alvaç 19

Büğdüz K öy Hamid Burdur 51

Büğdüz K öy Hüdâvendigâr Sifri-Hisar 26

Büğdüz K öy K astamonu Küre 4

Büğdüz ve Înce-Su K öy K astamonu Devrekani 11

Büğdüz K öy Kastamonu Küre —

Biiğdüz K öy Kengırı Karı-Pazarı 48

Büğdüz K öy Kengırı K alecik 35

Büğdüz K öy Kır-Şehri Kır-Şehri 77

Büğdüz Ekinlik Malatya Ergavun



XXin . Y IVA


‘ J i K öy Ak-Saray K oç-Hisar —

„j\ \ K öy Ak-Saray Hasan-Dağı 73

‘ J i K öy Amasya Ergoma 68

‘ J i K öy Ankara Çubuk 19

>y..K öy Bolu Kıbrus 18

‘ J i K öy Boz-Ok Boğazlıyan —

‘ J i K öy Çorum Divân-ı Emlâk 11

‘ S .K öy Çorum Kara-Hisar-ı Demirlü —

j ^ ‘ j t .Ekinlik Divriği — —

‘ j i Nahiye (yöre) Hamid Ergirdür —

‘ j i K öy Hamid Göl-Hisar 91

‘ j i K öy Hamid Yalvaç 42

U K öy Kastamonu Koz-Yaka 31



XXIV. KINIK


Kınık Kaza Adana — —

Kınık K öy Ak-Şelıir İslıakJ u 27

Kınık K öy Amasya Taş-Âbâd 18

K ınık K öy Ankara Bacı 14

K ınık K öy Ankara Çubuk 80

K öy Ankara Yaban-Âbâd 27

Kınık K öy Ankara Y abaıı-Âbâd 110K ıııık-Özü K öy Ankara Yaban-Âbâd 22

K ımk-özü K öy Ankara Murtaza-Abâd 8

K ınık K öy Ankara Murtaza-Abâd 24

K ınık K öy Ankara Ayaş 16

Kınık K öy Ankara Çubuk 10

K ınık K öy Beğ-Şehri Kır-tli '45

Kınık K öy Biga Çan 9



Boyun adı Vasfi Sancağı Kazası Vergi nüfı

Kınık K öy Karasi Taş-Gerdek 43

Kınık K öy Karasi Sındırgı 12

Kınık Alanı Ekinlik Karasi Sındırgı —

K ınık K öy Kastamonu Devrekani 20

Kınık K öy Kastamonu Sinob (Karasu) 39

Kınık ve Hatun

Saray ve Avcılar

K oy Kastamonu Daday 68

K ınık (öbür adı:Ekin-Başı)

K öy Kastamonu Sinob 11

Kınıkcık-Kargın

(öbür adı: Îl-Düzen)

K öy K engın K engın 64

Kınık K öy Kengırı Koç-Hisar 70

Sevinç Virânı ve

Kınık

K oy K engın Tosya 56

Kara-Kmık K öy Kengırı Çerkeş 229

Bağ Özü-Virancık

ve K ınık özü

K oy K engın Kavgu 60

K ınık (öbür adı:

Kara-Ağaç)

K öy K oca-I li K andın 18

Kınık K öy K onya Bel-Virân 59

Kınık K öy K onya Sahra 40

Kınık K öy K onya Sahra 5

Yazı-K mık Kınık K onya Sahra —

Kınık K öy K onya LârendeY aka K ımk K öy Kütah a Yolak 64




K ınık K öy Sivas Tokat (Kâfir- Î I i) 30

Kımk ve Ak-Virân Ekinlik Sivas Tokat —

Kınık — Sivas Zile (M eşhed-Âbâd) 17

Kara-Kınık Sivas Zile (Meşhed-Âbâd) —

K ınık Teke Kalkanlu 61

Ak-Yaka ve Kınık Teke Kaş 27



Y E R ADL ARI SI RASI NA GÖRE OĞUZ BOY L ARI

Boyun Adı XVI . Yüzyıl Bugün1

1- K ayı 94 252 - Avşar (Afşar) 86 533- K ınık 81 46*4- Eymür 71 285- Karkm 62 346- Bayındır 52 28**

7- Salur 51 228- Yüreğir 44 99- Çepni 43 36

10- İğdir 43 1411- Bayat 42 3212- Ala-Y untlu 29 113- K ızık 28 21





Resim—1 Genç Avşar K adınları (Kayser i , Pına r-B aşı, H an k öyü)



Resim—3 Bey-Dili’den Ali Oğuz ve akrabası (Gaziantep , O uzeli)





ilesim—6 Bir Avşar ninesi ( K a yse r i , Pın ar -B aşı, H an köyü)



Resim—7 Bir Avşar ailesi ( K a yse r i , Pın ar -B aşı köyü)



B İ B L İ Y O G R A F Y A

A. KİTABELER

O r k u t ı, H üseyin N amık, E sk i T ür k Ya zıt l a r ı, (T. D. K .), İstanbul,1936 - 1941, I - IV.

T h o m s en , Wilhelm, I n scr i p t i on de I ’Or k hon dech i ff r ees, Helsingfors,1896.

B. MESKÛKÂT

Ahmed Tevhid, M es k u k ât -ı k a d i m e - i t s l âm i yye k at al ogu, İstanbul, 1321.

Galib Edhem, T a k vi m - i m esk u k ât - ı Sel cu k i yye, İ stanbul, 1309.---------------------- , M esk u k ât - 1 Sel cu k i yye k at al ogu , İstanbul, 1311.

H alil E dhem, M esk u k ât - 1 O sm a n i yy e, İstanbul, 1334.

P ool L an e T h e Co i n s o f t he T u r k m a n h ou ses i n th e B r i t i sh M u seu m



Can i k , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 13, 37.

Çor u m , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 444.

Çu k ur - Ova Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 69. (Adana, Tarsus, Sis, K ınık, Özer - İ li)

D i ya r bek i r , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 200.

E r zu r u m , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 205.

Gence, Başbakânlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 903.

H a l eb T ür k m en l er i , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 1040,493, 397, 773.

H a m i d (İspa r ta - B u r d u r ), Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr.121 .

H üdâven di gâr (Bursa), Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 23,111.

İç - İl , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 1, 183, 272.

K a n g ır ı (Çankırı), Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 100.K a r a m a n , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 40.

K a r a si (Balıkesir), Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 153.

K a r s-ı Z ül k a d r i yye (Kadirli), Tapu ve Kadostro Umum Müdürlüğü,Arşivi, nr. 168.

K a st a m on u Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü nr 327



Sar u - Han (Manisa), Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 165.

Si va s, Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 79, 98; Tapu ve Kadastro Umum Müdürlüğü Arşivi, nr. 10, 12.

Sul ta n - Ön ü (Eskişehir - Söğüt), Tapu ve Kadastro Umum MüdürlüğüArşivi, nr. 145.

T ek e, Tapu ve Kadastro Umum Müdürlüğü Arşivi, nr. 163.

Tok a t , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 2.

Tr abzon, Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 52.

Y en i - I I , Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. 262; Tapu ve Kadastro Umum Müdürlüğü Arşivi, nr. 138.

Ç. MÜHİMME DEFTERLERİ

Başbakanlık Arşiv Umum Müdürlüğü, nr. I - VI I I , XX I , XX I V ,

X X X I I , L I I I .Ahmed Refik, A n a d ol u ’d a T ür k a şir etl er i , Türkiyat Enstitüsü, İstanbul, 1930.

D. KADI SİCİLLERİ

Gökçen, 1., Sa r u h an ’d a Yör ük ve T ür k m en l er , İstanbul, 1946.



Belâzurî, F u tûh ul - bu ld ân, Kahire, 1350.

Cezerî, Şems ud - din, Cevâh i r u s - su l ûk . Paris Bibliotheque Nati-onale, manuscrits arabs, nr. 6739.

E bû Şâme, Şil ıâb ud - dîn, K i ta b ur - r a vzat eyn f i ahbâr id - devle-

teyn , Kahire, 1278 - 1288, I - I I .

Ibn Devâdârî, Ebû Bekr, D u r er ut - ti cân ve gu r er u t - tevâr i h i l -

ezm ân , Süleymaniye, Damad İbrahim Paşa ktp., nr. 913.

İbn Acâ, T a r i h Y eş B eg, Topkapı Sarayı, I I I . Ahmed ktp., nr. 3057. îbn H acer, I n bâ u l - gu m r , Süleymaniye, Yeni Câmi ktp., nr. 814.

îbn H assûl, T af di l ul - Et r âk , yay. ve türkçe tercümesi, Ş. Yaltkaya,Belleten, IY , sayı 14 - 15.

Ibn İyas, B ed âyi ’ u z - zu h u r , yay. P. Kahle - M. Mustafa, (B. I), İstanbul, 1932 - 1936, I I I - Y.

İ bn K adı Şuhbe, Z ey l d üvel i l - I sl âm , Paris Bibliotheque Nati-

onale, manuscrits arabs, nr. 1598 - 1599.İbn Şeddâd, B a y - B a r s ta r i h i , türkçe tercümesi, Ş. Yaltkaya, (T.

T. K .), İstanbul, 1941.

İbn Tağrı - Birdi, H a vâd i s u d - d u hûr , yay. W. Popper, Berkeley,1930 - 1932.

---------------------- , en - N u cûm u z - zâh i r e, yay. W. Popper, Berkeley,



toire des Seldjoucides, Leiden, 1889, I I , türkçe tercümesi K . Burs-lan, I r a k ve H or a san Selçu k l u l ar ı ta r i h i , (T. T. K .), İstanbul, 1943.

•---------------------- , K i t a b u l f et h i l -k u ssi , yay. C. de Landberg, Leiden,1888.

M akrizî, T aki y ud - dîn, K i t âb u s - su l ûk , Fatih ktp., nr. 4385 -4387.

---------------------- , K i t a b u s - su l ûk , yay. M. Ziyade, Kahire, 1943 -

1956, I - I I I .M üneccim - Başı, Câm i ud - düvel , Süleymaniye, Es’ad Efendi ktp.,

nr. 2101 - 2102; türkçe tercümesi, İ stanbul, I I I , 1285.

N esevî, Si yr et u s - Sul ta n Celâl u d - d in M en güb er t i , yay. ve fransızcatercümesi, O. Houdas, Paris, 1891 - 1895, I - II .

N u zh et u n - nâzi r (Hısn - K eyfa Eyyubileri tarihi), Yiyana Biblio-theque Nationale, Mxt. 355.

Sadr ud - dîn E bû’l H aşan Ali , A h ba r u d - devl et i s - Sel cu k i yye, yay. M. İkbal, Lahor, 1933.

Sıbt ibn ul - Cevzî, M i r ’ at u z - zam ân, Türk - İslâm Eserleri Müzesi ktp., nr. 2134 - 2135, 2141.

T ab eri, T a r i h -u l -m u l ûk v ’ er - r u sûl , yay. M. De. Goeje, Leiden, 1879.1901, II I .



E bû’l - F az l-i B eyhakî, T a r i h -i B ey h a k i , yay. Gani - Feyyaz, Tahran, 1324 ş.

E bû’l H asan -i G ülistâne, M ücm el ut - tevâr ih , yay. Rezavî, Tahran, 1320 ş.

E fdal - i K i rmânî , B ed âyi 'u l - ezmân f i vek âyi ’ K i r m ân , yay. M.Beyânı, Tahran, 1326 ş.

—---------------------, İk d u l - ul a l i ’ l - m evk i f i l - â’ l â, yay. A. N. Emîrî,

Tahran, 1311 ş.---------------------- , el - M u z a f i l â B ed ây i ’ u l - ezm ân f i ve k âyi ’ K i r m ân ,

yay. A. İ kbal, Tahran, 1331 ş.

Eflâkî, M en âk i b u l âr i f i n , yay. T. Y azıcı, (T. T .K .), 1959 - 1961, I -I I .

F ahr ud - dîn M ubârek - Şah, T ar ih -i F ahr ud - din M u bâ-

r ek - Ş a h , yay. E . Denison Ross, London, 1927.

F azlull ah b. R uzbihân, T a r i h -i âl em ârâ - y i E m i n î, Fatih ktp,nr. 4431, İngilizce tercümesi, V. Minorsky, P er si a in a. d. 1478 -1490, London, 1957.

Gerdizî, Z eyn ul - ah bar , yay. M. Kazvinî , Tahran, 1327 ş.

Gaffarı, T a r i h -i ci h a n âr â, Tahran, 1342 ş.

H âfız - i Ejbrû, Z eyl - i câm i - u t tevâr i h - i R eşi d i , y a y . H. Beyânî,



M ir za E bû’l - K asım, Mecmua, Tebriz, 1294.

M irza M ehdi Han, T a r i h - i N âd i r i , Tebriz, 1277.

M irza M uh amm ed-i Mer’aşî, M ecm a ’ ut - tevâr i h , yay. A. îkbal, Tahran, 1328 ş.

N izâm ul - M ülk, Si yâset - n âm e, yay. Halhali, Tahran, 1310 ş.

N izâm ud - dîn - i Şâmi, Z a fer - n âm e, yay. F. Tauer, Praha, 1937.

M uhammed b. İ brahi m, T evâr i h - i âl - i Sel çu k , M. Th. Houtsma,yay., Recueil de textes relatifs â l’histoire des Seldjoucides, Leiden,1886, I ; B. Pârizî yay. Selcukiyân ve Guzz der K irmân, Tahran,1343 ş.

M uhammed T âh ir -i K azvinî, A bb âs - n âm e, Tahran, 1329 ş.

M üc m el ut - t evâr i h ve’ l - k ısa s. Tahran, 1318 ş.

N âsir ud - din - i M ünşi, Sım t ul - u l a, yay. A. İ kbal, Tahran, 1328 ş.

Râvendî, Ra h a t us - su dûr , yay. M. İkbal, (GMNS), Leiden, 1921,türkçe tercümesi A. A teş, Gön ül l er i n r ah at ı ve sevi n ç al âmet i , (T. T. K .), 1957 - 1960, I - I I .

Reşid ud - din. Ca m i u t - tevâr ih , yay. Qu atremere, P ar is, 1834,yay. B erezin, Petersburg, 1861, yay. E. B lochet, P ar is, 1911,yay. K. J ahn, 1940 - 1941, yay. A. A teş, (T. T. K .), Ankara,1954 1960



A n on i m tevâı i h - i âl - i Osman, yay. F. Giese, Breslau, 1922.

Âşık Paşa Zâde, T ev â r i h -i âl - i Osman, Ali Bey yay., İstanbul,1332, N. Atsız yay. Osm an lı ta r i h l er i , 1947. s. 79 - 317.

Babûr, V ek âyi , (T. T. K .), Ankara, 1943 - 1948, I - I I .

Celâl Zâde M ustafa, Ta bâkat - u l m em âl i k , Millet ktp., nr. 779.

Cevdet Paşa, JTezâk i r , yay. Cavid Baysun, (T. T . K .), Ankara, 1963.

Enverî, D üst ûr - n âme, yay. M. Halil, İstanbul, 1928.K âtib Ç elebi, F ezlek e, İ stabul, 1287.

K en z u l - v ek âyi , Millet. Ali Emirî ktp., nr. 490.

L ûtfî P aşa, T evar i h - i âl - i Osm a n , İ stanbul, 1341.

F ındı kl ılı M ehmed Ağa, S i lâhda r t a r i h i , yay. A. Refik, İstanbul,1928, I - II .

Naima, T a r i h , İstanbul, 1280, I - VI .Neşrî, Ci h ân - n ûm a , yay. M. A. K öymen - F. R. Unat, (T. T. K .),

Ankara, 1949 - 1957, I - I I .

Osman, T evâr i h -i ced t d -i m i r ’a t -ı ci h a n , yay. N. Atsız, İstanbul, 1961.

P eçevî, T a r i h , İstanbul, 1283.

Ruhî T evâr i h i âl i Osm a n T T K kütüphanesindeki fotokopi



E. Dulaurier, Paris, 1858, türkçe tercümesi H. D. Andreasyan, (T. T. K ),Ankara, 1962.

M ichel le Syr ien, Chr on i qu e, fraıısızca tercümesi J . B. Chabot, Paris,1903, I I I ,

M ichel P anar etes, Ch r on i qu e de T r ebi son d , Lebeau, Histoire du Bas -Empire, Paris, 1836, XX .

U rfalı Vahram, K i l i k ya k ır a l l ar ı t a r i h i , türkçe tercümesi, H.D. And,

reasyan, T. T . K . kütüphanesi (henüz basılmamıştır). Y ardan , V ek âyi - n âm e, türkçe tercümesi H. D. Andreasyan T ür k

fü t u h a t ta r ih i , Taıih Semineri Dergisi, 1 /2, İstanbul, 1937.

Ğ. COĞRAFÎ KAYNAKLAR

el - Birûnî, Com m em or a t i on V ol üm e, İran society, Calcutta, 1951.

---------------------- , el -Asâr ul ba k iye, yay. E. Sachau, Leipzig, 1878.---------------------- , K i ta b ul - Cu ma hi r , yay. Krenkov, Haydar - Âbad,

I - I I .

---------------------- , el - K a n u n u l - M es’ u d i , Haydar - Âbad, 1374, I -I I .

---------------------- Tah d i d - n i h a yât - i l em âk i n Fatih ktp nr 3386



İ dri sî, Nuzhet ul - müştak, Köprülü ktp., nr. 955, fransızca tercümesi A. J aubert, Paris 1840, I - I I .

Îstahrî, K i t a bu m esâl i k i l - m em âl i k , yay. M. J . De Geoje, (BGA),ikinci basım, L eiden, 1929.

K âtip Ç elebi, C i h a n - n u m â, İstanbul, 1145.

M ehmet Â şık, M en âzır u l - evâl i m , Nurosmaniye ktp., nr. 2326.

M ervezî, Şeref uz - zamân, T ab âyV u l -h a ya vân , yay. ve İngilizcetercümesi Y. Minorsky, London, 1942.

Mes’udî, M u r ûc u z - zch eb, yay. ve fransızca tercümesi Barbier de

Maynard - Pavet de Courteille, Paris, 1891. -I - VI I I .

---------------------- , K i tâb ut - ten bi h ve’ l i şr âf, yay M. J . De Goeje, (BGA),Leiden, 1894.

M uhammed N ecib Bekrân, Cihân - nâme, M oskova, 1960.

M ukaddesi, K i t âbu ah sen i l - tek a si m , yay. M. J . De Goeje, (BGA),

Leiden, 1906.

Y ak ubî , K i tâb u l bu l da n , yay. M. J . De Goeje, (B G A), Leiden,

Y ak ut, M u ’cem u l - bu ld ân, yay. F. Wustenfeld, Leipzig, 1942, I - VI .

Zekeri ya el - K azvinî, A sâr u l - b i lâd , Beyrut, 1380.

H- SEYAHAT - NÂMELER:



L anglois V., Voya ge d an s l a Ci l i c ie et da ns les m onta gnes du T au r u s ,

Paris, 1861.

M arco P olo, L a descr i pt ion du m on d e , fransızca tercümesi L . Hambis,Paris, 1955.

M oltke, T ür k i ye’d ek i du r u m ve ol ayl ar üzer in e mek tu pl ar , türkçe tercümesi H. Örs, Ankara, 1960.

N iebuhr, J ., Voya ge en A r a bi e, Amsterdam, 1776, I - I I .

Rubruk W., T h e j ou r n ey o f W i l l i a m o f R u br u ck , İngilizce tercümesiW. W. Rockhill , Loııdon, 1900.

V âmb ery, A., Tr avels in cent r al A si a , London, 1864.

I. DESTANLAR:

D a n i şm en d - nâme, Millet, Ali Emirî ktp., nr. 571.

D ede K or k u t , yay. O. Ş. Gökyay, İstanbul, 1938.

D ed e K or k u t k i ta bı, yay. M. E rgin, (T. D. K .), Ankara, 1958 - 19t)J ,I - II.

I I - K i t a b - ı D ed e Qor qu t , tıpkı basım ve İtalyanca tercümesi E . Rossi,Vatikan, 1952.

K i t a b - 1 D ed e K or k u t , yay. K . Rifat, İstanbul, 1332.

E bû’l Gazi i T k i yay A N K ononof Moskova Le



Barkan, O. L,, Osm a n l ı im pa r at or l u u nd a zi r ai ek on om in i n h uk u k i ve

ma l i esasl ar ı, I . K a n u n l a r , İstanbul, 1943.

Chavannes, E., D ocu m en t s su r l es T ou - k ieu (T u r cs) Occi dent au x,

Paris, 1941.

Devvânî, Celâl ud - dîn, A r z - n âm e, Millî Tetebbular Mecmuası, V,İ ngili zce tercümesi M inorsky, A Ci vi l an d m i l i ta r y revievo

i n F a r s in 881, / 1476, BSOAS, X . 1.

Ebû İshâk Hallâc, D i va n - i et’ i m e, İ stanbul, 1303.E bû H ayyân, K i t a b u l -i d r âk l i l i sâıı i l - Et r âk , yay. A. Caferoğlu,

(Türkiyat Enstitüsü), İstanbul, 1931.

F eridun Beğ, M ün şea t us •sel âti n , İstanbul, 1274, I - I I .

İ bn H al l ikân, V efa yât u l -â ’ya n , Kahire, 1948, I - IV.

J ul ien, S., D ocu m en t s su r l es T ou - k i eu (T u r cs) , J ournal Asiatique,1864.

K a n u n - n âme - i âl - i Osm a n , yay. M. Arif, Ta r i h - i Osm an î E n cüm en i M ecm u a sı ilâveleri.

K âşgârlı M ahmud, D i va n u lüga t it - Türk, yay. K . Rifat, İ stanbul,1333 - 1 3 3 5 , I I I , türkçe tesümesi B. Atalay, (T. D. K .), 1939 -1941, I - I I I .

K i t a bu icâbet i s - sâi l , Paris Bibliothegue Nationale, manuscrits arabs,



---------------------- , M ed r esel i i sya n l a r ı, İktisad Fakültesi Mecmuası,X I , s. 361 - 387.

---------------------- , Yen i çer i oca k n i za m ın ın bozu l u şu , Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi, V, sayı 3, s. 291 - 313.

Aksu. F., İspar ta i l i yer ad l an , İsparta, 1936.

A li R ıza (Y alman - Y algın), Cen u b’ t a T ür k m en oym a k l a r ı , İstanbul- Adana, 1931 - 1937, I - V.

Arat, R. R., Gök l en, İ slâm Ansiklopedisi, I V, s. 809 - 811.Banguoğlu, T., O u z l ehçesi üzer i n e , Türk Dili Araştırmaları Yıllığı,

(T. D. K .), 1960, s. 23 - 48.

Barkan, Ö. L., T a r i h i d em ogıa fya a r aştır m al ar ı ve Osm a n l ı ta r i hi ,

Türkiyat Mecmuası, İstanbul, 1953, X , s. 1 - 26.

Barthold, V., A H i st or y o f th e T ür k m a n p eop l e. İngilizce tercümesi Y. ve T. M inor sky, F ou r stu di es on the h i stor y o f centr al A si a ,

Leiden, 1962, I I I ., s. 73 - 170.---------------------- , Or ta A sy a T ür k ta r i hi h ak k ın d a der sler , (Türkiyat

Enstitüsü), İstanbul, 1927.

---------------------- , T ür k l er ’de ve M o ol l a r ’d a d efi n m er a sim i m esel esi n e

da i r , türkçe tercümesi A. İ nan, Belleten, sayı 43, s. 514 - 532.

Tü k t d ı t th M l i i ıı (GMNS)



---------------------- , Osm a n l ı devr i n d e A n a d ol u ’d a K a y ı’l a r , Belleten, XI I .sayı 47, s. 575 - 615.

Deny, J ., Gr am ma i r e de la la ngu e Tu r qu e, Paris, 1921.

Diez, E., T ür k sa n a t ı, türkçe tercümesi O. Arslanapa, (İstanbul Üiver-sitesi Edebiyat Fakültesi yayınlarından), İstanbul, 1946.

Erzi, A., A k ~ K oy u n l u ve K a r a - K oyu n l u t ar i h i h ak k ın d a a r aşt ır m a l a r ,

Belleten, XV I I I , sayı 70, s. 179 - 221.

Gabriel, A., Voyages ar cheo log iques dan s la Tu r qu ie or ien ta le , Paris, 1940.Geographie üniverselle, Paris, 1842, II.

Govern, W. H. Mc., T h e E a r l y em p i r e o f cent r a l A si a , Chpel Hill, 1939.

Gökbilgin, T., R u m el i ’d e Yür ük l er , T at ar l a r ve Ev l âd - 1 Fât i h an ,

(İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınlarından), İstanbul,1957.

H amilton J ., T oq u z - O u z et O n -U yg u r , J ournal Asiatique, 1962,

s. 23 - 63.---------------------- , L es Ou ig h our s a l ’epoqu e des cin q d yn a st i es d ’ap r es l es

docum ents ch in o is , Paris, 1955.

H asluck, F. W., Ch r i st i an i ty an d İsl a m u nd er the sul ta ns. Oxford,1929, I - I I .

H eyd, W., H ist o i r e du comm er ce d u L eva n t , Paris, 1959, I - I I .



Kadıoğlu, î., Ba h k esi r de Çep n i l er , Balıkesir, 1935.

K afesoğlu, I ., A h l a t ve çevr esin de 1945 de y a p ıl a n t a r i h i ve a r k eolo ji k

t e t k i k seyah a t i r ap o r u , Tarih Dergisi, I, sayı 1, s. 168 - 190.

---------------------- , D o u A n a d ol u ’ya i l k Sel çu k l u a k ın ı ve t ar ih i eh em m i yet i ,

Köprülü Armağanı, s. 259 - 274.---------------------- , H a r i zm şa h l a r devl et i ta r i h i , (T. T. K .), Ankai'a, 1956.---------------------- , Selçuk l u la r , İslâm Ansiklopedisi, X. s. 353 - 416.

---------------------- , Selçu k ’ u n o u l l ar ı ve tor u n l ar ı, Türkiyat Mecmuası,X I I I , s. 117 - 130.---------------- ------, Sul ta n M el i k - Şah devr i nd e büyük Selçu k l u im pa r a

to r l u u , İ stanbul, 1953.

K esrevî, A., Ş eh r yâr a n - i gu m n âm , Tahran, 1308 s., I - I I I .

K eyhan, M., Co r a fya - i m u fa ssal - i I r a n , Tahran, 1311 ş., I I I .

K I yaştorn ıy, S. G., Or h un âbid eler i nd e K en g ü’ n ün k a vm i yer ad ı,

türkçe tercümesi I . Kaynak. Belleten, sayı 69.

K öprülü, M. F., A l t ın k üp eli O u z be l er i , Azerbaycan Yurt Bilgisi,İstanbul, 1932, I I , s. 10 - 21.

---------------------- , A zer i , İslâm Ansiklopedisi, I I , s. 118 —151.---------------------- , A vşa r , İ slâm Ansiklopedisi, I I , s. 28 - 38.---------------------- , O uz etn o l o j i s i n e a i t t a r i h i no t l a r , Türkiyat Mecmuası,

I 1925 s 185 211



L e Str ange, G., T he L a n d s o f t he easter n cal ip ha te, Cambriclge, 1930.

M inorsky, V., T h e Cl an o f th e Qar a - Çoyu n l u r u l er s, Köprülü Armağanı, s. 391 - 395.

---------------------- , J i h ân sh âh Ça r a - Qoyu r ıl u an d h i s p oet r y, B SO A S ,

XV I , s. 271 - 297.---------------------- , H u d u d a l - âl em ( T h e R egi on s o f the Wor l d G M N S ) ,

London, 1937, izahlar kısmı.

N ik itin e, B., L es a f şar D ’ u r u m i yeh , J ou r n a l A si a t i q u e, 1929, s. 67 -123.

Orhonlu, C., Osm a n l ı i m pa r at or l u u ’n u n aşir etl er i i sk ân teşebbüsü,

(İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınlarından), İstanbul, 1963.

Ögel, B. îsl âm i yet t en ön ce T ür k k ül t ür t a r i h i , (T. T. K .), Ankara, 1962.---------------------- , Ş i n e - U su ya zıt ın ın t a r i h î ön em i , Belleten, XV , sayı,

59, s. 361 - 379.

Ozbaş, O., Gazi A n t ep dol ayl ar ın da Tür k m en l er ve Ba r a k la r , (Gazi An-,tep Kültür Demeği yayınlarından), Gazi Antep, 1958.

Pritsak, O., K a r a -H a n l ıl a r , İ slâm Ansiklopedisi, V I , s. 251 — 272.

Pulleyblank, E. G., Som e r emar k s on the Toqu zoghu z p r obl em , UralAltaische J ahrbücher, 1956, XX V I I I , s. 35 - 42.

Rene, G., L ’E m p i r e des T u r cs celestes,.Paris, 1960.



-----------------------, Dö er l er ' e d âi r , Türkiyat Mecmuası, X , s. 139 —158.------------------------------------------------- , O uz l a r ’ a a i t dest an i mah i ye t t e eser l e r , Dil ve Tarih -

Coğrafya Fakültesi, Dergisi, XV I I , sayı s. 359 - 455.---------------------- , X V I . a sır d a A n a d ol u , Su r i ye ve I r a k ’ ta ya şa ya n T ür k

a şir etl er i n e u m u m i bi r ba k ış, iktisat Fakültesi Mecmuası, X I , no.1 - 4, s. 509 - 522.

---------------------- , Osm a n l ı d evr i n d e A n a d ol u ’ da ya şa ya n Üç - Ok l u O u z

boy l a r ın a m en su p teşek k ül l er , iktisat Fakültesi Mecmuası, XI ,

no. 1 - 4, s. 437 —508.------------- -------- , Yıv a O u z bo yu n a d âi r , Türkiyat Mecmuası, IX , s.

151 - 168.Şahin, A., Gü n ey A n a d ol u ’ d a B e D i l i T ür k m en l er i ve B a r a k l a r , Anka

ra, 1962.T a n ık l a r ı i l e t a r am a sözl ü ü, (T. D. K .), Ankara, 1943 - 1957, 1 - IV,Şölen, H., A yd ın i l i ve Yür ük l er ., Aydın, 1945.

Toros, T., D ad a l - O l u , Adana, 1940.

Turan, Ş., K a n u n i ’ n i n o l u şeh zâde B a yez i d va k ’a sı, Ankara, 1961.U zunçarşılı , İ. H., A n a d ol u beyl i k l er i ve A k k oy u n l u , K a r a k oyu n l u d ev

let l er i , (T. T. K .), Ankara, 1937.----------------------•, K a p ık u l u oca k l a r ı, (T. T. K .), Ankara, 1943.---------------------- , Osm a n l ı devl et i n i n sar a y teşk i l âtı, (T. T. K .), Ankara,

1945.



D İ Z İ N *

I - K İ Ş İ A D L A R I

A

Abaka, 144, 160, 161.

Abaş Hatun, 339.

Abaza, 274.

İ L Abbas (1642-1667), 310.

Abaza Beğ (Hacı İvaz-oğlu), 274.

Abbas Beğ (Pehlivan-oğlu), 227.

Abbas Paşa (Haleb vâlisi ), 306.

Abbasî seyyidesi, 201.

Abdi Beğ (Bayat’dan), 225.

Abdi Beğ (Şamlu), 308.

Abdi K ethüda (Dodurğa’dan), 257.

Âbidin Beğ (Pehlivanlı), 281.

Ağ Melik Çeşme, 386, 401.

Ahi Seyyidi (Şeyh), 367.

Ahmed (Kara-H anlı), 67.

Ahmed (ICarakaş), 187.

Ahmed (Tavil), 187, 189.

Ahmed b. Abd us-Samed, 79.

Ahmed Beğ (I. Selim’in kardeşi), 416.Ahmed Beğ (Ramazan-oğlu), 223.

Ahmed Beğ (Yapa’dan), 350.

Ahmed Beğ (Beğ-Dili’den), 308,

Ahmed Beğ (Yüreğir ’den), 355.

Ahmed Beğ (Melemenci beği), 196.

Ahmed Beğ (Yeğen Osman Paşa’nm yeğeni),209. ,



Ala ud-Din Beğ (Y ıva), 367.

Ala ud-Din Alî Beğ (Dulkadır-oğlu), 223.

Ala ud-Din A li Beğ (K araman-oğiıı ), 354.

Ala ud-Din Hüseyin Cihansûz, 114, 115.

Alay (Dib Y avku’nun beği), 241.

Aleksis, 328.

Alem-Şalı Begüm, 150.

Alhamas b. Tak ( J lJ * ^ \ ^ 66.

Al (Hz.), 149.

A! Beğ (Mâlıân’da), 141.Al Beğ (Ak-K oyunlu), 251.

Al Beğ (Avşar), 285.

Al Beğ (Yı va), 367.

Al Beğ (Şeh. Suvar-oğlu), 171, 226.

Al Beğ (Gebc-oğlu), 322.

Al Beğ (Yapa’dan), 350.

Al Dâye, 73.

Al Han (Oğuz yabgusu), 57, 216, 359.

Al Han (Çepni’den), 332.

Al -Han Sultan, 291.Al Kethüda (Peçenek’den), 321.

Al Kuşçu, 144.

Al Pâdişâh, 145, 156, 182.

Al Paşa (Can Pulad-oğlu), 188, 189.

Al Paşa, Hadım, Veziriazam, 171.

Al Paşa (Orhan Gazi’nin kardeşi), 409İIİ20.

l P ğl (Ç i) 330

Altun-Taş, 57, 58, 70h285, 75, 76.

Anası-oğlu, 81, 84, 94, 95.

Anası-oğlu, 131.

Annek (Süddoğlu Hüseyin Çelebi), 302 bk.

Hüseyin Çelebi.

Anuş-Teğin, 74, 103.

Arab, 128.

Arab Haşan, 285.

Arab ibn Buheyc, 65.

Arab Melımed, 414 h 152.Arab-Şah, 252.

Argun, 144.

Aristagues, 54.

Arpagaun (Arpa), 145.

Arslan (Üç-Oklar’dan), 114.

Arslan Balu, 63.

Arslan Buğa (Tüık), 114.

Arslan-ı Câzib, 70.

Arslan Han (Mansur b. Ali), 67.

Arslan Han (Tekiş’in toTunu), 126.Arslan-Hatun, 102.

Arslan îliğ, 85.

Arslan-Şah (Selçuklu Sultanı), 119, 262, 263,

338.

Arslan ul-Besâsirî, 96, 97, 98.

Arslan Y abgu, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 75, 77,

81 96 100 134 bk İ i l



Ayvaz, 186.el-Aziz (Halel) hükümdarı), 134.

Aziz-i Esterâbâdî, 403.

B

Baba-H asan, 314.

Baba îshak, 157, 158, 159.

Bâbür , 4B h 194, 156, 314.

Bağa Tarkan, 11, 12.

Bahadır Hacı (Döğer’den), 249, 253.

Bahri Kethüda (Avşar), 274,

Bahtiyar, 114.

Bakrat (Gürcü kıralı), 379.

Baldın-K ısa, 189.

Bamsı Beyrek, 385, 390, 397, 400, 404, 410,

416, 417.

Banı Çiçek, 417.

Barak H âcib, 194*.

Barak Han, 194.Barak Reis, 194.

B a r çın Salur, 41.

Bars-Bay (Sultan), 169, 224, 250, 251, 252,

265, 268.

Bars-Bay ed-Dokmakî, 224.

Basat (Uruz K oca-oğlu), 377, 378, 385, 388,

389 390 399 405 421 422

Bayram Hoca, 246.Bay-Sungur (Sultan Y akub’un oğlu), 151,

Bay-Sungur Mirza (Sultan Mahmud’un oğlu),48hl94.

Baz Kağan, 6, 14.

Bedir Han, 291.

Bedir Sultan, 235.

Bednıddin Dizmarî, 131.

Bedrüddin Doldurum s 134, 365.

Bedrüddin Mes’ud, 363.

Bedrülcemâlî, 133.

Beğ-Arslan, I3Ö, bk. Has Beğ.

Beğceğiz, 145.

Beğçe Beğ, 172.

Beğ-Doğdu (hâcib), 79.

Beğeç-Arslan Tegin, 8.

Beğ Tegin, 74, 133.

Beğil (B ayındı r H an’ın uc beği), 394, 396,397, 412.

Behram Şah, 124.Bekir Beğ (Avşar’dan), 285.

Bekir Beğ (Kı zık’dan), 296.

Bektaş H an, 291.

Belâzurî, 35.

Belek, 136.

Belhî, 34.

Berçem Beğ 129 361



Budak (K ara güne-oğlu), 386, 397, 399, 404,421.

Budak, (Safevî emir lerinden), 399, 421.

Budak (Döğer’den), 254.

Buğacık Melik, 380, 421.

Buğaç Han, 389.

Buğra Han, 30, 57, 75h305, 393.

Buka, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 94, 95.

Bulak, 123.

Bulan (Alay’m oğlu), 241.

Buldacı, 107.

Bilinip. Kağan, 10.

Burckhard,1227, 228.

Burhaneddin, K adı, 164, 206, 336, 340, 370,

402, 403.

Burla Hatun, 384, 385, 398, 403.

Busad (Pîrî Beğ-oğlu), 332.

Büğdüz Emen, 385, 387h32, 400, 401, 404,

421.

C

Cadı-oğlu, 280.

Cafer, 302.

Cafer (Bermek oğullarından), 100.

Can Beğ Sufî, 268, 272.

Celâl (Bozoklu), 171.

lâl li h

Cihan-Şah K ethüda, 275.Cimri, 160.

Cingöz-Oğlu, 280.

Clavijo, 146h431, 164, 165, 328, 329.

Cuveynî, 40.

Cuzcanî, 114.

ç

Çabuk (Çubuk) Beğ, 108, 136.

Çaça (Çin. kumandam), 15.Çağrı Beğ, 44hl70, 58, 64, 67, 77h305, 78, 79,

85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 99,

100, 123.

Çaka Beğ, 324.

Çakır, 114.

Çakmak (Memlûk sultanı), 252.

Çarığ, 100.

Çavlı Candar, 130.

Çavuldur Çaka, 324.

Çekim, 223, 224, 249, 265, 269.Çelebi Mehmed, 165, 167, 266, 415hl52.

Çerkez (Bozok sancak beği), 274.

Çerkez Ağa (Ahmed Y ıldır ım), 282h78, 284h

84, 285.

Çerkez Beğ (Avşar’dan), 281, 285.

Çoban Beğ (Suldus), 145.



Deli Haşan (Celâli), 187, 188.

Demir Gücü, 391.

Demir -Han (Gündüz-oğlu), 272.

Demir-Taş, 145, 223, 224, 247, 267, 270,

Deniz Kethüda, 330.

Derviş Paşa, 198.

Dib-Cenkşu, 241.

Dib-Y avku, 241, 244, 315, 336, 342.

Dimaşk K oca, 248, 249, 253.

Dinar, 114, 120, 121, 122, 124, 125.

Direk Tekür, Arşm-oğlu, 386.

Di rse Han, 385, 386, 412, 417.

Dizek, 65.

Doğaıı K ethüda, 307.

Doğan-Oğlu (Beğ-Dili’den), 307.

Dokuz İ brahim Beğ, 274, 285.

Domuz-Oğlan, 172.

Donrul (Tuğrul) Kethüda, 329.

Doymaduk, 382, 391.

Döğcr-Oğlu (Çepni), 330.Dubeys b. Mezyed ul-Esedî (Hille hüküm

darı) 95.

Dubeys b. Sadaka, 128.

Dudu-oğlu, 134.

Duba, K oca, 385, 388.

Dukak, 61, 62, 386.

Dulat (De let) H oca 247

Ebû-Kâlicâr, 84, 85.

Ebû-Muzâhim (Sulu), 11.

Ebû-Nasr-i Zevzenî, 74.

Ebû-Rîş oğlu (Arab emirlerinden), 299.

Ebû-Said (Timurlu), 148.

Ebû-Said Bahadır H an, 144, 145, 163, 166.

Ebû-Sehl-i Hamdavî (amîd), 73, 81, 82.

Ebû-Yusuf Yâkub, 138.

Ebû’l âlâ Ahval, 67.

Ebû’l-Asker, 72.Ebû’l-Ferec, 47, 247.

E bû’l-Feth Beğ (Ak-K oyunlu), 287, 288.

Ebû’l-Gadir, 245, 253.

E bû’l -Gazi, 35, 37, 41, 139, 142, 203, 210‘

219, 238, 240, 242, 325, 326, 344, 382,

386, 404.

Ebû’l-Hasan Tak , 65, 66.

Ebû’I -Heycâ el-H ezebânî, 83, 84.

Ebû’I-K asım (Mirza), 377.

Ebû’tı-N asr Ahmed (Hâce), 72, 86.E fdal-i K irmanı, 125.

Eğrek (Uşun Koca-oğlu), 385, 401, 417.

Ekber Han (Hindistan hükümdarı), 235h48.

Eksük, 136.

E l-Beğli -Oğlu, 143.

E liğ Koca, 385.

Elk Mi 308



Esen (îsen) K utluğ, 144.

Eslemez, 268, 269.

Etrek, 43, 47, 54.

Evl iya Çelebi, 209, 210, 302, 316.

E ylik K oca, 401.

Eymir, 345.

Ezgene, 111x22.

F

Fahruddin Ali. 161.Fahruddin İbrahim (Y ıva’dan), 362.

Falıruddin-i Râzî, 41hl48.

Fahruddin Mübarek Şah, 206.

Fârâbı, 38.

Fâris (Demir-Han-oğlu), 271.

Fâri s (Doğancı-oğlu), 223, 224.

Fenâ Hüsrev b. M ecdüddevle, 84.

Ferec, Sultan, 223, 224, 248, 267.

Ferec (Türkmen, Savcı Beğ-oğlu), 252.

Ferhad (Kuduz), 183, 184.Ferhad Han (Safevî kumandanı), 236, 288.

Ferruh-Şah, 125.

Feth A li Han, 236.

Fethuddin, 134.

F irdevsî, 170.

Fırûz (Feriz) Beğ, 194.

Gız-Oğlu Mansur bk. Mansur.

Gök-Böru, 146.

Gökçe, 362.

Gökçe, Musa, 248, 249, 250, 251, 253.

Gök-Han, 315, 319, 395.

Gök-Taş, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 83, 84, 94,

95, 96.

Gördü Beğ (Gündüz-oğlu), 267, 269, 270,

271.

Gümüş-Tegin, 107.Gündeşli-Oğlu, 143.

Gündoğmuş (Döğer’den), 254.

Giin-Doğmuş Sultan (Beğ-Dili emirlerinden),

309.

Gündüz, 271.

Gündüz Kethüda (K ör Ali -oğlu), 274.

Gündüz-oğlu, 224, 270.

Güzel, 267.

H

Hâbil (Mehmed Beğ-oğlu), 332.

Hacı Ali, 303.

Hacı Beğ, 285,

Hacı Bektaş-ı Veli , 157, 299h7, 313, 327,

409hl20, 420.

Hacı-Emîr (B ayram-oğlu), 328.

İ b hi



H ali l el-Zâhirî , 297.Hamdullah-ı K azvinî , 63, 203, 222, 363,

Hamed il-A bbas, 302.

Hammer, 210.

Hamza (K ara Nebi-oğlu), 197.

Hamza Beğ (Ak-K oyunlu), 149.

Hamza Beğ (K liç-Er i-oğlu), 370.

Hamza Kethüda (Dodurga’dan), 257.

Handan, bk. İsmail (Altun-Taş-oğlu).

Hârun (H arizm-Şah), 74, 76, 77,

Harun (Resul), 138.

Has Beğ, 261.

Haşan (Ceneklü), 250.

Haşan (Malımud-oğlu), 169, 222.

Haşan Ali Fakih, 322.

Hasaıı Beğ (EbûT-Gâdir’i n oğlu), 245, 253.

Haşan Beğ (Döğer’den), 252, 253.

Haşan Beğ (Pehlivanlı), 227, 280.

Haşan Beğ-i Rumlu, 234, 285, 335, 379.

Haşan Beğ (Yüz Hatim Ağa-oğlu), 300.Haşan Beğ (AbduIİâtıf Beğ-oğlu), 282.

Haşan Beğ (Uzun), 148, 149, 150, 168, 225,

226, 266, 272, 286, 329, 376, 403,

408.

Haşan Han, 288.

Haşan Kethüda, 371.

Haşan Paşa (K araman beğlerbeğisi) 197

Humar-T egin, 106.Hüsameddin Hali l, 363.

Hüsameddin K ılıç-Arslan, 132.

Hüseyin (Arnavud), 189.

Hüseyin A li Beğ, 235.

Hüseyin Beğ (Ak-K oyunlu), 251.

Hüseyin Beğ (Doğu Türkmenleri'nin baş

buğu), 246.

Hüseyin Beğ (Boz-K ır ’ın oğlu), 183.

Hüseyin Beğ (Köpek-oğlu), 263, 267, 268,

269.

Hüseyin Beğ (Sevindik B eğ’in oğlu), 290.

Hüseyin B eğ (Turgut-oğlu), 183, 184.

Hüseyin Beğ (Y ıva’dan), 367.

Hüseyin Beğ, (Uyuz Beğ Yarsak), 341.

Hüseyin Çelebi, 302.

Hüseyin Han (K açar Ziyad-oğlu), 349.

Hüseyin Kethüda (Bayındı r’dan), 316.

Hüseyin Paşa (Haleb beğlerbeğisi), 187.

Hüseyin Paşa (K adı-zâde), 301, 302hl7.Hüseyin Sultan (Ferah hâkimi), 291.

Hüsrev Paşa (Vezir iazam), 299, 310.

Hüsrev Sultan (Köroğlu), 291.

İ

İ be Sultan, 230, 286.

îbn Battuta 167



İbrahim Beğ (Ak-K oyunlu), 414hl52.İ brahim Beğ (Hacı-İ vaz-oğlu), 283h82.

İ brahim Beğ (K araman-oğlu), 215h57.

İbrahim Beğ (Ramazan-oğlu), 354.

İbrahim Beğ (İshak-oğlu), 105.

İbrahim Gülşenî, 169, 420.

İbrahim H an (Safevî emirlerinden). 233.

İbrahim Paşa (Veziriazam), 171, 415hl53.

İbrahim Y mal , 63, 77, 85, 86, 94, 95, 97, 98,

105, 106.

İdrisî, 42.

İğdir-Oğlu, 357.

İ k (Eyik), 141.-

İI-Aldı B e , 329, 334.

İI-Arslan (Harizm-Şah), 29h80, 111, 118,

119, 120, 241.

İl-Basraış, 144.

İ I -Deniz, 130, 26i, 262, 263, 361.

İl-Gazi, 136.

îlgey Noyan (Celâyir), 160.İ liğ-Han (Nasr b. A li ), 63, 64, 65, 66,

75h305.

İI -Terış, 8, 14, 15.

İ lyas-ı Döğer, 249.

İmaduddin Zengî, 111, 128, 12.9, 134, 360.

İmam K ulu H an, 368.

İmam K ulu Sultan 290 291

İsmail Beğ (Ebû Seyf-oğlu)- 301.İsmail b. Ahmed (Samanlı hükümdarı), 27,

50, 56.

İsmail H ans 236, 289.

İsmail Kulu Beğ, 402.

\ j j u J ÎH , 368h35,

İ spend (İ sfahan), 250.

İ srai i, 58, 59, 63, 64, 402.

Îstahrî, 33, 43hl58.

İ stemi, 10.

İzzuddin (Lûr emîri), 362.

İ zzuddin Haşan, 128.

I . İ zzuddin K eykâvus, 134, 366.

I I . İ zzuddin K eykâvus, 356.

K

K açar, 156h436.

K adir Beğ (Eymür ’den), 345.

K adir H an, 67.

K afşut Beğ, 101.el-K aim bi-EmrÜlah, 47, 98, 193.

Kalender Çelebi, 172.

Kalender-Oğlu, 185.

K amgan, 397.

K âmrûye (Sâve hâkimi), 84.

K anlı , 32.

K l M h d 322



K ara-K uş, 138.K ara-Mahmud Kethüda. 275.

K araman, 160, 168.

K araman Beğ (At-G üden Beğ-oğlu), 298.

Karaman Beğ (Mangışlak’taki Oğuz beğ

lerinden), 140, 325.

K ara Mehmed 245, 246.

K ara - Nebi -o l u , 279.

K ara-Receb, 285.

K ara-Said, 1Ö9.

Kara-Sunguı*, 130.

Kara Tekür, 386.

K ara Tüken. Melik, 386, 421.

K ara-Y usuf (K ara-K oyunlu), 147, 167, 224.

247, 249, 250, 265.

K ara-Y ül îi k Osman Beğ, 148, 164, 167, 223,

224, 248, 249, 250, 251, 265, 269.

K aresi Beğ, 162.

K arkm, 254.

Karmış Bay, 41.K arsandı-oğlu, 197.

K asım (Çoban-oğlu), 196.

K asım Beğ (Pürnek’den), 286.

K asım Sultan (H an), 289.

K aşğa, 141.

Kaşğa-Çura, 240.

K t ( U J K tl 252

Kessâl Beğ (el-îys-oğ/u), 301.Kezençuk, 387.

K ezlik Han, 242.

K ıfçak (ArsI an-Taş-oğlu, emîr), 127, 128.

K ıl baş, 390, 395, 402.

K ıl ıç (Şumla ailesinden), 262, 264.

K ıl ıç-Arslan (Al i Han’ın oğlu), 57, bk. Şah-

Melik.

I . Kıhç-Ar slaıı, 129.

I I . K ılı ç-Arslan, 134, 137.

K ılı ç Arslan (IV, Ruknuddin), 367.

K ılıÇ'Arslan Beğ (Ak-K oyunlu), 167.

K ıl ıç-Arslan (Kara-K oyunlu), 167.

K ıl ıç Beğ-Han-(Esterâbâd vâlisi ), 349-

K ılık B eğ ( j i l ) 140, 325.

K ımac, 114, 115.

Kzpçak Melik (Demir yayh), 386, 421.

K ırgıl Yahya-oğlu, 301.

K ır ım K ethüda, 371.

K ırk K muk, 410.K ırvâş (U kayl-oğlu), 95.

K ızık (Mehmed-oğlu), 296.

K ızı l, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 83, 84,85, 94.

K ızıK Arslan, 128, 131.

K ızıl Ahmed Beğ (İsfendiyar-oğlu), 329.

K ızlı , 133.



K urt B eğ (Boz-K oyunlu), 303.Kutalmzş, 68, 97, 99 , 100, 107, 135.

K utbuddin M elik-Şah, 137.

K utbuddin M evdûd, 129.

Kutluğ Beğ, 140 h 411.

K utluğ Han (Salgur’lu), 339.

Kutlu ğ-înanç, 131.

K uzucu Beğ, 359.

K üç-Doğan (Güç-Doğau), 260, 264-.

K ül Bi lge Han, 19, 20.

ICül-Sarığ, 107.

K ül-T egin, 4, 8, 10, 15, 16, 17, 24.

Külüğ Çur (Bayna Sanguıı-oğlu), 4.

Kündürî, 99.

K ür-Y avı, 132.

K üş-Toğdı (Şehrizor vâlisi), 128.

L

L utf Ali Beğ, 310.

M

Mahdum Kulu, 140, 141, 143.

I . Mahmud, 155.

Mahmud Beğ (Pehlivanlı), 229.

Mahmud, Emîr (Döğer’den), 252.

Mahmud (Tapar’m oğlu), 132.

M h d (K l ) 8 27 28 29 30 32 34

Mansur (Gız-oğlu), 81, 83, 95, 96.Mansur (Kutalmış’m oğlu), 101, 193.

Mansur Beğ (Avşar), 149. 266, 286, 287.

Mao-Tun (M ete), 2, 3.

Marco Polo, 179, 408.

Mayaçık, 361.

el-Mehdî (Abbasî halifesi), 24.

Mehdî Hacı, 145.

Mehdi K ulu Han (Avşar’dan), 288, 291.

Mehmed (Kadı B urhaneddin’in beşinci dede

si), 164.

Mehmed (Bayezid-oğlu), 196.

Mehmed, Fâtih Sul tan, 165, 168, 190, 350,

376, 414, 420.

Mehmed, Çelebi Sultan, 165, 167, 196, 266,

415İ1İ52.

Mehmed Beğ (Karaman-oğiu), 160, 161, 162,

403.

Mehmed Beğ (Beğdili’deıı Şah tsmail-oğlü),

301.Mehmed (Teke’li), 187.

Mehmed Paşa (Kalender-oğlu), 188, 189.

Mehmed (Sırkıııtı-oğlu), 197.

Mehmed Beğ (Yıva’dan), 367.

Mehmed Beğ (Aydm-oğlu), 162.

Mehmed Çavuş (Nesli-Oğlu), 186.

M h d (K t B ği ğl ) 268 270 272

İ



Melik-Şah, 102, 104, 108, 109, İ27h386,133, 136, 261, 262.

Melik-Şah {I rak Selçuklu hükümdarı), 130,

261, 338.

el-Melikür-Rahim (Büveyhî hükümdarı,) 96.

Mendek ( ) 125.

Mengü-Bars, 337, 360.

Mengücük, 324.

Mengü-Temür, 339.

Meninî, 65.

Menli-Tegin, 124.

Mervezî, 28.

Mes’ud (K ıfcak-oğlu), 129.

Mes’ud (Irak Selçuklu hükümdarı), 104, 128,

129, 130, 131, 337.

Mes’ud (Gazneli), 71, 72, 73, 74, 79, 80, 81,

82, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93,

99, 117.

Mes’udî, 37, 38, 54, 55.

Mevdud (Gazneli Mes’ud’un oğlu), 93.Mevdud (Salgurlu), 125K386, 337, 33B.

Meymuıı (Celâli), 189.

Mısır H oca (Kara-K oyunlu), 375h27.

Mısır (Döğer’den), 250, 253.

Mikâil, 64, 67.

Mikdad Beğ (Avşar), 285.

Minnet Beğ 165

Muhammed Beğ (Çepni), 335.Muhammed (Dimlaç-oğlu), 133.

Muhammed (Harizm-Şah), 242.Muhammed Sultan (K ara-B ayat beği), 236.

Muhammed Bakır Han, 237.

Muhammed (Avşar beği), 261.

Muhammedi Mirza, 286, 287.

Muhammed-i N esevî, 364.

Muhammed Hüseyin Sultan, (Eymür beği),

348hl3.

Muhammed Yâr, 349.

Muhammed b. Mustafa b. Zekeriyya es-Sal-

ğurî (Divriğili), 340.

Muhammed b. Ahmed, 233.

Muhammed Ali Han, 236.

Muhammed Zaman Han, 310.

Muhammed Beğ (Şamlu emirlerinden), 309.

Muhammed (Safevî hükümdarı), 291, 308,

402.

Muhammed Selim-Şah, 235h48.Muhammed Kulu, 148.

Muhammed Zaman Sultan-ı Bayındjriyye-j

Türkman, 319.

Muhsin b. Tak, 66.

Muinuddin Pervane, 160.

Mukaddesi 28 29 38 56

b hl ğ



Musa Yabgu, 44hl70, 64, 76. 78. 79, 85, 89,93.

Muslî Çavuş (Celâlî), 189.

Mustafa, (Ulaşlı-oğlu), 305.

Mustafa Beğ (Çeıkes-oğlu), 274, 283h81.

Mustafa Beğ (Mürsel-oğlu), 228.

Mustafa Han, 310.

Mustafa Beğ (Avşar’dan), 285.

Mustafa (Kara Ahmed-oğlu), 322.

Muslafa (K ürd K izi r-oğlu), 186, 187.

Mustafa Kethüda' (Peçenek’ten), 321.

Muzaffer ud-din Gök-Börü, 133.

Muzaffer ud-din Tuğrul, 338.

Muzaffer ud-diıı-i Salğıır, 340.

Muzaffer ud-din Sii-Sıyan, 264.

Mücahiduddin (K obnân vâlisi), 125.

el-Miisterşîd (Hal îfe), 104, 128.

N

Nâdir-Şah, 155, 206, 236, 290, 292, 293.

Nakdî Beğ (Beğ-Dili’den), 310.

Nâsır Beğ (K ör), 300.

Nâsır Hüseyin Beğ (Bayatlardan), 225.

Nâsır-i Husrev, 59.

Nasr b. îliğ, 66.

Nâ i li Di illâh 260 362

Oğuz-H an, 2, 3, 4, 148, 168, 169, 204, 208,220, 222, 315, 320, 374, 375, 376, 377,

420, 421.

Oğuz-Han (Fâtih’in torunu), 169, 376, 420.

Okçı (Ense K oca-oğlu), 390.

Orhan Beğ, 162, 168, 316, 409İ1İ20, 418.

Osman Beğ, 162, 220, 375, 376, 418.

Osman b. Affan (Halî fe), 380.

Osman Paşa (Y eğen), 209.

Otman Baba, 167, 420.

Ozmış K ağan, 18, 19, 20.

Ö

ödek Han ( iL ijl 118.

Ögedey, 339.

öğrünç, 144.

Ömer (Melik-Şah’ın emirlerinden), 109.

Ömer Beğ (Avşar’dan), 285.

Ömer Beğ (Çerkez-oğlu), 274.

Ömer Beğ (Gündüz-oğlu), 224, 270, 272.Ömer (H ısn K eyfa Eyyublulanndan), 245.

Ömer Beğ (Ramazan-oğlu), 271.

Ömer Han (Yazı r’dan Hindu Han’ın kar

deşi), 242.

Öz-Aba ^ 121.

Özbek (Atabeğ), 362.

P ’ k t (U K ğ ) 22 S B ğ (Ş l i l i d ) 309 310



P ’ukutsran (Uygur K ağanı), 22.Pulat Cinsang, 144.

R

Râdi f (Çepni’den), 330.

Ragıp Paşa, 254.

Rahman Kulu Sultan, 242.

Ramazan Beğ (Yüregir beği), 353, 354.

Râvendî, 131, 168, 361.

Receb (Avşar’dan), 274, 283h80, 285.

Resul-Tegin (Arslan Y abgu’nun oğlu), 67, 99.

Reşidüddin, 36, 53h216, 168, 204, 205, 206,

207, 208, 210, 211, 216, 238, 241, 244,

259, 260, 293, 297, 320, 321, 336, 360,

363, 369, 378, 387, 402.

Romanos Diogenes, 101.

Russel, P ., 227.

Rüstem (Tarhan-oğlu), 225, 272.

Rüstem (Türkmen beği), 137.

Rüstem Beğ (Ak-K oyunlu), 151, 230.Rüstem Han (K ûh-Gi lûye vâlisi), 287.

Rüstem Kethüda (Bayındır ’dan), 317.

S

Sabûr Han, bk. Ömer Han.

Sa’d (Salğur’lu), 338, 339.

S d ddi H 152

Saru Beğ (Şamlu emirlerinden), 309, 310.Saru-Han, 162.

Sanım Beğ, 265.

Satılmış (Döğer’den), 254.

Satılmış (Dimleklu), 301.

Savcı (Bayındır’dan), 316.

Sav-Tegin, 106.

Seğrek, 385, 405, 417.

Selâhuddin-i E yyubî, 128, 133, 136, 138, 365.

Selcen Hatun, 413.

Selçuk (Selçuklular’m atası), 58, 59, 61, 62,

63, 66, 67, 78, 93, 101, 386.

Selçuk Hâtûn, 167.

Selçuk-Şah (Uzun. Haşan Beğ’in zevcesi),

167.

Selçuk-Şah (Salğur’lu), 337, 339.

Selim, Y avuz Sul tan, 153, 170, 171, 179, 218,

259, 323, 331, 333, 343, 350, 366, 376,

416.

I I . Selim, 172, 183, 184, 226, 230, 257, 275,277, 307, 316, 325, 341, 347, 366,

371.

Selmeneci ^ 114, 117.

Sen Timur (Esen), 226.

Sevinç, (Şems ud-din), 146, 208.

i k



Su-lu. 11, 15, 24.

Sunduk, 133.

Sungur (H emedanl ı), 261,

Sungur (K irman melikinin elçisi), 123.

Sungur (Sancar’ın emirlerinden), 119.

Sungur (Salgurlu M evdud’un oğlu), 260, 338.

Sungur-AIp, 132.

Sungur ul-Beyâtî, 132, 232.

Sunkur, 222,

Sunkurca, 107.

Sûrî, 74» 78.

( d L U 226.

Sü-başı Tegin, 64, 66.

Süleyman (Kutalmış’m oğlu), 99, 102, 129.

Süleyman (arabacı), 187.

Süleyman Beğ (Bayat’tan), 234.

Süleyman Beğ (Karaman hükümdarı), 403.

Süleyman Beğ (Osmanîılat’dan), 416.

Süleyman Beğ (Çepni’den), 332.Süleyman Beğ (Çapan-oğlu), 229.

Süleyman Çelebi (Çepni’den), 335.

Süleyman (Dağlar Delisi), 189.

Süleyman Han (İ lhanl ı), 164.

Süleyman (Hacı E mîr’I i), 165, 328.

Süleyman Halîfe (Çepni tarikat adamı), 332.

Şah İ smail, 151, 152, 153, 154, 155, 171, 182,

230, 235, 287, 289, 308.

I I . Şah İ smail, 186, 231, 291.

Şah İsmail (düzmece). 186, 287.

Şah K ulu (Hasan-hâlî fe-oğlu), 170.

Şah-K ulu (Çepni korucularının başı), 335.

Şah-Kulu (Hal il Han’ın oğlu), 287.

Şah Kul u Sultan (Avşat’dan), 290.

Şah Kulu Sultan (Bayat Uğurlu Beğ’in kar

deşi), 234.

Şah Mehmed, 250.

Şah-Melik, 66, 67, 76, 77, 93, 94, 139, 241,

325, 343, 359.

Şah-Ruh, 250.

Şah-Ruh Sultan (Avşar’dan Muhammedi

Mirza), 287.

Şah-Ruh Sultan (Avşar’dan), 310.

Şah Safi, 235, 290, 310.

Şah-Suvar Beğ (Dulkadır-oğlu), 226, 268.Şah-Şüca, 340.

Sah Veli (Y apa’dan), 350.

Şeh-Verdi (Luristan hâkimi), 235.

Şah-Verdi H an (Avşar’dan), 288.

Şah-Verdi Sultan (K açar Ziyad-oğlu), 335.

Şefaat Beğ (Boz-K oyunlu), 300.

Şîr K uh (Emîr) 138 365 Tiken Bi le Er B ıçgen K ayı Y abgu 315



Şîr -K uh (Emîr), 138, 365.Şîr Şemseddin (Gaflet Koca-oğlu), 387, 397,

400, 401, 413.

Şirvan-Şah, 150.

Şökl ii , 133, 386h 30.

Şöklü Melik (K âfi r beği), 382, 386, 391, 402,

406, 414, 421.

Şuınla (Aydoğdu), 130. 261, 262, 263, 264.

286.

ŞükruIIah, 376.

T

Taberî, 24.

Tac ud-din, 328.

Tağn-B irdî (Memlûk emirî ), 268.

Tâhir (Rey şehri kethüdası), 73.

Tâhir (Abdullah b. Tâhiı ’in oğlu), 35.

I . T ahmasb, 2151ı57, 234, 288, 290, 291, 308,

334, 335, 348, 379h4, 415hl52.

Takiyud-din Ömer, 138. Tamgaç İbrahim Han, 111.

Tann K ağan, 17, 19-

Tanrı -Verdi (Döğer’den), 254.

Tann-Y ermiş (Türkmen), 251, 252.

Tardu, 10.

Tarhan, 59h252.

T iken Bi le Er-B ıçgen K ayı Y abgu, 315. Tikle ( S 'j «siSC" J Zengı ’nin oğlu), 123,

338.

Timur, 35hl l3, 139, 164, 166, 178, 225, 246,

247, 248, , 266.

Toğan-Ar sîan, 127.

Toğan-Şah, 120, 121, 124.

Tokmak, 248.

Toktamış, 34hl l3, 399.

Toku (Celâyir), 160.

Tonra Sem, 6, 13.

Tou-çe. 10.

Toymaduk, 37, 38.

Tudaun (Moğol kumandanı), 160.

Tuğrul (Sakalsız-oğlu), 271.

Tuğrul (Ir ak Selçuklu devletinin son hüküm

darı), 103, 128, 131, 338, 361, 364.

Tuğrul Beğ, 44hl70, 47, 49, 64, 67, 68,

75h305, 78, 79, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92,

93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100,105, 106, 107, 108, 205, 393, 409.

Tukak, 61h257.

Tuman, 315, 402.

Tuman-Bay, 376.

Tunga Tigin, 16, 130h398.

Turak Beğ, 269.

Urus Koca (Toktamış’ın emîri) 396 Yazıcı-oğlu 160 168 203 208 210 220



Urus Koca (Toktamış ın emîri), 396.Uruz, 377, 397.

Uruz Koca, 377, 389, 390, 395, 396, 397, 398,

399, 400, 401, 404, 408, 411, 422.

Uşun Koca, 385, 386h31, 389.

el-Utbî, 66.

V

Vahsudan, 83, 84.

Yâmbery, A., 5, 140h413, 144, 318, 344.

Yassaf, 127h386, 260.

Y eli (Çavundurdan), 325.

Y eli Halîfe (Mustafa-oğlu), 172.

Veli Han (K irman hâkimi), 291.

Veli K ethüda (Dodurga’dan), 257, 298.

Verze (Gürcü), 379h5.

Veys Beğ (Yapa’dan), 350.

Y

Yabgu Han (Karluk başbuğu), 111. Y ağı Sıyan, 107.

Oğıız boy Teşkilâtı, 31.

Yağmur, 69, 71, 72, 73, 82.

Yağmur (Döğer’den), 248, 249, 250, 253, 254.

Yağmıır -Han (Ödek Han’ın oğlu), 118, 238.

Yahmur (Umur j j j £ 246.

Yazıcı-oğlu, 160, 168, 203, 208, 210, 220,238, 264, 293, 347, 375, 376.

Y edi Beğ (Döğer1den), 301.

Y eğen Sultan, 291.

Yel-Buğa en-ATâsirî , 246, 247, 264.

Y eş-Beğ, 225, 268.

Y ıldız Han, 204.

Y ılpagut, 6, 16.

Y ınal (tbn FadJan’m gördüğü Oğuz beği),

50.

Y mal-Tegin, 73.

Y igenek, 379h7, 385, 396, 397, 400, 404,

410.

Y i-H an, 17.

Y ular -K ııdı (Celâlî), 187.

Yunus Emre, 418.

Yunus Han, 361.

Y usuf (Seyf-oğlu), 189.

Y usuf (İbrahim Y mal’ın babası), 63,

Y usuf (Musa’nın oğlu), 76, Y usuf b. Hârun, 67.

Y usuf ICulu Sultan, 291.

Y usuf Paşa, 301, 302.

Y usuf Paşa, 189.

z



I I - EL' (KAVİM) OYMAK, BOY, DEVLET VE

HÂNEDAN ADLARI

A

Abbas oğullan, 98.

Abbasî halifeliği, 261.

Abdal, 326.

Abdallar, İ74h466.

Acem(ler), 86, 104, 110, 383.

Acûrlu, 175, 177, 193.Adil, 325.

Affan Eymürü, 345.

Afganlılar, 155, 292.

Afriğ oğullan, 57.

Afşarl ı Eymürü, 346, 347.

Afşar-Uşağı, 292.

Ak-K oyunlu İmparatorluğu, 148.

Ak -K oyunlu U lusu, 150.

Ak -K uzulu, 178,

Aksaklu, 217.

Ak-Salur, 178, 343.

Ala-Bozlu, 343.

Alalar, 372.

Alam, 344.Ala-Y undlu (lar), 181, 206IıI 3, 206, 212, 214,

350, 351, 352.

Â l Arslan ( ü j i jT ), 127h386.

AI i-B eğlu, 178.

A li Beğlu (Bayat’tan), 226.

Ali -E li Türkmenleri, 141, 219.

Ankara Türkmenleri, 320. Barak (Cerid’den), 178.



Ankara Türkmenleri, 320.Ankara Y ürükleri, 190, 217, 351, 371.

Annâz-Oğullan, 127, 336.

Arab (oymak), 365.

Arab (lar ), 11 ,47İ1İ92, 65, 91, 95, 98, 104,

110, 133, 138, 169, 183, 190, 194, 202,

233, 248, 252, 253, 281, 298, 305,

306, 317, 365h27, 375, 383, 393, 405,

407.

Arabgirlu, 153, 308.

Arablu, 300, 301, 306.Aralık-Evi, 312.

Araşlu. 288.

Arslan-Beğlu, 179.

el-Artuki yye ( )ı 244h2.

Artuklular, 136, İ ST, 206, 244.

A-Se-na, 7hl8.

A-si-kie k’iue, 12.

Asi-kie ni-şu, 12.

Assinler, 9.At-Çeken (1er), 175, 179, 186, 190, 217, 321,

323, 333, 350, 372.

Avcı, 176, 302. *

Avşar (lar)-Afşar (1ar), 126, 127, 131, 149,

153, 155, 156, 160, 166, 176, 178, 181,

191, 193, 197, 198, 205, 206hl3, 207,

Barak (Cerid den), 178.Barak (1ar), 193, 194, 195, 305, 306, 316, 317.

Baranlu, 147.

Barza (oj j l j )* 181.

B a sınıl (1ar), 7hl8, 8, 17, 18, 21.

Başım-K ızdı lu Çepni, 329, 330.

Batı Gök-Türk Devleti, 1, 10, 12.

Batı Gök-Türk K ağanlığı, 55.

Batı Gök-Türkleri, 10, 11, 13.

Batı Türkleri 11, 15, 26, 27, 418.

Bayandur (K imek boyu), 32.

Bayat (1ar), 44hl66, 149, 153, 165, 169, 175,

177, 178, 206hl3, 208, 213, 214, 215,

217, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228,

229, 230, 231, 232, '233, 234, 235, 236,

237, 265.

Bayat Boy beği ailesi, 227.

Bayat-i Mutlak (Ak Bayat), 235.

Bayaud, 32.

Bâyezid Oğullan, 199.Bayındı r (1ar), 141, 142, 149, 166, 167,

178‘ 202, 206, 208, 213, 214, 215

303, 315, 316, 317, 318, 320, 341,

354, 369.

Bayındır Elsüz-Pirî, 318.

Bayındırlı, 306.

id

Berçem-OğulJ arı, 137, 206, 361. Boz-Ulus Bayatları, 229.



ç ğ J , , ,Beıeketlu, 179.

Beş-Aşık, 257.

Beş Balık Uygurları, 28.

Beşneviyye Kült leri , 95.

Bicek ( ), 138, 208.

Biçer iğdiri, 356.

Biçerlu, 308.

Bısuut, 143.

Bişan-oğulları, 267.

Bizans, 61, 75h305, 90, 95, 101, 105, 129, 133,

134.

Bi zans İ mparatorluğu, 99, 105, 108.

Bizanslılar, 37, 91, 134.

Boğayırlu, 177.

Boran, 311.

Boyacılu, 322.

Boynu K ısalu, 277.

Boynu-Y oğunlu, 178.

Boynu-Y umru, 179.Bozacu, S26.

Boz-Atlu, 295.

Bozca ailesi, 226.

Bozca-Dodurğa, 257.

Bozca-Oğulları, 166, 223, 225, 227.

Bozcalu (1ar), 153, 226.

ğ

y ,Boz-U lus Ceridi, 232.

Boz-U lus M ândesi, 276.

Boz-U lus Türkmenleri, 175.

BuI ıara (oba), 344.

Buka-Oğulları, 127.

Bulak, 31.

Bulduklu Türkleri (4 J LUJİ 132.

Bulğarlar, 43, 395.

Bulğarlu, 179.

Bunsuzlu E ymürü, 345.

Buruncuk, 326.

Büğdüz (1er), 206hl3, 208, 212, 359, 400.

Büveylı Oğulları, 71, 84, 96, 105.

Büyük Karacalu, 29B.

Büyük-Yıva ( 0j j 367, 368.

C

Cahiliye Devri Arabları, 46, 47.

Canik Çepnileri, 332.Çarık ( j i j U y 259.

Çarıklar (jJ ij U - j, 259.

Çarıkl ı ( J ; jU y 259.

Caruklu (ğ), 203, 204.

Cecelu, 177,

Çapan-oğulları, 199. Denizli Uç Türkmenleri, 218.



Ç p ğÇarık Eymiri, 345.

Çarukluğ, 211, 259.

Çarvar İğdir , 358.

Çavdur, 325, 326.

Çavuldur (Iar)-Çavundur (1ar), 140, 142,

177, 206, 211, 213, 214, 215, 312, 324,

325, 326, 343, 358.

Çekürlü, 147.

Çelebi (oba), 306.

Çemişgezekiu, 154.

Çepni (1er), 146h431, 149, 153, 165, 178,

183, 193,* 208, 213, 320, 327, 328, 330,

331, 332, 333, 334, 335.

Çepni-Özü (oymak), 334.

Çepni Türkleri, 327.

Çerkeş (1er), 150, 154, 169, 198, 251, 270,

281, 282, 298, 385.

Çerkeş Memlûkleri, 169, 268, 409.

Çe’se, 26h59.

Çiçeklu, 179.

Çiği] (ler), 27, 28, 51, 57, 211.

Çik (ler), 9, 20, 21, 31.

Çimehı, 176, 177, 178, 193.

Çingeneler, 174h466.

Çinliler, 1, 2, 6hl2, 8, 9, 10, I I , 12, 13, 17, 21,

çDergeç, 366.

Deveciler, 312.

Develu, 195.

Deylemli (ler), 82, 84, 86, 96? 105, 106.

Dimleklu, 298, 301.

Dışkı (dış) Salur, 140.

Dış-Oğuz, 381, 389, 391.

Dil-Çepni, 333.

Diyarbekir Türkmenleri, 177.

Dodurğa (1ar), 177, 208, 212, 213, 256, 257.

Doğu Gök-T ürk imparatorluğu, 11, 12.

Doğu Gök-Türk kağanlığı, 10.

Doğu Gök-Tiirkleri, 11, 13.

Doğu Türkistan Türkleri, 139.

Doğu Türkleri, 24, 169.

Doğu Türkmenleri, 245, 246.

Dokuz (Bişanlu), 172, 176, 313.

Dokuz-K oyunlu, 176.

Dokuz-Oğuz (J ar), 5, 19, 21, 23, 24, 25, 35.

Dokuz-Tatarlar, 5, 16, 20.

Döğer (ler), 140, 165, 176, 177, 205, 206,

214, 244, 245, 246, 247, 248, 249,

251, 252, 253, 254, 255, 325, 343,

358.

Döğerlu, 255.

E Gazneli devleti, 57, 74, 79, 80, 81, 97.Geçlik 176 276



Eberlu, 290.

Ecled, 32.

Ediz (ler), 4, 7, 16.

Eğlen-Oğlu, 176.

Eki z (1er), 321, 322.

E lçi, 176. 178.

E lçil i (Alçi ?) Tatarı, 180.

E ll iciler, 181.

E lvan, 176.Emevî devleti, 55.

Emevîler, 91, 100.

Emîr-Hacılu, 180.

Ennrlu, 149.

Emtileklu, 300.

Ermeni (1er), 48, 55, 83, 84, 104, 109, 154,

160, 182, 183, 198, 203, 354.

E rmeni kıral lığı, 134, 166.

Ermen-Şahlar, 135, 136.

Er-Sarı, 140, 208, 344.Ertene Beğ Dodurğası, 257.

Ertim, 12.

Esenlu, 256, 326.

Esencelu, 366.

Eski Halk (oymak), 141.

Eşkinciler 176

Geçlik, 176, 276.

Genceli Avşarı, 278.

Gençlu, 182.

Gerâmpâ, 177.

Germiyanlılar, 162.

Göçer-Baıza, 181.

Göçer-K arkınlar, 312, 314.

Göçer-K ızık (1ar), 295, 296.

Gökçelu, 176, 177, 317, 356.

Göklen (1er), 141, 219, 311, 348.Göklen Türkmenleri, 358.

Göklen-ulusu, 318.

Göklii, 140.

Gök-Türk devleti, 4, 5, 9, 10, 21, 26, 103.

Gök-Türk imparatorluğu, 3, 10, 14, 15, 27.

Gök-Türk kağanlığı, 19.

Gök-T ürkler, I , 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14, 15,

16, 17, 18, 20, 26, 30, 36, 45, 110, 412,

414, 415.

Gök-Veli Oğulları, 196.

Görcikli, 344.

Gurbet 365h27.

Gûr devleti, 114, 120.

Gurlular, 109, 114, 118, 120, 121.

el-Ğuzz, 26.

Hacı Bayram Eymürü, 345.Hacı Emîrli beğliği 165

Hızır-Hacılu, 322.Hızırlu 231



Hacı Emîrli beğliği, 165.

H acı-Kaya, 343.

Hacılar, 176, 179, 193, 281.

Hacılu, 147.

Hacı-Mahlı, 306.

Hacı Mustafa, .283.

Haiac (1ar), 146, 155, 203, 312.

Haleb Döğeri , 253.

Haleb Türkmenleri, 149, 153, 173, 174, 176,

177, 191, 192, 193, 215, 226, 227,228, 229, 253, 272, 275, 279, 286, 295,

297, 298, 30İ , 305, 309, 321, 322, 329,

330, 345, 346, 347, 352, 355, 359, 370.

Haleb Türkmenleri Avşarlan, 277, 278.

Haleb Türkmenleri Bayındırlan, 316.

Hâli dli obası, 317.

Halil-Oğlu, 283, 284.

Halka-Evli, bk. Alka-Evli.

Halkalu, bk. Alka-Evli.

Hama Döğeri , 253.

Hamidlu, 176.

Hamid-Oğullan beğliği, 161.

Hamudlu, 322.

Hamza-H acılu, 149, 177, 191, 193.

Harbendelu (lar)-Hüdabendelü, 153, 166,

175 176 177 233 308

Hızırlu, 231.

H i, 8.

H ind, 91.

Hindlu, 180.

Hisar-Beğlu, 179.

Hiung-nu (1ar), 1, 2, 3, 18, 25h58.

Hoca Al i Şeyh, 298.

H oca Fakihlu, 278.

Hocandıl ı, 179.

Hoca-Yunuslu, 180.Hoca-Yunus Oğulları , 367.

Horasanlılar, 82.

Horasanlu, 182.

Horasan Oğuzları, 137.

Horzum (lu), 181, 318, 357.

Houen, 25h58.

Huey-hu, bk. Uygurlar.

Hu-lu-u, 12.

II rak Bayatları, 232, 233.

I rak Oğuzları, 73, 75, 81, 82h327, 85, 89, 94,

95, 96, 100, 131.

I rak Selçuklu devleti , 103, 129.

I rak Selçukluları , 127, 337.

Irak Türkmenleri 78 79 80 88

İmek, 32.İmi 32

K an-Temir Çepnisi, 330.K an Tura 412hl40



İmi, 32.

İmirler ^ | y 347.

İnal lu (lar), 153, 175, 176, 177, 193, 223, 224,

231, 265, 268, 289; 292, 308, 310, 351,

352.

İnal Oğul lan, 136, 137, 165, 223.

İnanç-Oğulları, 162.

İnanlu, bk. İnallu.

İran Avşarları, 286.

İ ran Bayatlar ı, 234, 237,

İran Beğ-Dilileri, 308.

I ran Çepnileri, 334.

İran Eymürleri, 348.

İranlılar, 47, 89, 103, 117, 159, 185.

İ ran MoğoII arı, 143, 415.

İ ran Selçuklu devleti , 103.

İran Selçukluları, 109.

İ ran Türk leri , 143, 155, 373, 385.

İ ran Türkmenleri, 377-İsa-Hacılu, 321.

İskender Beğ, 180.

İsmailîler, 112, 113.

Ismailiyye Türkleri, 132.

İ vegi, 311.

îzgil (1er), 9, 10, 15.

K an-Tura 412hl40.

K an-Tura oğulları, Î j J L ' * j * y 412hl40

K apucu-Tatarlan, 180.

K ara, 243.

K ara-Avşar. 278.

Kara-Bayat, 232, 235, 236.

K ara-Beli Sabırları, 337.

K ara-Beli hanedanı â M j 337.

Karaca-Ar ablu, 176.K araca-K oyunlu, 175, 181, 230, 241, 371372.

Karaca Kür d Türkmenleri, 191.

K aracalu, 172, 242, 300.

K ara-Çavdur, 327.

ICara-Daş (taş)lı, 242.

Kara-Eşmeli, 300hl2.

K ara-Evli . 213, 239, 240.

K ara-Fakihlu, 178.

Kara-Gözlü, 310.K ara-Gözlü Eymürü, 345.

K ara-Gündüzlü Afşarı, 274, 278.

K ara-&uzz (Kara-Oğuz), 125.

ICara-Hacılu, 149, 181.

K ara-Hanl ı Devleti , 27, 30, 56, 102.

K ara-H anlı Hanedanı, 50, 56, 109, 113.

Karaınarı lı-K aramanlu-, 147, 153, 176, 177,181, 314.

K ıfçak oğulları, 137.K ıl can, 181.



181, 314.

Karaman-oğulları , 161, 170, 179, 180. 264,

293.

Karaman-oğulları Türkmenleri , 160, 409hl20.

Kara-Osman. oğııllatı, 199.

K ara-Receb, 283.

K ara-Şeyhli , 282, 299, 300, 306.

K ara-T atar (1ar), 163, 164, 166, 178, 179,

225.

K ara-Ulus, 201.K ara-Y ahyalu, 179.

K ara-Y ıvacılu, 946.

K ara-Y ıvalu, 366.

Karasi-Oğu]]arı, 162.

Karışmaz, 310.

K arkm (1ar), 140, 142, 176, 177, 203, 204,

208, 211, 212, 213, 311, 313, 314, 325,

343, 358.

K arluk (1ar), 9, 10, 12, 17, 18, 21, 22, 26, 27,

28, 29, 30, 36, 39, 43, 50, 51, 52, 55,57, 109, 111, 113, 139, 142, 143, 211,

375.

K arsandı-oğullan, 196, 197.

Kasımlu, 292.

Kaşıkçı, 181.

K aşkaî (1er) 237 358

K ıl can, 181.

K ını k (1ar), 60, 166, 175, 177, 202, 204, 205.

206hl3, 208, 212, 214, 244h2, 264, 336,

353, 354, 355, 369, 371, 372, 373.

K ınık-U şak, 371.

K ıpçak (1ar), 30, 32, 39, 58, 59, 60, 62, 67,

92, 100, 109, 127iı386, 139, 144, 374,

375, 377, 386, 389, 398, 421.

K ıreyit, 144.

K ırgız (1ar), 1, 5, 6, 9, 14, 21, 22, 26, 32.K ırı klu, 178.

K ır ıntı lı , 193, 281.

K ırklu, 154, 179, 292.

( I j l l J u ; ), 146, 208.

K ıtay (1ar), 5, 6, 8, 13, 26, 31, 113.

K ızık (1ar), 176, 202, 203, 207, 212, 295, 296.

K ızılbaş boyları, 348.

K ızıl baş Türkmenler, 186.

K ızıl baş Türk oymakları, 287.

K ızı lbaş ulusu, 153, 154.

K ızı lca-K eçilu, 181.

K ızıl ca-Yalmc?, 181.

K ızı l-Donlu, 231.

K ızıl -K eçili , 218.

K ızı l-K ocalu, 177, 179, 328.

K l K l 193 201

Köpek-oğulları, 165, 223, 266, 267, 268, 269,273. Lâ



K örük, 318.

Köse-Ahmedlu, 292.

K öseler, 330.

K uh-Gi lûye Avşarları, 288.

K ulağuzlu, 178, 179.

K ullar oymağı, 141.

K um, 6, 24.

Kureyş-Melik-Şah, 179.

Kurlas, 143.K urulu, 179.

K usun, 177. 307, 317,

Kusunlu, 179, 180.

Kusun-oğulları, 197.

K uş-T emür, 177, 179,. 180, 317, 322.

Kutalmış-oğulları, 108.

Kutbeğilüler, 149.

K ut-Beği oğullan, 223, 266, 272.

K ut-Beği oğulları, Avşarı , 267.

K utlu Beğ-Hacılu, 219.ICutlu-Boğa Tatarları, 180.

K utub-Şahi ler, 148.

K utulu, 292.

K uzey Suriye Avşarları, 265, 266, 276.

K uzey Suriye Türkmenleri, 289, 308.

Kuzucaklu, 298, 300.

Lâz, 183.

Lekvânik K ürdü, 193, 281.Lur, 126, 234.

M

Macar, 1.

Mamalu, 176.

Manav, 174h466.

Mangıtlar, 325, 343, 348.Mansur Beğ Afşarları, 153, 286.

Maraş Eymirleri, 346.

Mehmed Kethüda, 343.

Mehmed K ethüda Eymürü, 347.

Melek-Hacılu, 228.

Melemenci (oymak), 181.

Melemenciler, 196.

Melemenci-oğulları, 196, 199.

Memlûk devleti , 224, 268, 272.

Memlûk (1er), 161, 169, 210, 225, 245, 246,

251, 260, 268, 353, 354, 376, 398.

Memun oğulları Harizm-Şahları, 57.

Mengücüklüler, 136, 137.

Menteşe beğliği, 162.

Menteşe K ayı lan , 218.

M t Yö ük l i 195

Nâ

Otamışlu, 300.Oturak Barza, 181.



Nâvekiyye Türkmenleri. 107. 108, 130, 133.

Neccarlu, 176, 178.

Nilhaz (?), 32.

Noğay (1ar), 140, 142.

Nukerde, 36hll9.

INEu-şe-pi, 10, 12. 36.

O

Oğul-Beğlu, 177, 179, 191, 325.Oğuz boy Teşkilâtı, 50.

Oğuz-Oğuz-eli-, 14, 16, 23, 24, 25, 34, 37, 38,

39, 40, 41, 44, 47hl94, 82, 85, 91, 94, 98,

99, 109, 111, 143, 147, 201, 202, 205,

203, 220, 221, 238, 240, 292, 325, 336,

343, 374,381, 384, 386, 388, 391, 394,

413, 415, 417, 418, 420.

Oğuz boylan, 169, 277, 320, 324, 334, 369,

371, 377.

Oğuz budun, 5, 6, 17.Oğuz Hanlı, 168, 179.

Oğuz Peçenek boyu, 320.

Oğuz Türkleri ( i j i J l £İ' J İ 5lh209, 99,102.

Oğuz Yabgu devleti , 53, 57, 58, 59, 63, 77.

Oğ Y b ülâl i 216

,

Oturak Çepni, 330.

Oturak İ ğdirler, 356.

Oturak-Karkm, 312.

Oturak-K ızık (1ar), 295, 297.

Otuz Tatar, 8.

Ö

öksüzler, 277.

Öz-Bayatlaı- (Ak Bayatlar), 234.Özbek (ler), 41, 139, 142, 152, 170.

Özbek ulusu, 141,

özerli Türkmenler, 355.

Özer-oğuI Iarı , 166, 195, 197.

P

Panlt, 311,

Pa-sai kan t’oen-Şa-po, 12.

Peçenek (-ler-), (Türk kavimi erinden), 12, 13,

24, 26, 33, 36, 37, 54, 60, 102, 320,382, 383, 391.

Peçenek(ler) (Oğuz boylarından), 175, 180,

206hl3, 208, 212, 213, 320, 321, 322.

Pehlivanl ı (1ar), 226, 228, 280, 296.

Pehlivanlı boy beği ailesi, 229.

Pehlivanlı oğulları 227

Safevî (îer), I 3 h 25 , 141, 14Ö, 154, 156, 226,242, 291, 319, 329, 332, 334, 349, 368, 154, 162, 168, 173, 174, 180, 202, 212,244h2, 261, 263, 336, 338, 361, 366,



402,

Safevî ailesi, 156.

Safevî Devleti, 152, 153, 154, 155, 171, 175,

225, 230, 235, 272, 286, 287, 293, 297,

308.

Sakar, 344.

Sâlârlu, 177.

Salğut, bk. Salur.

Salğurlu devleti, 146.Salğurlu hanedanı, 146, 340.

Salğurluîar, 121, 126, 137, 206, 339, 363.

Salihler, 342.

Saltuk-oğulları, 127.

Saltuklular, 136, 137.

Salur-Salğur- (1ar), 40, 127, 139, 140, 141,1.42,

164, 166, 177, 202, 206, 208, 211, 212,

214, 215, 260, 325, 336, 337, 339,

340, 341, 343, 344, 349, 353, 358, 360,

369.Samanlılar, 50, 55, 56, 57, 64.

Sâmân-oğulları, 56.

Sâmânlı devleti, 57, 63.

Sancaklu Eyıniri, 345.

Sancarlu Eymiri, 347.

Sanlu 278

401, 403, 412.

Selçuklu ailesi, 69, 75, 90, 93, 102, 121, 127h386, 135, 219.

Selçuklu devlet (ler)i, 54, 61, 98,101,102, 105,

129, 135, 136, 150, 158, 160, 162, 168,199.

Selçuklu hanedanı, 107, 131, 137, 204, 205,369, 375.

Selçuklu Oğuzlan, 73, 104.

Selluriye, 229, 234.Selmanlu, 177.

Sevinçli, 176.

Sırkıntılı, 260.

Sırkıntı-oğulları, 196, 197.

Sieu-Piler, 3.

Sincan, 299, 300, 301.

Sipahiler, 321.

Sir-Derya Oğuzlan, 24, 25, 26, 203, 392.

Sis Avşarları, 277.

Soğdlar, 50.

Soynacılar, 140, 358.

Söğiid Y örükleıi, 347.

Söklen, 172, 178, 342.

Sölmüşlü, 179.

Söylemezlü, 176.

Şammarlar, İ93.Şam Türkmenleri, 165, 166, 275.

Tieu-Şaıı Uygurları , 22. Timur (oba), 344.



Şark-Evli, 306.

Şarklu, 231.

Şark-Pâre, 178, 331.

Şebankâre Kürdleri , 262.

Şeddâdî, (hânedan) 90.

Şerefeddinlu, 178.

Şereflu, 191.

Şe-Şo-T’i, 12.

Şeyh, 326.Şeyhlu, 177, 231,

Şeyh Salur, 342.

Şuayyiblu, 330.

Şumla-oğulları, 137, 206.

Şu-ni-şe, 12.

T

Tabanlu, 177, 191.

Tabgaç, 5, 6.

Tacikler, 48.

Tahtacı, 174h466, bk. Ağaç-Eril er.

Tâifî Avşarı, 277.

Tâlişler, 154, 215h57.

Tarduş (1ar), 7, 15, 20, 21.

Tartaros Blancos (Ak-Tatar laı), 164h452.

T l 181

Timurlular, 147, 170, 314, 415.

T izi , 344.

Toğan Arslanlılar, 137, bk. Toğan Arslan

Oğulları.

Toğan Arslan Oğulları, 136.

Tokuz-Ğuzz (Oğuz), 23, 26, 30, 31, 68, bk.

Dokuz-Oğuz.

T ’onglo, 25h58.

Tongra (1ar), 16, 25. Topaklu, 300.

Tork, 60.

Torun, 284, 306.

Tos-Bağa, 182.

Tosun Eymürü, 345.

Toturğa, 206hl3.

Tölis, 7, 15, 20, 21.

Trabzon Çepnileri, 331, 335.

Tuhsılar, 13, 301ı88, 51.

Tuhsı-Çigil, 281ı72.

Tu-k’i -şe, 12.

Tu'lu, 10, 11, 12.

Turğutlu, 178.

Turgutlular, 154.

Turğut-oğullan, 184, 367.

T h l Tü kl i 256

Türk kavimleri, 109.

Türk Memlûkleri 169

144, 163, 211, 374, 375.

Uygur devleti 30



Türk Memlûkleri, 169.

Türkmen (Ier), 13, 28, 29, 35, 36, 37, 41, 46,

48, 51, 52, 53, 56, 59, 68, 70, 71, 72,

73, 74, 75k305, 77, 86, 88, 90, 92, 100,

104, 107, 108, 109, 111, 112, 113,

123, 126, 127, 128, 129, 130, 131,

134, 135, 137, 138, 140, 143, 145,

147, 148, 153, 155; 156, 157, 158,

160, 161,162,

165, 166, 169, 171,174, 177, 179, 180, 184, 186, 191,194, 196, 198, 201, 202, 204, 208,

220, 223, 224, 225, 227, 229, 232,

242, 244, 245, 246, 250, 251, 252,

255, 256, 260, 261, 263, 264, 265,

267, 268, 269, 270, 271, 278, 281,

297, 298, 299, 301, 305, 306, 313,

317, 320, 336, 337, 340, 341, 343,

353, 354, 360, 361, 365, 366, 367,

371, 373, 375, 383, 386, 393, 398,408, 415

Türkmen Aliler,. 284.

Türkmenistan Türkleri, 418.

Türkmenistan Türkmenleri, 140.

Türkmen K ıfçak oğulları, 128.

Türkmen Kurudlu, 191.

Uygur devleti, 30.

Uygur kağanlığı, 26.

Uyrat, 143, 145, 146.

Uz (lar), 60, 100.

Üç-karluk, 5.

Üç-Oğuz, 9, 16.

Üç-Ok (lar), 1, 2, 24, 113, 142, 165, 166, 173,

177, 202, 204, 205, 313, 315, 353, 369,

370, 381, 388, 389, 392, 394, 395, 399,400, 401, 404, 406, 416, 422.

Üç-Oklu boylar, 354.

Üç-Oklu Türkmenler, 277, 340.

Üç Tuğlu Türk budunu, 17, 19.

Üregir, 206İ1İ3, bk. Yüregir.

Üsküdar Türkmeni, 177.

V

Yarsak (lar), 153, 175, 177, 180, 195, 197,

256, 307, 317, 341h8.

Y

Y abaku, 8,

Y aban-Er i, 178, 194.

Y abanlu, 228.

Yabgu devleti, 53, 59, 62.

Yeni-Î I Eymirleri, 347. Y eni- îl teşekkül leri, 333.

Y örük (1er), 174, 181, 186, 195, 196, 209, 217,240, 243, 314, 318, 412hl40.



ş ,

Y eni-Î I Türkmenleri, 183, 184.

Y er-Bayırku, 8.

Ymallı lar, 77, 78, 91, 98.

Y ıva (1ar), 127, 129, 134, 147, 156, 205, 2061ı

13, 208, 212, 230, 236, 338, 356, 360,

361, 362, 363, 364, 365, 366, 367.

Y ıva beğliği, 362.

Y ıvalu, 179, 180.

Y ıvalu-Y u valu, 366.

Y ıva-oğullan, 367.

Y ıva Türkmenleri, 111.

Y imek (îmek), 32.

Yol-Basanlu, 176.

Y omut, 140, 344.

, , , ,

Y örük oymakları. 174.

Yula, 12.

Y usuf Eymürü, 346.

Yuvalu, 176, 179.

Y üe-çi (1er), 2.

Yüregir (1er), 166, 176, 205, 208, 214, 353,

354, 355, 369, 370.

Yüzde-Pâre, 178.

Z

Zâkirlu, 176, 179.

Zengîler, 109, 133.

Zeynebli, 279.

Zulkadr (îran’a giden Dulkadırlı bölüğü),

153, 287, 290, 292, 348.



III-YER ADLARI

A

Abakan ırmağı, 9.

Abbas (köy), 334.

Abîverd, 69, 70, 72, 74, 79, 116, 118, 119,

121h375, 289, 290, 292.

Aca Dağı, 193.

Acı-Deniz, bk. Hazar Denizi.

Aclûn, 251.

238.

Adalar Denizi, 101, 134, 182, 191, 213,

375.

Adana, 154, 180, 189, 193, 194, 214, 259,

282, 313, 315, 321, 330, 333, 342, 347,

353, 354, 356, 409.

Afganistan, 142.

Ak-Şehir (Erzincan), 171.Ak-Şehir (Konya), 177, 191,

Ak-Viran, 356.

Ak-Yuma, 331.

Ak-Termel, 15.

Ala, 282.

Ala-Bucak, 302.

Alaca-Han, 177, 300.

Ala-Göl, 27.

Alaiyye, 185.

Alan Yaylası, 269.

Alınca (k) kalesi, 230, 384, 386, 405, 417.

Almı-yuma, 331.

Ali Han Argı, 333.

Almalık, 35hll2, 36.

Alp-Oğuz, 334.

154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161,162, 163, 164, 165, 166, 167, 170, 171,

172 173 174 175 179 181 182 183

Ayaş, 217, 295.Aydın, 181, 191, 192, 259, 278, 330, 331, 347,

371 372 412hl40



172, 173, 174, 175, 179, 181, 182, 183,

184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191,

193, 194, 195, 198, 199, 201, 202, 203,

206, 208, 209, 211, 212, 213, 217, 219,

220, 222, 223, 227, 230, 256, 259, 264,

293, 312, 316, 318, 329, 332, 335, 340,

345, 368, 372, 385h27, 392, 393, 404,409, 411, 413.

Anamur, 168, 180, 367.Andırın, 276.

Andhoy, 141.

Anı ırmağı, 14.

Ankara, 162, 176, 178, 182, 188, 190, 191,

213, 214, 217, 218, 220, 240, 243, 254,

257, 272, 273, 277, 278, 289, 295, 312,

320, 321, 324, 330, 334, 342, 344, 351,353, 361, 371.

Antakya, 159, 223, 231, 242, 265, 266, 270,329.

Antalya, 154, 162, 174 214, 232, 357.

Arabistan, 125.

Aralık Dere, 350.

Aralık-Evi, 371.

Aral gölü, 24, 33, 36, 58, 100, 326, 358.

Aral kıyıları, 35.

371, 372, 412hl40.

Aydos, 218.

Ayn Â rûs, 303, 304.

Ayn Elize, bk. Ayn Ârus.

Ayranlık, 283.

Ayvad, 282.

A ’zaz, 355.

Azerbaycan, 71h290, 82, 83, 90, 95, 107,

128, 129, 130, 135, 137, 139, 145,147, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 230,

234, 235, 236, 261, 278, 286, 309, 348,

365, 378, 380, 381, 419.

Aziz-Beğlu, 182.

B

Badaraya, 132.

Bağdad, 54, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 103,

127, 132, 145, 187, 199, 222, 232, 233,

261, 262, 263, 264, 299, 310, 332, 337,360, 361, 362, 363.

Bâgin, 123.

Bağras, 243.

Bahar kalesi, 362, 364.

Bahçecik, 284.

B h 339

Bayat kalesi, 132, 220, 232.Bayburt (d), 153, 160, 380.

Bayburd 179 180 217

Boz-Abad, 193.Boz-Alan, 372.

Boz Doğan 278



Bayburd, 179, 180, 217.

Bayezid kalesi, 235.

Bayındır, 315, 321, 322.

Bayındır, 351.

Bayırca-Kuyu, 333.

Baykal, 8, 21.

Bayramlu, 327".

Beçenek-özü, 320.

Beğlik Dere, 372.Beğ-Obası, 228.

Beğ-Pazarı, 182.

Beğ-Şehir, 189.

Behisni, 231, 251.

Bekdaş, 331h21.

Belgrad, 229.

Belh, 66, 86, 113, 114, 115, 117, 119, 121,

122, 141.

Belih çayı, 193, 197, 303, 305.

Berçem, 307.Berdaa, 153, 236, 384.

Berdesîr, 123, 126.

Berendi, 192.

Bergama, 331.

Berkeşlik, 321.

B B l k 8 17 21 23 31 374

Boz-Doğan, 278.

Boz-K ır , 180.

Boz-Ok, 155, 174, 178, 186, 227, 230, 231,

243, 275, 276, 277, 280, 313, 317, 332,

342, 368.

Boz-Ok (Birecik kazası köylerinden), 204.

Boz-Ok (K onya yöresinden bir köy), 204.

Boz-Üyük, 300.

Böğrü-Delük, 350.Buğalu, 353.

Buhara, 33, 55, 59, 63, 64, 66, 67, 111.

Buhayra, 251, 252.

Bulac. 29, 29h76.

Bulanık, 321.

Bulgar dağı, 341.

Burgu, 20.

Burnaz köprüsü, 195.

Bursa, 195.

Burucird, 234.Buruket, 29, 29h76,

Busatlu, 332.

Büst, 70, 74.

Buz-Donduran, 269.

Büyük Altaylar, 10.

Bü ük S k 321

Cibâ], 89.Cirgak, 4, 7.

Cirik kale 40

Çukur-Ova, 48hl94, 134, 166, 172, 175,177, 180, 181, 182, 190, 192, 195, 196,

197 232 257 269 271 274 275 276



Cirik kale, 40.

Ciruft, 123.

Cît (jit), 33.

Cizre (Cezire), 95, 137, 244, 384.

Colab (Culab), 194, 302, 303, 306.

Colab ırmağı, 193.

Corycos (Cracca), 264.

Cotzanta, 328.

Curcan, 74, 81, 82, 87, 89, 93, 118, 119, 219.Curcaniye (Gürgenç), 33, 43.

Cuveyn, 116.

çÇakmak, 350.

Çamlı-Bel, 142, 185.

Çanak, 333.

Çanak-Alam, 321.

Çanak-K onağı, 282.

Çandarlu, 331.Çandır, 325.

Çankırı, 166.

Çardar, 40.

Çarıklar, 211, 259.

Çanklıı, 211, 259.

Ç d 284

197, 232, 257, 269, 271, 274, 275, 276,

279, 280, 281, 282, 314, 341, 353, 354,

355, 369, 370.

Çuna, 231.

Çuş-Başı, 16.

D

Dadyan, 351.

Dakuka (Tauk), 127, 336.Damğan, 81, 99, 107, 164.

Damızlık, 284.

Damlaluca, 295.

Dânişmend ülkesi, 213.

Dârende, 267, 268, 269.

Day-Oluk, 283.

Debûsiyye, 64, 75.

Dede-K argın, 314.

Dekkân, 148.

Deli-Dinar, 350.Demenhur, 251, 252.

Demircili, 283.

Demir -K apu, 354.

Dendânekan, 91, 93.

Denizli, 134, 161, 162, 181, 192, 214, 217,

341 399

Divâneler, 217.Divriği, 187, 263.

Diyarbekir, 95, 101, 136, 145, 146, 147, 151,

Esed-Âbad, 85, 291, 292.Ester-Âbâd, 314, 343, 348, 349.

Esenlu, 257.



Diyarbekir, 95, 101, 136, 145, 146, 147, 151,

167, 175, 193, 209, 225, 245, 249, 250,

251, 276, 299, 384.

Dizful, 288.

Dodurga, 256.

Doğu-A nadolu, 100, 135, 136, 147, 153, 155,

156, 164, -183, 201, 332, 378, 381.

Don ırmağı, 36, 59h250.

Dudriağa, 256.Duraklu, 333.

Düzmürd kalesi, 385.

Düzmüş, 333.

E

Edirne, 199.

Eğridir , 217, 314, 357.

Elbistan, 153, 161, 166, 226, 243, 280, 300,

320, 321.

Elbistan ovası, 160.Elgen-Argı, 333.

Elgen-Virânı, 350.

Emba, bk. Cem.

Emegil, 284.

Emet suyu, 384, 398.

E i D ğ 321

Esenlu, 257.

Esirlik, 284.

Eski-Î I , 179, 333.

Eski-Şehir , 182, 221.

Etrek, 348.

Etrek çayı, 311, 343.

Eşme-Kaya, 179.

Eşnas, 40.

Ezgenti K adaz, 16.

F

Farab (K araçuk), 33, 38, 39, 62.

Fars, 121, 123, 126, 127, 137, 146, 150, 151,

202, 260, 261, 262, 287, 288, 292,

336, 337, 388, 339, 340, 358, 363.

Faş çayı, 379h4.

Ferah, 289, 290, 291.

Ferâve, 69, 74, 78, 79.

Ferâve çölü, 88.Fergana, 30, 66, 67.

F ındık, 321.

F ır at, 101, 153, 174, 182, 210, 213, 223, 266,

303U23.

Firuzlu, 331.

F i h 302

Gîlân, 152, 230.

Gird-K uh kalesi, 99, 100, 107.

Giresun, 165, 324, 325, 331, 332.

Hami, 10.

Hamid (sancak), 171, 181, 213, 214, 217,

242, 243, 312, 314, 319, 333, 357.



Girih-Rûd, 234.

Girmasun, 333.

Golkonda, 148.

Gök-Gedik, 331h21.

Gök-K öy, 217.

Gök-Pınar, 321.

Göksün, 313.

Göksün yaylası, 187, 189.Göl-Hisar, 334.

Görele, 331.

Göynük, 268.

Gûr, 119, 126.

Güzgân (Cuzcan), 74.

Gülnar, 178, 308, 356, 366.

Gül-Tepe, 282.

Gündüzlü, 269, 329, 366.

Güney-Anadolu, 46, 156, 202, 228.

Güney Azerbaycan, 156.Güney-Batı Anadolu, 173, 182, 195, 223.

Güney-Doğu Anadolu, 95, 135, 136, 155,

272.

Güney Ispanya, 138.

Günü, 217.

Gü i t 100 137 335 379h4 384 385 397

Hamid ( -U»-), 384, bk. Âmid.

Hamse, 237, 292.

Hamza-Baba, 331h21.

H an-K öyü, 282.

Harizm, 33, 36, 43, 44, 52, 57, 58, 63, 68, 76

77, 78, 92, 93, 100, 101, 118, 122,

124h382, 125, 142, 164, 218.

Harmandalı, 331h21.Harput, 136.

Harran, 193, 248, 302.

Haruniye, 315, 321, 346.

Hasırcı, 283.

Hassa, 269, 283.

H atay, 229, 409.

Hatuniye, 250.

Haydar Âbad, 148.

Haymana, 257, 278.

Hazar Denizi, 33, 68, 141, 186, 202, 240, 358.Hazar ülkesi, 55.

Heftaze Bıilan, 98.

Hekim-H an, 177, 178.

Helvacılar, 331h22.

Hemedan, 81, 82, 83, 84, 87, 90, 98, 105, 106,

107 108 131 146 234 261 289 292

H oy, 130, 146, 329, 364.

Hudu dağı, 321, 322.

Hulvan, 127, 145.

227, 231, 233, 324, 235, 236, 237, 239,

255, 257, 265, 272, 273, 274, 277, 278,

281, 286, 288, 289, 292, 293, 297, 303,



Humus, 192, 251, 254, 266, 278, 341, 371.

Humus sancağı, 345.

Huttelân, 113.

Huvâr, 81.

Huvâre, 34, 38, 52, 76h310.

Huzistan, 126, 'l27, 131, 222, 260, 261, 262,

263, 264, 286, 288, 292, 293, 337,

338.Hüdâvendigâr, 213.

Hüseyinler, 321.

I

I lgın, 28h68, 180, 191, 213h57, 341.

I rak-! Acem, 83, 87, 88, 89, 94, 105, 124,

151, 282, 362.

I rak-ı A rab, 96, 98, 105, 106, 131, 137, 147,

151, 232, 233, 239, 245, 250, 332, 386.

İ sparta, 162, 185, 192, 215, 320.I ssık Göl, 4h9, 10, 11, 27, 28, 35hl l2.

1

îbar , 119.

tblis-Hisarı, 334.

İbrahim 217

304, 310, 318, 332, 337, 340, 345, 348,

358, 360, 368, 374, 377, 380, 393, 402,

414h 152, 418, 421.

Ir an Kür distanı, 365.

Irtiş, 32.

İsfahan, 71, 81, 82, 84, 87, 89, 90, 109, 170,

171, 261, 262, 416hl61.

İsferâyin, 70, 116.İ sfi cab, 27, 28h74, 29, 33, 34, 36, 50, 51,56.

Isfizar, 289, 291.

îshak lu, 180.

İskenderun, 281.

İskilip, 165,

İslâhiye, 195.

I sorya, 264.

İspanya, 138, 234.

Ispir, 153.Istahr, 150.

İ stanbul, 96, 196, 204, 220, 285, 375, 415

h 153.

İ ti l, 34, 36, 43, 55, 58, 61h257, 100, 405.

İ zmir, 196, 199, 307, 330, 369hl.

K araca-Virân, 308.

K araçuk dağları , 34, 36, 39, 59, 381, 384,

391, 398.K ays adası, 125, 339.

K ayseri , 159, 160, 161, 163, 166, 171, 176,

Kaypak-kalesi, 321.



K ara-Deniz, 26, 33, 36, 58, 59, 202, 320, 374,

379h4, 385.

K ara-Dere, 384.

K ara-Dervend, 380.

K ara-Dinek, 400.

K ara-Göl, 111.

Kara-Göncü, 331.

Kara-Hisar, 342.Kara-Hisar, 3S7.

Kara-Hisar -ı Sahib, 181, 213, 214, 219.

K ara-I rtiş, 9.

K ara-I salu, 196, 197, 232.

K ara-K aya, 353.

K ara-K eçilu, 182.

K ara-K eşiş, 353.

K ara-K öprü, 355.

K ara-K um, 13, 34, 35hl l2, 59.

Karaman (ili, bölgesi, eyâleti), 187, 275, 408.Karaman Kayası , 218.

Karamanlı, 283.

Karamuklu, 282h78, 283.

Kara-P ınar, 281ı68, 282, 284.

Karasi, 213, 214.

K Ş 10

K ayseri , 159, 160, 161, 163, 166, 171, 176,

182, 187, 195, 213, 230, 273, 280, 281,

282, 294, 340, 366, 402.

Kazancılar , 367.

K azancalı Y azısı, 350,

K âzerun, 287, 289.

K azıl ık dağı, 384.

K azvin, 73, 84, 87, 131, 170, 290, 292.

K eder, 39.K eferdiz, 330.

K em, 9, 20, 22, 203.

K emah, 167, 216.

K emçik , 4, 7.

Kemer, 283.

K encede, 39.

K endumân, 338, 339.

K ene Güneş, 321.

K engir i, 213, 214.

K ereç, 84.

K erek, 221.

K erkük, 233, 250, 253, 254, 309.

K esik çayı, 196.

K esir, 283.

K eskin, 330.

K ız-K ulesi, 265.

K içik Tağ, 35hll2.

K ihran, 131,

Kuzey-Suriye, 129, 188, 192, 193, 202, 223,

230, 231, 235, 265, 272, 297, 307,

371.



K il ikya, 353.

K il is, 188, 352, 355.

K il ise, 331.

K il ise, 372.

K irman, 92, 121, 123, 124, 125, 146, 151, 291,

292 293, -338, 406.

K irman-Şah, 127, 233, 292, 336.

K obnan, 123.K oç-Hisar, 179, 324, 342, 357.

K oç-H isar gölü, 178.

K oç, 21.

K onya, 154, 160, 161, 179, 180, 190, 204,

213, 214, 217, 321, 342, 409hl20.

K orucu, 231.

K oyul-H isar, 153.

K ozan, 195.

K oz-Ordu, 28h75.

K oz-Virân, 350.K öğmen, 9, 15.

K ök-K esene, 40.

K ördüzlü, 356.

K öse-Dağ, 134, 158.

K öyceğiz, 218, 325.

Kudüs 108 133 136

K uzu, 257.

K uzu-Deresi, 321,

K üçük Asya, 61.

K üçük K edfiye, 372.

Kühek, 64.

K ürd dağı, 228.

Kürdistan, 105, 127, 144, 290, 335, 336, 340,

360, 363.Kürtün, 331, 353.

K ütahya, 134, 162, 181, 185, 188, 191, 209,

214, 232, 259.

L

Lapa, 308.

Lârende, 179, 189, 217.

Lâttakiyye (Lâzıkiye), 276.

Luristan, 222, 261, 362, 363.

M

Maçka, 327.

Maden, 235.

Madrasan, 283.

ğ

Markab kalesi, 224.

Marmara (Denizi), 134.

Marmara bölgesi, 162, 174, 182, 211.

M k l 198

Mut, 180, 356.

Mürsellü. 322.

Müşkûye, 81.



Marmara kıyıları, 198.

Mavera un-N ehr, 15, 24, 28, 29h80, 33, 42, 43,

48hl94, 51, 52, 55, 56, 64, 65, 66, 74,

75, 96, 105, 109, 110, 122, 139,

164.

Mâzendran, 118, 241, 242, 292.

Medâin, 47hl92.

Medine, 227.Mehdiyye, 138.

Mekke, 227, 387.’

Mekrâfl, 72, 94, 125.

Melik-Virân, 284.

Menbiç, 296h7.

Menbiç bölgesi, 192.

Menemen, 196.

Menteşe, 153, 181, 213, 218, 318, 325, 351,

357.

Merağa, 83, 127, 146, 337.Mersin, 200.

Merv, 41, 47hl92, 74, 77, 80, 85, 88, 89,

90, 91, 112, 114, 115, 116, 119,

120, 121, 137, 141, 162, 209, 310, 344.

Meskenci, 372.

Meyyâfarikîn 136

N

Nahçivan, 130, 145, 361.

Necid, 193.

Nermâşîr, 124.

Nerun?, 356.

Nesâ, 70, 77, 78, 116, 118, 121, 122, 124,

241.Nev-Şehir, 191.

Niğde, 179, 182, 259, 342.

Nihâvend, 234, 263.

Niksar, 320.

Nişabur, 49, 68, 72, 85, 88, 92, 99, 116, 118,

119, 120, 124, 205, 236, 409.

N izi b, 194.

Nûr, 66, 76.

Nusaybin, 97, 250.

Nusretlu, 347.

O

Oğlak-K ayası, 283.

Oğurca, 295.

Oğ ölü 33 58

Otrar ( j l l ), 29, 35hll3.

Ovacık-Pmarı. 321.

Ozgur, 331.S

Rûyindîz, kalesi, 146.



Ö

Ötüken, 6, 7, 10, 14, 18, 20.

Özer, 276.

Öz-K eıı d, 30, 40, 41, 64, 66, 111, 243.

P

Paç, 269.Pasin, 96, 380.

Payas, 195, 269, 354.

Pazarcık, 330, 334, 346.

Pazar-ören, 282, 283, 284.

Pazııık, 416.

Peçenek, 323.

Peçenek-özü, 320.

Flıilalıonite, 328.

Pınar-Başı, 282, 283, 284, 294.

Potuklu, 284.

Pürnek, 321.

R

Rahbe, 96, 307.

Rahva ovası 102

Sabran (Savran), 29, 33, 35hl 13, 39, 43.

Sâdık Ata Tepe, 39.

Sâfita, 224, 265.

Safranbolu, 238.

( j * ) 127h386.

Saim-Beğli, 195.

Sakal, 295.

Sakarya bölgesi, 1741ı466.

Sakızcık, 321.

Samsun, 165, 166, 327.

Sandavi?, 356.

Sandık dağı, 346.

Sandıklı, 219.

Sarban, 331.

Sacız, 198, 282, 283, 284, 294, 324.

Sâru, 146.

Saru-Çam, 197, 333, 354.

Saru-Gurkan, 309.

Saru-H an, 191, 213, 218, 330.

Saru-Han sancağı, 189.

Saru-K aya, 152.

Sanı-K urşun, 256.

Sarvandı dağı, 321.

Sırh-Tam. 40.

Siistan, 93, 126, 147, 290.

Silifke, 180, 264, 314, 318, 357.

Silvan 136

Suriye sının, 300hl0.

Susuzca, 334.

Su-Şehri, 321.

Sürmelu 384



Silvan, 136.

Simnan, 81.

Sincar, 97, 247.

Sindal, 284.

Sinop, 159, 165, 327.

Sir-Derya (Seyhun), 4h9, 24, 33, 34, 36,

38, 39, 40, 49, 53, 56, 59, 76h3l0,

79, 101, 111, 112, 126, 202, 216,

260, 325, 337, 360, 381, 382, 384, 385,

420.

Sis (Kozan), 159, 176, 219, 253, 255, 265,

277, 293, 354, 369.

Sisca, 321.

Sitgiin, 38, 39.

Sivas, 137, 143, 153, 157, 158, 159, 163, 165,

173, 175, 178, 185, 1B9, 190, 199, 213,

214, 227, 228, 256, 316, 317, 340, 345,

371, 394, 402.Siverek, 248.

Sivri-Hisar, 182, 278, 371.

Siyah-K ûh, 33, 62, 325.

Sobuca, 259.

Sofular, 331h22.

Soğd 24

Sürmelu, 384.

Süruc, 248, 249, 250, 273.

Süt-K end, 39, 50, 62.

ş

Şaban, 331.

Şabanlı, 282.

Şâdiyah, 119.Şam, 199, 223, 229, 252, 312, 332.

Şantung, 14.

Şapur ovası, 362.

Şaş (Taş-K end), 39, 50, 55, 66.

Şebin Kara-H isar, 216.

Şehir (Yeni) K ent, bk. Y eni Kent.

Şehrizor, 111, 127, 134, 145, 208, 336,

338.

Şeki, 249.

Şemseddin, 302.Şenb-i Gâzân, 249.

Şereflu K oç-H isar, 320.

Şeyh Çoban, 273.

Şeyh Kendi, 250.

Şeyhlu, 218, 259.

Tarsus, 134-, 150, 180, 257, 307, 316, 317,

317, 341, 354, 356, 367, 372.

Taşlıca, 295.

Taşlı ca îniş 321

Tuna, 37, 60, 169.

Tunus, 199. Turar, bk. Otrar.

Turgud 179 186 323 333 350



Taşlı ca-îniş, 321.

Taşlık-Si lifke, 180.

Tatyan, 384.

Tâuk (Tavuk), 233, 250, 309.

Tavşancık, 231.

Tebriz, 146, *152, 164, 167, 170, 189, 249,

256, 290, 340, 364, 376.

Tedmur vahası, 341. Teke sancağı, 153, 170, 181, 214, 242, 243,

314, 318, 357.

Tekfur Burcu, 321.

Tekir -Dağ, 219.

Teleyli, 306.

Telh-Âb, 85.

Tell-Bâşir, 134, 365.

Tell -Hâlid, 134, 365.

Tell-Şammar, 278.

Tell -Zivan, 278. Terziler, 331h22.

Tezeklü, 356.

T îb çayı, 222, 232.

Ti bet, 22.

Tien-Şan bölgesi, 22.

Ti fli 83

Turgud, 179, 186, 323, 333, 350.

Turgutlu, 330.

Turhal, 171.

Turuhan, 9.

Tus, 70, 116, 118, 119.

Tünhas, 66.

Türgi, Yargun, 8.

Türkmen çölü, 257.

Türkistan, 8, 31, 42, 49, 79, 106, 122, 139,

142, 148, 154, 157, 164, 170, 178, 220,

225, 384.

Türkiye, 4, 45, 48, 53, 122, 132, 143, 149,

151, 153, 157, 163, 167, 175, 182,

192, 196, 201, 204, 207hl6, 207, 212,

220, 238, 240, 264, 265, 273, 275, 292,

306, 318, 334, 348, 353, 373, 392, 406,

409, 410, 411, 412, 414, 415hl53, 416,

418, 419.

U

Ucan, 249.

Uğuz jilgası (Oğuz-Deresi), 40.

Ulu Çir 308

Uzun-Yayla, 153, 159, 165, 173, 177, 197.

Ü

Üç-Ayaklu, 356.

Y ayık (Ural), 34, 37.

Yazır , 240. Yedi-Berguş, 372.

Y edi-Oluk, 284.



Üç Ayaklu, 356.

Üç-Başlu, 357.

Üç-Birkü, 21.

Üç-Em, 191.

Üç-Kapılu yaylası, 354.

Üç-Kili se, 295.

Ürgenç, 41', 242.

Ürgüb, 179, 366.

Üsküdar, 177, 189, 227.

Üst-Y urd 59, 100. ’

V

Y akf-ı K ebir , 331.

Van, 335, 348.

Van Gölü, 95.

Van kalesi, 332.

Vâsıt, 262, 263, 338.

Vesic, 38.Vilâyet-i Çepni, 331.

Vilâyet ul-K ıfcakiyye, 128.

Y

Y aban-Ova, 320.

Y ellüce, 177, 300, 366.

Yemen, 138, 199, 208.

Yenice-Hisar, 331.

Yeni-Derya, 40.

Y eni-K ent, 34, 38, 40, 42hl55, 53, 62, 111.

Yenisey, 3, 9, ll h22.

Yenisey bölgesi, 26.

Yere-Geçen, 284.

Y esi 33, 35hl l3, 39.

Y ezd, 266, 319, 339.

Y ozgat, 153, 166, 172, 175, 182, 204, 225,

230, 394.

Y ukarı îr tiş, 31.

Yukarı Yenisey, 31.

Y ulduz ırmağı, 10, 12.

Yüregil (Ankara’nın, bir mahallesi), 247.

Y üreğir - Yüregil - (Seyhan - Ceyhan ırmakları arası), 353.

Z

Zab, 132.

Zamantı bölgesi, 198, 277, 279.



IV - MADDELER

A

Abaza köleleri, 274.

Adaklu, 405.

Ad sormamak geleneği, 417.

Ağça koyun, 392.

Ahi(ler), 163.

Alay, 379, 380.

Alplar, 396.

Al vur devri (Avşar’ın), 280, 281.

Âmil, 70.

Anadolu Türklüğü, 161.

Arab atı, 407.

Aşığlu, 208.

Aşık, 412.

Aşîret, ,202.

At 42 bk binicilik

Bektaşî, 169.

Bektaşî tarikatı, 172, 420.

Beş akçeli ulûfecilcr, 379, 380.

Beyatî makamı, 237.

Beyatî Nijad (at), 235.

Beygu ( j i j y 78h315.

Bidevi at, 408.

Binicilik, 406, 408.

Bod, 201.

Bolgak (karışıklık), 15.

Boy, 201, 202.Boybeği, 201.

Bozdoğan, 407.

Börk, 409.

Budun, 5, 201.

Buğra (yemek), 393.

t> i

Damğa, 206, 207.

Dâye (dadı), 4-05.

Idi-K ut, 8, 22.

İğdiş, 408.

İ



Destursuzca yağıya girmek, 400.

Devşirme ocağı, 175.

Diz yere vurmak, 406.

Don (giyim), 405.

Doyumluk, 220.

Döne döne savaşmak, 406.

EEdik , 409.

Eğlenceler, 411, 412-

E l (i l), 201, 202.

E l gün, 38.

E lini eline vurmak, 414.

E ltebir , 7, 9.

Emîr-i âhur, 54.

Endâra-i goşt, 207, bk. Sünük.

Erkin (Se-kin), 12.Ertuğrul alayı, 221.

Etrâk-i bî idrâk, 152.

Evlâd-ı Fâtihan, 158.

G

Goncan, 303.

İ l eri, 185.

İlig-i Türkman, 29h80.

İnaklar, 397, 402.

İran (Acem), kervanları, 186.

İran Türklüğü, 292.

İşbara, 31.

K

K abîle, 201.

K aftan, 409.

K ağan, 9, 10, 15.

K âğut (kavut), 124h380.

K alaba ülke, 394.

K alın, 402,

K apı-kulları, 184.

Kara-kuş, 207.

Karalar giymek, 415.Kara müsafir, 163.

Kara-oğlu, 154.

K argı (süngü, çıda), 54, 407.

Kartal (ongun), 207.

Kas kas gülmek, 413.

Naibler, 402.

Nökerler, 401, 402.

N Salur damgası, 206.

Ser çeşme, 52Iı215.Sırt zırhı, 406.

Sipahi, 346.



O

Oba, 201, 202.

Oğuz alpları, 386.

Oğuz boylan, 202, 203, 204, 206.

Oğuzculuk cereyanı, 164, 215, 373, 374.

Oğuzculuk, şuuru, 375, 376.

Oğuz kavudu, 124.Oğuz şehirleri, 39, 41.

Oğuz türesi, 168.

Oğuz yabğusu, 34, 51, 57, 76, 205.

Oğuz yurdu, 384.

Ok 1, 54, 406.

Ok atmak geleneği (gerdek için), 404.

Ongun, 207.

On iki hayvanlı Türk takvimi, 143.

Orda, 401.

Ordu, 406.Orhun Âbideleri, 12, 13h25, 201, bk. Gök-

Türk Âbideleri.

Orun, 208, 400.

Osmanlı av teşkilâtı, 411.

Oymak, 202.

Sipahi-oğulları, 217.

Sipahi zâdegân, 346.

Sokman, 409.

Solaklar, 414hl52.

Sol aşığlu, 208.

Sol karı yağrın, 208.

Sol kol. 406.

Sukak, 42.

Sungur, 207.

Surre akçesi, 227.

Sü-başı, 53, 61, 85, 403.

Sünük, 206, 207, 208.

ş

Şad, 7, 20.

Şafiî mezhebi, 393h4-5.

Şâhin, 207.Şine Usu Y azıtı , 7, 21.

Şişlik, 392.

Şiven, 414.

T

u

Uc (kuş adı), 207.

Ucayla, 208.

U ç 135

Y atuk, 42, 202.

Y ay söykünmek, 397. Y ay ve üç ok (hâkimiyet alâmeti), 85, 205.

Y azığçı, 53.



U ç, 135.

Ulus, 201.

Uşaklar, 401.

ü

ÜI üş, 208.

Y

Yağmalı toy, 104, 105, 395, 412.

Y ahni, 392.

Yas merasimi, 133, 414.

Y ınal, 53, 77.'

Y irmi dört Oğuz boyu, 215.

Y irmi dörtlü düzen, 208, 209, 210.

Yoldaş, 37, 402, 403.

Y oldaş başı, 402.

Y örük, 172, 173, 174, 357.

Y uğ aşı, 415, 416.

Y urd, 201.

Y ut, 16, 417, 418.

Y ükünç, 406.

Yülek, 407.















Documents

Faruk Sümer - Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilâtı - Destanları