filozofija prava

PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

TEORIJA PRAVA SKRIPTA I

WWW.BH-PRAVNICI.COM

[email protected]

WWW.BH-PRAVNICI.COM

2 WWW.BH-PRAVNICI.COM

TEORIJA PRAVA

1. OSNOVE PRAVNE I POLITIČKE FILOZOFIJE

1.1. »LEKSIKON TEMELJNIH POJMOVA POLITIKE–ABECEDA DEMOKRACIJE«, SARAJEVO, 1994.

IDEALI

Sloboda je odustvo vanjske prisile i mogućnost samoodreĎenja subjekta. Razlikuju se tzv.negativna sloboda (sloboda od) i pozitivna sloboda (sloboda za). Negativna sloboda je odsustvo vanjskih prepreka koje subjekta sprečavaju da djeluje po svojoj volji. U političkom smislu, radi se o uspostavljanju prostora za djelovanje osloboĎeno vanjskog nametanja. Pozitivna sloboda je sloboda za djelovanje subjekta po vlastitoj volji. Aristotel smatra da je slobodan čovjek koji raspolaţe samim sobom. Suprotno od toga je rob. Hobs pod uticajem mehanike definira slobodu kao odsustvo vanjske prepreke kretanju, jer je čovjek slobodniji što se u više pravaca moţe kretati. Protestantski pokret ističe vaţnost slobode savjesti, odnosno volje. Oni smatraju da je savjest nuţno osloboĎena od vanjskih ograničenja. Vlast moţe čovjeka prisiliti da djeluje, ali ne i da misli na odreĎeni način. Liberalizam se opredjeljuje za slobodu pojedinca u svakoj vrsti djelovanja – politici, ekonomiji, obrazovanju itd. Drţava se shvata samo kao instrument očuvanja sigurnosti slobodnih pojedinaca. Socijalisti smatraju da je pretpostavka za političku slobodu uspostavljanje socijalizma kao društva osloboĎenog od eksploatacije. Jednakost je načelo prema kome svi ljudi jesu ili bar trebaju biti jednaki u relevantnim elementima. Obzirom na to razlikuju se 4 vrste jednakosti: politička, pravna, socijalna i ekonomska. Politička jednakost znači da svi punoljetni graĎani imaju jednako pravo na političku participaciju. To uključuje pravo graĎanina da bira i da bude biran, kao i sloboda ličnosti, sloboda savjesti i mišljenja, govora i udruţivanja, te sloboda od nezakonitog lišavanja slobode. Pravna jednakost obuhvata pravičnost i zakonitost. Pravičnost znači da sudije u jednakim slučajevima trebaju postupati jednako. Zakonitost znači savjesnu i dosljednu primjenu relevantnih propisa na sve pojedinačne slučajeve sa istim bitnim obiljeţjima. Socijalna jednakost znači jednaku mogućnost svakog čovjeka da razvija svoje sposobnosti, stiče znanja i ostvaruje prava neovisno od svog socijalnog porijekla. Ekonomska jednakost podrazumijeva iste prihode i bogatstva za sve članove društva. Odbacivanje ideala jednakosti zasniva se na tvrdnji da je savršena jednakost neostvariva u praksi, a da teţnje ka njenom ostvarenju predstavljaju prijetnju ljudskoj slobodi. Ljudi se meĎusobno znatno razlikuju po svojim sposobnostima, pa je neizbjeţno da jedni budu uspješniji od drugih.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Pravednost je princip odnosa meĎu ljudima koji kao takav odgovara svakom pojedincu na osnovi kvaliteta koje mu zajednica ili društvo priznaju. Justinijanova definicija, koja se i danas najčešće koristi je: »Pravednost je čvrsta i trajna volja da se svakom dodijeli njegovo pravo«. Prirodnopravni teoretičari razlikuju pravednost koja proizilazi iz prirode čovjeka od one koju dodjeljuje pozitivno pravo. Polazeći od teorije društvenog ugovora, prirodno pravo pojam pravednosti shvata kao poštivanje ugovora. Vremenom pojam pravednosti dobija status ideala koji sluţi za procjenu kvaliteta zakonskih sistema, ali i pojedinačnih djelovanja. Russell pravednost definiše kao »jednaka prava«. Prema teoriji pravednosti J.Rawlsa, pravednost znači: 1. Slobodu svakog pojedinca da slijedi vlastiti ţivotni plan; 2. Socijalne i ekonomske jednakosti moraju se tretirati tako da bude razumno moguće očekivati da

pogoduju svakome, uz uslov da su sve pozicije i sluţbe otvorene za sve. Solidarnost je uzajamna podrška članova zajednice. Ona označava spremnost na pomoć članovima vlastite ili druge zajednice, teţnju za dobrom drugoga. Solidarnost se javlja kao socijalna oznaka u 19.vijeku, a nastavlja se na duţu tradiciju pojma bratstvo. Značenje pojma bratstvo u kršćanskoj nauci implicira zajednicu širu od svake političke zajednice (potencijalno zajednicu svih ljudi). Solidarnost se kao program najprije povezuje sa socijalizmom 19.vijeka, ali ga kasnije prihvataju i druge političke doktrine. U naše doba načela solidarizma su u znatnoj mjeri prihvaćena kao načela tzv.drţave blagostanja. Osim toga, u savremenim raspravama solidarnost se javlja kao bitan element internacionalizma, tj. kao stanovište po kome je nuţno podrţavati borbu za slobodu drugih naroda, pomoći narodima koji su pod represijom svojih upravljača, onima koji trpe zbog posljedica elementarnih nepogoda ili zbog permanentne gladi, bolesti, nepismenosti itd. Na takvom shvatanju posebno insistiraju ekološki i mirovni pokreti. Mir u općem značenju je harmoničan društveni odnos meĎu ljudima. U meĎunarodnim odnosima se definiše kao odsustvo rata izmeĎu drţava, a u unutrašnjepolitičkom smislu označava stanje uspostavljenog reda, odnosno odsustva nemira i pobuna. Nakon II sv.rata u nauci meĎunarodnih odnosa razvija se interdisciplinarno istraţivanje mira. Ovo istraţivanje se krajem 50.-tih godina oblikuje u čitav naučni pokret, da bi 1964.godine bilo osnovano meĎunarodno udruţenje za istraţivanje mira (International Peace Research Association – IPRA), a 1966.godine Štokholmski meĎunarodni institut za istraţivanje mira, kao najuglednija svjetska institucija te vrste (SIPRI – Stockholm International Peace Research Institute). Suţivot sa prirodnom okolinom je način ureĎenja odnosa čovjeka sa okolinom koji polazi od načela prilagoĎavanja prirode ljudskim potrebama i obrnuto. Do 60.-tih godina 20.vijeka vladajući je bio homocentrički (antropocentrički) stav čovjeka prema prirodi. Nakon što je ovaj stav počeo ispoljavati ozbiljne nedostatke, javlja se ekocentrički pristup. Polazište ovog pristupa je ekosistem. Načelo dominacije i eksploatacije zamjenjuje se načelom suţivota sa prirodnom okolinom. Nasuprot ranijim ekonomskim modelima koji su ekonomski razvoj shvatali kao rast, modeli odrţivog razvoja uvaţavaju prirodne granice ekonomske djelatnosti i dozvoljavaju ekološki racionalan razvoj. Racionalnost osigurava da ne doĎe do ekološkog deficita, koji bi onemogućio dalji ekonomski razvoj. Dakle, ekološki racionalno ponašanje je istovremeno i ekonomski racionalno. Model odrţivog razvoja podrazumijeva distribuciju ekonomske moći izmeĎu sadašnje i budućih generacija. Neprihvatanje modela odrţivog razvoja bi dovelo u pitanje egzistenciju budućih generacija.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Tolerancija je stav prema kome u zajedničkom ţivotu, u ime viših ciljeva zajedničkog ţivljenja, treba otrpjeti štetu koju pojedincima ili grupama svojim djelovanjem ili iskazanim mišljenjem nanose drugi pojedinci ili grupe. Tolerancija je odnos društvenih subjekata moći. Strpljiv moţe biti samo onaj ko ima moć da slobodno odluči da li će trpjeti štetu ili će primijeniti silu prema štetnicima. S druge strane, trpljen moţe biti samo onaj ko ima moć da nanese štetu. Nemoćni se ne tolerišu, već ignorišu. Tolerancija je naprije zagovarana u zahtjevima da vladar na području svoje drţave toleriše ispovijedanje različitih religija. Povod tome su vjerski ratovi koji su obiljeţili srednji vijek u Evropi. Nuţnost tolerancije je prvi sistematski obrazloţio Dţon Lok u djelu Pismo o toleranciji iz 1688. Odvajajući crkvu od drţave, Lok je smatrao da postojanje više religija i crkava u jednoj drţavi ne ugroţava opstanak drţave, ukoliko svaka zajednica ispunjava samo svoje funkcije. Ideju tolerancije općenito su formulisali liberali i ona je proširena na sva područja ljudskog ţivota u kojima se zagovaraju različite vrijednosti, uvjerenja i ideologije. Liberali su zahtjev za općenitim vaţenjem tolerancije obrazlagali temeljnim pravima čovjeka na slobodu i jednakost, koja pravni poredak mora garantovati i štititi kao najvišu vrijednost. Kao stav i političko ponašanje tolerancija je jedino moguća prema onim mišljenjima i djelovanjima koja svim članovima zajednice priznaju pravo na jednakost i slobodu, tj. ne teţe njihovom nasilnom ukidanju. Otuda i zagovornici tolerancije priznaju opravdanost netolerantnog ponašanja prema nasilnicima. To je “paradoks tolerancije”, obzirom da se tolerancija zagovara samo prema onim mišljenjima i djelovanjima koja nisu bitno različita. Taj paradoks se mora prihvatiti kao jedino moguć, jer odustajanje od nasilja prema nasilnicima znači odustajanje od slobode, jednakosti i pravednosti kao temeljnih vrijednosti zajednice. Sigurnost i blagostanje označavaju okvir socijalne i političke zajednice koji omogućava opstanak same zajednice i njenog unutrašnjeg ustrojstva. Sigurnost posebno podrazumijeva zaštitu ljudskog ţivota i poretka političke zajednice od nasilnog ugroţavanja. Blagostanje podrazumijeva dostupnost materijalnih sredstava za zadovoljavanje ljudskih potreba. U predmodernim društvima sigurnost i blagostanje se ostvaruju u organski povezanim socijalnim zajednicama (patrijarhalna porodica, klan, seoske zajednice). U antičko i srednjevjekovno doba evropska politička zajednica zasniva se na pravnom poretku, koji svim graĎanima garantuje sigurnost, a zauzvrat ih obavezuje da se solidarno brinu o sigurnosti zajednice kao cjeline. U modernom društvu dolazi do individualiziranja zasnovanog na privatnom vlasništvu i trţišnoj ekonomiji, te nastaje novi okvir za realizaciju sigurnosti i blagostanja pojedinca. Pravni poredak garantuje regularnost i stabilnost trţišnih transakcija i čuva institut privatnog vlasništva, koje je pretpostavka subjektiviteta pojedinca. Svaki pojedinac je prinuĎen da se sam brine za svoje blagostanje, koje ostvaruje pomoću vlastitog rada i vlasništva. Trţišna privreda podrazumijeva bitnu neravnopravnost privrednih aktera, od kojih samo manjina raspolaţe sredstvima za proizvodnju a većina ţivi u uslovima egzistencijalne nesigurnosti i lišena je mogućnosti da postigne individualno blagostanje. Od druge polovine 20.vijeka, zahvaljujući općem pravu glasa i razvoju radničkog pokreta, u razvijenim kapitalističkim zemljama se javlja tzv.država blagostanja, odnosno socijalna država. Ona štiti pojedinca preuzimajući obavezu da garantuje odreĎeni nivo socijalne sigurnosti i blagostanja. DOKTRINE

Liberalizam je politička filozofija za koju je sloboda osnovni kriterij vrednovanja svih društvenih ustanova. Sloboda se posmatra sa stanovišta pojedinca i zasniva se na individualnim slobodama. Sloboda kao odsustvo prinude odreĎuje i duţnost drţave. Drţava štiti, a ne propisuje. Drţavno miješanje je opravdano samo ako ona treba da zaštiti pojedince jedne od drugih ili od same vlasti. U svim drugim slučajevima drţava

WWW.BH-PRAVNICI.COM


nelegitimno uzurpira prava i ograničava slobode pojedinaca. Sve obaveze, uključujući i političke, zasnivaju se na ugovoru i dogovoru. Čovjek je slobodan da bira smisao svog ţivota ako ne ugroţava isto takvo pravo drugih ljudi i ukoliko ispunjava obaveze koje je dobrovoljno preuzeo. Obzirom da liberalizam smatra kako drţava nema viših ciljeva od dobrobiti pojedinca, on prirodno zagovara toleranciju. Ustvari, liberalno mišljenje se razvilo iz učenja o vjerskoj toleranciji i duţnosti drţave da štiti pravo svih na slobodno izraţavanje vjere i slobodu mišljenja uopće. Liberali smatraju da se njihovo učenje o slobodi iz temelja razlikuje od P latonovog i Aristotelovog učenja. Naime, prema liberalizmu prvenstveni cilj drţave je da garantuje sigurnost svojim graĎanima. Prema antičkoj filozofiji, cilj je da drţava osigurava pravdu. U tom smislu liberali razmatraju negativnu slobodu (slobodu pojedinaca), a antička filozofija pozitivnu slobodu (pravedno ustrojstvo drţave). Liberalno učenje o socijalnoj pravdi za cilj ima da ideal slobode poveţe sa idealom jednakosti. Ono smatra da svakom graĎaninu pripada odreĎeni skup dobara samo zbog toga što je član zajednice, jer zajednica svojim graĎanima treba osigurati odreĎeni stepen jednakosti. Ta jednakost se prvenstveno odnosi na političku jednakost, ali i na odreĎeni nivo socijalne jednakosti. Pritom se odreĎivanje nivoa socijalnih davanja prepušta demokratskim institucijama (prvenstveno parlamentu), koje trebaju nivo socijalnih davanja uskladiti sa zahtjevima privredne efikasnosti i socijalne pravde. Liberalizam je smatrao da je u demokratskom sistemu vrlo vaţna zaštita manjine i odbrana od trajnog revolucionarnog populizma. Branu populizmu predstavlja konstitucionalizam, tj. ustav koji se ne moţe mijenjati jednostavnom odlukom većine, već zahtijeva odreĎeni vid konsenzusa. Zaštita manjine pronalazi se u lokalnim autonomijama i u federalnom ureĎenju. Činjenica je da je liberalizam zasluţan za gotovo sve osnovne političke ustanove savremenog svijeta: slobodna trgovina, s loboda misli i tolerancija, konstitucionalizam i zaštita ljudskih prava, demokratija, podjela vlasti, federalizam i autonomija, socijalna pravda. Posebne tekovine liberalizma predstavlja ukazivanje na individualne slobode i političku jednakost. Konzervativizam je glavni suparnik liberalizma. Radikalniji mislioci ga odreĎuju kao učenje koje brani status quo. MeĎutim, ispravnije je reći da je to politička filozofija legalnosti. Osnovna misao konzervativizma je da bez prava nema drţave. Racionalisti i liberali bi tvrdili da zakoni koji nisu zasnovani na saglasnosti onih na koje se odnose, za njih ne mogu biti obavezujući. Konzervativizam je politička filozofija koja brani legalnost i legitimnost traţi u nečem drugom, a ne u saglasnosti odnosno društvenom ugovoru. Konzervativizam smatra da zakoni obavezuju bez obzira na političku saglasnost, tj. da su ljudi duţni slušati suverenu vlast jer se ona ne zasniva na njihovoj saglasnosti, već na pravu. Pravo se poštuje bezuslovno, pa nije moguće poslušnost uslovljavati saglasnošću. Konzervativna misao polazi od tvrdnje da prethodne odluke obavezuju. Engleski konzervativci su tvrdili da je zakon “bolji što je stariji”. Mada je sam bio liberal, engleski mislilac E.Burke smatra se jednim od najvećih konzervativnih političkih mislilaca. Njegov osnovni doprinos je osporavanje revolucije, za što iznosi 2 argumenta: (1) čovjek se ne moţe osloboditi obaveze samo zato što mu ona ne odgovara; (2) uklanjanje legalnosti vodi ka dijeljenju revolucionarne pravde, što nuţno vodi ka teroru. Bitno je naglasiti da su Engleski konzervativci nisu bili apsolutno protiv promjena, već su smatrali kako je potrebno osigurati političku mogućnost za osporavanje i promjenu zakona, kako bi se izbjegle revolucije. Zato su zagovarali priznavanje političkog pluralizma i prava na stvaranje stranaka. Političkim putem moţe se osporavati legitimnost, a zakoni se mijenjaju legalnim putem.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Savremeni konzervativizam u svom dominantnom obliku je demokratski, s tim što se više od drugih demokratskih struja zalaţe za kontinuitet legalnosti i za suverenost autoriteta. To što se argumentima moţe osporiti neko pravo nije dovoljan razlog da se autoritet prava ne poštuje – to je osnovni stav konzervativizma i razlog njegovog suprotstavljanja revolucionarnim promjenama. Socijalizam je teorija, pokret i poretak koji teţi socijalizaciji, tj.podruštvljavanju osnovnih uslova ljudske egzistencije. Javlja se sredinom 19.vijeka u Francuskoj i prvobitno predstavlja suprotnost individualizmu, tj. oslanjanje na kolektivnost opstanka. Najviša vrijednost socijalizma je jednakost i to ne samo politička, već društvena, iz koje proizilazi programska teţnja za ukidanjem ili barem kontrolisanjem privatnog vlasništva, te isticanje rada kao osnove ljudskog opstanka. Anarhizam je doktrina i pokret unutar socijalističke teorije i pokreta koja smatra da je anarhija ideal pravednog društva, odnosno političkog poretka bez ikakve vanjske prinude

1. Najznačajnija struja anarhizma

je anarhistički komunizam, koji zagovara zajedničko vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju i raspodjelu prema potrebama. Društvo se shvata kao skup slobodno ujedinjenih komuna i proizvodnih udruţenja u kome ne djeluje ni jedna vrsta vanjske prinude nad pojedincima (drţavne, pravne, političke, ekonomske). Princip odlučivanja je opća saglasnost na osnovu morala. Anarhisti smatraju da se to društvo moţe uspostaviti odmah, odbacujući ideje prelaznog perioda izmeĎu graĎansko i komunističkog društva, kao i sve oblike socijalističkog reformizma. Boljševizam je prvobitno struja u ruskom radničkom pokretu, zatim frakcija u Socijaldemokratskoj radničkoj stranci Rusije, a od 1912.godine samostalna politička stranka. Nakon oktobarske revolucije uspostavlja se kao drţavni poredak u Sovjetskom savezu, a nakon II svjetskog rata i u nizu istočnoevropskih zemalja. Ideološku osnovicu boljševizma čini lenjinizam, tj. Lenjinova interpretacija marksizma. Novi poredak naziva se diktatura proletarijata. Zasniva se na podrţavljenoj planskoj privredi i političkoj diktaturi komunističke partije, čiji je zvanični cilj uspostava komunističke zajednice. U ostvarenju tog cilja dozvoljena us sva sredstva, uključujući i teror. Kolektivistički poredak je nadreĎen temeljnim ljudskim pravima i slobodama. Demokratski socijalizam označava ideološku orijentaciju, koju je zagovarala većina zapadnoevropskih socijalističkih i socijaldemokratskih partija. Formirana je nasuprot boljševičkom komunizmu i nacional-socijalizmu nakon II svjetskog rata. Temeljna načela iskazana su u deklaraciji pod nazivom Ciljevi i zadaci demokratskog socijalizma, koja su usvojena prilikom obnavljanja Socijalističke internacionale 1951.godine u Frankfurtu. Programom SDP Njemačke usvojenim 1959.godine demokratski socijalizam je uobličen u ideologijsku orijentaciju čije osnovne vrijednosti su sloboda, jednakost, pravednost i solidarnost. Ove vrijednosti se mogu ostvariti uspostavljanjem političke demokratije, drţavnom intervencijom u trţišnoj privredi, uspostavljanjem socijalne drţave i proširenjem demokratskih prava zaposlenih. Komunizam se odreĎuje kao besklasni društveni poredak u kome su sredstva za proizvodnju zajedničko vlasništvo ljudi, a proizvodi društvenog rada se prisvajaju neposredno na osnovu individualnih potreba. Svi ljudi su socijalno jednaki i slobodno razvijaju svoje fizičke i umne sposobnosti. Nestankom klasnih protivrječnosti odumire i drţava. Komunizam je asocijacija slobodnih i jednakih pojedinaca. Realni socijalizam je sintagma koju izvorno uvodi sovjetska ideologija krajem 60.-tih godina XX vijeka da bi razgraničila istočnoevropski socijalizam od zapadnog poimanja socijalizma. Realni socijalizam proizilazi iz osnovnih načela boljševizma - diktature proletarijata, dokidanja privatnog vlasništva, te dominacije općeg interesa nad pojedincem. Osnovna formula realnog socijalizma je vlast komunističke partije u drţavi, prevlast političke sfere nad društvenom, te ideologijsko nametanje obaveznih modela svakidašnjeg ţivota.

1 Predstavnici su Bakunjin i Kropotkin

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Fašizam/nacionalsocijalizam je naziv antiliberalnog, antidemokratskog, antikomunističkog i antisocijalističkog ubjeĎenja, pokreta i poretka koji je postojao u Italiji izmeĎu 2 svjetska rata. Fašistički poredak je prestao postojati nakon kapitulacije Italije 1943.godine. Fašizam nastaje u uslovima krize kapitalističkog graĎanskog društva, iz koje izlaz vidi u uspostavi zajednice. Zajednica se poima kao drţava ili kao nacija, čije jedinstvo je zagarantirano krvlju i tlom. Zajednica je najviša vrijednost. Ona prethodi pojedincu kako vremenski, tako i logički i ima pravo da pojedinca ili uţe društvene grupe podvrgne vlastitoj volji. Uslov za duhovni, socijalni, politički i ekonomski preporod je jedinstvo zajednice, koje se iskazuje u njenoj jedinstvenoj volji izraţenoj kroz ličnost voĎe. Zagovarajući nacionalizam, rasizam a posebno antisemitizam, fašisti prikazuju pripadnike manjinskih nacija kao osnovne krivce za krizu poretka. Istovremeno, treba nasilno ukinuti sve ideološke, vjerske, kulturne, političke i druge razlike koje samim svojim postojanjem dovode u pitanje temelje zajedništva. Partija (pokret) ukida pravnu i uspostavlja policijsku drţavu. Jedinstvo zajednice ostvaruje se terorom, monopolom propagande i potčinjavanjem odgojnih i obrazovnih institucija. Ekonomsku krizu fašistički poredak pokušava riješiti drţavnom intervencijom u privredi, poticanjem privrednog razvoja drţavnim investicijama (javni radovi, proizvodnja naoruţanja), te kršenjem socijalnih prava radnika. Korporativizam izvorno označava političku doktrinu koja je zasnovana na feudalnoj postavci o konstituiranju političke zajednice posredstvom korporacija, tj. autonomno organiziranih kolektivnih političkih subjekata. Osnovne postavke korporativističke doktrine su:

1. Korporativni politički subjektivitet - Osnovni subjekti političkog ţivota nisu pojedinci, već organski strukturirane i politički institucionalizirane staleške, društvene, odnosno strukovne skupine ili manje teritorijalne cjeline (gradovi, općine);

2. Korporativna reprezentacija – politička zajednica se ne uspostavlja posredstvom reprezentacije individualnih volja, već reprezentiranjem i povezivanjem korporativno organiziranih grupnih interesa;

3. Dekompozicija državne suverenosti – čvrsti unutrašnji suverenitet drţave se zamjenjuje meĎusobno isprepletenim kompetencijama korporativnih subjekata.

Tradicionalna korporativistička doktrina se nije odrţala u svom integralnom obliku, ali se mnogi njeni elementi mogu naći u drugim doktrinama (fašizam, sindikalizam i radničko samoupravljanje, pluralizam, te neokorporativizam). NAĈINI ZAŠTITE SUBJEKTA

Prirodno pravo je pravo koje svaki čovjek ima na osnovu prirodnog poretka stvari, odnosno na osnovu ljudske prirode. Ključni problem svake teorije prirodnog prava jeste jasnije definiranje prirodnog poretka na koji se poziva. Već od grčkih sofista priroda vaţi kao hijerarhijski stepenovani poredak u kome je svakom biću odreĎeno njegovo mjesto. Sve moderne teorije prirodnog prava definišu prirodno stanje kao stanje haosa koje ne odgovara ljudskoj egzistenciji. Prelaz iz prirodnog stanja u civilno moguć je samo posredstvom društvenog ugovora. Taj ugovor polazi od pretpostavke da ljudi pristaju biti podreĎeni zakonima i vlasti uz uslov da im se garantuju osnovna (prirodna) prava, odnosno sigurnost koju nemaju u prirodnom stanju. Na taj način prirodno pravo ima dvojaku funkciju – ono delegitimira stari i legitimira novi poredak zasnovan na društvenom ugovoru. Moderno prirodno pravo zvršava sa Fihteovom filozofijom prava koji dovodi u sumnju samu egzistenciju ugovora, pripisujući subjektu pravo da ugovor raskida po vlastitom nahoĎenju, čime se pokazuje nemogućom čitava pravna konstitucija koja polazi od prirodnog prava.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Prirodno pravo se ponovo aktuelizira nakon II svjetskog rata, kao osnova za procese protiv nacističkih ratnih zločinaca. Razlog tome je činjenica da su nacisti nakon što su putem izbora došli na vlast, donijeli niz propisa kojima su formalno legalizirali istrebljenje miliona ljudi. Prirodno pravo je zbog toga aktuelizirano kao osnov za gonjenje nacista. U savremenim okolnostima na prirodno pravo se pozivaju politička kretanja i snage koje nastoje pokazati nelegitimnost pojedinih poredaka ili svjetskog poretka u cjelini. GraĊanska neposlušnost označava javan, nenasilan, svjestan i politički čin oprečan zakonu. Cilj tog čina je da izazove promjenu zakona ili političke djelatnosti vlasti. GraĎanska neposlušnost moţe biti direktna i indirektna, u zavisnosti od toga da li se njome krši isti zakon protiv kojeg se protestuje, ili se u znak protesta protiv jednog zakona krši drugi zakon. GraĎanska neposlušnost je javan čin jer se obraća općim, javnim načelima pravednosti i jer se vrši javno. Zbog toga graĎansku neposlušnost ne karakterizira nasilje. Ipak, ima mišljenja da graĎanska neposlušnost moţe uključivati odreĎeni oblik nasilja, ali ono mora biti simbolično. Razlikuju se 2 teorije opravdanja graĎanske neposlušnosti. Jedna je radikalna: prema njoj se zakonima duguje poslušnost samo ako su pravedni, tj. svi ljudi imaju pravo na neposlušnost nepravednim zakonima. Druga teorija je umjerena: zakoni mogu biti nepravedni, ali ih uprkos tome načelno treba poštovati jer zakonitost sama po sebi garantuje ostvarenje društvenog reda i mira. GraĎanska neposlušnost je opravdana u slučajevima bitni i očitih nepravdi, ukoliko se krši načelo jednakog prava na slobodu i načela jednakih mogućnosti. Postoje mišljenja da je graĎanska neposlušnost opravdana i u slučajevima teških ekonomskih nepravdi. Druga pretpostavka graĎanske neposlušnosti jeste iscrpljenje svih legalnih oblika otklanjanja nepravde. Treća pretpostavka je granica korištenja graĎanske neposlušnosti, a da ne doĎe do općeg nepoštivanja ustava i zakona. Prava ĉovjeka i drţavljanina. Prava čovjeka su prava koja sva ljudska bića imaju samom činjenicom da egzistiraju kao takva. Prava drţavljanina su prava koja ustanovljava politička zajednica za zaštitu pojedinaca. Prava čovjeka se načelno pozivaju na prirodno pravo, a prava drţavljanina su načelno kodificirana pozitivnim zakonodavstvom. Minimalna prvobitna lista prava, koja se nastavlja na liberalnu tradiciju, sadrţi pravo na ţivot, slobodu, sticanje vlasništva, pravo na teţnju ka sreći vlastitim načinom, te pravo na sigurnost. Prvobitno postavljena prava su po svom obliku negativna, tj. prava nasuprot drţavi. Njima se pojedincu stvara prostor za djelovanje (sloboda od). S druge strane, pozitivna prava su ona koja se ostvaruju učešćem pojedinca u funkcioniranju osnovnih ustanova političke zajednice. U 20.vijeku klasična prava čovjeka i drţavljanina postaju sastavni dio većine ustava, a uvodi se i druga generacija prava, prvenstveno socijalnih i ekonomskih. Pritom je posebno vaţan faktor Opća deklaracija OUN kojom se postavlja niz načela i na koju se oslanja čitav sistem posebnih konvencija. Poseban značaj ima Evropska konvencija o ljudskim pravima iz 1950. za koju se vezuje Evropska komisija za ljudska prava, a kasnije i Evropski sud za ljudska prava. U novije vrijeme prava čovjeka se proširuju i “pravima treće generacije”, koja su uglavnom izvedena iz razvijene ekološke svijesti. Anarhija je pojam kojim je još Homer označio odsustvo vladavine i Zakona. Prvo socijalni teoretičar koji je pojmu anarhije dao pozitivno značenje bio je Prudon. Za Prudona je anarhija društvo, odnosno zajednica bez ikakve vanjske prinude. Prvenstveno je to ideal pravednog društva, čija realizacija nije stvar neposredne budućnosti. Za razliku od tog ideala “čiste” anarhije, Prudon je smatrao da se politička zajednica kao konfederacija suverenih komuna moţe ostvariti neposredno.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Dva osnovna elementa poretka anarhije su neposredna demokratija i mutualistička

2 privreda zasnovana na

radničkom samoupravljanju. MeĎu samim anarhistima nastale su razlike u pogledu shvatanja vlasničkih odnosa u okviru mutualističke privrede. Komunistički anarhisti Bakunjin i Kropotkin su se zalagali za potpuno odsustvo vlasništva, a sam Prudon je bio pristalica mješovite privrede i grupnovlasničkih odnosa u okviru radničkih asocijacija. Kao konstitutivno načelo poretka, Prudonovo shvatanje anarhije ostvareno je u Pariškoj komuni 1871. Vanredno stanje (opsadno stanje) označava situaciju aktuelnog ugroţavanja drţavne egzistencije ili situaciju znatnog remećenja javne sigurnosti. Uzroci mogu biti: rat, oruţana pobuna, prirodne katastrofe itd. U vanrednom stanju vrši se koncentracija moći i širenje nadleţnosti pojedinih organa vlasti za koje se pretpostavlja da mogu efikasno djelovati u vanrednim uslovima. Po pravilu su to organi izvršne vlasti. Cilj i zadatak vanrednog stanja isključivo je ponovno uspostavljanje ugroţenog ustavnog i pravnog poretka. Suspendovanje pojedinih dijelova ustava legitimno je samo ako za cilj ima uspostavljanje cjeline vaţenja ustava. U savremenim pravnim teorijama preovladava shvatanje neophodnosti pravnog reguliranja vanrednog stanja. Situacija koja sluţi za opravdanje proglašenja vanrednog stanja najčešće se ne moţe objektivno utvrĎivati, te je podloţna interpretaciji (osim u slučaju rata ili oruţane pobune). Zato je neophodno da organ koji proglašava vanredno stanje ne bude identičan sa organom koji u vanrednom stanju dobija vanredna ovlaštenja. Prirodi stvari je primjereno da vanredno stanje proglašava parlament, po mogućnosti kvalificiranom većinom i da nadleţnosti prenosi na organ koji je ustavom ovlašten da djeluje u vanrednim uslovima. KOMUNICIRANJE

Javnost znači:

1. Skup svih pojedinaca koji svoju paţnju usmjeravaju na pitanja općeg interesa (publika);

2. Sferu komuniciranja meĎu pripadnicima publike (okupljanje, udruţivanje, komunikacijska sredstva) u kojoj se moţe formirati stav koji prihvataju mnogi (javno mnijenje);

3. Organizacijski pristup djelovanja organa koji su uspostavljeni radi voĎenja brige o pitanjima općeg interesa (u slučaju političke javnosti – drţava).

Javnost se institucionalizira:

1. Posredstvom niza normi koje osiguravaju da djelovanje drţavnih organa bude otvoreno za uvid publike (javnost rasprava u parlamentu, pred sudom i sl);

2. Postojanjem institucija autonomnog komuniciranja publike (sloboda okupljanja i udruţivanja, štampe, te osiguranje tajnosti privatnog komuniciranja);

3. Političkim pravima drţavljana (izbori,opoziv, plebiscit, referendum). Sve navedene institucionalne garancije za svrhu imaju da publici omoguće nadzor nad djelovanjem drţave, a da je pritom drţava ne ometa. Ipak, javnost ostaje sfera u kojoj različite elitne grupe (sindikati, komore, stranke) vrše mobilizaciju odreĎenih dijelova publike kako bi ojačali svoje pozicije. Tako se publika svodi na rezonantnu kutiju koja reaguje, ali ne oblikuje aktivno političke odluke.

2 mutualizam – poseban sistem zajmova bez vraćanja, pomoću kojeg bi se meĎusobno pomagali pripadnici političke zajednice

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Politiĉki govor je govor čija je svrha da formira i kontroliše političko i društveno ponašanje ljudi, njihove socijalne, političke i ideološke stavove i svijest, te da determinira njihove socijalne i političke odluke. U krajnjoj konsenkvenci, cilj političkog govora je da ideje, interesi, namjere i volja govornika budu od strane slušalaca prihvaćeni kao vlastiti. Jezička obiljeţja političkog govora dijele se u 2 skupine: sociolektalna i govornička. Sociolektalna obiljeţja (sociolekt ili jezik politike) označavaju ona obiljeţja jezika koja se razvijaju unutar političke komunikacije i meĎu političkim djelatnicima. Razlikuju se 3 vrste jezika politike: ekskluzivni, totalitarni i demokratski. Ekskluzivni jezik politike je prvenstveno rezerviran za političke djelatnike i funkcionira kao neka vrsta profesionalnog ţargona koji je slabo dostupan ostalim članovima društva. Politički govori izrečeni takvim ekskluzivnim jezikom bit će prihvaćeni zbog samog jezika, a ne zbog onoga što je rečeno (sadrţaja). O totalitarnom jeziku politike govori se onda kad se jezik koji su razvili političari u oblasti političke komunikacije pretvara u jezik kojim se komunicira unutar političke javnosti, pa i unutar javnosti uopće. Osim što je totalitaran, jer se nastoji proširiti na sve oblasti društvenog djelovanja, on je i ekskluzivan. Vladajuća politička grupa po pravilu iz javnosti isključuje svaki drugi tip jezika politike. Demokratski jezik politike se razvija i funkcionira unutar političke komunikacije, ali pod uticajem drugih oblasti društvenog djelovanja (nauke, privrede, svakodnevice itd), kad je dostupan gotovo svima i kad ga prihvataju gotovo svi članovi političke zajednice. Zbog toga su govori izrečeni takvim jezikom prihvatljivi bilo zbog njihovog sadrţaja, bilo zbog govornika, ili zbog načina na koji su izrečeni. Govornička jezička obiljeţja mogu biti raznovrsna. Politički govor moţe biti manje ili više emotivan, ekspresivan, iterativan, ekstenzivan, koherentan itd. Nomotehnika je pojam koji potiče iz grčkih pojmova nomos (zakon, propis) i tehne (vještina, umijeće). To je skup naučnih spoznaja i iskustvenih pravila čija osnovna svrha je da propis ili neki drugi opći akt bude ispravno sastavljen. To je posao za iskusnog pravnika sa što višim obrazovanjem i što temeljitijim poznavanjem prilika društvene sredine u kojoj ţivi. Pri sastavljanju propisa vrlo često je potreban stručni timski rad, u koji se nomotehničar uključuje ne samo zbog poznavanja pravila o izradi propisa, već i da upozori na nejasnoće, praznine i suprotnosti u tekstu, pogotovo u odnosu na druge vaţeće propise sa kojima propis koji se priprema mora biti usklaĎen. Cenzura je institucija kontrole koja sprečava objavljivanje nepoţeljnih sadrţaja komunikacije, te tako oblikuje suţenu javnost. Pronalazak štamparske mašine koji se poklopio sa renesansom i reformizmom natjerao je vlasti da uspostave instituciju cenzure, sa ciljem zaustavljanja procesa kritičkog sagledavanja vladajućih dogmi, kako vjerskih tako i svjetovnih. U 16.vijeku cenzura se definira kao postupak kojim se rukopis prije objavljivanja podnosi na ocjenu vlasti, po pravilu organu uprave, koji moţe zabraniti njegovo objavljivanje. Dakle, cenzura je tada shvaćena kao prethodna dozvola i predstavlja najstariji način kontrole pisane riječi. Francuska Deklaracija o pravima čovjeka i graĎanina iz 1789.godine izmeĎu ostalog je promovirala i slobodu štampe kao slobodu od prethodne kontrole. Od tog vremena počinje ustavno i zakonsko regulisanje slobode štampe. Propisi bivše SFRJ nisu sadrţavali odredbe o cenzuri. Umjesto toga je, kao i u drugim zemljama real-socijalizma djelovao niz političkih i ideoloških mjera kojima je sprečavana sloboda javnog komuniciranja. Prihvatanje tih mjera dovodilo je do autocenzure, tako da su stvaraoci odnosno učesnici u komunikaciji odustajali od svojih (načelno normiranih) prava u ime “viših ciljeva”.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ideologija je pojam koji se odnosi na karakter i način pojavljivanja i uobličavanja svijesti, teorije i ideja u širem smislu u okviru društva. U zavisnosti od autora, pojam ideologije ima negativan, neutralan, ali i pozitivan smisao. Francuskim materijalističkim filozofima s kraja 18.vijeka ideologija je doslovno značila nauku o idejama. Ironičan smisao ovom pojmu dao je Napoleon, smatrajući ideologe metafizičarima i teoretičarima koji su udaljeni od ţivota. U djelima Marksa i Engelsa pojam ideologije dobija kompleksan smisao i razradu. On se prvenstveno odnosi na dio ljudskog stvaralaštva kojim se ne reproducira materijalni ţivot, tj. na duhovnu proizvodnju, a osnovu ima u podjeli rada na fizički i umni. Kao oblik svijesti, za Marksa je ideologija »izvrnuta svijest«. Ona parcijalni interes prikazuje kao opći, ono što je historijski proizvedeno proglašava prirodnim i nepromjenjivim i obrnuto. U marksizmu se krajem 19.vijeka javlja pojam proleterske i čak marksističke ideologije. Time je ideologija dobila izrazito klasno i političko značenje. Kao teorijski razraĎeno socijalno i političko stanovište, ideologija fiksira političke ciljeve neke klase ili stranke i odreĎuje puteve njihove realizacije. U 20.vijeku je pojam ideologije vrlo različito tumačen što svjedoči o njegovoj teorijskoj izazovnosti. Razumijevanje ideologije je odreĎeno teorijskim i političkim stanovištem interpretatora. Manipulacija u domenu političke komunikacije znači postupak ili niz postupaka potčinjavanja komunikacijske procedure, komunikacijskih kanala i medija i komunikacijskih subjekata odreĎenoj vrsti interesa. Pod komunikacijskom procedurom podrazumijeva se redoslijed govornika, iskaza, tema. Pod . komunikacijskim kanalima i medijima podrazumijevaju se javne komunikacije, javno mnijenje i sredstva javnog komuniciranja. Osnovu manipulacije u političkoj komunikaciji predstavljaju različite vrste interesa: politički, socijalni ili ekonomski. Manipulacija je moguća u raznim domenima:

- u domenu procedure - u odreĎivanju tema za političku diskusiju (dnevnog reda) i njihovog redoslijeda. Da li će neka tema biti uvrštena u dnevni red i koji će redoslijed imati unutar dnevnog reda, moţe biti presudno za pobjedu, dominaciju ili opstrukciju neke političke radnje, programa ili poteza;

- redoslijed govornika – redoslijed njihovih iskaza ili pojavljivanje nekog govornika u odreĎenoj fazi diskusije;

- glasanje i glasačke strategije – predviĎanjem glasačkog stava glasača na izborima ili zastupnika u parlamentu mogu se stvarati glasačke koalicije ili grupacije za opstrukciju ishoda glasanja;

- u domenu javnosti – manipulisanje javnim mnijenjem prvenstveno se provodi kontrolom medija, odnosno diktiranjem sadrţaja u medijima;

- manipuliranje subjektima – moguće je ako se znaju njihovi interesi, namjere, ţe lje, potrebe ili dominantni tipovi svijesti grupa kojima pripadaju.

Sila/nasilje je oznaka ispoljavanja političke moći, odnosno način komuniciranja koji se zasniva na tome da korisnik sile moţe nasilnim djelovanjem izazvati bol, oštećenje iil strah kod onoga kome se silom/nasiljem prenosi poruka. Politička sila se najčešće smatra mogućnošću da se zabranjuje ili nareĎuje. Njome u pravno ureĎenim prilikama legitimno raspolaţe samo vlast. Nasilje označava povreĎivanje osoba kako bi ih se natjeralo da djeluju na osnovi zahtjeva korisnika sile. INTERPRETACIJSKE KATEGORIJE POLITIKE

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Uvaţavanje se moţe definisati kao uzimanje u obzir tuĎeg postojanja i djelovanja kao istovrsnog i načelno jednako vrijednog, ili barem procjenjivog unutar istog sistema vrijednosti. Po smislu i sadrţaju ovaj pojam je blizak pojmovima priznavanje i cijenjenje, sa kojima se ponekad sinonimno upotrebljava. Uvaţavanje na nivou cjeline u politici je uslov za pluralizam, a u pravu za stvaranje pojma pravnog subjekta i pojma ugovora. Pojedincu tek uvaţavanje od strane drugih omogućava i uvaţavanje samoga sebe (samopoštovanje). Interes označava svijest pojedinca ili skupine o nekoj potrebi. Danas općenito znači usmjerenost subjekta da djelovanjem postigne neku korist. U liberalizmu interes se općenito smatra legitimnim utemeljenjem djelovanja individualnog subjekta. Kasnija razmatranja uvode vezu izmeĎu privatnog i općeg, te zajedničkog interesa. Od Rusoa pa nadalje, opći interes je onaj koji je sadrţajno vezan za dobrobit zajednice, dok se zajednički interes formalno izjednačava sa interesom većine. Ako su privatni i javni ţivot pojedinca načelno odvojeni, interes se javlja kao posrednik. Tako je za liberalnu doktrinu interes posredovanje izmeĎu proizvodne i političke ili društvene i drţavne sfere. Nasuprot liberalnoj doktrini, Hegel smatra da je opći interes nadreĎen pojedinačnom i posebnim interesima, a ne izveden kompromisom izmeĎu parcijalnih interesa, kako to smatraju liberali. Po Marksu, upravo interes osigurava materijalističko razumijevanje društva. Moć je stvarni uticaj koji imaju pojedinci i grupe, koji podrazumijeva odreĎeni stepen vjerovatnoće da će u nekom društvenom odnosu oni i u slučaju otpora drugima nametnuti svoje ideje, interese ili volju. Moć ima 3 karakteristike: 1. teţi za širenjem do granica druge moći; 2. čovjek podreĎen moći se ne rukovodi svojom savješću niti moralom, već voljom jačeg; 3. moć čini podreĎene malodušnim, bezvoljnim i krajnje pasivnim, onesposobljavajući ih za ţivotnu borbu. Najoštriji izraz moći je sila koja se oslanja na fizičko nasilje. Društvena moć je strogo podijeljena na ekonomsku moć (klase i slojevi), političku moć (stranke i birokratija), te socijalnu i intelektualnu moć (socijalni i kulturni staleţi u sferi potrošnje). Ekonomska moć privrednih subjekata, kao i klasa je uslovljena činjenicom da raspolaganje materijalnim dobrima, bogatstvom i vlasništvom stvara pogodnosti za sticanje ili gubitak bogatstva, zaposlenja i vlasništva. Političku moć dijele stranke i drţavni aparat. Politička moć stranaka odgovara nekom posebnom interesu ili ideologiji, dok je vlast kolektivna moć koja jedina ima legitimitet upotrebe fizičke prinude. Politička moć stranaka teţi da osvoji vlast, odnosno ukupnu moć zajednice. U modernom društvu na mjesto moći sile i novca sve više stupa moć nauke i tehnološkog znanja, kao i moć javnih medija i sredstava manipuliranja i propagande. Vlast je karakteristika hijerarhijski raščlanjenih društava u kojima je ustanovljena relativno trajna struktura odnosa nadreĎenosti i podreĎenosti. Veber vlast definiše kao »vjerovatnoću da odredivi broj osoba posluša naredbu odreĎenog sadrţaja«. Dok moć označava vjerovatnoću da se vlastita volja nametne drugima bez obzira na čemu se ta vjerovatnoća zasniva, karakteristika vlasti je da zahtijeva i postiţe povinovanje odreĎenoj zapovijesti. Povinovanje se, ako je nuţno, postiţe nasiljem ili barem prijetnjom nasiljem. Strogo uzevši, pojam vlasti se moţe upotrijebiti jedino za drţavu kao instituciju koja ima monopol sredstava prinude. Svojstva vlasti su teritorijalnost, monopol prinude i trajnost. U strukturi vlasti razlikuju se gospodari (vlastodršci) koji imaju moć da odreĎuju ciljeve vlasti i odabiru sredstva njihove realizacije i upravni aparat koji izvršava odluke vlastodrţaca. Postojanje upravnih organizacija, posebno policije i vojske, je jedna od osnovnih pretpostavki stabilnosti, trajnosti i efikasnosti svake vlasti.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Obzirom na legitimnost, Veber razlikuje 3 tipa vlasti:tradicionalnu, karizmatsku i legalnu. Tradicionalnoj vlasti je svojstven lični autoritet vlastodršca, koji se zasniva na tradicionalnoj svijesti o granicama vlasti, odnosno na običajima. Mogući otpor podanika je opravdan samo protiv gospodara koji ne vlada u skladu sa tradicijom. Karizmatska vlast se zasniva na emocionalnoj odanosti voĎi za kojeg podanici vjeruju da je obdaren izuzetnim osobinama, koje nisu svojstvene prosječnom čovjeku. Takvoj osobi se priznaje pravo da bude voĎa zato što se ona smatra »bogomdanom« ili pak uzornom. Karizmatska vlast je relativno kratkotrajna, jer se pokret na čijem je čelu karizmatski voĎa vremenom institucionalizira, a vjera u izuzetne sposobnosti voĎe slabi. Tako dolazi do »obezličenja karizme«, kojim se karizmatska vlast pretvara u tradicionalnu ili legalnu. Legalna vlast je karakteristična za modernu ustavnu drţavu. Legitimnost je zasnovana na vjerovanju graĎana u racionalnost objektivnih pravnih pravila kojima su podreĎeni svi – graĎani, članovi upravnog aparata i vlastodršci. Prijatelj – neprijatelj je jedan od osnovnih kriterija političkog ţivota. Tu sintagmu je uveo njemački teoretičar C.Schmitt, koji polazi od činjenice da u svim fazama ljudske historije postoji grupisanje ljudi na prijatelje i neprijatelje. Najpoznatiji pojmovni parovi u historiji su: heleni-barbari, kršćani-pagani, čovjek-nečovjek, nadčovjek-podčovjek. MeĎutim, postoje odreĎeni periodi u historiji koji su uspjeli stvoriti snaţna politička jedinstva. U njima su suprotnosti prijatelj-neprijatelj neutralizirane i relativizirane, a meĎusobni nesporazumi se rješavaju po unaprijed zadanim pravilima. Ta politička jedinstva poznata su kao polis, narod, partija, staleţ, društvo, drţava itd. Karakteristika ovih jedinstava je da oni snaţno veţu pojedinca i od njega traţe ekstremne ţrtve – pa i ţrtvu vlastitog ţivota. Napuštanje tih jedinstava se proglašava izdajom, oštro se kaţnjava, a sam pojedinac se nakon napuštanja osjeća potpuno izgubljenim. Prema Šmitu, političko razlikovanje prijatelja od neprijatelja označava samo stepen intenziteta asocijacije ili disoc ijacije ljudi čiji motivi mogu biti religiozni, nacionalni, ekonomski i dr. Šmit neprijatelja definiše kao boreću cjelinu pojedinaca koje stoje nasuprot istoj takvoj cjelini. U tom smislu neprijatelj je javni, a ne privatni protivnik. Zato Šmit pravi razliku izmeĎu javnog i privatnog neprijatelja. Javni je neprijatelj u političkom smislu, kao neprijatelj jedne grupacije (naroda ili drţave), a privatni je protivnik ili suparnik kakav postoji u bilo kojem području djelovanja. Zajednica je osnovni okvir ţivota ljudi i mjesto dešavanja svih političkih procesa. Ona označava činjenicu da veći broj ljudi svjesno djeluje na istom prostoru, u istom vremenu, sa istim ciljevima ili interesima, nasuprot istim opasnostima i protivnicima. Ovo djelovanje moţe biti otvoreno i latentno – kao spremnost na djelovanje u slučaju potrebe, a na osnovu prihvatanja istih vrijednosti. Već je Aristotel utvrdio da svaka zajednica postoji za neko dobro, te da karakter tog dobra karakteriše i samu zajednicu. Bitno političko pitanje svake zajednice jeste koji subjekat odreĎuje zajedničko dobro konkretne zajednice. Polazeći od primata pojedinca i njegovog dobra, liberalizam shvata zajednicu kao okvir koji moga omogućiti pojedinčevo slobodno traganje za vlastitim dobrom i načinima njegovog uţivanja. Pritom je jedino ograničenje pravo drugih pojedinaca da traţe vlastito dobro. S druge strane, demokratske teorije, prvenstveno Ruso, poimaju zajedničko dobro kao opću volju koja je usmjerena upravo na dobro zajednice kao cjeline. Pojedinci se pritom pojavljuju tek kao subjekti unutar zajednice.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Zajednica se uspostavlja na različitim nivoima (od porodice, do svjetske zajednice), ali se najčešće govori o drţavnim, nacionalnim, kulturnim i ekonomskim zajednicama. Sve one pretpostavljaju prihvaćenu odredbu zajedničkog dobra. Savremeni koncepti zajednice polaze od dobrobiti, kao njenog osnovnog faktora, s tim što se dobrobit shvata i kao materijalno blagostanje i kao prisustvo bitnih prava čovjeka i graĎanina. Autoritet je sposobnost obavezivanja drugih bez neposrednog korištenja sile, argumentacije ili procedure. Označava takav odnos meĎu pojedincima (odnosno izmeĎu institucije i pojedinca) koji subjektivizira samo jednu stranu, dok je druga u poziciji objekta. Recipijent autoriteta je onaj ko, ne samo da čini ono što autoritet od njega zahtijeva, već to rado čini. Autoritet na svoje objekte djeluje uticajem moći, tj. tako da mijenja preferencije onoga na koga utiče, ali ne i njegovu autonomiju. Ovaj odnos je vaţno razlikovati u odnosu na manipulaciju. Manipulacija je takav odnos u kome se preferencije objekta ne mijenjaju, ali se smanjuje njegova autonomija.

1.2. GUSTAV RADBRUH: »FILOZOFIJA PRAVA«, BEOGRAD 1998.

FILOZOFIJA PRAVA KAO POSMATRANJE VRIJEDNOSTI PRAVA

Normativni stavovi se mogu obrazloţiti i dokazivati samo na osnovu drugih normativnih stavova. Zbog toga su krajnji normativni stavovi aksiomatski, tj. podobni samo za vjerovanje, a ne i za saznanje. Naučno posmatranje vrijednosti moţe poučiti o tome šta čovjek moţe i šta hoće, ali ne i šta treba. U oblasti onoga šta treba, nauka (pravna filozofija) moţe učiniti 3 stvari:

1. Moţe pronaći sredstva nuţna za ostvarenje normativnog cilja. Pritom uputstvo za izbor ispravnih sredstava za neki pravni cilj nazivamo pravnom politikom. Pravna filozofija je odmjeravanje sredstava u svrhu razjašnjenja pravnog cilja koji tim sredstvima treba ostvariti.

2. Zadatak pravne filozofije je da pravni vrijednosni sud razjasni do njegovih krajnjih pretpostavki zasnovanih na pogledu na svijet. Iz jednog pojedinačnog pravnog vrednovanja filozof prava mora da razvije cio vrijednosni sistem kojim je to vrednovanje uslovljeno.

3. Iz navedenog konačno proizilazi mogućnost da se sistematski razviju sve polazne tačke pravnog vrednovanja, da se prikaţu sistemi pravnog vrednovanja i da se tako pruţi ne jedan sistem pravne filozofije, ali zato potpuna sistematika njenih mogućih sistema.

Izloţeni metod naziva se relativizam. On utvrĎuje ispravnost svakog vrijednosnog suda u odnosu na odreĎeni vrhovni vrijednosni sud, samo u okviru odreĎenog pogleda na svijet, a ne i ispravnost samog tog vrijednosnog suda. Najznačajniji predstavnici relativizma su Georg Jelinek, Maks Veber i Hans Kelsen. POJAM PRAVA

Pojam prava je kulturni pojam, tj. pojam stvarnosti povezane sa vrijednošću. Pravo je stvarnost čiji smisao je da sluţi pravnoj vrijednosti, ideji prava. Ideja prava je pravda. Pravda se moţe posmatrati u subjektivnom i u objektivnom smislu. Pravda u subjektivnom smislu se moţe definisati kao duhovna nastrojenost usmjerena na objektivnu pravdu, kao što je npr.istinitost usmjerena na istinu. U smislu objektivne pravde, pravedan moţe biti samo odnos meĎu ljudima. Ideal moralnog dobra predstavlja se u idealnom čovjeku, a ideal pravde u idealnom društvenom poretku. Aristotelovo učenje o pravdi razlikuje komutativnu i distributivnu pravdu. Komutativna pravda je apsolutna jednakost izmeĎu dobara, npr. izmeĎu rada i nagrade, izmeĎu štete i naknade. Suština distributivne pravde je u srazmjernom postupanju sa različitim licima, npr. oporezivanje srazmjerno bogatstvu, pomoć srazmjerno siromaštvu, nagraĎivanje i kaţnjavanje prema zasluzi i krivici itd. Komutativna pravda zahtijeva najmanje 2

WWW.BH-PRAVNICI.COM


lica, distributivna najmanje 3. Dva su ravnopravna, a treće lice, koje ih tereti ili ovlašćuje je pre thodnoj dvojici nadreĎeno. Komutativna pravda je pravda privatnog, a distributivna je pravda javnog prava. Dakle, kao pravda meĎu ravnopravnima, komutativna pravda prepostavlja akt distributivne pravde kojim je učesnicima data ravnopravnost. Proizilazi da je distributivna pravda prvobitni oblik pravde. Ona predstavlja ideju pravde na koju se mora orijentisati pojam prava. Pojam prava se meĎutim ne moţe do kraja konstruisati iz pravde. Načelo distributivne pravde ne govori koga treba tretirati kao jednakog, a koga kao nejednakog. Ono pretpostavlja da je jednakost ili nejednakost već utvrĎena sa nekog »vanjskog« gledišta. S druge strane, u ideji distributivne pravde moţe se naći samo srazmjer, ali ne i način tretiranja različitih lica. Npr. moţe se utvrdit i manja kaţnjivost kraĎe u odnosu na ubistvo, ali ne i da lopova treba npr.kazniti novčanom kaznom, a ubicu dugotrajnim zatvorom. U oba pravca je potrebno pravdu dopuniti drugim načelima. U borbi za prevlast u pravu, sa pravdom se takmiči pravičnost. Već je Aristotel nagovijestio da prava i pravičnost nisu različite vrijednosti, već samo različiti putevi da se doĎe do jedinstvene pravne vrijednosti. Pravda posmatra pojedinačni slučaj sa stanovišta opće norme. Pravičnost je pravda pojedinačnog slučaja. U pojedinačnom slučaju traţi njegov vlastiti zakon, koji takoĎe mora biti moguće dići na nivo općeg zakona, jer pravičnost kao i pravda ima uopštavajući karakter. Sredstvo za realizaciju ideje prava je pravni nalog. Dakle, pravni nalog je stvarnost koji sluţi ideji prava. Imajući u vidu premise o odreĎenosti ideje stvarnošću, pravo se moţe definisati kao skup naloga za zajednički ţivot ljudi. Pravni nalog ima pozitivan, a istovremeno i normativan, socijalni i opći karakter. Iz karaktera prava, istovremeno i pozitivnog i normativnog, proizilazi pojam pravnog propisa i njegovih sastavnih dijelova (dispozicija i sankcija). Sa svojstvima pozitivnosti i normativnosti povezano je pitanje organa koji propisuje pravo, pitanje izvora prava. Iz normativnog karaktera prava poizilazi mogućnost da se djeluje u skladu sa pravom ili protivno pravu, pa time i pojmovi zakonitosti i protivzakonitosti. Iz vaţenja prava za zajednički ţivot ljudi proizilazi da ono zasniva pravne odnose, odnosno subjektivna prava i obaveze. PRAVO I MORAL

Razlika izmeĎu prava i morala obično se označava izrazom »spoljašnji karakter prava, unutrašnji karakter morala«. Taj izraz ima 4 različita značenja:

1. Suprotnost »spoljašnji karakter – unutrašnji karakter« najprije je vezivana za materiju prava i morala, vjerujući da spoljašnje ponašanje podlijeţe pravnom, a unutrašnje moralnom regulisanju. MeĎutim, ne postoji oblast unutrašnjeg i spoljašnjeg ponašanja koja se ne bi mogla podvrgnuti kako moralnom tako i pravnom vrednovanju. Ono što je izgledalo kao razlika u predmetu morala i prava se moţe odrţati kao razlika u usmjerenosti njihovih interesa. Moral se interesuje za spoljašnje ponašanje samo u mjeri u kojoj ono potvrĎuje neko unutrašnje ponašanje. S druge strane, pravo se za unutrašnje ponašanje interesuje samo ukoliko se od njega moţe očekivati neko spoljašnje ponašanje.

2. Pomenuta suprotnost moţe u vidu imati i subjekte svrhe prava i morala. Pravna vrijednost je vrijednost neke radnje za druge ili za ukupnost drugih, a moralna vrijednost je jednostavno vrijednost neke radnje. Onaj ko je pravno obavezan uvijek pred sobom ima nekog ko je ovlašten i zahtijeva. S druge strane, moralnoj obavezi se samo simbolično dodaje drugi subjekat, kad se moralna obaveza označava kao obaveza prema Bogu, vlastitoj savjesti i sl.

3. Suprotstavljanje spoljašnjeg i unutrašnjeg karaktera odnosi se i na različitost načina obavezivanja. Moral zahtijeva da se obaveza izvrši zato što to nalaţe osjećaj obaveznosti, a pravo dopušta i druge pobude. Za moral je dovoljna duhovna nastrojenost koja odgovara moralnim normama, a za pravo ponašanje koje odgovara propisima – moral zahtijeva »moralnost«, a pravo »legalnost« (Kant).

WWW.BH-PRAVNICI.COM


4. Različitost izvora vaţenja. Pravu se pripisuje heteronomija, jer potčinjenima pristupa spolja, kao neka tuĎa volja koja obavezuje. S druge strane, moralu se pripisuje autonomija, jer ga svakom pojedincu nameće njegova vlastita moralna ličnost.

Pored svih razlika izmeĎu prava i morala, izmeĎu njih postoje i veze. Te se veze sastoje u tome što je moral s jedne strane svrha prava, a s druge strane osnov njegovog obavezujućeg vaţenja. Samo moral moţe obrazloţiti obavezujuću snagu prava. On pravo i pravdu označava kao moralne zadatke, ali utvrĎivanje njihovog sadrţaja prepušta izvanmoralnom zakonodavstvu. Sankcija prava od strane morala moguća je samo zato što pravo, bez obzira na moguće različitosti svog sadrţaja, ipak kao svrhu ima moral. Pravo ne sluţi moralu pomoću pravnih obaveza koje nalaţe, već pomoću subjektivnih prava koja daje. Ono pojedincima daje subjektivna prava kako bi oni mogli što bolje udovoljiti svojim moralnim obavezama. Pravo moţe samo da omogući moral, a ne i da ga iznudi, jer moralno djelo mora biti djelo slobode. MeĎutim, pošto pravo moţe samo da omogući moral, ono neizbjeţno mora omogućavati i nemoral. PRAVO I OBIĈAJ

Dosadašnji pokušaji da se pravo i običaj meĎusobno pojmovno razgraniče ostali su bez uspjeha. Kulturni pojmovi, tj. pojmovi povezani sa vrijednošću, mogu se definisati samo pomoću ideje vrijednosti na koju su orijentisani. Tako se moral definiše kao stvarnost čiji smisao je da predstavlja ideju dobra, a pravo kao stvarnost čiji smisao je da sluţi pravdi. MeĎutim, ideju vrijednosti na koju bi se orijentisao običaj nije moguće pronaći, dakle običaj nema svoje mjesto u sistemu kulturnih pojmova. Prema pravu i moralu običaj ne stoji u sistematskom, već u historijskom odnosu. On predstavlja zajednički prethodni oblik, u kome su sadrţani i pravo i moral kao još nerazvijeni i neizdiferencirani. Npr. običaj milostinje se s jedne strane razvija u moralnu obavezu dobročinstva, a s druge strane u pravnu ustanovu brige o socijalno ugroţenim licima. Običaj dakle predstavlja pripremu za izgradnju prava i morala kao posebnih kuturnih oblika. Običaju se sa istom osnovanošću moţe pripisati i spoljašnji karakter prava i unutrašnji karakter morala. Dţentlmen je onaj ko odreĎeni običaj i upraţnjava i poštuje, a onaj ko samo »spolja« upraţnjava običaj je skorojević. SVRHA PRAVA

Pravda kao ideal odreĎuje samo formu prava. Da bi se došlo do sadrţine prava, mora se u obzir uzeti još jedna ideja: svrsishodnost. Pošto je pravo znatnim dijelom drţavna volja, a drţava je znatnim dijelom pravna institucija, nerazdvojna su pitanja svrhe prava i svrhe drţave. Polazeći od trojstva krajnjih vrijednosti – etičke, logičke i estetske vrijednosti – ideala dobrog, istinitog i lijepog, jasno je da pravo moţe biti odreĎeno da neposredno sluţi samo jednoj od tih vrijednosti – etičkoj vrijednosti dobrog. Postoje samo 3 vrste predmeta koje mogu imati karakter apsolutne vrijednosti: ljudske pojedinačne ličnosti, ljudske kolektivne ličnosti i ljudska djela. Na osnovu toga se mogu razlikovati 3 vrste vrijednosti: individualne vrijednosti, kolektivne vrijednosti i vrijednost djela. U zavisnosti od toga da li se prioritet stavlja na individualne, kolektivne ili vrijednosti djela, razlikuju se individualistička, nadindividualistička i transpersonalna shvatanja. Po individualističkom shvatanju, vrijednosti djela i vrijednosti kolektiviteta sluţe vrijednostima ličnosti. Drţava i pravo su samo institucije za obezbjeĎenje i unapreĎenje pojedinca.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Za nadindividualističko shvatanje, vrijednosti ličnosti i vrijednosti djela sluţe vrijednostima kolektiviteta. Moral i kultura sluţe drţavi i pravu. Za transpersonalno shvatanje, vrijednosti ličnosti i vrijednosti kolektiviteta sluţe vrijednostima djela. Moral, pravo i drţava sluţe kulturi. Kratko rečeno, krajnji ciljevi su: za individualističko shvatanje – sloboda, za nadindividualističko shvatanje – nacija, za transpersonalno shvatanje – kultura. Drţava i pravo za individualističko shvatanje predstavljaju vezu izmeĎu pojedinaca, za nadindividualističko shvatanje cjelinu iznad pojedinaca, a za transpersonalno shvatanje zajedničke odnose pojedinaca prema njihovom zajedničkom djelu.

1.3. ROSKO PAUND, »UVOD U FILOZOFIJU PRAVA«, PODGORICA 1996.

FUNKCIJA FILOZOFIJE PRAVA

Filozofsko sagledavanje prava uslovljeno je dvjema potrebama. S jedne strane, fundamentalni društveni interes za općom sigurnošću izazvao je potrebu za stvaranjem sigurne osnove na kojoj će se urediti ljudsko ponašanje i osigurati čvrst i stabilan poredak. S druge strane, pritisak ostalih društvenih interesa, kao i potreba da se ti interesi pomire sa zahtjevima za općom sigurnošću, stalno su zahtijevali odreĎene promjene u društvenom poretku. Te su promjene zahtijevale da se zakonski propisi neprestano preispituju i prilagoĎavaju novim uslovima. Principi promjene i razvitka mogli su se pokazati štetnim po opću sigurnost, te se kao neophodno pokazalo da se oni usklade sa idejom o čvrstoj osnovi pravnog poretka. Zakonodavci su morali da se bore sa problemom kako da ljudima dokaţu da je zakon nešto što je utvrĎeno i ustanovljeno, da se njegov autoritet ne dovodi u pitanje, a da istovremeno omogućava da se stalno popravlja i mijenja. Filozofi su se bavili ovim problemom imajući pred sobom dokumente pravnog sistema svog vremena i mjesta u kome su ţivjeli ili koristeći se dokumentima prošlih vremena. Nastojali su da izgrade teorije prava i zakonodavne teorije teţeći da ih sjedine sa nekom konačnom idejom koja bi razriješila sve, idejom savršenog zakona. Grčki mislioci su u vezu doveli običaj i zakon. I jedno i drugo su predstavljali osnovu pravnog autoriteta. Aristotel tako ne razmatra prirodno pravo i pozitivno pravo, već ono što je pravedno po prirodi ili svojoj suštini i ono što se javlja kao pravedno isključivo zato što je uspostavljeno konvencijom ili zakonom. Ovu distinkciju (distinkciju prava i zakonskih propisa) je u savremenu pravnu nauku prenio Toma Akvinski. Blekston ju je ugradio u angloameričku pravnu misao, i od tada ona čini okosnicu tog pravnog sistema. Grčka filozofska misao, iz perioda kad pravo i moral još nisu bili razdvojeni, pomogla je da se u jurističkoj misli klasičnog rimskog prava razluči ono što je pravno i moralno. U okviru striktnog prava, nije se mnogo vodilo računa o moralu i po mnogim bitnim pitanjima to pravo je bilo u suprotnosti sa moralnim idejama tog vremena. Otuda se odmah nametnula distinkcija pravednog po prirodi i pravednog na osnovu konvencije ili zakona. Bitno je naglasiti da termin »priroda« u antici nije imao današnje značenje. »Prirodni« objekat bilo je ono što je najpotpunije izraţavalo suštinu stvari. To je bio savršeni objekat. Otuda je prirodno pravo bilo ono koje je savršeno izraţavalo ideju prava koja se odnosila na neko dato pitanje. Pravo je tragalo za idealom – savršenim prirodnim pravom, a sredstvo za postizanje tog cilja bilo je pravničko rezonovanje. Zakonodavstvo

WWW.BH-PRAVNICI.COM


i edikt su bile samo kopije ove pravne realnosti. Na taj način su pravnici došli do ratio legis, principa prirodnog prava koji je bio osnov pravnog pravila. Teorija prirodnog prava je nastala u sluţbi napretka, kao sredstvo da se stvori pravo koje će posluţiti cijelom svijetu, a na osnovama starog striktnog prava grada Rima. U početnom periodu nastanka prava, svrha je bila da se na miran način uredi ljudsko društvo. MeĎutim, Grci su ubrzo došli do ideje kako da na ureĎen i miran način očuvaju društveni status quo. Kada je teorija prirodnog prava primijenjena na ovakvu koncepciju, došlo se do idealnog oblika socijalnog status quo-a – forme koja odraţava prirodu tog društva, kao nečega što će pravni poredak usavršiti i očuvati. Sudija i pravnik su na taj način dobili uputstvo da pravo oblikuju tako da očuva ju i unaprijede ovaj ideal socijalnog status quo-a. U srednjem vijeku, skolastička filozofija je preko komentatora i postglosatora omogućila da se rimsko pravo Justinijanovog doba uobliči na način da se moglo prihvatiti i primjenjivati u Evropi narednih 9 stoljeća. Skolastička filozofija je za cilj imala da autoritet utemelji na razumu, oslanjajući se na formalnu logiku i tumačenje. Nakon propasti feudalne organizacije društva, labavu feudalnu organizaciju zamjenjuju se nastankom nacija, što zahtijeva donošenje jedinstvenog prava unutar nacionalne drţave. Nastupio je period razvoja prava koji podsjeća na klasični period rimskog prava. MeĎutim, teorija prirodnog prava nije zadovoljavala društvo koje je shvaćeno kao skup pojedinaca i bilo organizirano na bazi takmičarskog samopotvrĎivanja putem trţišta. Krajnji cilj više nisu načela vječnog vaţenja, već prirodna prava koja po prirodi pripadaju čovjeku, zbog kojih postoji prirodno pravo i koja bi trebalo priznati i pozitivno pravo. Pod uticajem ove teorije izgraĎen je koncept zakonskih prava koja se bave ličnim i imovinskim interesima pojedinca. Američka varijanta prirodnog prava je izrasla iz pokušaja da se na filozofskim osnovama postavi ovlaštenje sudova u odnosu na nekonstitucionalno (vanustavno) zakonodavstvo. Ustav je predstavljao objavu principa prirodnog ustavnog zakona. Te principe je trebalo izvesti iz prirode slobodne vlasti. Otuda su ustavna pitanja uvijek bila ograničena na problem tumačenja ustava. Kasnije u 19.vijeku, prirodno pravo izvedeno iz principa američkih instituta je ustupilo mjesto metafizičko-historijskoj teoriji koja je nastala u kontinentalnoj Evropi. Prirodna prava su bila izvedena iz individualne slobodne volje koja se moţe ustanoviti metafizičkom metodom, a historija pokazuje na koji se način ova ideja individualne slobode ostvarila u raznim pravnim načelima i doktrinama. Prirodno pravo sluţi kao idealna kritika pozitivnog prava. Ostali pravnici u Engleskoj i Americi su se okrenuli utilitarno-analitičkoj teoriji. Zakonodavac je trebao da se rukovodi principom korisnosti, a pravnik je trebao iznaći univerzalne principe analizirajući postojeće pravo i njegov rad nije imao nikakve veze sa kreativnom djelatnošću. Krajem prošlog vijeka se uočava pokušaj pozitivističko-sociološke škole da zamijeni metafizičko-historijsku i utilitarno-analitičku. Sve pojave su utvrĎene neumitnim prirodnim zakonima, koje samo treba otkriti posmatranjem. Moralni, socijalni, pa time i pravni fenomeni, se odvijaju po zakonima koji su izvan ljudske kontrole, poput kretanja planeta. U današnje vrijeme prirodno pravo oţivljava, kao i filozofija prava od koje se traţi da pravna pitanja i primjenu prava podvede pod društveni ideal vremena i datog prostora na način koji bi omogućio da pravo unapreĎuje civilizaciju. SVRHA PRAVA

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ideje o tome čemu sluţi pravo uglavnom su implicirane u idejama o tome šta pravo jeste. Postoji 12 koncepcija onoga što pravo jeste: 1. Ideja o boţanski zavedenom načelu ili skupu načela za ljudsko djelovanje, kao npr.Mojsijev zakon ili

Hamurabijev zakonik; 2. Ideja prava kao predanje starih običaja koji su se pokazali prihvatljivim za bogove – da ne bi izazvali

srdţbu zlih sila, ljudi su se ponašali na način koji je utvrĎen davnašnjim običajem; 3. Zapisana mudrost starih mudraca koji su spoznali siguran put ljudskog djelovanja, koji je boţanski

potvrĎen; 4. Filozofski zasnovan sistem načela koji izraţava prirodu stvari i prema kome bi ljudi trebali uskladiti

svoje ponašanje; 5. Skup načela utvrĎenih na osnovu vječnog moralnog kodeksa; 6. Skup ljudskih pogodbi u politički organiziranom društvu, kojima se reguliše njihov odnos; 7. Odraz boţanskog razuma koji upravlja univerzumom (shvatanja Tome Akvinskog); 8. Skup naredbi suverenog autoriteta u politički organiziranom društvu; 9. Sistem iskustvenih načela pomoću kojih se pojedinačna ljudska volja usaglašava sa voljom ostalih

pojedinaca (historijska škola); 10. Sistem načela otkriven filozofskim putem na osnovu kojih se pojedinačna volja usklaĎuje sa voljom

ostalih pojedinaca; 11. Sistem normi koje je u društvu nametnula vladajuća klasa radi očuvanja vlastitih interesa; 12. Ideja o pravu nastalom po nuţnosti ekonomskih ili društvenih zakona. U poznatim radovima o svrsi prava izdvaja se nekoliko ideja. Prva i najjednostavnija predstava je da pravo postoji da bi očuvalo mir u datom društvu. Dakle, svrha prava je očuvanje opće sigurnosti. Grčki filozofi su opću sigurnost posmatrali u širem smislu i svrhu pravnog poretka našli u očuvanju status quo-a. Očuvanje opće sigurnosti razmatrano je kroz sigurnost društvenih institucija. Odrţavanje status quo-a postala je grčka, a zatim rimska i srednjevjekovna koncepcija o svrsi prava. Ideja o očuvanju postojećeg poretka u potpunosti je razvijena kod Platona, a zatim i Aristotela. Platon smatra da svakog čovjeka treba svrstati u klasu koja mu najviše pristaje i nakon što je razvrstavanje ljudi završeno, zakonom bi ga trebalo očuvati – obućar treba biti samo obučar, vojnik samo vojnik, zemljoradnik samo zemljoradnik itd. Grčku filozofsku misao rimski pravnici su pretvorili u pravnu teoriju. U Justinijanovim Institucijama pravo se svodi na 3 odredbe: (1) svako treba da ţivi časno, usklaĎujući svoje ponašanje sa konvencijama društvenog poretka; (2) svako treba poštivati ličnost drugih ljudi; (3) svako mora svakome vratiti ono što je njegovo, on mora poštovati stečena prava drugih. U srednjem vijeku, primitivna ideja prava koje je koncipirano jedino radi odrţavanja mira, vratila se sa germanskim pravom. Rušenjem feudalnog poretka, pojedinac stiče sve veći značaj i zahtjev da se pojedincu otvori mogućnost afirmacije postaje vaţniji od odrţavanja društvenih institucija. Svrha prava se počinje sagledavati u mogućnosti da se čovjeku pruţi maksimalna individualna sloboda samopotvrĎivanja. Sloboda svakog pojedinca ograničena je samo istom slobodom ostalih pojedinaca (graĎanska drţava, liberalni kapitalizam). Kad se došlo do ovog zadnjeg stepena u razvitku ideje o pravu, jurističke mogućnosti ove koncepcije bile su iscrpljene. Prirodna bogatstva su otkrivena i iskorištena, te se javila potreba da se očuva ono do čega se došlo. Sloboda ponovo počinje da se sputava. Npr. ovlaštenje vlasnika da slobodno raspolaţe svojom imovinom ograničava se radi zaštite institucija braka i porodice. Sloboda obavljanja pravnih poslova ograničena je sa ciljem zaštite općeg zdravlja, sigurnosti ili morala, sloboda korištenja prirodnih bogatstava je suţena da bi se očuvala ţivotna sredina itd.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Krajem prošlog i početkom ovog vijeka počelo se razmišljati o svrsi prava ne kao o maksimumu samopotvrĎivanja, već kao o najvećem zadovoljenju potreba. U jurisprudenciji i politici se shvatilo da se moraju u obzir uzeti praktični problemi u iznalaţenju mogućnosti da se interesi ostvare kroz rad drţavnih organa. Dakle, došlo je do pomjeranja teorijske osnove prava od volje do potrebe.

1.4. LON L.FULER, »MORALNOST PRAVA«, PODGORICA 1999.

DVIJE MORALNOSTI

Moralnost duţnosti i aspiracije3. Moralnost duţnosti polazi sa dna ljudskog dostignuća, a moralnost

aspiracije sa vrha. Moralnost duţnosti postavlja osnovna pravila bez kojih društveni poredak ne moţe ostvarivati svoju svrhu. Dakle radi se o pravilima prema kojim bi se osoba morala ponašati. S druge strane, principi moralnosti aspiracije više predstavljaju generalnu ideju savršenstva kome treba teţiti, nego nekih fiksnih pravila. Moralnost aspiracije nema vezu sa pravom, jer nema načina pomoću kojeg bi pravo moglo prinuditi čovjeka da ţivi u skladu sa vrlinama za koje je sposoban tj. da ţivi u skladu sa idejom savršenstva. Moralna skala. IzmeĎu moralnosti duţnosti na dnu i moralnosti aspiracije na vrhu, kao krajnjih tačaka moţe se zamisliti jedna vrsta skale. Negdje na toj skali postoji granična linija koja dijeli duţnost od aspiracije Različita su mišljenja u vezi sa mjestom te granične linije. Mišljenja koja se mogu nazvati moralističkim nastoje granični indikator pomjeriti naviše i time proširiti područje duţnosti. OdreĎivanje gdje treba da prestane duţnost je jedan od najteţih zadataka društvene filozofije. Nagrade i kazne predstavljaju konačnu manifestaciju razlike izmeĎu moralnosti duţnosti i moralnosti aspiracije. Treba naglasiti da postoji velika razlika u procedurama za izricanje kazni u odnosu na one kojima se dodjeljuju nagrade. Kazne se najčešće izriču u strogim formalnim procedurama, za razliku od dodjele nagrada koje podrazumijevaju manje kontrolisane metode odlučivanja. Razlog tome izmeĎu ostalog je i činjenica da se za odstupanje od zadovoljavajućeg ponašanja, koje podlijeţe kazni, mogu primijeniti objektivniji standardi nego za ponašanja koja dostiţu savršenstvo.

1.5. ERIK VAJL, »POLITIĈKA FILOZOFIJA«, BEOGRAD, 1982. DRŢAVE, DRUŠTVO, INDIVIDUA

Svaka individua djeluje iz interesa. Moderna drţava je takva individua. Za nju meĎunarodni odnosi predstavljaju problem zato što mogućnost da bude protiv svoje volje uvučena u sukobe drţava vidi kao opasnost za vlastitu egzistenciju. U tom pogledu drţave se ne ponaša drugačije nego graĎanin-pojedinac, koji bi vrlo rado upotrijebio nasilje za postizanje svojih ciljeva, ali ga se odriče ne iz moralnog ubjeĎenja ili dobrote, već zato što bi u krajnjoj konsenkvenci od njega imao više štete nego koristi. Individualna drţava je došla do istog zaključka: cijena pobjede putem nasilja prevazilazi vrijednost uloga. Presudna razlika je u tome što drţava u odnosu na nasilničke graĎane posjeduje sredstva prinude. Tim sredstvima individualni graĎanin se ne moţe oduprijeti, i on je toga svjestan. S druge strane, ne postoji nikakva naddrţava koja bi bila sposobna nametnuti svoje odluke na način na koji to čini drţava u odnosu na graĎane. MeĎunarodne organizacije i sudovi zamišljeni na nekom nadnacionalnom nivou su ustvari sredstva koja su stavljena na raspolaganje suverenim vladama. Te vlade se, shodno svojoj volji i interesima, sluţe tim sredstvima ili ne priznaju njihovu nadleţnost. Ipak, vrijednost takvih institucija je značajna i njihovo

3 Aspiracija – ţelja, teţnja za nečim

WWW.BH-PRAVNICI.COM


postojanje je opravdano i kad bi uspjele spriječiti jedan jedini sukob koji bi bez njihove intervencije bio neizbjeţan. Osnovnu prirodu meĎunarodnih odnosa čini uvijek prisutna mogućnost oruţanog sukoba. Rat nije zamijenjen pravnim postupcima i svaka vlada ostaje jedini sudija u pogledu onoga što ţeli smatrati prijetnjom ili napadom na njene ţivotne interese. MeĎutim, ne raspolaţe svaka drţava onim što je nuţno za voĎenje rata – neka drugorazredna sila moţe izazvati rat, ali ona nema stvarnog interesa da to učini jer će ishod uvijek zavisiti od odluka velikih sila. Situacija nije ista za drţave sposobne da vode nezavisnu politiku, tj. sposobne da podnesu jedan rat. One načelno mogu u nekoj povoljnoj situaciji računati na pozitivne rezultate nekog sukoba. U tom slučaju bi računica posmatrala rat kao sredstvo za ostvarenje političkih ciljeva. Oruţani sukob u modernom svijetu nije prost sudar dvaju nasilja – on izbija u trenutku kad jedna od velikih sila, koja vidi opasnost za neke svoje interese, zaključi da za odbranu tih interesa vrijedi platiti cijenu jednog rata, da ona ima izgleda da ga dobije i da će joj jedino pobjeda omogućiti da postigne svoje ciljeve. Ono što sprečava sukobe najvećih razmjera je bojazan nezavisnih vlada da će nakon pobjede morati preuzeti upravljanje nad jednim osiromašenim i razorenim svijetom, tj. da će se naći u teţoj situaciji nego prije rata. Mogućnost rata ukazuje na osnovnu protivrječnost izmeĎu društva i drţave: društvo je racionalno, drţava je historijska. Od početka modernih vremena sukobljavaju se teze za i protiv rata. Na jednoj strani je stanovište društva: rat je poricanje napretka – on odvraća rad od njegovog prirodnog cilja, smanjuje broj radnika, vaspitava graĎane za nasilje. S druge strane su oni koji u ratu vide jedinu snagu sposobnu da pojedinca uzdigne iznad njegove individualnosti i ţelja. Prihvatanje da se rizikuje smrt daje čovjeku njegovu pravu plemenitost, dok sve ono što dobija od društva jača njegov egoizam. Svaka od ovih teza moţe da odbije, ali ne i da opovrgne onu drugu. One spadaju u područje izbora, a ne u područje rasprave. Nesumnjivo je da mislioci »branioci rata« nisu krvoločni niti oboţavaoci nasilničke borbe iz ljubavi prema nasilju. Oni opravdavaju rat moralnim argumentima i u njihovim očima je rat dobar zato što spasava individuu od njenog egoizma, čini da moral bude prisutan i aktivan u pojedincu. Činjenica je da rat uvijek ostaje mogućan, a pacifizam društva je nedovoljan da ga zabrani, jer svjetsko društvo ne postoji kao takvo, da nekom svjetskom organizacijom i sredstvima prinude koja zahtijeva takva organizacija. Problem moţe biti riješen pomoću jedne organizacije koju svi svjesno ţele, a u interesu svake drţave je da radi na racionalnom rješenju takvog problema. Organizacija koja je označena kao cilj političkog djelovanja moderne drţave obično se naziva svjetskom drţavom. U odnosu na uobičajeni smisao pojma drţava, to bi bila jedna organizacija koja bi koordinirala rad zajednica. Cilj svake od tih zajednica bio bi razvoj svog partikularnog morala unutar jednog formalnog i racionalnog društvenog morala. Da bi jedna takva drţava mogla opstati, potrebno je izjednačavanje ţivotnog standarda različitih društava. Istovremeno, jedino bi takva drţava omogućila racionalno, opće i trajno podizanje tog standarda. MeĎutim, često se izraţava bojazan da takva drţava ne bude najautokratskija, čak najtiranskija drţava. Organizacija univerzalnog društva spada u nadleţnost postojećih drţava, ali se javlja pr igovor proistekao iz opasnosti od intelektualne i moralne diktature. Naime, postavlja se pitanje da li će se univerzalno društvo formirati pod voĎstvom malog broja nacija, ako ne i samo jedne nacije, te da li je historijski moral malih nacija osuĎen na nestanak. Cilj drţave, posmatran sa stanovišta umnog pojedinca, jeste sloboda tog pojedinca u društvu koje ga štiti od vanjskog nasilja. Dva sredstva za postizanje tog cilja su racionalan rad i umna rasprava. Smisao drţave je u

WWW.BH-PRAVNICI.COM


egzistenciji slobodne i umne individue. Postavlja se pitanje koji je to pozitivni smisao u kome umna i slobodna individua nalazi smisao svog ţivota, smisao koji individua ţeli da bude univerzalan i koji predlaţe zajednici kojoj pripada. Na to pitanje se ne moţe dati odgovor, imajući u vidu da je svaki odgovor koji se tiče individue determiniran njenom individualnošću. Filozofija ne propisuje individui šta treba da čini. Ona joj pokazuje s čim ima posla i u kojim granicama moţe obavljati ljudske poslove ne odričući se uma.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


2. LJUDSKA PRAVA – DOKUMENTI, AKTI, INSTITUCIJE I PROCEDURE

2.1. THOMAS BUERGENTHAL: »MEĐUNARODNA LJUDSKA PRAVA«, SARAJEVO '98.

SISTEM LJUDSKIH PRAVA UN

POVELJA UN

Povelja UN kao jedan od ciljeva organizacije proglašava ostvarivanje meĎunarodne saradnje rješavanjem meĎunarodnih problema ekonomske, socijalne, kulturne ili humanitarne prirode, te razvijanjem i poštivanjem ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlike s obzirom na rasu, spol, jezik ili vjeru. Osnovne obaveze OUN i njenih drţava članica u ostvarivanju tih ciljeva utvrĎene su u članovima 55 i 56 Povelje. Po čl.55, UN potpomaţu: a) Rast ţivotnog standarda, punu zaposlenost i uslove za ekonomski i socijalni napredak i razvoj; b) Rješavanje meĎunarodnih ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih i sličnih problema, kao i meĎunarodnu

saradnju na polju kulture i prosvjete; c) Univerzalno poštovanje i pridrţavanje ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlike obzirom na

rasu, spol, jezik ili vjeru. Član 56 predviĎa obavezu svih drţava članica da u saradnji sa organizacijom preduzimaju zajedničku i pojedinačnu akciju u ostvarenju navedenih ciljeva. Uprkos svojoj neodreĎenosti, odredbe o ljudskim pravima Povelje UN imale su brojne značajne posljedice:

1. Povelja UN je internacionalizirala ljudska prava – ljudska prava nisu više isključivo unutar njihove jurisdikcije;

2. Obaveza drţava članica da sa Organizacijom saraĎuju u unapreĎivanju ljudskih prava i sloboda, dala je legitimitet UN-u da preduzme mjere na definisanju i kodificiranju tih prava. Rezultat je MeĎunarodni zakonik o ljudskim pravima i brojni drugi instrumenti zaštite ljudskih prava koji danas postoje;

3. Obaveza drţava da »unapreĎuju« ljudska prava kreirala je osnov za uspostavljanje institucija sa ciljem da osiguraju ponašanje drţava u skladu sa tom obavezom. Drţava članica UN koja krši meĎunarodno garantirana ljudska prava krši Povelju UN. Putem rezolucija UN su pozivale takve drţave da prestanu sa kršenjima, a ovlastile su i Komisiju za ljudska prava UN i njene pomoćne organe da utvrde procedure za ispitivanje tvrdnji o slučajevima kršenja ljudskih prava.

MEĐUNARODNI ZAKONIK O LJUDSKIM PRAVIMA

pored odredbi o ljudskim pravima Povelje UN čine: Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, dva meĎunarodna pakta o ljudskim pravima i dva fakultativna protokola uz Pakt o graĎanskim i političkim pravima. Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima usvojena je 1948.godine. Ona je prvi sveobuhvatni instrument ljudskih prava proglašen od univerzalne meĎunarodne organizacije. Proklamuje 2 kategorije prava:

(1) graĎanska i politička prava – pravo na ţivot, slobodu i sigurnost pojedinca, zabrana ropstva, mučenja i nečovječnog postupanja, pravo na pravično suĎenje u graĎanskim i krivičnim stvarima, prezumpciju nevinosti, pravo na privatnost i pravo na imovinu, sloboda govora, vjere, udruţivanja, sloboda kretanja, pravo na azil, pravo na drţavljanstvo. Deklaracija obuhvata i pravo pojedinca na upravljanje drţavom – neposredno ili putem izabranih predstavnika.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


(2) ekonomska, socijalna i kulturna prava – socijalna sigurnost, zaštita od nezaposlenosti, pravo na obrazovanje, pravo na odmor uključujući razumno trajanje radnog vremena, pravo na ţivotni standard koji odgovara blagostanju pojedinca i njegove porodice itd. Deklaracija propisuje i da svako ljudsko biće ima pravo da slobodno učestvuje u kulturnom ţivotu zajednice.

Deklaracija priznaje i mogućnost drţavi da donese zakone kojima se ograničava vršenje navedenih prava, ali isključivo iz razloga javnog poretka, javnog morala ili općeg blagostanja u demokratskom društvu. Kad je u pitanju pravni učinak Univerzalne deklaracije, bitno je napomenuti da ona nije ugovor, već rezolucija koju je usvojila Generalna skupština UN. MeĎutim, danas je općeprihvaćeno mišljenje o njenoj normativnoj prirodi, tj. da se radi o pravno obavezujućem aktu. Transformacija Univerzalne deklaracije iz neobavezujuće preporuke u normativni instrument tumači se na 3 načina. Prema jednom mišljenju, Deklaracija predstavlja autentično tumačenje dijela Povelje UN koji se odnosi na ljudska prava. Drugo stanovište smatra da stalno na Univerzalnu deklaraciju u meĎunarodnim odnosima predstavlja praksu potrebnu za nastanak meĎunarodnog običajnog prava. Dakle, smatra se da je Deklaracija u cjelini, ili bar djelomično postala pravilom običajnog meĎunarodnog prava. Postoji i treće mišljenje, koje Deklaraciju, zajedno sa drugim meĎunarodnim normama o ljudskim pravima, tretira kao dio općih pravnih načela. MeĊunarodni paktovi o ljudskim pravima. Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Pakt o graĎanskim i političkim pravima usvojeni su od strane Generalne skupštine UN 1966.godine. Radi se o pravno obavezujućim ugovorima koji su stupili na snagu 1976, nakon ratifikacije od strane 35 drţava. Krajem 1994.godine broj drţava članica dostigao je 130. Paktovi sadrţe neke zajedničke materijalne odredbe, od kojih se 2 odnose na kolektivna prava. Naime, oba pakta proklamiraju pravo samoopredjeljenja naroda, te pravo svih naroda da slobodno raspolaţu svojim prirodnim bogatstvima. TakoĎe se zabranjuje diskriminacija po bilo kom osnovu: rasi, boji koţe, spolu, socijalnom ili nacionalnom porijeklu, vjeri, političkom ubjeĎenju itd. Pakt o graĊanskim i politiĉkim pravima precizira i proširuje prava obuhvaćena Univerzalnom deklaracijom. Uz prava sadrţana u Univerzalnoj deklaraciji, Pakt propisuje i obavezu drţava na zaštitu etničkih, vjerskih ili jezičkih manjina. Drţava je obavezna da pripadnicima tih manjina omogući kulturnu, vjersku i jezičku autonomiju. Osim toga, pakt propisuje i slobodu pojedinca od duţničkog zatvora, pravo lica lišenih slobode na humano postupanje, te prava maloljetnika na posebnu zaštitu. GP pakt sadrţi i »odredbu o derogaciji« koja drţavama članicama dopušta da »u vrijeme javne opasnosti koja ugroţava ţivot nacije« suspendiraju sva osim 7 najosnovnijih prava. Ove odredbe u praksi pojedine drţave koriste kao izgovor za kršenje ljudskih prava. Za razliku od Pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, koji poziva na postepenu implementaciju u skladu sa mogućnostima drţave, GP pakt drţavama nameće bezuslovnu obavezu na preduzimanje svih mjera sa ciljem osiguranja prava koja on proklamira. Paktom je uspostavljen Komitet za ljudska prava (HRC – Human Rights Committee), kao institucija sa zadatkom da osigura poštivanje obaveza drţava članica. Funkcija Komiteta je u upravljanju sistemom izvještavanja i mehanizmom meĎudrţavnih prituţbi. HRC obavlja i dodatne zadatke po Fakultativnom protokolu uz GP Pakt, koji je ustanovio pravo na individualnu peticiju. Komitet se sastoji od 18 članova koje imenuju drţave ugovornice, ali u radu Komiteta članovi djeluju u svom ličnom svojstvu, a ne kao predstavnici drţave iz koje dolaze.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Glavna funkcija Komiteta je ispitivanje izvještaja koje drţave članice podnose o implementaciji Pakta. Prema pravilima Poslovnika o radu Komiteta, predstavnici drţava moraju biti prisutni za vrijeme razmatranja njihovih izvještaja, a Komitet tom prilikom od njih moţe traţiti dodatna objašnjenja, koristeći pritom svoje stručne ekspertize i informacije nevladinih organizacija za ljudska prava. Komitet svoje zaključke o pojedinim izvještajima drţava, zajedno sa eventualnim dodatnim komentarima svojih članova, unosi u godišnje izvještaje koje dostavlja Generalnoj skupštini UN i drţavama članicama Pakta. Osim toga, Komitet usvaja sve više tzv.općih komentara, kojima pojašnjava značenje različitih odredaba Pakta, a oslanjajući se na svoju praksu u razmatranju izvještaja drţava i rješavanju individualnih tuţbi. Pakt takoĎe predviĎa jedan meĎudrţavni mehanizam prituţbi, koji jednoj drţavi ugovornici omogućava da drugu optuţi za kršenje ugovora. MeĎutim, radi se o sredstvu fakultativne prirode. Mogu mu pribjeći samo drţave članice koje su posebnom izjavom priznale nadleţnost Komiteta. Ovaj mehanizam još uvijek nije stavljen u pogon, a on ne predviĎa ni presuĎivanje ni kvazipresuĎivanje, već ustanovljava tek nešto više od formalnog mehanizma mirenja. Fakultativni protokol uz Pakt o graĊanskim i politiĉkim pravima predstavlja dopunu mjerama implementacije GP Pakta. On omogućava privatnim licima, ţrtvama kršenja Pakta, da podnesu individualne prituţbe Komitetu za ljudska prava. Uslov je da su prethodno iscrpljena sva unutrašnja pravna sredstva. Razmatranje prituţbi se vrši u dva dijela – prvo se razmatra dopuštenost podneska, a zatim meritum prituţbe. Nakon što je donio odluku da je prituţba dopuštena, Komitet obavještava drţavu na koju se slučaj odnosi, a koja je duţna da u roku od 6 mjeseci pismeno odgovori na navode iz prituţbe. Nakon toga Komitet razmatra navode iz prituţbe i odgovora, i svoj nalaz dostavlja strankama koje su učestvovale u postupku. Rezime tih nalaza Komitet objavljuje u godišnjem izvještaju Generalnoj skupštini. Nakon stupanja na snagu Protokola 1976.godine, Komitet se bavio sve većim brojem individualnih podnesaka, što je omogućilo razvoj bogate pravne prakse tumačenja i primjene Pakta i Protokola, a dovelo i do jačanja efikasnosti mehanizma zaštite ljudskih prava Naime, Komitet sada ima ovlaštenje da predlaţe privremene mjere radi otklanjanja nenadoknadive štete ţrtvi kršenja ljudskih prava. Osim toga, ovlašten je da od drţava ugovornica zahtijeva da u izvještajima navedu mjere preduzete sa ciljem provoĎenja preporuke Komiteta u onim pojedinačnim slučajevima u kojima je utvrĎeno da su prekršile pakt. Drugi fakultativni protokol uz MeĊunarodni pakt o graĊanskim i politiĉkim pravima stupio je na snagu 1991.godine. Cilj protokola je ukidanje smrtne kazne, a jedina rezerva koja se moţe staviti na Protokol dozvoljava primjenu smrtne kazne u izvršenju presude za najteţi zločin vojne prirode počinjen za vrijeme rata.

Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima znatno je sveobuhvatniji od Univerzalne deklaracije. On priznaje slijedeća prava: pravo na rad, na uţivanje povoljnih uslova rada, na osnivanje i članstvo u sindikatima, pravo na socijalnu sigurnost, na zaštitu porodice, na odgovarajući ţivotni i zdravstveni standard, na školovanje i učešće u kuturnom ţivotu. Pakt detaljno definira ova prava i često odreĎuje korake koje treba preduzeti da se postigne njihovo ostvarenje.

Ratificiranjem Pakta drţava ugovornica ne preuzima obavezu neodloţne implementacije, već se obavezuje da sama i putem meĎunarodne pomoći i saradnje preduzima korake sa ciljem postepenog dostizanja punog ostvarenja prava priznatih Paktom, koristeći sva pogodna sredstva. Razlog za ovakav način obavezivanja leţi u različitosti uslova i mogućnosti koje za implementaciju ima svaka pojedina drţava, te bi bilo nerealno zahtijevati neodloţno poštivanje svih prava. MeĎutim, Komitet za ekonomska, socijalna i kulturna prava je u svom Općem komentaru oborio pretpostavku da Pakt ne stvara nikakve bezuslovne obaveze za drţave ugovornice. Komitet ističe da, iako

WWW.BH-PRAVNICI.COM


nalaţe postepeno ostvarivanje, Pakt istovremeno nameće i raznovrsne obaveze koje imaju bezuslovan efeka t. MeĎu takve obaveze Komitet prvenstveno ubraja dvije: obavezu drţava da garantiraju da će se prava utvrĎena Paktom vršiti bez diskriminacije, te obavezu drţava da “preduzimaju korake”. Osim toga, svaka drţava ugovornica preuzela je obavezu da kao suštinski minimum osigura zadovoljenje bar najniţeg, osnovnog stepena svakog prava. Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima ne ustanovljava nikakav sistem za meĎudrţavne ili individualne prituţbe. On jedino nalaţe drţavama ugovornicama da podnose izvještaje o mjerama koje su preduzele da bi se postiglo poštivanje prava predviĎenih Paktom. Izvještaji se podnose Ekonomskom i socijalnom savjetu UN (ECOSOC). Kao rezultat rada ECOSOC po ovim pitanjima, 1985.godine osnovan je Komitet za ekonomska, socijalna i kulturna prava, koji se sastoji od 18 eksperata izabranih u ličnom svojstvu.

OSTALI GLAVNI UGOVORI UN O LJUDSKIM PRAVIMA

Konvencija o spreĉavanju i kaţnjavanju zloĉina genocida usvojena je od strane Generalne skupštine UN 09.12.1948, a stupila je na snagu 12.01.1951. Konvencija proglašava da je genocid, izvršen u ratu ili u miru, zločin po meĎunarodnom pravu. Zločin po meĎunarodnom pravu je teška povreda prava ljudske zajednice, za koju se moţe kazniti individualni počinilac. Genocid se definiše kao činjenje odreĎenih radnji sa namjerom da se potpuno ili djelimično uništi jedna nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva. Radnje koje predstavljaju genocid su: a) Ubistva članova grupe; b) Nanošenje teške tjelesne povrede ili psihičkog bola članovima grupe; c) Namjerno podvrgavanje grupe takvim uslovima ţivota koji su sračunati na to da dovedu do njenog

potpunog ili djelimičnog uništenja; d) Nametanje mjera kojima se namjerava spriječiti raĎanje u okviru grupe; e) Prinudno premještanje djece iz jedne u drugu grupu. Bitno je napomenuti da stavljanjem genocida izvan zakona Konvencija formalno priznaje pravo nacionalnih, etničkih, rasnih i vjerskih grupa da postoje kao takve. U tom smislu se Konvencija ocjenjuje najvišim dostignućem meĎunarodnog prava u oblasti zaštite prava grupa. MeĊunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije usvojena je od strane Generalne skupštine UN 1965, na snagu je stupila 1969.godine. Konvencija zabranjuje rasnu diskriminaciju koja se definiše kao “svako razlikovanje, isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva koji se zasnivaju na rasi, boji, precima, nacionalnom ili etničkom porijeklu”, a koji za cilj ili posljedicu imaju “da ponište ili ugroze priznavanje, uţivanje ili vršenje pod jednakim uslovima ljudskih prava i osnovnih sloboda”. Drţave ugovornice imaju pravnu obavezu da ukinu rasnu diskriminaciju na svojoj teritoriji i donesu sve zakonske mjere potrebne da se osigura nediskriminacija u vršenju i uţivanju ljudskih prava ustanovljenih u Univerzalnoj deklaraciji i oba Pakta. Za potrebe implementacije formiran je Komitet za ukidanje rasne diskriminacije, koji ima 18 članova. Članove biraju drţave ugovornice, ali oni djeluju u ličnom svojstvu. Komitet razmatra povremene izvještaje o implementaciji koje podnose drţave članice, kao i pojedinačne podneske koje mu dostavljaju drţave i pojedinci. Ratificiranjem Konvencije, svaka drţava automatski priznaje nadleţnost Komiteta za razmatranje podnesaka koje protiv nje podnese bilo koja druga drţava ugovornica. Dakle, meĎudrţavni sistem prituţbi je obligatoran, što je razlika u odnosu na GP pakt. Postupajući po podnesku, Komitet prvenstveno odlučuje o dopustivosti, zatim prikuplja relevantne podatke i nakon toga imenuje ad hoc komisiju za mirenje sa zadatkom da pripremi izvještaj o sporu i uputi odgovarajuće prepreke odnosnim drţavama. MeĎudrţavni sistem prituţbi u praksi još nije korišten.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Sistem individualnih peticija je fakultativan, te je potrebna posebna izjava kojom se priznaje nadleţnost Komiteta za postupanje po takvim podnescima. Konvenciju je dosad raficiralo 140 drţava, a pravo na individualnu peticiju dosad je prihvatilo samo 20. Sistem individualnih peticija stupio je na snagu tek 1982.g. MeĊunarodna konvencija o uklanjanju i kaţnjavanju zloĉina aparthejda usvojena je 1973, na snagu je stupila 1976, a ratificiralo ju je više od 70 drţava. Svrha konvencije je da ukloni i kazni aparthejd, koji je proglašen zločinom protiv čovječnosti. Odgovornost za njegovo izvršenje obuhvata sve pojedince koji počine, podstiču ili saraĎuju u činjenju tog zločina. Mjere implementacije se sastoje od periodičnog izvještavanja od strane drţava ugovornica i osnivanja tročlane grupe za razmatranje izvještaja. Grupu imenuje predsjednik Komisije za ljudska prava UN iz drţava ugovornica Konvencije koje su istovremeno članice Komisije. Komitet za ljudska prava je ovlašten da priprema izvještaje i studije, uključujući i spiskove pojedinaca, organizacija, ustanova i predstavnika drţava za koje se tvrdi da su počinili ovaj zločin. Licu koje je optuţeno moţe suditi svaka drţava ugovornica i svaki meĎunarodni sud čiju nadleţnost prihvate drţave ugovornice. Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ţena usvojena je 1979, a na snagu stupila 1981. Osim obaveze da osude diskriminaciju ţena, drţave preuzimaju obavezu da načelo ravnopravnosti ţena i muškaraca unesu u svoje ustave i zakone, te da preduzmu zakonske mjere kojima će se sankcionirati svi oblici diskriminacije ţena. Efikasnost konvencije je značajno oslabljena brojnim rezervama koje su drţave stavile u postupku ratifikacije, a kojima se nastoje očuvati različiti nacionalni i vjerski instituti koji su u suprotnosti sa Konvencijom. Mjere implementacije sastoje se od povremenog izvještavanja o preduzetim mjerama. Izvještaje razmatra Komitet za ukidanje diskriminacije ţena, koji se sastoji od 23 eksperta iz drţava ugovornica, koji rade u ličnom svojstvu. Komitet o svom djelovanju izvještava drţave ugovornice, Komisiju UN-a o poloţaju ţena i Generalnu skupštinu. Konvencija nije ustanovila ni meĎudrţavni ni individualni sistem prituţbi, a za rješavanje sporova upućuje na MeĎunarodni sud pravde. Konvencija protiv muĉenja i drugih okrutnih, neĉovjeĉnih ili poniţavajućih postupaka usvojena je 1984, a stupila na snagu 1987.godine. Cilj je sprečavanje i kaţnjavanje mučenja (torture) koje se preduzima od strane sluţbenog lica ili uz izričit ili prećutan pristanak sluţbenog lica drţave članice. Mučenje se definiše kao “svaki čin kojim se nekom licu namjerno nanosi bol ili teška tjelesna ili duševna patnja, da bi se od tog lica ili nekog trećeg dobila informacija ili priznanje”. Drţave ugovornice se obavezuju na preduzimanje zakonskih, upravnih, sudskih ili drugih efikasnih mjera na spečavanju mučenja. Od drţava ugovornica se zahtijeva i da mučenje smatraju krivičnim djelom podobnim za izručenje, te da ne protjeruju neko lice u zemlju u kojoj bi ono moglo biti podvrgnuto mučenju. Bitno je naglasiti i da Konvencija proglašava da ne moţe postojati bilo kakva izuzetna okolnost koja bi opravdavala mučenje. Konvencija se implementira preko Komiteta protiv mučenja (CAT). Sastoji se od 10 nezavisnih eksperata koje biraju drţave ugovornice. Mjere implementacije sastoje se od obaveznog izvještavanja i fakultativnog mehanizma za meĎudrţavne i individualne prituţbe. Komitet je ovlašten i da pokrene istragu kad primi pouzdanu informaciju koja sadrţi osnovane indicije o tome da se mučenje sistematski primjenjuje na području neke drţave ugovornice. MeĎutim, za provoĎenje istrage na teritoriji neke drţave Komitet mora imati njenu saglasnost. Po okončanju postupka, Komitet moţe odlučiti da pripremi rezime svojih nalaza koji će biti uključen u njegov godišnji izvještaj.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Konvencija omogućava drţavama članicama da u vrijeme pristupanja, potpisivanja ili ratifikacije Konvencije izjave da ne priznaju nadleţnost Komiteta. Drţave su tu mogućnost iskoristile mnogo rjeĎe nego što bi se to moglo očekivati. MeĎutim, mnoge drţave su iskoristile mogućnost stavljanja rezerve na odredbu Konvencije kojom je odreĎena nadleţnost MeĎunarodnog suda pravde za rješavanje sporova nastalih u vezi tumačenja ili primjene ugovora. Konvenciju o pravima djeteta Generalna skupština je usvojila 1989, a na snagu je stupila 1990.godine. Do 1994.godine ratificirana je od strane preko 150 drţava. Konvencijom se djeci garantuje širok spektar prava bez obzira na rasu, boju koţe, vjeru… Dijete se definira kao “ljudsko biće mlaĎe od 18 godina ţivota, osim ako se po zakonu koji se moţe primijeniti na dijete u pitanju, punoljetstvo ne stiče ranije”. Konvencijom se djeca izmeĎu ostalog štite od ekonomske eksploatacije, zloupotrebe droga, svih oblika seksualnog iskorištavanja, trgovine djecom itd. Ona zabranjuje i regrutovanje djece mlaĎe od 15 godina. INSTITUCIJE ZASNOVANE NA POVELJI UN

Komisija za ljudska prava osnovana je od strane Ekonomskog i socijalnog savjeta UN 1946.godine. Prvobitno je imala 18, danas ima 53 člana koje imenuju drţave i koji nastupaju kao ovlašteni predstavnici drţava, a ne u ličnom svojstvu. Pri izboru se vodi računa o geografskoj zastupljenosti svih dijelova svijeta. Komisija ECOSOC-u podnosi izvještaje, prijedloge i preporuke o meĎunarodnim instrumentima ljudskih prava, zaštiti manjina i sprečavanju diskriminacije i srodnim pitanjima ljudskih prava. Ona takoĎe pomaţe ECOSOC-u u koordiniranju djelatnosti u domenu ljudskih prava unutar sistema UN. Vremenom se nadleţnost Komisije na planu unapreĎenja i zaštite ljudskih prava značajno proširila. Danas je najviše koncentirana na bavljenje kršenjima ljudskih prava. Taj zadatak izvršava putem mreţe radnih grupa i izvjestilaca, s mandatom koji obuhvataju odreĎene teme ili pojedine zemlje. Komisija je često kritizirana zbog svoje neefikasnosti, politički motiviranog ili selektivnog pristupa. Potkomisija za spreĉavanje diskriminacije i zaštitu manjina je pomoćni organ Komisije za ljudska prava. Osnovana je 1947, ima 26 članova koje bira Komisija sa liste kandidata koje predlaţu članice UN. Članovi djeluju u ličnom svojstvu, mandat im je 4 godine i mogu biti ponovo birani. Podkomisija je nadleţna da preduzima studije i daje preporuke Komisiji za ljudska prava o sprečavanju diskriminacije u odnosu na ljudska prava i zaštitu manjina. Pored toga, Podkomisija obavlja i sve druge funkcije koje joj povjeri ECOSOC ili Komisija. U dosadašnjem periodu Podkomisija je pripremila veliki broj studija i izvještaja, učestvoala u izradi instrumenata za zaštitu ljudskih prava i posvetila dosta vremena razmatranju optuţbi za kršenja ljudskih prava. Komisija za poloţaj ţena osnovana je 1947. Sastoji se od 45 članova biranih u svojstvu predstavnika drţava, po geografskom kriteriju. Komisija priprema studije, izvještaje i preporuke o ljudskim pravima i srodnim pitanjima koja se tiču ţena. Dosad se pokazalo da je Komisiji mnogo lakše da se bavi promotivnim aktivnostima, nego da reagira na specifična kršenja prava ţena. ECOSOC je početkom 80-tih godina ovlastio Komisiju da preduzme ograničena razmatranja podnesaka u kojima se optuţuje za specifična kršenja ţenskih prava. Te podneske je Komisija uglavnom iskoristila kao izvor informacija za svoje studije, a manje kao sredstvo pogodno da podstakne vlade da se izjasne o tim prituţbama. Postupci za bavljenje teškim kršenjima ljudskih prava. UN su skoro istovremeno sa osnivanjem počele od pojedinaca i nevladinih organizacija primati veliki broj peticija kojima se upozoravalo na kršenja ljudskih prava i traţila intervencija UN. MeĎutim, 1947.godine je Komisija za ljudska prava UN saopštila odluku prema kojoj ona nema ovlaštenja da preduzima bilo kakvu akciju u pogledu bilo koje prituţbe koja se odnosi na ljudska prava. Ova odluka je potvrĎena i rezolucijom ECOSOC iz jula 1959.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ovo načelo je ostalo na snazi do danas, uz odreĎene izuzetke koji su Komisiju ovlastili da se bavi odreĎenim vrlo ozbiljnim oblicima kršenja ljudskih prava. Te promjene su ubrzane dvjema rezolucijama ECOSOC: Rezolucija 1235 iz juna 1967.g dopušta komisiji da ispituje odreĎena teška kršenja ljudskih prava na koja joj je skrenuta paţnja, dok Rezolucija 1503 iz maja 1970.g uspostavlja ograničen sistem peticija za bavljenje podnescima koji otkrivaju “konzistentan obrazac” takvih kršenja. Prvi postupak je javne prirode, a drugi povjerljive. Postupak iz Rezolucije 1235 se primjenjuje na bilo koju situaciju koja uključuje masovna kršenja ljudskih prava. Komisija je u takvim slučajevima ovlaštena da preduzme “detaljnu studiju” i o svojim zaključcima izvijesti ECOSOC. Rezolucija 1503 ovlašćuje Podkomisiju da osniva male radne grupe za ispitivanje podnesaka koje UN primaju od pojedinaca i drugih privatnih grupa. Cilj rada ovih radnih grupa je da se identificiraju podnesci koji otkrivaju “dosljedan obrazac teških i pouzdano dokazanih kršenja ljudskih prava i sloboda”. Takve podneske razmatra Podkomisija na zatvorenoj sjednici i odlučuje o tome da li će podnesak proslijediti Komisiji. Komisija opet ima svoju radnu grupu – tzv.Radnu grupu za situacije, koja provjerava peticije prije nego što ih Komisija konačno preuzme. Cjelokupan rad Komisije u odnosu na prituţbu se odvija na zatvorenim sjednicama, s tim što Komisija nakon što identificira zemlju prekršioca ono što je utvrdila moţe prenijeti ECOSOC-u. ECOSOC i Generalna skupština mogu usvojiti odgovarajuće rezolucije kojima pozivaju odnosnu vladu da da poboljša utvrĎenu situaciju i poštuju svoje obaveze prema Povelji UN. Na ovom stepenu postupka sve rasprave imaju javni karakter. ECOSOC i Generalna skupština ne mogu učiniti ništa više od osude propusta vlade da provede njihove rezolucije. Bitno je naglasiti da podnosilac peticije ne mora biti ţrtva kršenja, sve dok ima neposredno i pouzdano saznanje o tim kršenjima. MeĎutim, podnosilac mora dokazati da je iscrpio unutrašnja pravna sredstva, osim “ako se moţe pretpostaviti da bi ta pravna sredstva bila neefikasna ili bi dovela do nerazumnog odugovlačenja”. Visoki komesar za ljudska prava je funkcioner UN sa prvenstvenom odgovornošću za aktivnosti UN u pogledu ljudskih prava. Funkcija je ustanovljena 07.01.1994.godine rezolucijom Generalne skupštine OUN. Po poloţaju, visoki komesar je generalni podsekretar UN. On je zaduţen za sveobuhvatni nadzor nad Centrom za ljudska prava, kao sekretarijatom za ljudska prava UN-a, te za koordinaciju cjelokupne djelatnosti UN na unapreĎivanju i zaštiti ljudskih prava. Teška kršenja ljudskih prava i Povelja UN-a. Kad je u pitanju tumačenje Povelje UN, usvojeno je načelo prema kome drţava koja se upušta u teška kršenja ljudskih prava krši obaveze iz Povelje UN navedene u čl.55 i 56. Shodno tome, UN mogu preduzeti odgovarajuće mjere sa ciljem da se ta drţava prinudi na uzdrţavanje od kršenja ljudskih prava.

EVROPSKI SISTEM ZA ZAŠTITU LJUDSKIH PRAVA

Evropski sistem zaštite ljudskih prava ustanovljen je od strane Vijeća Evrope, regionalne meĎunarodne organizacije koju je 1949.godine osnovala grupa zapadnoevropskih zemalja. Pravni izvor sistema ljudskih prava Vijeća Evrope je u 2 ugovora: Evropska konvencija o ljudskim pravima i Evropska socijalna povelja. Prvom se garantuju osnovna graĎanska i politička prava, a drugom ekonomska i socijalna prava. Odluka da se usvoji Konvencija donesena je kad je postalo jasno da će UN-u trebati dugo vremena da postigne sporazum o instrumentima za implementaciju Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima. EVROPSKA KONVENCIJA O LJUDSKIM PRAVIMA

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Potpisana je 04.11.1950, a stupila na snagu 03.09.1953. U izvornom obliku garantirala je slijedeća prava: - pravo na ţivot; - pravo da se ne bude podvrgnut mučenju, nečovječnom ili poniţavajućem postupku ili kazni; - slobodu od ropstva; - pravo na slobodu i sigurnost ličnosti i pravičan postupak; - slobodu od ex post facto zakona i kazni; - pravo na privatnost i porodični ţivot; - slobodu misli, savjesti i vjere; - slobodu izraţavanja i mirnog okupljanja; - pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice. Zaštitu uţivaju sva lica na teritoriji drţava članica, bez obzira na drţavljanstvo. Lista zajamčenih prava proširena je putem dopunskih protokola. Prvim protokolom dodato je: pravo na vlasništvo, pravo na školovanje i obaveza drţava članica da u razumnim intervalima odrţavaju slobodne izbore. Protokolom br.4 lista je dalje proširena zabranom duţničkog zatvora i jamstvom slobode kretanja. Zabranjeno je nasilno protjerivanje drţavljana i kolektivno protjerivanje stranaca. Protokolom br.6 ukinuta je smrtna kazna, a Protokolom br.7 se od drţava zaht ijeva da strancima na svojoj teritoriji garantuju pravičan postupak prije njihovog protjerivanja iz zemlje. TakoĎe se garantuje pravo ţalbe u krivičnom postupku za obeštećenje u slučaju pogreške pravosuĎa, pravo da se ne bude pod dvostrukom prinudom vlasti, te jednakost supruţnika u meĎusobnim pravima i obavezama. Evropskom konvencijom o ljudskim pravima uspostavljene su 2 institucije za implementaciju: Evropska komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava. Sjedište im je u Strazburu. Osim toga, Konvencija je neke nadzorne funkcije povjerila Komitetu ministara Vijeća Evrope. Evropska komisija za ljudska prava se sastoji od “broja članova jednakog broju visokih strana ugovornica”. Djeluju u ličnom svojstvu, a bira ih Komitet ministara na period od 6 godina. Sud za ljudska prava se sastoji od “broja sudija jednakog broju članica Vijeća Evrope”. Sudije bira Parlamentarna skupština Vijeća Evrope na period od 9 godina, a sa liste od 3 kandidata koju podnosi svaka drţava ugovornica. Konvencija ne zahtijeva da sudije i članovi Komisije budu drţavljani drţava članica Vijeća Evrope (npr. na prijedlog Lihtenštajna izabran je sudija drţavljanin Kanade). MEHANIZMI ZA PRIMJENU KONVENCIJE

Evropska komisija za ljudska prava

MeĊudrţavne prituţbe. Ratificiranjem Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava, drţava automatski prihvata nadleţnost Komisije da razmatra prituţbe drţava ugovornica u kojima se iznose tvrdnje o navodnim povredama Konvencije. Drţava koja upućuje prituţbu ne mora dokazati da ima neki poseban interes u vezi sa predmetom ili ţrtvom kršenja. U dosadašnjoj praksi Komisija je primila samo mali broj meĎudrţavnih prituţbi. Prituţbe su dosad podnesene samo protiv drţava koje nisu priznale pravo privatne peticije, tako da su na meĎunarodnu odgovornost mogle biti pozvane samo putem meĎudrţavnog postupka. Inače, opće je pravilo da drţave nisu sklone podnositi tuţbe protiv drugih drţava, a iz razloga očuvanja dobrih meĎusobnih odnosa. Privatne peticije. Da bi pojedinac imao pravo uloţiti prituţbu protiv neke drţave, potrebno je da ta drţava posebnom izjavom prethodno prihvati nadleţnost Komisije za postupanje po privatnim peticijama. Privatnu peticiju moţe podnijeti svaki pojedinac, nevladina organizacija ili grupa lica koji tvrde da su ţrtve kršenja

prava priznatih u Konvenciji. Pored toga, nedopuštena je peticija koja je:

WWW.BH-PRAVNICI.COM


1. anonimna;

2. u suštini ista kao predmet koji je Komisija već ispitivala, ili je već povrgnuta nekom drugom meĎunarodnom postupku istrage ili rješavanja, te ne sadrţi neku novu relevantnu informaciju;

3. po mišljenju Komisije nespojiva sa odredbama konvencije, očito neosnovana ili predstavlja zloupotrebu prava na peticiju;

4. nedopustiva zbog prepreke iscrpljenosti unutrašnjih pravnih sredstava i podnesena po isteku roka od 6 mjeseci od dana donošenja konačne odluke po unutrašnjem pravu.

Peticija se smatra “nespojivom sa odredbama Konvencije” ako je npr.podnesena protiv drţave koja nije priznala pravo na privatnu peticiju ili se radi o pravima koja nisu sadrţana u Konvenciji. Dakle, rad i se o preprekama koje se odnose na personalnu i stvarnu nadleţnost Komisije. Komisija će peticiju odbiti kao neosnovanu kad zaključi da zahtjev ne upućuje na bilo koji oblik povrede prava od tuţene drţave. Zloupotreba prava na peticiju se npr. odnosi na svjesno iznošenje neistinitih ili neosnovanih optuţbi, ponavljanu upotrebu pogrdnih i uvredljivih izraza za vladu protiv koje je upućena ili namjerno kršenje pravila o povjerljivosti koje se primjenjuje u postupku. Kad je u pitanju iscrpljenost unutrašnjih pravnih sredstava, konvencija zahtijeva da budu iscrpljena samo ona sredstva koja se odnose na navodne povrede, a istovremeno su dostupna i dovoljna. Sredstvo se smatra dovoljnim kad je u stanju ukinuti povredu koja je predmet tuţbe. Do odbacivanja peticije neće doći: - ako je podnosilac propustio upotrijebiti unutrašnje pravno sredstvo koje se pokazalo dosljedno

neuspješnim; - ako je podnosilac propustio podnijeti ţalbu protiv pravnog propisa, za koji prethodne presude sugerišu da

će biti potvrĎen. Tuţena drţava se moţe odreći uslova o unutrašnjim pravnim sredstvima. Odricanje moţe biti izričito, ali je najčešće nenamjerno, kao npr. kad se tuţena drţava obrati Evropskom sudu povodom nekog slučaja u postupku, a da to nije učinila kad je slučaj razmatrala Komisija. Podnosilac je duţan dokazati da je iscrpio unutrašnja pravna sredstva i taj uslov Komisija ispituje ex officio. Ako nakon tog ispitivanja Komisija nije odbacila peticiju, a tuţena drţava stavi prigovor da nisu iscrpljena unutrašnja pravna sredstva, teret dokazivanja te tvrdnje je na tuţenoj drţavi. Svrha pravila od 6 mjeseci je pravna sigurnost. MeĎutim, ovo pravilo se ne primjenjuje ako se Konvencija kontinuirano krši i ako ne postoje unutrašnja pravna sredstva da se tome suprotstavi. Naĉin rada Komisije. Svaka prispjela privatna peticija se dostavlja članu Komisije odreĎenom za izvjestitelja. On priprema izvještaj o dopustivosti peticije i odlučuje da li će je uputiti komitetu ili vijeću. Komiteti su ovlašteni da jednoglasnom odlukom peticiju odbace kao nedopustivu. Vijeća razmatraju slučajeve koji se mogu razmatrati na osnovu utvrĎene prakse i slučajeve koji ne predstavljaju vaţna pitanja od uticaja na tumačenje ili primjenu Konvencije. Peticije sa ovakvim pitanjima razmatra Komisija u plenumu. Komisija moţe i preuzeti nadleţnost nad slučajevima koje razmatra vijeće. MeĎudrţavne prituţbe izvjestilac direktno upućuje Komisiji u plenumu, koja ima isključivu nadleţnost nad tim slučajevima. Postupci nakon dopustivosti. Samo 10-15% slučajeva se proglašava dopustivim i dolazi do faze postupka nakon dopustivosti, koja se odvija pred komisijom. Komisija prvo utvrĎuje činjenično stanje. U tu svrhu odrţava rasprave, prima podneske, saslušava svjedoke itd. U toku ispitivanja činjenica, Komisija istovremeno djeluje u pravcu postizanja miroljubivog rješenja, odnosno sporazuma meĎu strankama. Ovim sporazumom

WWW.BH-PRAVNICI.COM


se obično tuţena drţava obavezuje da plati kompenzaciju ili obešteti tuţioca na neki drugi način, ali bez priznavanja odgovornosti za povredu Konvencije. Ako slučaj nije riješen na prethodni način, Komisija će u narednoj fazi sačiniti izvještaj o činjenicama i izloţiti mišljenje o tome da li utvrĎene činjenice upućuju na to da je dotična drţava prekršila obaveze iz Konvencije. Taj izvještaj ima oblik sudskog mišljenja. Nema oblik presude, jer je za formalno presuĎivanje ovlašten Komitet ministara ili Sud. Pomenuti izvještaj sa svojim prijedlozima Komisija dostavlja Komitetu ministara. Od tog trenutka, Komisija i stranke mogu u roku od 3 mjeseca slučaj podnijeti Sudu (pod uslovom da su zainteresirane drţave prihvatile jurisdikciju suda). Ako to propuste učiniti, Komitet minitara je taj koji mora odlučiti o tome da li je došlo do kršenja Konvencije. Komisija u plenumu ima diskreciono pravo da odluči o tome da li će slučaj uputiti sudu ili ne. U dosadaĎnjem periodu ona je pred Sud obično iznosila 3 vrste slučajeva: (1) one u kojima je utvrdila kršenje Konvencije; (2) one koji nameću vaţna pravna pitanja i (3) one u kojima postoje značajne razlike u stavovima unutar Komisije. Do Protokola br.9 donesenog 1994.godine, pojedinci nisu mogli neposredno uputiti slučaj Sudu, niti su imali načina da primoraju Komisiju da njihov slučaj iznese pred Sud. Ovaj problem i dalje je prisutan kod prituţbi protiv drţava koje nisu ratificirale Protokol br.9. Komitet ministara

Komitet ministara je političko tijelo kojeg čine ministri vanjskih poslova svih zemalja članica Vijeća Evrope ili njihovi zamjenici. Glavni zadatak Komiteta je da funkcionira kao izvršni organ Vijeća, a uloga u implementaciji Konvencije je od drugorazrednog značaja. Komitet je duţan donijeti odluku o tome da li je Konvencija bila prekršena, ukoliko u roku od 3 mjeseca nakon dostavljanja izvještaja Komisije slučaj nije upućen sudu. Komitet je uglavnom bio sklon da rutinski daje saglasnost na nalaze sadrţane u izvještaju Komisije. Odluke Komiteta ministara su obavezne za drţave ugovornice Konvencije. To vaţi za odluke kojima se utvrĎuje da je drţava prekršila Konvenciju, kao i za odluke o mjerama koje je Komitet propisao i o učinku koji se pridaje tim mjerama. Član 54 Konvencije ovlašćuje Komitet ministara da osigura izvršenje presuda Evropskog suda za ljudska prava. Da bi tu obavezu izvršavao, Komitet je usvojio “Pravila za primjenu člana 54. Evropske konvencije o ljudskim pravima”. Evropski sud za ljudska prava

Jurisdikcija. Ratifikacijom Evropske konvencije o ljudskim pravima drţave ugovornice ne potpadaju automatski pod nadleţnost Suda, već je za to potrebna izričita dodatna izjava. Većina drţava tu nadleţnost prihvata, s tim što izjavu daje na period od 3-5 godina, a zatim je produţava. Spor pred sud moţe iznijeti Komisija, drţave ugovornice, a po Protokolu br.9 i pojedinci koji su uloţili prituţbu Komisiji. Da bi došao pred Sud, slučaj mora proći postupak pred Komisijom (dopustivost i dr). Ukoliko predmet pred Sud iznosi pojedinac (fizičko lice, pravno lice, grupa lica ili nevladina organizacija), tročlano vijeće će prethodno ispitati da li konkretan slučaj predstavlja “neko vaţno pitanje koje utiče na tumačenje ili primjenu Konvencije”, i da li postoji neki drugi razlog za njegovo razmatranje. Ako pomenuto vijeće jednoglasno negativno odgovori na ova pitanja, slučaj se ne moţe raspravljati na Sudu, već će o njemu odlučivati Komitet ministara. Navedena ograničenja ne vaţe ako predmet pred sud iznose drţave ili Komisija.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Osim nadleţnosti za odlučivanje u sporovima, Sud ima i savjetodavnu nadleţnost. Pravo da od Suda traţi savjetodavna mišljenja pripada samo Komitetu ministara. Sud ne moţe davati savjetodavno mišljenje o sadrţaju i dometu prava i sloboda iz Konvencije i njenih Protokola, tj. o onim pitanjima koja potpadaju pod njegovu jurisdikciju u rješavanju sporova. Uĉešće pojedinca u postupku. Sud je ovlašten da na zahtjev drţave ugovornice ili Komisije sasluša bilo kojeg pojedinca koji bi mogao pruţiti dokaze ili informacije za koje se pretpostavlja da bi bile od pomoći Sudu. Osim toga, sud je izmjenom poslovnika 1983.godine ovlastio pojedince da neposredno učestvuju i budu individualno zastupani u postupcima pred Sudom. Presude Suda su konačne. U općem smislu nisu obavezujući presedan (stare decisis) za drţave ugovornice, ali te presude imaju značajan faktički autoritet, o kome drţave ugovornice i njihovi sudovi vode računa pri utvrĎivanju prava. Sud nema ovlaštenja da poništi unutrašnju sudsku odluku ili stavi van snage nacionalne zakone, niti ima ovlaštenje da izrekne neko drugo pravno sredstvo osim “pravedne satisfakcije”. Ona se moţe sastojati od novčane naknade za štetu (kako za materijalnu, tako i za nematerijalnu štetu). Ponekad će se “pravednom satisfakcijom” smatrati samo utvrĎivanje kršenja Konvencije, uz naknadu stvarnih troškova i izdataka. Tumaĉenje zagarantiranih prava. Zahvaljujući svojoj praksi, Sud je postao ustavni sud za graĎanska i politička prava Evrope. Najveći broj do sada razmatranih slučajeva odnosio se na ustavnost i zakonitost postupka, tj. ti slučajevi su se ticali tumačnje i primjene člana 5. i 6. Konvencije (pravo na slobodu i sigurnost ličnosti, te pravo na pravično saslušanje). Konvencija i Evropska unija

Više godina se pokušava dostići neki oblik sporazuma o udruţivanju EU i Vijeća Evrope, koji bi omogućio Uniji da se pridruţi Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. MeĎutim, bitno je napomenuti da preambula ugovora iz Mastrihta (kojom je EZ pretvorena u EU), proglašava da Unija poštuje osnovna prava garantovana Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i koja proizilaze iz zajedničkih ustavnih tradicija drţava članica, kao općeg pravnog načela Evropskog prava. EVROPSKA SOCIJALNA POVELJA

IzraĎena u okiru Vijeća Evrope, otvorena je za potpisivanje u oktobru 1961, a stupila na snagu u februaru 1965.godine. Dopunski protokol zaključen je 1988. Katalog prava čini 19 kategorija prava i načela, uključujući: - pravo na rad, jednake radne uslove, sigurnost na radu, pravičnu naknadu, udruţivanje i kolektivno

ugovaranje; - pravo radnika na učešće u kreiranju i poboljšavanju radnih uslova i okruţenja na radnom mjestu; - pravo djece, omladine i zaposlenih ţena na zaštitu; - pravo porodice na socijalnu, pravnu i ekonomsku zaštitu; - pravo radnika migranata i njihovih porodica na zaštitu i pomoć; - pravo na profesionalnu orijentaciju i stručno usavršavanje; - pravo na zaštitu zdravlja, socijalnu sigurnost, socijalnu i zdravstvenu pomoć; - pravo fizički ili mentalno hendikepiranih na usavršavanje, rehabilitaciju i plaćeno zaposlenje

Mada se govori o “pravima i načelima”, ustvari se radi o političkim ciljevima, a svrha Povelje je da ih pretvori u prava koja će biti pravno primjenjiva. Pravne obaveze koje preuzimaju ugovorne strane:

WWW.BH-PRAVNICI.COM


1. Drţava ugovornica se obavezuje da će prvi dio Povelje, u kome je data lista prava, smatrati deklaracijom o ciljevima, čijem ostvarenju će teţiti svim prikladnim sredstvima;

2. Drţava mora prihvatiti obaveze sadrţane u najmanje 5, od ukupno 7 članova koji se nalaze u II dijelu povelje. To su: čl.1 (pravo na rad), čl.5 (pravo na udruţivanje), čl.6 (pravo na kolektivno ugovaranje), čl.12 (pravo na socijalno osiguranje), čl.13 (pravo na socijalnu i zdravstvenu pomoć), čl.16 (pravo porodice na socijalnu, pravnu i ekonomsku zaštitu) i čl.19 (pravo migranata i njihovih porodica na zaštitu i pomoć).

3. Svaka drţava ugovornica ima dalju obavezu da izabere još jedan precizirani broj prava, ili podvrsta prava koja je saglasna poštovati. (Vrlo mali broj drţava je prihvatio sva prava iz Povelje).

MeĊunarodne mjere za provoĊenje prava iz Povelje. Sistemom izvještavanja koji je uspostavljen Poveljom, obuhvaćene su 2 vrste izvještaja. Prvi je dvogodišnji izvještaj o implementaciji onih prava iz II dijela Povelje koja je pojedina drţava prihvatila. Drugi izvještaj se tiče stanja prava iz II dijela koja data drţava nije prihvatila. On se dostavlja u odreĎenim vremenskim intervalima koje odreĎuje Komitet ministara Vijeća Evrope. Izvještaje razmatra Komitet eksperata, kojeg čini 7 nezavisnih eksperata izabranih od strane Komiteta ministara. Komitetu eksperata pomaţe savjetnik kojeg dodjeljuje MeĎunarodna organizacija rada. Zaključci komiteta eksperata se zajedno sa izvještajima drţava dostavljaju Vladinom komitetu i Parlamentarnoj skupštini Vijeća Evrope. Vladin komitet i Parlamentarna skupština svoja mišljenja o zaključcima eksperata daju Komitetu ministara, koji nakon konsultacije sa Parlamentarnom skupštinom moţe dostaviti potrebne preporuke bilo kojoj od strana ugovornica. Protokol o izmjenama Evropske socijalne povelje zaključen je 1991.godine, ali nije stupio na snagu. Najznačajnije promjene treba da omoguće Komitetu nezavisnih stručnjaka da iznosi pravna mišljenja o tome da li su zakonodavstvo i praksa drţave ugovornice u skladu sa njenim obavezama po Povelji i da ta mišljenja objavljuje. Protokolom se Komitet eksperata proširuje na 9 članova, koje imenuje Parlamentarna skupština na prijedlog drţava ugovornica. Time se postiglo da članove Komiteta eksperata ne odreĎuju isključivo vlade. Izmjenama se daju i veća ovlaštenja Parlamentarnoj skupštini u razmatranju načina na koji Komitet ministara obavlja svoje zadatke iz Povelje, te se čitav proces čini transparentnijim. ORGANIZACIJA ZA SIGURNOST I SARADNJU U EVROPI (OSCE)

Konferencija o evropskoj sigurnosti i saradnji, koja je 1994.godine preimenovana u OSCE, stvorena je Helsinškim završnim aktom (HFA), koji su potpisale 33 evropske drţave uključujući SSSR, te SAD i Kanada. Okončanjem hladnog rada, broj članica OSCE povećan je na preko 50. Helsinški završni akt (HFA) je politički, a ne pravno obavezujući dokument. Sastoji se od 4 tzv.”korpe”. Korpa I, pod naslovom “Pitanja koja se odnose na sigurnost u Evropi”, sastoji se od 2 dijela: “Načela kojima se drţave učesnice rukovode u meĎusobnim odnosima” i “Mjere za jačanje povjerenja i odreĎeni aspekti sigurnosti i razoruţanja”. Korpa II se odnosi na “Saradnju u oblasti privrede, nauke i tehnologije, te čovjekove okoline”. Korpa III je “Saradnja na humanitarnom i drugim poljima”, a Korpa IV precizira tzv.”proces kontinuiteta”. Pitanja ljudskih prava su prvenstveno obraĎena u rukovodnim načelima proklamiranim u Korpi I i djelimično u Korpi III. Dva od 10 rukovodnih načela se odnose na ljudska prava. To su načelo VII – “poštivanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, uključujući slobodu misli, savjesti, vjere i uvjerenja” i načelo VIII – “ravnopravnost i samoopredjeljenje naroda”. Proces OSCE-a je naziv koji je usvojen za proces kontinuiteta predviĎen u Korpi IV HFA. On se sastoji od sazivanja meĎuvladinih konferencija drţava učesnica sa ciljem proširenja i jačanja saradnje. Na ovim konferencijama je izmeĎu ostalog razmatrano izvršavanje obaveza prema ljudskim pravima, a korištene su i kao mehanizam za proširenje kataloga ljudskih prava. Na konferencijama se konsenzusom usvaja tzv.”zaključni

WWW.BH-PRAVNICI.COM


dokument”, kojim se proklamiraju nove obaveze OSCE ili se domet i značenje postojećih dokumenata tumači, mijenja ili proširuje. Vanpravni karakter obaveza OSCE nije se pokazao štetnim po ciljeve koje su dokumenti OSCE trebali da ostvare. Mada se radi o politički obavezujućim dokumentima, njih se pridrţavaju vlade drţava, njihova zakonodavna tijela, domaći sudovi i upravni organi u stvaranju, tumačenju i primjeni nacionalnih zakona i propisa. Katalog prava OSCE. Razlika izmeĎu kataloga prava OSCE i sličnih kataloga iz ugovora o ljudskim pravima, npr. Evropske konvencije o ljudskim pravima, sastoji se u tome što se on, osim što proklamira osnovna individualna prava, takoĎe odnosi i na prava manjina, probleme vladavine prava, demokratskih vrijednosti, izbora itd. Mada su Madridski (1983) i Bečki (1989) zaključni dokumenti donekle proširili katalog ljudskih prava, najveći napredak učinjen je u Kopenhagenu 1990. Dokument iz Kopenhagena sadrţi posebne glave o vladavini prava, slobodnim izborima i demokratskim vrijednostima, a proširuje i ranije obaveze zaštite prava manjina.

Mehanizam humane dimenzije. Bečki završni dokument iz 1989.godine je objedinio pitanja ljudskih prava iz Korpe I i pitanja humanitarne prirode iz Korpe III, podvodeći ih pod naslov “Humana dimenzija CSCE”. Istim dokumentom je ustanovljen i poseban Mehanizam humane dimenzije, za razmatranje nepoštivanja obaveza ove dimenzije od strane drţava. Naredne konferencije su poboljšale domet i efikasnost Mehanizma. Mehanizam se sastoji od višestepenog procesa pregovaranja, posredovanja i utvrĎivanja činjenica, koji obično počinje tako što jedna ili više drţava iznesu tvrdnje da neka drţava nije dorasla obavezama Humane dimenzije OSCE. Mehanizam uključuje bilateralne i multilateralne pregovore, misije eksperata i izvjestilaca OSCE, kojima pomaţe Ured OSCE za demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR). Ured Visokog komesara za nacionalne manjine je institucija koju je OSCE osnovala 1992.godine, sa glavnim zadatkom da se bavi problemima manjina, prije nego ti problemi izrastu u ozbiljan konflikt. Iste godine UN su usvojile Deklaraciju o pravima lica koja pripadaju nacionalnim, etničkim, vjerskim i jezičkim manjinama, a Vijeće Evrope je 1994.godine usvojilo i otvorilo za potpisivanje Okvirnu konvenciju za zaštitu nacionalnih manjina. Ovi instrumenti UN i OSCE su pojačali normativni okvir djelovanja Visokog komesara za nacionalne manjine.

NEVLADINE ORGANIZACIJE ZA LJUDSKA PRAVA

Zadaci koje obavljaju NGO razlikuju se zavisno od svrhe osnivanja, njihovih izvora, geografskog područja na kome djeluju i prirode članstva. Neke NGO rade na unapreĎenju ljudskih prava širom svijeta, npr.Amnesty International, International League for Human Rights, International Commission of Jurists itd. Organizacije sa regionalnim ciljevima su npr. Vašingtonski ured za Latinsku Ameriku, Andska komisija pravnika itd. Metode koje koriste NGO se takoĎe razlikuju od grupe do grupe. NGO kao meĊunarodni lobisti. Sve glavne NGO za ljudska prava imaju savjetodavni status u UN-u, Vijeću Evrope i Organizaciji Američkih drţava, UNESCO-u i drugim meĎuvladinim organizacijama. Dale su vrlo značajan doprinos na planu ureĎenja i praktičnog provoĎenja sistema zaštite ljudskih prava. Mnogi instrumenti zaštite ljudskih prava potiču od prijedloga ili nacrta izraĎenih od strane NGO. NGO su više puta ukazivale na specifične slučajeve kršenja ljudskih prava, što je iniciralo djelovanje Komisije za ljudska prava UN i drugih meĎuvladinih organizacija. TakoĎe su značajno doprinijele i jačanju sistema izvještavanja koji su ustanovljeni raznim ugovorima o ljudskim pravima. NGO i meĊunarodni sudski i kvazisudski postupci. Mnoge meĎuvladine organizacije su ustanovile pravne mehanizme kojima se omogućava da pojedinci, grupe i nevladine organizacije podnose prituţbe povodom

WWW.BH-PRAVNICI.COM


kršenja ljudskih prava. NGO su takve mogućnosti više puta koristile, posebno u slučajevima masovnih kršenja ljudskih prava. NGO koje se bave ljudskim pravima su začetnici prakse prema kojoj se ugledni strani pravnici ili sudije pozivaju da kao posmatrači prisustvuju suĎenjima na kojima se pojedincima sudi za političke delikte. Ovu praksu su Amnesty International i International Commission of Jurists nastojali što češće koristiti, kako bi se osigurao zakonit pravni postupak za optuţene. Slično tome, ICRC posjećuje zatvore i centre u kojima su smješteni politički zatvorenici.

2.2. JASNA BAKŠIĆ – MUFTIĆ, »SISTEM LJUDSKIH PRAVA«, SARAJEVO, 2002. FILOZOFSKA DIMENZIJA KATALOGA LJUDSKIH PRAVA

Jednakost ljudi promovirana je na filozofskom nivou kataloga ljudskih prava. Katalog ljudskih prava uzima pojam čovjeka u generičkom značenju, osloboĎenog od slučajnih svojstava koja se odnose na rasu, spol, etničku pripadnost, političko ili drugo opredjeljenje, socijalno porijeklo, bračno stanje i dr. Jednakost ljudi podrazumijeva jednakost naroda, različitih kultura i tradicija. Priznavanje jednakosti narodima u filozofskom smislu više ne znači protivrječnost koja se mora izjednačiti tj.učiniti identičnom, već priznanje razlika koje mogu postojati paralelno, a da se meĎusobno ne isključuju. Promoviranjem jednakosti kao osnovne filozofske podloge Kataloga ljudskih prava UN, postavlja se pitanje kako formalnu jednakost ostvariti u praksi, imajući u vidu tradicionalne stereotipe o pojedinim kategorijama graĎana. Kao sredstva za ostvarenje jednakosti tradicionalnih političkih manjina (obojeni, ţene, nacionalne manjine) nude se afirmativna akcija, pozitivna diskriminacija i kvote u političkom predstavljanju. Dostojanstvo je drugi ključni pojam Kataloga ljudskih prava. Promovira se dostojanstvo ličnosti kao uroĎeno svojstvo koje treba biti priznato i zaštićeno u svim uslovima i pod svim okolnostima. Čitav koncept Kataloga ljudskih prava je proţet idejom o zaštiti dostojanstva ličnosti. Ljudsko dostojanstvo se posebno štiti zabranom diskriminacije po bilo kom osnovu. Sloboda kao pojam u Katalogu ljudskih prava obuhvata slobodne pojedince, narod i drţave. Slobodni pojedinac u Katalogu ljudskih prava posjeduje ličnu slobodu, slobodu kretanja i izbora mjesta stanovanja, slobodu napuštanja svake zemlje uključujući i vlastitu, slobodu govora, misli i opredjeljenja, slobodu zaključenja braka, slobodu privatnog ţivota, slobodu udruţivanja i mirnog okupljanja, političke slobode, slobodu od nehumanog i poniţavajućeg postupanja, slobodu od ekonomske i socijalne bijede, intelektualnu i umjetničku slobodu. Sloboda naroda izraţena je u slobodi da samostalno i bez strane dominacije odlučuje o ekonomskom i političkom ureĎenju, iskorištavanju prirodnih i ekonomskih resursa. U pojam slobode naroda spada i sloboda vlastitog kulturnog izraza, ravnopravnog učešća u meĎunarodnoj razmjeni i uţivanju naučnih, umjetn ičkih i kulturnih dobara čovječanstva. UNIVERZALIZAM ILI KULTURNI RELATIVIZAM U VEZI SA LJUDSKIM PRAVIMA

Pojam univerzalizma ljudskih prava podstakao je brojne teorijske rasprave. Univerzalizam je univerzalizam zapadne civilizacije, njenih tekovina i vr ijednosti. Krajnji odgovor na ovakav stav je zagovaranje potpunog relativizma, koji u univerzalizaciji vidi kulturni imperijalizam, ţelju da se slika svijeta ujednači pomoću dominantnog obrasca, da se sve druge vrijednosti podvrgnu jednom modelu kao superiornom. Stav koji usvaja većina autora nalazi se izmeĎu navedenih krajnosti i prihvata mogućnost da u izvjesnoj mjeri ljudska prava mogu biti predmetom kulturne modifikacije. Iskustva i viĎenja koja dolaze od drugih mogu biti

WWW.BH-PRAVNICI.COM


podsticajna za kritičko preispitivanje vlastitih stavova i ugradnju drugih iskustava u vlastite stavove. Naravno, ovaj proces je dvosmjeran. PRAVNA DIMENZIJA KATALOGA LJUDSKIH PRAVA

Ljudska prava se obično klasificiraju na prava prve, druge i treće generacije. Po mišljenju pristalica jedinstvene koncepcije ljudskih prava, ova podjela je samo metodološke prirode, a ljudska prava egzistiraju u odnosima meĎusobne povezanosti i zavisnosti. S druge strane, postoji stanovište da podjela na prava prve, druge i treće generacije izraţava stepen na hijerarhijskoj skali vrijednosti i značaja koji imaju za zaštitu ljudske ličnosti. Potrebno ih je odvojiti da bi se moglo znati šta su prava, a šta političke teţnje. Proglašavanje nekih vrijednosti kao prava, bez istovremenog mehanizma njihove zaštite nije u funkciji jačanja ljudskih prava, već upravo suprotno, slabi njihov dignitet jer se teţište sa pravnog prebacuje u ideološki i politički domen. Katalog ljudskih prava u UN usvaja prvi, široko postavljeni koncept, ali se u regulisanju mjera zaštite nejednako odnosi prema različitim ljudskim pravima. Tako je hijerarhija ljudskih prava implicitno zadrţana kroz mehanizam implementacije i zaštite. LJUDSKA PRAVA PRVE GENERACIJE ILI KLASIĈNA GRAĐANSKA I POLITIĈKA PRAVA

Opće karakteristike. GraĎanska i politička prava pripadaju klasičnim, najstarijim, tj. ljudskim pravima prve generacije. Sadrţajno su uglavnom usmjerena na zaštitu prava pojedinca i odnose se na temeljne vrijednosti: zaštitu ţivota, fizičkog, psihičkog i moralnog integriteta ljudske ličnosti, slobodu od nezakonitog postupanja drţave i trećih lica, te skup političkih prava koja se garantiraju u demokratski ureĎenim drţavama. GraĎanska i politička prava drţava garantira svim licima koja se nalaze na njenoj teritoriji, bez obzira na drţavljanstvo, porijeklo, rasu, spol itd. MeĊunarodni dokumenti u UN koji se odnose na ljudska prava prve generacije. Osim Univerzalne deklaracije, na graĎanska i politička prava odnose se: - MeĎunarodni pakt o graĎanskim i političkim pravima; - Fakultativni protokol uz MeĎunarodni pakt o graĎanskim i političkim pravima; - Drugi fakultativni protokol uz MeĎunarodni pakt o graĎanskim i političkim pravima. Pojedina prava iz oblasti graĎanskih i političkih prava bila su predmetom samostalnog regulisanja u Ujedinjenim nacijama kroz veći broj dokumenata - konvencija, protokola, deklaracija itd. Smisao graĎanskih prava je u ograničavanju djelovanja represivnih drţavnih organa, kako bi se pojedincu osigurao prostor za odreĎeni stepen samostalnosti i slobode u odnosu na drţavnu vlast. Katalogom ljudskih prava utvrĎena su slijedeća graĎanska i politička prava: - Pravo na ţivot, slobodu i zaštitu integriteta ličnosti; - Sloboda od ropstva, prakse slične ropstvu i prisilnog rada; - Zaštita od torture i drugih oblika okrutnog, nehumanog i poniţavajućeg postupanja i kaţnjavanja; - Zaštita od samovoljnog hapšenja i pritvaranja, te prava u sudskom postupku; - Pravo svakog da napusti bilo koju zemlju, uključujući i vlastitu i da se vrati u svoju zemlju; - Pravo na svojinu; - Sloboda savjesti, vjere i uvjerenja, mišljenja i izraţavanja; - Sloboda udruţivanja, uključujući i slobodu sindikalnog udruţivanja; - Pravo učestvovanja na svim nivoima vlasti u drţavi. Vladavina prava, pravna drţava i pravo na nezavisno i nepristrasno sudstvo. Ideja klasičnih graĎanskih i političkih prava sadrţi zahtjev za odreĎenim tipom drţave i zasniva se na slijedećim pretpostavkama:

WWW.BH-PRAVNICI.COM


- Narodni suverenitet – Narod označava sve graĎane jedne drţave, bez obzira na spol, nacionalne, etničke, vjerske ili bilo koje druge razlike. Kao nosiocu suvereniteta, narodu pripada pravo na političko samoopredjeljenje, na slobodni izraz političke volje. Ideja o narodnom suverenitetu i pravu na samoopredjeljenje prisutni su u Deklaraciji o davanju nezavisnosti kolonijalnim zemljama i narodima.

- Podjela vlasti – Osnovna ideja podjele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku je osiguranje mehanizama unutar same organizacije drţavne vlasti koji sprečavaju njenu neograničenu moć. Zakonodavna vlast pripada parlamentu, a s tim u vezi kao klasična graĎanska i politička prava javljaju se aktivno i pasivno biračko pravo. Izvršna vlast je odvojena zbog zahtjeva efikasnosti, zakonski je ograničena i podlijeţe kontroli parlamenta, odnosno ocjeni biračkog tijela i kontroli javnosti. Sudska vlast treba biti nezavisna od zakonodavne i izvršne vlasti, kao i od svih drugih vanjskih pritisaka i uticaja. Nezavisnost se moţe odrediti u pozitivnom i negativnom smislu. U pozitivnom smislu ona znači isključivu vezanost sudije za zakon i vlastitu savjest, a negativno odreĎenje bi značilo sudijsku slobodu od uticaja zakonodavne i izvršne vlasti, kao i dnevnopolitičkih dešavanja. Postojanje nezavisnog sudstva je preduslov za ostvarivanje jednog od fundamentalnih ljudskih prava – pravo na suĎenje pred fer i nepristrasnim sudijom.

- Pravna država i vladavina prava – ovo podrazumijeva da je zakon jednako obavezujući za sve graĎane u drţavi, jednako za one koji vladaju i za one kojima se vlada.

- Prožimanje političkog i pravnog sistema ljudskim pravima – Katalog ljudskih prava je po pravilu dio ustava. Po principima ustavnosti i zakonitosti, sa ustavnim odredbama usklaĎen je čitav pravni sistem i zakonska zaštita ljudskih prava i sloboda.

Pravo na zaštitu integriteta liĉnosti

Integritet ljudske ličnosti štiti se kako od ugroţavanja trećih lica, tako i od neovlaštenog i nezakonitog postupanja drţavnih organa. Integritet ličnosti obuhvata fizički, psihički, moralni i društveni aspekt, a njegovu zaštitu garantiraju:

a) pravo na ţivot;

b) pravo na slobodu i ličnu sigurnost;

c) zabrana torture i svakog okrutnog, nehumanog i poniţavajućeg postupanja ili kaţnjavanja4;

d) skup prava vezanih za krivični postupak – ovdje spadaju: pravo na fer i javno suĎenje pred zakonski ustanovljenim sudom, prezumpcija nevinosti, pravo na poznavanje predmeta optuţbe, pravo na odbranu, pravo na šutnju, pravo na predlaganje dokaza i prisustvo dokaznim radnjama, priznanje načela ne bis in idem, pravo na jednakost, poštivanje principa zakonitosti. Obzirom na pravo na odbranu i ulogu branilaca u postupku, u UN su donesena Osnovna načela koja se odnose na ulogu branilaca, Vodič za tuţioce, kao i Kodeks ponašanja lica odgovornih za primjenu zakona;

e) pravo na privatnost – privatnost obuhvata: zaštitu podataka (koji se odnose na kredite, zdravlje i one podatke kojima raspolaţe vlada), tjelesnu privatnost (zaštita od invazivnih procedura kao npr.genetski testovi, testovi na drogu i sl), privatnost komunikacije (pisma, telefonski razgovori, e-mail itd), te privatnost prostora (zaštita doma, radnog mjesta ili zaštita na javnom prostoru).

Politiĉka prava i slobode

Kao klasična politička prava i slobode smatraju se: a) Sloboda misli, savjesti i religije ili uvjerenja; b) Sloboda izraţavanja; c) Sloboda udruţivanja i okupljanja, uključujući i prava sindikalnog organiziranja;

4 Vidi Konvenciju protiv mučenja i drugih okrutnih, nečovječnih ili poniţavajućih postupaka

WWW.BH-PRAVNICI.COM


d) Pravo učešća u vlasti. Sloboda misli, savjesti, religije i uvjerenja je priznata kao apsolutno pravo, koje ničim ne moţe biti ograničeno. Osim što se ova sloboda štiti kroz Univerzalnu deklaraciju i MeĎunarodni pakt o graĎanskim i političkim pravima, UN su usvojile i Deklaraciju o ukidanju svih oblika nesnošljivosti ili diskriminacije na osnovu vjere ili uvjerenja, kojom se eksplicitno nabraja šta se podrazumijeva pod vjerskim slobodama. Tu su nabrojana brojna prava, počev od učešća u vjerskim obredima i izgradnje prostora u te svrhe, preko osnivanja humanitarnih ustanova i odrţavanja veza sa vjerskim udruţenjima na drţavnom i meĎunarodnom nivou, pa do izdavanja odgovarajućih publikacija iz ove oblasti. U vezi ove slobode postavlja se i pitanje tzv.prigovora savjesti, tj. pitanje odbijanja nošenja oruţja i sluţenja u drţavnim oruţanim snagama. UN su usvojile stav da je prigovor savjesti opravdan u slijedećim slučajevima: 1. ako se oruţane snage koriste za prinudno odrţavanje aparthejda; 2. ako je prigovor savjesti zasnovan na svjetonazoru ili ličnoj savjesti, s tim što se ostavlja mogućnost da se

sluţenje u oruţanim snagama zamijeni društveno korisnim radom. Sloboda izraţavanja i informiranja podrazumijeva istraţivanje činjenica bez predrasuda, širenje informacija u funkciji stvaranja svjetskog javnog mnijenja i njegovog uticaja na saradnju i povjerenje meĎu narodima. Obzirom na postojeći debalans u razmjeni informacija, a koji proizilazi iz različitog nivoa tehničke razvijenosti pojedinih zemalja, UN su izradile programe kojima je cilj da pomognu zemljama u razvoju. Unutar tog programa UNESCO je organizirao regionalne konferencije o politici komunikacija. Takve konferencija odrţane su u San Ţozeu (Kostarika), Kuala Lumpuru (Malezija), Kamerunu, te u Kartumu (Sudan). Sloboda okupljanja i udruţivanja, ukljuĉujući i prava sindikalnog organiziranja. Sloboda organiziranja se ostvaruje definiranjem pravila djelovanja (statut i administrativna pravila), slobodnim izborom predstavnika, organiziranjem uprave i odreĎivanjem programa djelatnosti. Zahvaljujući pravu na slobodno udruţivanje, ostvaruju se dva fundamentalna interesa – politički i ekonomski. Ovo pravo sadrţano je u Univerzalnoj deklaraciji i oba Pakta, a bilo je i predmet interesa MeĎunarodne organizacije rada. Pravo uĉešća u vlasti – graĎani kao nosioci suvereniteta imaju pravo birati i biti birani na svim nivoima vlasti. LJUDSKA PRAVA DRUGE GENERACIJE – EKONOMSKA, SOCIJALNA I KULTURNA PRAVA

Opće karakteristike. Izraz “prava druge generacije” upotrebljavan je u nekoliko značenja: - kao oznaka za njihov kasniji nastanak u odnosu na klasična graĎanska i politička prava; - da se radi o različitim pravima, jer su usmjerena ka drugim vrijednostima; - da predstavljaju kvalitativnu dopunu sadrţaja pojma ljudskih prava; - da se pojmovno odvoje kao prava drugog reda u hijerarhiji vrijednosti ljudskih prava; - da se radi o novijim, naprednijim pravima koja više odgovaraju savremenim potrebama čovjeka; - kao terminološko razlikovanje koje olakšava pristup i obradu ljudskih prava. U Katalogu ljudskih prava UN, shvataju se kao kvalitativna dopuna sadrţaja pojma ljudskih prava. Smatra se da je puna realizacija graĎanskih i političkih prava nemoguća bez implementacije ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava u mnogim zemljama svijeta. Dok se graĎanska i politička prava u odnosu prema drţavi odreĎuju negativno, tj. postavljaju zahtjev za nečinjenje, ekonomska, socijalna i kulturna prava zahtijevaju upravo suprotno – aktivan odnos drţave radi stvaranja ukupnih ekonomskih i političkih pretpostavki za ostvarivanje ovih prava. Obzirom na nejednak stepen razvijenosti drţava i njihove objektivne mogućnosti u osiguravanju ovih prava graĎanima, u

WWW.BH-PRAVNICI.COM


meĎunarodnim dokumentima kojima se reguliše zaštita ovih prava drţavama je data obaveza da preduzimaju mjere sa ciljem njihovog postepenog ostvarivanja. Ekonomska, socijalna i kulturna prava obuhvataju: - Pravo na rad, pravične i povoljne uslove rada, razumno radno vrijeme, pravičnu zaradu, napredovanje u

skladu sa sposobnostima, odmor i odsustvo sa posla, sindikalna prava i pravo na štrajk, pravo na socijalnu sigurnost;

- Pravo na obrazovanje - Pravo na zdravlje - Pravo na zaštitu i usluge - Pravo na kulturu – učešće u kulturnom ţivotu, korištenje dostignućima nauke i tehnike, pravo na uslove

koji osiguravaju razvoj i širenje nauke i kulture. Ekonomska, socijalna i kulturna prava u meĊunarodnim dokumentima usvojenim u UN i MeĊunarodnoj

organizaciji rada. Najznačajniji dokumenti koji se odnose na ekonomska, socijalna i kulturna prava doneseni u UN su: MeĎunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, MeĎunarodna konvencija o zaštiti prava svih radnika migranata i članova njihovih porodica, Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ţena, MeĎunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, te konvencije i preporuke donesene u okviru MeĎunarodne organizacije rada i UNESCO-a. Putem Univerzalne deklaracije i MeĎunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima direktno se odreĎuju ova prava, a ostali dokumenti se odnose na zabranu diskriminacije u uţivanju ovih prava. Prvi oblici meĊunarodne zaštite ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava su MeĎunarodna konvencija o smanjenju upotrebe bijelog fosfora u proizvodnji šibica i MeĎunarodna konvencija o zabrani noćnog rada ţena u industriji, usvojene u Bernu 1906, a stupile na snagu 1912.godine. Nakon I svjetskog rata, sa ciljem preduzimanja mjera na poboljšanju uslova ţivota i rada radnika, 1919.g osnovana je MeĎunarodna organizacija rada, u kojoj su zastupljeni predstavnici radnika, poslodavaca i drţava članica. U okviru MOR do 1989.godine usvojeno je 168 konvencija i 176 preporuka koje tretiraju materiju iz oblasti ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava. Pravo na rad se definiše kao pravo koje pripada svakoj osobi kao mogućnost zaraĎivanja kroz slobodno izabran ili prihvaćen rad. Pravo na rad podrazumijeva negaciju prisile i slobodu izbora zaposlenja. Ovo pravo sadrţano je u Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, MeĎunarodnom paktu o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvenciji o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije, Konvenciji o uklanjanju svih oblika diskriminacije ţena, te konvencijama i preporukama MOR vezanim za ukidanje prisilnog rada, zaštitu na radu, odreĎivanje najniţe plaće radnika, ograničenje broja radnih sati i odmor, itd. Sindikalna prava i slobode podrazumijevaju pravo svake osobe da sa drugima osniva sindikat, da se učlani u sindikat po svom izboru, uz uslov da su pravila sindikata unaprijed utvrĎena sa ciljem zaštite i unapreĎenja ekonomskih i socijalnih interesa. Sindikati imaju slobodu djelovanja, koju je moguće ograničiti samo na osnovu zakona, u interesu nacionalne sigurnosti ili javnog poretka i radi zaštite prava i sloboda drugih. U pogledu ostvarivanja sindikalnih prava moguća su ograničenja kad su u pitanju pripadnici vojske, policije i drţavne uprave. Sindikalna sloboda je jedan od ciljeva iz Ustava MeĎunarodne organizacije rada i na planu regulisanja ove oblasti donesene su konvencije br.87 i 98. Cilj Konvencije br.87 (Konvencija o sindikalnoj slobodi i zaštiti sindikalnih prava) je zaštita sindikalnih prava i sloboda u odnosu na javnu vlast. Konvencija br.98 (Konvencija o primjeni načela organiziranja i kolektivnog pregovaranja) ima za cilj zaštitu sindikalnih prava od poslodavaca i njihovih organizacija, kao i zaštitu radnika od diskriminacije po osnovu pripadnosti sindikatu.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Pravo na socijalnu sigurnost ima za cilj da obezbijedi socijalnu sigurnost svakom pojedincu, a posebno u slučajevima nezaposlenosti, bolesti, nesposobnosti, starosti ili drugih slučajeva nedostatka sredstava za ţivot. Glavni ugovor iz ove oblasti je Konvencija o minimalnim normama socijalne sigurnosti, koju je MOR donijela 1952. (Konvencija br.102). Zaštita porodice, zaposlene majke i djeteta odnosi se na zaštitu majke u vremenu prije i nakon roĎenja djeteta, omogućavanju korištenja porodiljskog plaćenog odsustva ili odsustva uz davanja iz socijalnog osiguranja zaposlenim majkama. Zaštita djece i omladine obuhvata zaštitu od ekonomske i soc ijalne eksploatacije, zakonsku zaštitu od rada na poslovima koji izlaţu opasnosti moral ili zdravlje ili štete normalnom razvoju, te zakonsko odreĎenje donje starosne granice za plaćeni rad djece i omladine. Ova oblast regulisana je Konvencijom MOR-a br.102, Konvencijom br.103 (o zaštiti materinstva), Preporukom br.123, o zapošljavanju ţena koje imaju porodične obaveze, te Konvencijom br.156 i o jednakim mogućnostima i tretmanu za radnike i radnice sa porodičnim obavezama. Pravo na zdravlje podrazumijeva izgraĎen, efikasan i svim graĎanima dostupan zdravstveni sistem, što u znatnom broju zemalja ostaje na nivou teţnje i dugoročnih razvojnih i političkih ciljeva. Pravo na obrazovanje podrazumijeva realizaciju nekoliko osnovnih principa: jednaka dostupnost školovanju svim pojedincima, uvoĎenje besplatnog osnovnog školovanja i postepeno ostvarivanje besplatnog srednjeg i višeg školovanja. LJUDSKA PRAVA TREĆE GENERACIJE

Pojam “prava treće generacije” upotrebljava se u sličnim značenjima kao i pojam prava “druge generacije”: - kao oznaka za kasniji nastanak; - da se radi o različitim pravima, jer su usmjerena ka drugim vrijednostima; - da se pojmovno odvoje kao prava trećeg reda u hijerarhiji vrijednosti ljudskih prava; - u smislu terminološkog razlikovanja koje olakšava pristup i obradu ljudskih prava. Na teorijskom planu, problematiziranje pravne prirode ovih prava podijelilo je autore na one koji prihvataju i one koji negiraju tezu da se radi o ljudskim pravima. U prava treće generacije svrstavaju se kolektivna prava, tj. prava naroda i to: - pravo na ravnopravnost naroda; - pravo na samoopredjeljenje; - pravo na slobodno upravljanje narodnim bogatstvom i prirodnim resursima; - pravo na ekonomski, socijalni i kulturni razvoj; - pravo na mir; - pravo na zaštitu okoline. Ova prava javljaju se u meĎunarodnim dokumentima na globalnom i regionalnom nivou, prvenstveno kroz Afričku povelju o pravima čovjeka i naroda, Alţirsku deklaraciju o pravima naroda, te kroz aktivnost UN u kojoj je prepoznatljiv uticaj zemalja tzv.Trećeg svijeta. Osporavanja ovih prava kao ljudskih prava u pozadini ima ideološke, političke i ekonomske interese. Sa liste ovih prava, jedino pravo na zdravu okolinu uţiva priznanje i zaštitu Zapada. PRAVA ŢENA (ŢENSKA PRAVA) U DOKUMENTIMA UN

U praksi se pokazalo da princip univerzalnosti i zabrana diskriminacije nisu bili dovoljni da priznanje, uţivanje i zaštita ljudskih prava budu jednako dostupni muškarcima i ţenama. Bilo je potrebno posebno

WWW.BH-PRAVNICI.COM


izdvajanje ţena i ponavljanje prava koja im pripadaju, kao i uspostava posebnog meĎunarodnog instrumentarija za zaštitu ţena u okviru općeg instrumentarija za priznanje i zaštitu ljudskih prava. U pogledu priznavanja i zaštite prava ţena u UN su donesene: - Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ţena; - Konvencija o političkim pravima ţena; - Konvencija o statusu udatih ţena; - Konvencija o pristanku na brak, minimalnoj dobi za brak i registriranju brakova; - Konvencija o zabrani trgovine ljudima i iskorištavanju prostitucije drugih; - Deklaracija o ukidanju nasilja nad ţenama; - Pojedine odedbe u Dopunskoj konvenciji o zabrani ropstva i svih institucija i prakse slične ropstvu. MEĐUNARODNA ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA

Mogućnosti meĎunarodne zaštite ljudskih prava ograničene su činjenicom da su ljudska prava i temeljne slobode direktno vezane za odnos pojedinca i drţave pod čijom jurisdikcijom se nalazi. Dakle, pitanje ljudskih prava prvenstveno je u nadleţnosti drţava. MeĎunarodna zaštita proizilazi iz obaveza koje su drţave preuzele na osnovu ugovora, iz pravila meĎunarodnog običajnog prava, te općih pravila koja priznaju civilizirani narodi. MeĊunarodni ugovori kao izvor ljudskih prava ne obavezuju jednako sve drţave. Prije svega, drţava kao subjekt meĎunarodnog prava je u poziciji da suvereno bira ugovor čija će članica postati. Pored toga, drţave imaju mogućnost stavljanja rezervi na ugovore, što proizvodi mogućnosti za različite načine prihvatanja, tumačenja i sprovoĎenja ugovora. U nekim slučajevima se priznanje novih drţava uslovljava stanjem i poštivanjem ljudskih prava i njihovom inkorporacijom u pravni sistem. Većina tijela UN koja se bave ljudskim pravima imaju zadatak da stalno prate implementaciju obaveza koje su preuzele drţave članice ugovora o ljudskim pravima. Informacije se prikupljaju na osnovu izvještaja drţava članica, izvještaja nevladinih organizacija za ljudska prava, kao i informacija koje dostavljaju same ţrtve kršenja ljudskih prava. U sklopu UN formirano je nekoliko redovnih komiteta koji nadgledaju implementaciju ljudskih prava u različitim oblastima (Komitet za ljudska prava, za eliminiranje rasne diskiminacije, za eliminiranje diskriminacije ţena, za ekonomska, socijalna i kulturna prava, Komitet protiv torture, Komitet za prava djeteta). MeĊunarodno obiĉajno pravo obavezuje sve članice UN na isti način. U tom kontekstu se posmatra Univerzalna deklaracija UN, koja sama po sebi nema pravno obavezujući značaj, ali se smatra dijelom običajnog prava i tako shvaćena dobija veću pravnu snagu od ugovora o ljudskim pravima. Opća naĉela civiliziranih naroda. Po preovlaĎujućem mišljenju, radi se o načelima koja postoje kao suština pravnih pravila u svim razvijenim pravnim sistemima postojećih drţava ili su barem zajednička za pravne sisteme u koje se mogu grupisati drţave. Polazna pretpostavka je da se drţave na poštivanje ljudskih prava obavezuju bona fides, tj. da meĎunarodnim ugovorima pristupaju sa ciljem da ih primijene u vlastitom pravnom sistemu. Postavlja se pitanje šta je to što UN mogu učiniti na planu zaštite ljudskih prava, odnosno koji instrumentarij imaju na raspolaganju. Generalno, postoje 2 načina sprovoĎenja meĎunarodne zaštite ljudskih prava: (1) uspostavljanje općeg nadzora nad sprovoĎenjem obaveza koje su preuzele drţave članice UN i (2) pravo ţalbe i pokretanje postupka pred nekim od organa UN ili pred nekim drugim tijelom koje je posebno osnovano za potrebe provoĎenja neke konvencije. Nadzor nad poštivanjem ljudskih prava vrše meĎunarodni organi sastavljeni od predstavnika drţava ili nezavisnih ličnosti i meĎunarodne nevladine organizacije. Rad meĎunarodnih nevladinih organizacija je od

WWW.BH-PRAVNICI.COM


posebnog značaja, obzirom da je mnogo manje opterećen ideologijom i politizacijom i uglavnom ima snaţan uticaj na meĎunarodno javno mnijenje. MeĎunarodni organi i nevladine organizacije dostavljaju Komisiji za ljudska prava UN periodične izvještaje na osnovu kojih se mogu donositi odgovarajuće preporuke. Drţave članice mogu pokretati sva pitanja vezana za ostvarivanje ciljeva iz Povelje UN, da problematiziraju stanje ljudskih prava u odreĎenim drţavama ili regionima i da preduzimaju odreĎene akcije. Komisija za ljudska prava i Podkomisija za borbu protiv diskriminacije i zaštitu manjina mogu razmatrati ţalbe pojedinaca povodom povrede ljudskih prava i temeljnih sloboda, i to pod 2 uslova: (1) prethodna iscrpljenost domaćih pravnih sredstava i (2) da se isti predmet ne vodi pred nekim drugim organom UN, specijaliziranom agencijom ili regionalnom organizacijom. Posebni naĉini zaštite ljudskih prava predviĊeni meĊunarodnim konvencijama. Neki meĎunarodni ugovori sadrţe posebne mjere implementacije, kao npr: - MeĎunarodni pakt o graĎanskim i političkim pravima, na osnovu kojeg je ustanovljen Komitet za ljudska

prava; - Konvencija o rasnoj diskriminaciji, na osnovu koje je formiran Komitet za eliminiranje svih oblika rasne

diskriminacije; - Konvencija o zabrani svih oblika diskriminacije ţena, na osnovu koje je formiran Komitet za eliminiranje

diskriminacije ţena; - Konvencija o pravima djeteta – Komitet za prava djeteta itd. Ovako osnovani komiteti imaju odreĎene zajedničke karakteristike:

- Geografska zastupljenost pri izboru članstva, članovi djeluju u ličnom svojstvu, a radi se o licima visokih stručnih i moralnih kvaliteta;

- Proceduralne odredbe koje se tiču načina rada komiteta;

- Obaveza periodičnog izvještavanja od strane drţava članica i ovlaštenja komiteta da vlastite izvještaje sa mišljenjima i primjedbama prosljeĎuje drţavama članicama, kao i Ekonomskom i socijalnom savjetu;

- Sistem prituţbi drţava članica;

- Mogućnost obraćanja od strane pojedinaca Komitetu za ljudska prava, Komitetu za eliminisanje svih oblika diskriminacije, te Komitetu za zaštitu prava radnika migranata i članova njihovih porodica, uz ispunjenje ranije navedena 2 uslova.

Slabosti sistema meĊunarodne zaštite ljudskih prava. Donošenjem brojnih instrumenata stvoren je privid napretka u unapreĎenju ljudskih prava na globalnom nivou, meĎutim kroz mogućnosti implementacije i zaštite ljudskih prava vidljiv je pravi značaj postignutih rezultata. Slabosti sistema meĎunarodne zaštite se ogledaju u više aspekata:

1. Svaka ozbiljnija intervencija meĎunarodnih organa na planu zaštite ljudskih prava ograničena je suverenitetom drţava;

2. U sistemu izvještavanja, drţave nastoje stvari predstaviti onakvim kakve bi ţeljele da budu, te je za sticanje stvarnog uvida u stanje neophodno da se izvještaji drţava članica uporeĎuju sa informacijama nevladinih organizacija, medija i drugih izvora;

3. Rad samih meĎunarodnih organa karakterizira sporost i opterećenost političkim interesima drţava čiji predstavnici rade u sastavu tih organa;

4. Finansiranje rada tih organizacija takoĎe predstavlja problem.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ropstvo, genocid i aparthejd kao meĊunarodni zloĉini protiv ĉovjeĉnosti. Komisija za meĎunarodno pravo UN, prilikom kodifikacije pravila o odgovornosti drţava, ustanovila je razliku izmeĎu meĎunarodnih zločina i ostalih meĎunarodnih delikata. S tim u vezi se pod pojmom meĎunarodni zločin podrazumijeva predstavlja takvu povredu neke meĎunarodne obaveze koja je toliko bitna za zaštitu temeljnih interesa meĎunarodne zajednice da je njena povreda priznata zločinom od te zajednice u njenoj cjelini. Ropstvo. Na osnovu Konvencije o zabrani ropstva iz 1926.godine UN su donijele izmijenjen i dopunjen dokument koji je potpisan 1956.godine u Ţenevi kao Dopunska konvencija o ukidanju ropstva, trgovine robljem i ustanova prakse slične ropstvu. Drţave članice se obavezuju na sprečavanje i kaţnjavanje trgovine robljem i ukidanje ropstva u svim njegovim oblicima. PredviĎeno je krivično gonjenje izvršilaca djela porobljavnja. Kaţnjivo je pomaganje, podstrekivanje, saučesništvo i svi drugi oblici učešća u ovom krivičnom djelu. Apartheid u smislu MeĎunarodne konvencije o suzbijanju i kaţnjavanju zločina aparthejda iz 1973.godine označava nehumane postupke počinjene radi uspostave i odrţavanja dominacije skupine osoba jedne rase nad skupinom osoba druge rase i njihovog sistematskog ugnjetavanja. Takvi postupci su: - lišavanje ţivota pripadnika druge skupine i namjerno nametanje takvoj skupini uslova ţivota sračunatih

da dovedu do njenog potpunog ili djelimičnog uništenja; - samovoljno hapšenje ili protivzakonito lišavanje slobode pripadnika neke skupine; - zakonske i druge mjere sračunate da onemoguće učešće te skupine u političkom, ekonomskom i

kulturnom ţivotu zemlje; - lišavanje pripadnika skupine osnovnih ljudskih prava i sloboda; - sve mjere usmjerene na podjelu stanovništva prema rasnoj osnovi stvaranjem izdvojenih rezervata i geta; - zabranu mješovitih brakova; - eksproprijaciju nekretnina, eksploataciju rada pripadnika skupine, posebno prinudni rad; - progon pojedinaca zbog njihovog protivljenja aparthejdu; Genocid (vidi ranije navedeno). Regionalni dokumenti o ljudskim pravima

- Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, usvojena 1950.godine u Rimu; - Američka konvencija o ljudskim pravima, usovjena na Konferenciji Organizacije američkih drţava u San

Hozeu 22.11.1969. - Afrička povelja o pravima čovjeka i naroda, usvojena na Skupštini šefova drţava i vlada Organizacije

afričkog jedinstva u Najrobiju 27.06.1981. - Arapska povelja o ljudskim pravima, usvojena od strane zemalja članica Arapske lige 15.09.1994.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


3. LJUDSKA PRAVA U RELIGIJSKOJ INTERPRETACIJI

3.1. »ŠERIJATSKO PRAVO U SAVREMENIM DRUŠTVIMA«, SARAJEVO, 1998. Šerijat za muslimane predstavlja normativni izraz vjere, čiji su glavni izvori Kur'an i Sunnet. U općoj historiji prava Šerijat zauzima mjesto jednog od najuticajnijih pravnih sistema koji su se pojavili meĎu civiliziranim narodima. Zbog značaja Šerijata za muslimane, odnos pravnog sistema muslimanskih nacionalnih drţava prema Šerijatu je redovno ureĎen ustavnim odredbama, na ovaj ili onaj način. RAZVOJ USTAVNOSTI U MUSLIMANSKIM ZEMLJAMA

Rano započeti razvoj ustavnosti kod muslimana, označen Medinskim ustavom iz vremena Poslanika a.s. bio je prekinut, a konstitucionalizam oţivljen tek sredinom 19.vijeka. Kao i u drugim zemljama, muslimanska moderna ustavnost bila je rezultat borbe za ograničenje apsolutizma vladara i zaštitu prava i sloboda graĎana. Ova borba vodila se pod uticajem evropskih ideja, kao i zbog činjenice da Šerijat, koji je u tradicionalnim muslimanskim društvima bio u funkciji ograničenja apsolutizma, nije adekvatno mogao vršiti tu svoju funkciju zbog nekompetentnosti i kompromisnosti njegovih tumača. Posjedovanje pisanog ustava je postalo uobičajena karakteristika pravnih sistema savremenih muslimanskih zemalja, tako da danas čak i najtradicionalnije muslimanske zemlje imaju najviši formalni akt tog naziva. Neki ustavi odraţavaju ideje evropskog klasičnog liberalizma (parlamentarne republike i monarhije), drugi koriste marksističku terminologiju (tzv.narodne demokratije), a treći pokušavaju spojiti islamske principe i evropske forme (islamske republike). MODALITETI USTAVNOPRAVNOG UREĐENJA ODNOSA ŠERIJATA I POZITIVNOG PRAVA

MUSLIMANSKIH ZEMALJA

U ustavima savremenih muslimanskih zemalja mogu se identificirati 3 modaliteta ureĎenja odnosa Šerijata i nacionalnog zakonodavstva:

1. Zemlje u kojima je Šerijat jedini izvor pozitivnog prava.

2. Zemlje u kojima je Šerijat formalno dokinut kao izvor nacionalnog prava;

3. Zemlje u kojima je Šerijat jedan od izvora pozitivnog prava, obično u oblasti ličnog statusa (većina zemalja);

Šerijat kao jedini izvor pozitivnog prava

Ovu poziciju Šerijat ima u ustavima 2 vrste muslimanskih zemalja: 1. U tradicionalnim muslimanskim monarhijama bez predstavničkih ustanova zapadnog tipa, sa vrlo jakim

plemenskim tradicijama – Saudijska Arabija, Jemen, Oman i (donedavno) Afganistan; 2. U islamskim republikama i drugim ideološkim drţavama koje su proglasile islamizaciju cjelokupnog

društvenog i političkog sistema – Pakistan, Mauritanija, Iran, Libija i Sudan. Saudijska Arabija je ustavne promjene započela 1992. usvajanjem Osnovnog zakona o vladi i većeg broja drugih zakona ustavnog karaktera, donesenih 1993.godine. Osnovni zakon o vladi definira Kraljevinu Saudijsku Arabiju kao »suverenu islamsku arapsku drţavu čija je religija Islam, Boţja Knjiga i sunnet Poslanika s.a.w.s. njen ustav, sluţbeni jezik arapski, a Rijad glavni grada«. Ovim aktom su Kur'an i Sunnet proglašeni za suštinski ustav zemlje.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ustav Republike Jemen, usvojen 1991, proglašava islam za drţavnu religiju i islamsku pravnu nauku za glavni izvor zakonodavstva. Ustav takoĎer navodi da će se drţava pridrţavati Povelje OUN, Opće deklaracije o ljudskim pravima, Povelje Lige arapskih drţava i općeprihvaćenih normi meĎunarodnog prava. Omanski sultan je 1996.godine dekretom uveo pisani ustav pod nazivom Bijela knjiga – Osnovni zakon sultanata Oman. Specifičnost ovog akta je uključivanje u ustav »zakona o pravima – Bill of Rights«, ustavne garancije liste ljudskih prava, što je bez presedana za zemlje Zaliva. Druga vrsta zemalja koje su Šerijat proglasile jedinim izvorom pozitivnog prava su drţave koje su za svoj politički cilj proklamirale uspostavu »islamskog poretka«, a Šerijat kao neophodno sredstvo za njegovo ostvarenje. Neke drţave su se sluţbeno proglasile za islamske, a neke su se opredijelile za »islamizaciju« pravnog sistema bez promjene sluţbenog naziva. Posmatrajući skoriju političku historiju tih zemalja, uoč ljive su odreĎene zajedničke karakteristike: 1. U svim ovim zemljama do proglašenja Šerijata za jedini ili glavni izvor prava došlo je tokom vladavine

vojnih reţima (Pakistan, Mauritanija, Sudan, Libija) ili u toku revolucije (Iran). U ovakvim prilikama cijelo Boţansko pravo stavljano je u funkciju političke represije, umjesto da dovede do ostvarenja općeg blagostanja.

2. Proglašenje Šerijata za jedini izvor nacionalnog prava imalo je različite posljedice na način ureĎenja

drţave. :

- Pakistan i Iran su pokušali razviti model drţave koji u sebi objedinjuje republikanski oblik vladavine preuzet iz evropske historije, i islamsku ideologiju. Rezultat je bio koncept »islamske republike«.

- Libija je Islam pokušala integrisati u novo razumijevanje »odumiranja drţave«. Rezultat je koncepcija »drţave širokih narodnih masa« (dţamahirija).

- Pakistan i Iran su de iure proglasili Boţiji suverenitet, ograničivši zakonodavnu vlast parlamenta saglasnošću sa Boţijim zakonom, podiţući Šerijat na nivo iznad pozitivnih propisa. S druge strane, Libija, Mauritanija i Sudan su proglasili suverenitet naroda. U prvom slučaju, Šerijat daje legitimitet odlukama zakonodavnih tijela, a u drugom slučaju zakonodavna tijela odlučuju o obimu primjene Šerijata.

- U Pakistanu, Iranu i donekle Mauritaniji postoje posebna tijela za osiguranje saglasnosti pozitivnih zakonskih propisa sa Šerijatom. U Pakistanu je to Federalni šerijatski sud, u Iranu Savjet čuvara, a u Mauritaniji Visoki islamski savjet. U Libiji i Sudanu nije predviĎeno posebno tijelo koje bi obavljalo tu funkciju, te je samim tim ta funkcija u domenu politike, a ne struke.

3. U svim slučajevima do islamizacije pravnog sistema došlo je 1980.-tih i 1990.-tih godina u okviru

globalnog fenomena islamske obnove. Šerijat kao jedan od izvora pozitivnog prava

Najveći broj savremenih muslimanskih zemalja u svojim ustavima Šerijatu daje mjesto jednog od izvora pozitivnog prava. Pravne sisteme tih zemalja karakterizira heterogenost – norme se crpe iz različitih izvora kao što su lokalno običajno pravo, Šerijat i recipirano evropsko pravo usvojeno pod uticajem kolonijalne vlasti. U većini ovih zemalja Šerijat je praktično u primjeni kao izvor prava u oblasti ličnog statusa i djelimično graĎanskog prava. Primjeri su Egipat, Sirija, Kuvajt, Alţir, Tunis, Maroko, Malezija itd. Druga zajednička karakteristika većine ovih zemalja je u činjenici da je ustavom Islam uspostavljen kao drţavna religija a Šerijat kao glavni izvor prava, ali je istovremeno zagarantirana sloboda vjeroispovijesti za pripadnike svih drugih religija. U pravnim oblastima koje su za muslimane regulisane šerijatskim odredbama, za nemuslimane vaţe odredbe pozitivnog prava ili njihovog kanonskog prava. OdreĎene specifičnosti u

WWW.BH-PRAVNICI.COM


odnosu na navedeno postoje u Libanu i Maleziji. Liban nema drţavnu religiju. Drţava poštuje sve vjeroispovijesti i osigurava slobodno vršenje svih vrsta obreda pod uslovom da to nije u suprotnosti sa javnim poretkom. Vaţi pravilo pravne autonomije više od 15 vjerskih zajednica u stvarima ličnog statusa. U Maleziji je Šerijatsko pravo obavezno za muslimane u oblasti ličnih i porodičnih odnosa, nasljednih odnosa, organizacije i postupka šerijatskih sudova, te poreza (zekat, sadakatul-fitr, bejtul-mal). Ostale pravne grane su pod jurisdikcijom civilnog prava izvedenog iz Common Law sistema i malezijske prakse. Ukidanje Šerijata kao izvora pozitivnog prava

Do potpunog uklanjanja Šerijata iz pozitivno-pravne sfere došlo je u relativno malom broju muslimanskih zemalja koje su prihvatile projekat modernizacije po uzoru na zapadne zemlje. Prva takva drţava je Turska. Slijedila ju je Albanija, a zatim muslimanske republike centralne Azije, pripadnice bivšeg SSSR. U Turskoj je kao jedno od temeljnih načela Republike usvojen princip sekularizma. Isključenje Šerijata iz javne sfere je jedan od principa Republike, a svaki pokušaj promjene takvog stanja je protivustavan. Turski Ustav isključuje mogućnost ukidanja ili modifikacije sekularizma kao jedne od osnovnih karakteristika drţave. MeĎutim, od samog usvajanja principa sekularizma, vlast se nikada nije odvojila od Islama, već je nastavila da ureĎuje i kontrolira njegovo iskazivanje. Npr, u institucionalnom pogledu islamskim poslovima rukovodi drţavno tijelo koje se zove Predsjedništvo vjerskih poslova. Ustav garantuje slobodu savjesti i vjeroispovijesti i za ostale religije, meĎutim nemuslimanskim zajednicama ne rukovodi drţava, već poglavari tih zajednica. Očito je Islam suviše značajan društveni faktor da bi se islamskoj zajednici prepustila autonomija. Šerijatsko pravo i muslimanske manjine

Obzirom na odnos prema Šerijatu, meĎu muslimanskim manjinama u savremenom svijetu uočljive su 2 situacije: u jednoj grupi zemalja se muslimanskim manjinama garantuje primjena šerijatskog prava u stvarima ličnog statusa, dok su u drugoj grupi zemalja muslimani podvrgnuti unificiranom nacionalnom pravu. Šerijat kao posebno pravo muslimanskih manjina prisutno je u odreĎenom broju, uglavnom azijskih i afričkih zemalja. Šerijat se smatra partikularnim pravom muslimana i kao takav je integrisan u nacionalni pravni sistem. Takav model prisutan je npr. u Indiji, Izraelu, na Filipinima, u Juţnoafričkoj republici, te u Grčkoj. Izrael nema jedinstven kodificirani ustav, već nekoliko osnovnih zakona. Muslimani imaju pravo da svoje statusne, porodične, nasljedne i vakufske odnose ureĎuju po šerijatskom pravu. Šerijatski sudovi integrirani su u sudski sistem Izraela. Kadije imenuje predsjednik drţave, oni se zaklinju na lojalnost izraelskoj drţavi i da će izricati pravdu u skladu sa njenim zakonima. Grčka je jedina balkanska zemlja gdje su još na snazi odredbe meĎunarodnih ugovora sklopljenih nakon I svjetskog rata o posebnim pravima muslimanskog stanovništva. Ta prava uključuju i pravo da se slijedi Šerijat u statusnim, porodičnim i vakufskim stvarima. Šerijat kao nacionalno pravo i vjersko-etiĉki kodeks. Obzirom na to da muslimani u zapadnim zemljama mogu biti rezidenti ili naturalizirani graĎani, razlikuje se i pravna relevantnost Šerijata u odnosu na njih. U slučaju muslimanskih rezidenata, Šerijat i dalje ostaje pravno relevantan u obimu u kome je priznat kao izvor njihovog nacionalnog prava, a u skladu sa normama meĎunarodnog privatnog prava. MeĎutim, evropski sudovi neće preuzeti niti izvršiti propise za koje ocijene da su suprotni javnom poretku ili moralu. Za naturalizirane graĎane zapadnih zemalja sa »muslimanskom kulturnom osnovom« je njegovo pomjeranje iz drţavno-pravne u vjersko-etičku sferu.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


ISLAMSKO PRAVO I DRUŠTVO

Po islamskoj teoriji, Šerijat je objavljen da osigura cjelinu kriterija po kojima se pravo moţe razlikovati od neprava. Šerijat je sveobuhvatni sistem koji zahvata cjelokupno područje ljudskog društva. Prema Šerijatu, jedno djelo moţe biti klasificirano kao obavezno (vadţib), preporučeno (mendub), dopušteno (mubah), pokuĎeno (mekruh) i zabranjeno (haram). Pojedinac je obavezan da slijedi naloge prve i zadnje kategorije, a preporučeno mu je da poštuje i ostale naloge. Šerijat nije običan pravni sistem, već se radi o cjelovitom sistemu prava i morala. MeĎutim, muslimanski pravnici uobičajeno prave razliku izmeĎu privatne i javne moralnosti - upotrebljavajući islamsku pravnu terminologiju haqq Allah (Boţija prava) i huquq al-ibad (ljudska prava) – i smatraju da samo ova druga mogu biti predmetom pravnih sankcija. Za izvršenje obaveza prema Bogu, pojedinac odgovara Bogu, a ne društvu. Prvobitni izvori Šerijata su Kur'an i Sunnet. Nakon smrti Poslanika s.a.w.s, otvorilo se pitanje saznanja Boţanskog prava. Zbog toga se kao novi izvor Šerijata pojavljuje pravničko rasuĎivanje (idţtihad), koje se koristi za otkrivanje principa iz Objave i proširenje njihove primjene na nove ţivotne situacije. Da bi dali veći stepen izvjesnosti i autoriteta svojim ocjenama, pravnici su uveli princip konsenzusa (Idţma). U 5.vijeku uvedeno je učenje o nepogrešivosti Idţmaa, po kome su se tumačenja podrţana konsenzusom smatrala neospornim. Na taj način je pravo izgubilo svoju raniju fleksibilnost i stavljeno je u kruti okvir klasičnog shvatanja. Nakon prihvatanja klasične teorije u pravničkim krugovima, pravnici su pruţali otpor bilo kakvom razvoju koji bi mogao donijeti društvenu praksu nespojivu sa postojećim pravnim kodeksom, umjesto da pravno učenje modificiraju na način da novi društveni razvoj bude usmjeravan ka islamskim idealima. Rezultat je činjenica da je, u poreĎenju sa sadašnjim Zapadom, Šerijat prestao proizvoditi superiorno društvo, koje je nekada kreirao i odrţavao.

3.2. »LJUDSKA PRAVA I KATOLIĈKA CRKVA«, SARAJEVO, 1998. Crkveno učenje o vrijednosti čovjeka kao pojedinačne osobe i socijalnog bića zasniva se na biblijskoj dogmi da je Bog stvorio čovjeka »na svoju sliku, sebi slična«. Temeljna katolička teološka odrednica je da je čovjek »slika Boţja«. Iz toga proizilaze najmanje 2 vaţne posljedice:

1. Onaj ko poštuje ljudska prava, poštuje čovjeka kao »sliku Boţju«, a time i samog Boga. Vaţi i obrnuto.

2. Ljudska prava čovjeku kao takvom pripadaju neovisno od ljudskog autoriteta, pripadaju mu po samoj njegovoj prirodi, te su ona i logički i historijski starija od drţave ili bilo koje ljudske vlasti. Iz ovih stavova izveden je pojam »prirodnog prava«. Drţava ih samo u odreĎenom trenutku razvoja mora priznati i zaštititi.

Prema teološkom stanovištu, pod ljudskim pravima se podrazumijevaju prava koja čovjek ima po svojoj prirodi, kao osoba obdarena razumom i slobodnom voljom, pa su zato takva prava općevaţeća, nepovrediva i neotuĎiva. Ovo je stanovište Ivana XXIII iz enciklike Pacem in terris (1963), gdje je čovjek prikazan kao osoba dostojanstva i nosilac svih prava. Isto stanovište je 1965.godine zauzeo i II vatikanski sabor. Iz tog stanovišta proizilazi dvostruki karakter ljudskih prava: individualna i socijalna prava. Bitno je napomenuti da ova dva pojma isključuju individualizam kao etičko opredjeljenje, kao i kolektivizam političkih diktatura. Individualna ljudska prava koja savremeni teolozi najčešće spominju su:

WWW.BH-PRAVNICI.COM


1. Pravo na život – teolozi ovo pravo nikad nisu dovodili u pitanje, smatrajući da je Bog vlasnik ljudskog ţivota, a čovjek samo korisnik. Izuzeci u slučaju srazmjerne odbrane sebe ili zajednice, te zakonite smrtne kazne, samo potvrĎuju veličinu ţivota koji se mora braniti od nasilnika. Zbog navedenog teolozi su jedinstveni u stavu o etičkoj nedopustivosti direktnog uništenja ljudskog ţivota od trenutka začeća do prestanka njegovih cerebralnih funkcija i smatraju da ne moţe postojati pravo na abortus, eutanaziju ili manipulacije na području genetike.

2. Pravo na slobodu – teolozi razlikuju 3 stepena slobode: fizičku slobodu, koja isključuje vanjsku fizičku prisilu; moralnu slobodu, koja znači slobodu djelovanja ako nema moralne norme koja bi takvo djelovanje zabranila; psihološku slobodu, koja znači slobodu čovjeka od unutrašnje nuţnosti koja ga ne determinira prema zlu. Čovjek ne posjeduje pravo na apsolutnu slobodu, jer je sloboda bitno vezana za odgovornost čovjeka kao razumnog bića. Apsolutna sloboda vodila bi negaciji slobode drugih. Za teologe pravo za slobodu prvenstveno znači moralnu slobodu za etički izbor dobra, a ne zla. MeĎunarodna teološka komisija u dokumentu »Dostojanstvo i prava ljudske osobe«, meĎu temeljnim pravima koja izviru iz dostojanstva ljudske osobe navodi: slobodu mišljenja, vjere, savjesti, te pravo na jednakost svih ljudi. Iz ovih prava se izvode prava tzv.«niţeg stepena«, kao: posebna graĎanska prava i slobode, politička, ekonomska, društvena i kulturna prava.

3. Ostala individualna prava takoĎe su zasnovana na dostojanstvu čovjeka teološki shvaćenom kroz prikaz čovjeka kao »slike Boţje«. To su npr: pravo na privatno vlasništvo, jednakost, duhovna i kult urna opredjeljenja, na istinu, informaciju, pravdu, pravo na mir i sigurnost privatnog ţivota, zaposlenje itd.

Pitanja društvenih prava. Papinsko povjerenstvo Iustitia et pax u dokumentu »Crkva i prava čovjeka« navodi da ljudska osoba jeste i mora biti »načelo, subjekt i svrha svih društvenih ustanova«. Kao i individualna, i ljudska društvena prava su neotuĎivi dio identiteta čovjeka i zasnovana su prvenstveno na kriterijima etičkih vrijednosti.

3.3. ELIEZER PAPO, »JUDAIZAM I LJUDSKA PRAVA«, SARAJEVO, 1998. Jevrejski narod je horizontalno društvo, koje odbacuje pojam hijerarhije, kako u odnosu prema ljudima, tako i u odnosu prema Bogu. UreĎenje ţivota pojedinca i društva zasnovano je na Tori. Tora je po jevrejskom vjerovanju bilateralni ugovor izmeĎu Boga i naroda Izraela, koji reguliše sva pitanja ţivota pojedinca i društva. Tora je cjelovit pravni sistem koji se bavi pitanjima od ureĎenja drţave, socijalne pravde, raspodjele zemljišta, ratnog prava i meĎunarodne politike, pa sve do seksualnih odnosa. IzmeĎu ostalog, Tora se bavi i pitanjima religije. Za razliku od hrišćanstva, Tora nije antropocentričan sistem. Ona čovjeka ne smatra zadatošću, nego mogućnošću. Kada se čovjek kao mogućnost zaista i ostvari, on ni tada nije ni konačna stvarnost niti najveća vrijednost. Konačna stvarnost je Bog, a najveća vrijednost Istina. Obzirom da čovjek nije zadatost nego potencijal koji se moţe a ne mora razviti, ljudska prava nisu zagarantirana nego uslovljena ljudskim ostvarenjem. Ostvarenje čovjek postiţe prvenstveno izvršavanjem obaveza koje čovjeka čine čovjekom. Tora u tom smislu nudi 2 paralelna sistema obaveza. Jedan je relevantan za za sve narode, koji se zadovoljavaju minimumom obaveza i minimumom ostvarenja na oba svijeta. Drugi sistem je relevantan za Jevreje, koji su na sebe i svoje potomstvo preuzeli obavezu na odrţavaju maksimum obaveza i teţe maksimalnom ostvarenju na oba svijeta. Rasne razlike su Tori nepoznate, a etničke nebitne. Onaj ko se jednom opredijelio za maksimum i onaj ko je roĎen u takvom opredjeljenju, ne moţe se ponovo opredijeliti za minimum. Ako Jevrej učini grešku kojom ne negira osnovne principe vjere i ne iskazuje javni prezir prema Tori, on ostaje Jevrej, uprkos činjenici da griješi. Ako negira osnovne principe vjere, Jevrej stiče poseban pravni

WWW.BH-PRAVNICI.COM


status, kao pripadnik »ostalih naroda«. Time se ilustruje njegovo odvajanje od zajednice i svo vrijeme trajanja njegove pobune nastoji se onemogućiti da on utiče na ostatak zajednice.

OPŠTEĈOVJEĈANSKE OBAVEZE SA STANOVIŠTA TORE

Teza o prirodnom pravu nije komplementarna sa jevrejskim poimanjem svijeta. Pravo je ili objavljeno, ili usaglašeno meĎusobnim dogovorom ljudi, ili je usaglašeno dogovorom Boga i ljudi. Po usmenoj jevrejskoj tradiciji, kao osnov razvoja prava posluţilo je 7 zapovijedi koje je Bog dao cjelokupnom čovječanstvu. Šest zapovijedi dato je Adamu, a sedma Noahu. To su: 1. zabrana idolopoklonstva; 2. zabrana bogohuljenja; 3. zabrana krvoprolića; 4. zabrana incesta, sodomije i muške homoseksualnosti; 5. zabrana kraĎe 6. zapovijed o obavezi uspostavljanja sudova koji će suditi u slučaju kršenja ostalih zabrana; 7. zabrana jedenja dijelova tijela ţivih ţivotinja. Sva prava čovjek stiče tek ispunjavanjem ovih obaveza. Jevreji vjeruju da su do prihvatanja Tore bili vezani samo navedenim obavezama, da bi nakon ugovora sa Bogom na sebe preuzeli znatno sloţeniji sistem obaveza. LJUDSKA PRAVA

Tora ne poznaje prirodna prava. Sva su prava uslovna, stečena i potraţiva. Ona uvijek predstavljaju obavezu nekog konkretnog subjekta prema nosiocu prava (obaveze pojedinaca, institucija, društva u cjelini, pa i samog Boga). Kako Tora nudi 2 paralelna i meĎusobno nezavisna sistema obaveza – jedan za čovječanstvo uopće (Noahove sinove), a drugi za Jevreje – uzajamne obaveze i prava su odreĎene i uslovljene pripadnošću jednom od ova 2 sistema. Opća ljudska prava (prava sinova Noahovih) stečena na osnovu ispunjavanja 7 zapovijedi, izvedena iz njihovih uzajamnih obaveza su:

1. Pravo na život – proizilazi iz zabrane ubistva.

2. Pravo na slobodu – zabrana kraĎe ljudi.

3. Pravo jednakosti – načelo jednakosti vezano je za jednakost svih pred zakonom. Noahidski pravni sistem zasnovan je prvensteno na zabranama koje se jednako odnose na sve (slobodne i robove), ne poznaje polne, rasne, klasne ili socijalne razlike kao osnov za izuzeće od zakona. Svi sinovi Noaha jednaki su pred zakonom. Kršenje svake od 7 zapovijesti povlači samo jednu kaznu – smrt.

4. Pravo na slobodu mišljenja i govora – ovo pravo je ograničeno isključivo zabranom bogohuljenja. Osim bogohuljenja, ni jedan iskaz vlastitog mišljenja nije kaţnjiv sam po sebi.

5. Pravo na imovinu – proizilazi iz zabrane kraĎe.

6. Pravo na slobodno stupanje u heteroseksualne odnose – Noahidsko pravo ne poznaje zahtjev za formalnim sklapanjem braka.

Ljudska prava unutar jevrejskog sistema (prava sinova Saveza) su:

1. Pravo na život – proizilazi iz zabrane ubistva koju je Bog potvrdio u 10 zapovijesti datih Mojsiju, s tim što izvršenje smrtne kazne ne potpada pod zabranu ubistva. Tora štiti pravo na ţivot i dozvoljava kršenje ostalih propisa radi zaštite ţivota. Npr.ako nasilnik zaprijeti Jevreju da će ga ubiti ako ne prekrši neko pravilo, u načelu se primjenjuje pravilo »bolje je prestupiti nego biti ubijen«. Postoje 3 izuzetka, u slučaju

WWW.BH-PRAVNICI.COM


kojih je bolje izgubiti ţivot nego prekršiti zabrane: (1) bogosluţenje koje nije izričito propisano ili na način drugačiji od propisanog, (2) prolivanje krvi i (3) zabranjeni seksualni odnosi.

2. Pravo na slobodu – proizilazi iz zabrane kraĎe ljudi sadrţane u 10 zapovijesti. Jevreji smatraju da se 8.zapovijed »ne ukradi« odnosi na kraĎu ljudi, a ne na kraĎu dobara. KraĎa dobara je takoĎer zabranjena, ali ne dekalogom. MeĎutim, Tora nije zabranila ropstvo, već samo propisuje odreĎena pravila sa ciljem poboljšanja poloţaja robova.

3. Pravo na privatnost – idejno jezgro iz kojeg se razvilo pravo na privatnost po današnjem shvatanju, moţe se vidjeti u biblijskoj zabrani bespravnog ulaska u kuću duţnika u cilju namirivanja duga.

4. Pravo na slobodu mišljenja i govora – ograničeno zabranom bogohuljenja. Mišljenje je relevantno kad je izgovoreno, ili kad se djelovalo u skladu s tim. U suprotnom, ono sa stanovišta sudskih vlasti ne postoji.

5. Pravo jednakosti – odnosi se na jednakost pred zakonom, tj. jednaku odgovornost. Kad je u pitanju ropstvo, ono nije zasnovano na razlici u rasi, naciji, vjeri ili spolu. U Tora-sistemu ropstvo proizilazi iz nemogućnosti duţnika da plati dug. Kad je u pitanju jednakost muškarca i ţene, oni se ne smatraju jednakim i imaju različita prava i obaveze, ali se (bar deklarativno) smatraju jednako vr ijednim.

6. Pravo na imovinu – proizilazi iz zabrane kraĎe imovine. KraĎa nepokretne imovine proizilazi iz Knjige Mojsijeve, iz naredbe »ne pomiči meĎe bliţnjeg svoga«, a kraĎa pokretnih dobara iz stiha »nemojte krasti«.

3.4. DIMŠO PERIĆ, »CRKVENO PRAVO«, BEOGRAD 1999. IZVORI CRKVENOG PRAVA I NJIHOVO TUMAĈENJE

Izvori crkvenog prava su: (1) Sveto pismo; (2) Sveto predanje; (3) Običaj; (4) Moral, (5) Odluke tzv.«vaseljenskih sabora«, (6) tzv.«Pomjesni sabori«, (7) »Kanoni svetih otaca«, (8) Odgovori na crkvenokanonska pitanja, (9) Crkveno-graĎanski zakoni, (10) Carski zakoni, (11) Sudska praksa, (12) Komentari kanona i graĎanskih zakona o crkvi. Sveto pismo (biblija) sastoji se od starog i novog zavjeta. Čini ih više knjiga, koje se dijele na zakonske, historijske, poučne i proročke. Sveto predanje (predanje apostola) je po vremenu nastanka starije od Svetog pisma. Sveto pismo se smatra samo jednim dijelom Svetog predanja, dijelom koji je zapisan u vrijeme apostola. Vaţnost i jednog i drugog zasniva se na autoritetu prenosilaca. O tome šta spada u Sveto predanje odlučeno je na »Vaseljenskim saborima«. Običaj kao pravni izvor u pravoslavnoj crkvi ima značaj ako je bez protivljenja kontinuirano primjenjivan 30 godina. Kao izvor prava koristi se u nedostatku pisanih izvora. Vaseljenski sabori su sastanci crkvenih autoriteta svih autokefalnih crkava, na kojima je odlučivano o pitanjima Crkve i čije odluke su obavezujuće za pripadnike Crkve. Sabore je u sporazumu sa episkopima, sazivao vizantijski car. U vremenu od IV do VIII vijeka odrţano je 7 vaseljenskih sabora, na kojima je doneseno 190 kanona. Pomjesni sabori su sabori koji su odrţavani dva puta godišnje i na kojima su obavezno učestvovali svi episkopi odreĎene mitropolije. Kanoni doneseni na tim saborima su obavezujući za mitropoliju u kojoj su doneseni, a neki od tih kanona su postali općeobavezni za cijelu pravoslavnu crkvu.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


»Kanoni svetih otaca« ustvari su mišljenja istaknutih crkvenih autoriteta o odreĎenim pitanjima koja su im upućivali ostali sveštenici, monasi ili vjernici. Trulski vaseljenski sabor (peto-šesti) odrţan 692.godine, je odredio koji od tih kanona imaju općeobavezno dejstvo u Crkvi. Odgovori na crkvenokanonska pitanja su izvor preuzet po ugledu na pravnička mišljenja iz rimskog prava. Dakle, radi se o tumačenjima poznatijih kanonskih komentatora. Izvjestan broj tih mišljenja ušao je u kanonske zbornike, čime su ona postala općeobavezna. Crkveno-graĎanski zakoni su izvori iz kojih je crkveno pravo uzimalo zakonske drţavne propise. Najvaţniji su: Teodosijev kodeks (Codex Theodosianus), objavljen 438, zatim Justinijanov Corpus Iuris Civilis, Ekloga, Vasilike, Prohiron.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


4. OSNOVI EVROPSKOG PRAVA

4.1. NEVENKO MISITA, »OSNOVI PRAVA EVROPSKE UNIJE«, SARAJEVO, 2002.

OSNIVANJE EVROPSKIH ZAJEDNICA I INSTITUCIONALNA KONSOLIDACIJA HISTORIJSKA POZADINA

Prema mnogim mišljenjima, uzroci nastanka ideje jedinstvene Evrope leţe u situaciji u kojoj se Evropa našla nakon II svjetskog rata. Početnu inicijativu dao je Vinston Čerčil u govoru koji je odrţao na univerzitetu u Cirihu 1946.godine, kada je istakao potrebu izgradnje »Sjedinjenih Drţava Evrope«, kao okvira neophodnog za osiguranje mira, sigurnosti i slobode. Čerčil je pomenuo i nosioce projekta, videći u toj ulozi savezništvo Francuske i Zapadne Njemačke. Dakle, inicijalni impuls stigao je sa britanske, a utoliko i sa američke strane. Potvrda toga stigla je već naredne godine u vidu tzv.Maršalovog plana, koji je trebao djelovati kao ekonomska podloga pomenutoj političkoj ideji. TRI ZAJEDNICE I DVA NEREALIZOVANA PROJEKTA

Evropska zajednica za ugalj i ĉelik – Pariski ugovor. Nastala je na prijedlog francuskog ministra vanjskih poslova Roberta Šumana, prvenstveno radi prevazilaţenja suprotstavljenosti izmeĎu Francuske i Njemačke (posebno u vezi Alzasa i Lorene). Šuman je predloţio formiranje tzv.Visoke vlasti, pod čiju bi ingerenciju došli proizvodnja uglja i čelika u Francuskoj i Njemačkoj, s tim što bi ova institucionalna struktura bila otvorena i za ostale evropske drţave. Osim Njemačke, pr ijedlog su prihvatile Belgija, Holandija, Luksemburg i Italija. Ugovor o Evropskoj zajednici za ugalj i čelik potpisan je 1951. u Parizu, a na snagu je stupio 1952. Ugovorom je detaljno regulisan pravni okvir zajedničkog trţišta za ugalj i čelik, a konstituirana je i odgovarajuća institucionalna struktura za provoĎenje Ugovora. Okosnicu institucionalne strukture čine 4 institucije, 2 sa ovlaštenjima odlučivanja (Visoka vlast i Savjet ministara) i 2 sa ovlaštenjima nadzora (Parlamentarna skupština i Sud). Evropska odbrambena zajednica i Evropska politiĉka zajednica – 2 preuranjena pokušaja. Pomenutih 6 drţava pokušalo je uspostaviti i zajednicu u oblasti odbrane, te je 1952.godine zaključen ugovor o osnivanju Evropske odbrambene zajednice (EOZ). Ugovor nije stupio na snagu jer je francuski parlament odbio da ga ratificira. U istom periodu, 1953.godine bezuspješno je pokušano i uspostavljanje Evropske političke zajednice (EPZ). Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju – Rimski ugovori. Nakon neuspješnih pokušaja integracije u oblasti politike i odbrane, šestorka se vraća izvornom konceptu: pragmi i funkcionalizmu. Na inicijativu zemalja Beneluksa u vrlo kratkom vremenu pripremljena su 2 kompleksna teksta: Ugovor o osnivanju Evropske ekonomske zajednice (EEZ) i Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju (Euroatom ili EA). Oba ugovora potpisana su u Rimu 25.05.1957.godine i stupili su na snagu 01.01.1958. Izraz »Rimski ugovor« po pravilu podrazumijeva Ugovor o EEZ. Osnovni cilj EEZ bio je uspostavljanje zajedničkog trţišta, koje čini nekoliko konstitutivnih elemenata: 1. carinska unija; 2. sloboda kretanja: roba, usluga, radne snage i kapitala; 3. slobodna i fer trţišna utakmica;

WWW.BH-PRAVNICI.COM


4. kontrola drţavnih subvencija; 5. zabrana poreske diskriminacije uvoza; 6. zajednički trgovinski nastup prema trećim zemljama; 7. neophodni stepen koordinacije u oblasti makroekonomske politike. , Istovremeno, Ugovor uspostavlja i koordinaciju djeloavnja na nivou zajednice u oblasti: poljoprivrede, transporta, djelomično socijalne politike, te odnosa sa ranijim kolonijama i tzv.zavisnim teritorijama. MeĎutim, svojevrstan simbol EEZ je institucionalni i pravni okvir koji je uspostavljen u funkciji ostvarenja zajedničkog trţišta i pratećih zajedničkih politika. Radi se o Komisiji, Parlamentarnoj skupštini, Savjetu ministara i Evropskom sudu. Komisija je komunitarna institucija nezavisna od drţava članica. U njenoj nadleţnosti je predlaganje pravnih akata i kontrola njihovog provoĎenja. Parlamentarna skupština je u početku imala konsultativnu ulogu. Savjet ministara, kao meĎudrţavna institucija, javlja se u ulozi zakonodavca, a tumačenje ugovora i kontrola saglasnosti niţih pravnih akata zajednice povjerena je Evropskom sudu. U ulozi pokretača postupka mogu se pojaviti Komisija, drţave članice, te privatna fizička i pravna lica. Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju usmjeren je ka stvaranju neophodnih uslova za brz razvoj atomske energije, distribuciju u okviru drţava članica i prodaju viškova na meĎunarodnom trţištu, te na zajednički istraţivački rad. KLJUĈNI MOMENTI POĈETNOG PERIODA

Institucionalno objedinjavanje triju Zajednica (EZ za ugalj i čelik, EEZ, EA) započelo je 1957, paralelno sa zaključenjem Rimskih ugovora, kad su posebnom konvencijom Evropski sud i Parlamentarna skupština uspostavljeni kao jedinstvene institucije za sve 3 zajednice. Drţave članice su 1965.godine zaključile Ugovor o objedinjavanju, kojim je ustanovljena jedinstvena Komisija i Savjet ministara. Ugovor nije spo jio 3 zajednice kao takve, već samo navedene njihove institucije. Budţetsko osamostaljivanje je slijedeći značajan momenat u evoluciji Zajednice. Temelji postupka usvajanja i realizacije budţeta postavljeni su Ugovorima o pitanjima budţeta iz 1970. i 1975.godine. Osnovni izvori budţeta Zajednice su odgovarajuće daţbine u oblasti poljoprivrede, carine, dio PDV ostvarenog u drţavama članicama i od 1988.godine doprinos u skladu sa BNP drţava članica. Neposredni izbori za evropski parlament uvedeni su odlukom Savjeta ministara iz 1976. Prvi izbori u skladu sa tom odlukom odrţani su 1979.godine. Dotada je Parlamentarna skupština bila posredno predstavništvo graĎana Zajednice. Kriza mehanizma odluĉivanja nastupila je usljed protivljenja Francuske jačanju naddrţavnog karaktera zajednice. Opstrukcije Francuske započele su De Golovim suprotstavljanjem prijemu V.Britanije u Zajednicu 1963.godine, a nastavljene protivljenjem paketu mjera koji je predloţila Komisija. Mjere su bile usmjerene na jačanje uloge Parlamentarne skupštine, finansijsko osamostaljivanje zajednice i podršku poljoprivrednom sektoru. Francuska je odbila prva 2 prijedloga, a u junu 1965.godine napušta rad Savjeta (sistem »prazne stolice«), što je trajalo do specijalnog zasijedanja Savjeta u Luksemburgu 1966. Luksemburški sporazum je na insistiranje Francuske u Savjet uveo pravo de facto veta. Posljedica je bila značajno usporavanje dalje integracije, obzirom da je Savjet bio odlučujući fakor u zakonodavnom procesu. Politiĉka i monetarna saradnja započeta je 1970.-tih godina. Završni kominike samita šefova drţava i vlada odrţanog u Hagu 1969.g i tzv.Davignon izvještaj ministara vanjskih poslova iz 1970.g su kao prvi korak na putu političkog povezivana predloţili saradnju u oblasti vanjske politike.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Istovremeno je podsticaj dobiila i saradnja u monetarnoj oblasti. U tzv.Werner izvještaju iz 1970.g predloţen je rok od 10 godina za uspostavu ekonomske i monetarne unije. MeĎutim, ponuĎeni mehanizam nije dobio potrebnu podršku i definitivno je napušten sredinom 70.-tih, da bi se krajem 70.-tih pojavio Evropski monetarni sistem (EMS). Centralno mjesto u EMS zauzimao je kursni mehanizam oslonjen na obračunsku jedinicu Eki (European Currency Unit – ECU). Sistem je podrazumijevao saradnju nacionalnih centralnih banaka i njihovu intervenciju za zaštitu u slučaju ugroţavanja neke od učestvujućih valuda. U tu svrhu je svaka od nacionalnih banaka trebala plasirati 20% rezervi u Evropski fond za monetarnu saradnju (EFMC). Uloga evropskog suda. Nakon Luksemburškog sporazuma, usljed blokade procesa zakonodavnog djelovanja, Evropski sud se javio kao svojevrstan zakonodavac, a time i pokretač integracionih procesa. Naime, Sud je u narednih 20-ak godina stvorio korpus sudske prakse, koja je Osnivačke ugovore i prateću skupinu općih pravnih principa zajedničkih za drţave članice, pretvorila u ono što je shvaćeno kao ustav Evropske zajednice. Komunitarno pravo je tako početkom 60.-tih godina steklo atribut nezavisnog ustavnog pravnog poretka, a Evopski sud se uspostavio kao svojevrstan nadnacionalni ustavni sud, što je kasnije naišlo i na odreĎene kritike. MeĊusobni odnos Osnivaĉkih ugovora. Ugovor o EEZ ima najširi obuhvat i principijelno pokriva i oblasti regulisane putem ostala 2 ugovora, te se javlja kao lex generalis u odnosu na Ugovor o Zajednici za ugalj i čelik i Ugovor o Euroatom zajednici. OŢIVLJAVANJE INTEGRACIONOG PROJEKTA

Bijela knjiga – program »92« je dokument Komisije donesen sredinom 80-tih godina. Radi se o sveobuhvatnom programu mjera za uspostavu jedinstvenog trţišta do 1992.godine, a kroz kroz otklanjanje preostalih trgovinskih ograničenja, usklaĎivanje nacionalnih propisa i poreskih mehanizama, te jačanje saradnje u oblasti monetarne politike. Obzirom da je ovakav program uspostavljanja jedinstvenog trţišta zahtijevao i odgovarajuću zakonodavnu i institucionalnu podršku, ta podrška ubrzo je i ostvarena kroz Jedinstveni evropski akt, kojim su djelimično izmijenjeni i dopunjeni Osnivački ugovori. Jedinstveni evropski akt (JEA) potpisan je 17.02.1986.g u Hagu, a stupio na snagu 01.07.1987. Najznačajnije mjere predviĎene u Aktu kojima se nastoji ostvariti uspostava zajedničkog trţišta do kraja 1992.godine su: - jačanje komunitarnog mehanizma odlučivanja kroz uvoĎenje principa većinskog odlučivanja u Savjetu

(kvalificirana većina) i uvoĎenje tzv.postupka saradnje u kome Evropski parlament dobiva značajniju ulogu i u kome se postavljaju i odreĎene vremenske granice djelovanja;

- širenje nadleţnosti Zajednice u odreĎenim oblastima – ekonomska i monetarna unija, socijalna politika, regionalni razvoj, istraţivanje i tehnološki razvoj, zaštita okoline;

Jedinstveni evropski akt na nivou »ustavnog teksta» najavljuje Evropski savjet, kao tijelo koje okuplja šefove drţava i vlada i predsjednike Komisija, zatim Sud prve instance, kao tijelo koje je moguće »dodati« Evropskom sudu, te saradnju u oblasti vanjske politike. Sve ovo je izraz ţelje drţava članica »da preobraze sveukupne odnose… u Evropsku uniju…«. Luksemburški sporazum odnosno njegova dalja primjena takoĎe su doţivjeli odreĎene izmjene, putem dopune pravila o radu Savjeta povodom »glasanja o glasanju«. Naime, Savjet prostom većinom odlučuje o tome da li će pristupiti glasanju o odreĎenom pitanju. Da bi se mogla pozvati na vaţan nacionalni interes u smislu Luksemburškog sporazuma , drţava članica u opravdanost svog zahtjeva mora uključiti najmanje polovinu drţava članica. Ovakva izmjena pravila rezultirala je bitno efikasnijim radom Savjeta kao zakonodavca, pa je po mišljenju nekih autora ona vaţnija i od samog Jedinstvenog evropskog akta.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


KONSTITUIRANJE UNIJE I REKONSTRUKCIJA PRAVNOG OKVIRA UGOVOR O EVROPSKOJ UNIJI

Potpisan je u Mastrihtu 07.02.1992, a stupio na snagu 01.11.1993.godine. Njime je Evropska ekonomska zajednica preimenovana u Evropsku uniju. Sastoji se od 7 dijelova, uz 17 protokola i 33 deklaracije. Ključne novine koje donosi ugovor iz Mastrihta su slijedeće: - uspostavljena je i proglašena EU; - institucionalizirana je saradnja u oblasti vanjske i sigurnosne politike, unutrašnjih poslova i pravosuĎa; - uspostavljena je obaveza čuvanja postojećeg komunitarnog pravnog poretka i Evropski sud je ovlašten da

drţavama članicama izriče novčane kazne u slučaju kršenja komunitarnog prava; - načelo supsidijarnosti uvodi se kao jedan od osnovnih konst itutivnih principa - ustanovljena je institucija komunitarnog Ombudsmana; - uvedeno je unijsko graĎanstvo; - odlučeno je o uspostavi ekonomsko-monetarne unije i uvoĎenju jedinstvene valute; - proširena je djelatnost Zajednice u oblasti obrazovanja, kulture, javnog zdravlja, zaštite potrošača i

transevropskog povezivanja, itd. Opći pogled

Statuiranje, proglašenje EU. Ciljevi Unije prema Mastrihtskom ugovoru su: - da podstiče uravnoteţen i odrţiv privredni razvoj, posebno uspostavom jedinstvenog trţišta, ekonomske i

monetarne unije; - da potvrĎuje identitet na meĎunarodnoj sceni, posebno provoĎenjem zajedničke vanjske i sigurnosne

politike koja moţe voditi zajedničkoj odbrani; - da jača zaštitu prava i interesa drţavljana zemalja članica uvoĎenjem prava graĎanstva Unije ; - da razvija blisku saradnju u oblasti pravosuĎa i unutrašnjih poslova; - da čuva kontinuitet zajednice i dograĎuje ga u skladu sa postupkom izmjene Osnivačkih ugovora. Supsidijarnost se ističe kao jedan od principa na kojima se zasniva Unija. Ona podrazum ijeva primat nacionalnog nivoa, uz mogućnost daljeg silaska na regionalni i lokalni nivo. Unijsko graĊanstvo, a time i odreĎena prava za sve drţavljane zemalja članica su takoĎe predviĎeni ugovorom. Radi se o pravu kretanja i nastanjivanja na prostoru Un ije, aktivnom i pasivnom biračkom pravu, pravu na diplomatsko-konzularnu zaštitu i pravu peticije. U vezi sa drţavljanstvom Unije bitno je napomenuti:

1. Pretpostavka za drţavljanstvo Unije je drţavljanstvo jedne od njenih članica. Oba drţavljanstva postoje istovremeno;

2. Zaštita prava koja proizilaze iz drţavljanstva Unije su u nadleţnosti Evropskog suda;

3. Drţavljanstvo unije ne sadrţi obaveze prema Uniji, kao što je to slučaj kod nacionalnog drţavljanstva (npr.sluţenje vojnog roka).

Komunitarni segment – I stub

Podruĉje djelovanja Zajednice značajno je prošireno i izričito statuirano Mastrihtskim ugovorom, što se posebno odnosi na pitanja: viza za drţavljane trećih zemalja, obrazovanja, kulture, javnog zdravstva, zaštite potrošača, transevropske mreţe u oblasti transporta, energije i komunikacija, industrijske i razvojne politike.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ugovor preciznije definiše strukturu ekonomsko-monetarne unije i utvrĎuje dinamiku njenog uspostavljanja kroz fiksiranje pariteta valuta, uvoĎenje jedinstvene valute i konstituiranje Evropske centralne banke. Institucije i proces odluĉivanja. Ugovorom je uspostavljen Komitet regija kao konsultativni organ, te komunitarni Ombudsman u čiju nadleţnost je stavljena kontrola rada komunitarnih institucija prema graĎanima Unije. Kad je u pitanju proces odlučivanja, povećan je broj slučajeva kojima se odlučuje kvalificiranom većinom glasova u Savjetu, a u zakonodavnom postupku naglašena je i uloga Evropskog parlamenta kome je u odreĎenim slučajevima data mogućnost blokade usvajanja akata. Unijski segmenti

Vanjska politika i sigurnost – II stub. Ugovorom drţave članice ustanovljavaju zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku, s tim što u definisanju i provoĎenju politike u ovoj oblasti odlučuju i Unija i drţave članice. Ciljevi zajedničke politike u oblasti vanjske politike i sigurnosti su: - očuvanje zajedničkih vrijednosti, osnovnih interesa, nezavisnosti i integriteta Unije; - jačanje sigurnosti Unije i drţava članica; - očuvanje mira i meĎunarodne sigurnosti u skladu sa principima Povelje UN, Helsinškog završnog akta i

Pariske povelje; - unapreĎenje meĎunarodne saradnje; - razvoj i očuvanje demokratije, vladavine prava i poštivanja ljudskih prava i sloboda. Mehanizam ostvarivanja ovih ciljeva sastoji se od 3 ključna elementa:

1. Sistematska saradnja drţava članica povodom bilo kojeg pitanja od općeg značaja je materijalizirana »zajedničkim stavom« kojeg drţave članice treba da slijede.

2. Ako za to postoji osnova u općim smjernicama Evropskog savjeta, o preduzimanju zajedničke akcije odlučuje Savjet, s tim da o provedbenim mjerama moţe odlučivati kvalificiranom većinom;

3. Integralni dio razvoja unije je Zapadnoevropska (odbrambena) unija (ZEU), koja treba da razradi i primijeni odluke i akcije Unije sa odbrambenim implikacijama. Posebnom deklaracijom uz Mastrihtski ugovor rečeno je da će se ZEU razvijati kao odbrambena komponenta EU, jačajući na taj način »evropski stub NATO-a«.

PravosuĊe i unutrašnji poslovi – III stub. U ovom domenu Ugovor definiše saradnju drţava članica u pitanjima: azila, reţima, kontrole prelaska vanjskih granica drţava članica, imigracija i boravak drţavljana trećih zemalja, borba protiv narkomanije, meĎunarodnog kriminala, terorizma, trgovine drogom, te saradnja u oblasti pravosuĎa. Savjet ovdje moţe djelovati posredstvom: - usvajanja zajedničkog stava i podrške odgovarajućim oblicima saradnje, pri čemu odluke usvaja

jednoglasno; - zajedničkih akcija i provedbenih zajedničkih akcija, o kojima takoĎe odlučuje jednoglasno; - izrade nacrrta konvencija i upućivanja drţavama članicama na ratifikaciju, uz mogućnost (ako drugačije

nije predviĎeno samom konvencijom) da donosi provedbene mjere, ali u ovom slučaju dvotrećinskom većinom drţava članica.

Ugovorom se osniva Koordinacioni komitet, sa zadatkom povezivanja i koordinaciji izmeĎu odgovarajućih nacionalnih organa, a radi implementacije ovog dijela Ugovora.

AMSTERDAMSKI UGOVOR

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Naredni korak u oblikovanju EU predstavlja ugovor potpisan u Amsterdamu 02.10.1997, koji je na snagu stupio 01.05.1999. Sadrţaj

Amsterdamski ugovor nije »osnivački«, u smislu u kome su to 3 ugovora iz 50.-tih godina i djelomično Ugovor iz Mastrihta. Centralni dio Amsterdamskog ugovora čine izmjene i dopune Osnivačkih ugovora u materijalnom smislu, te izmjene Akta o neposrednim i općim izborima za Evropski parlament. Najviše prostora dato je izmjenama Ugovora o EZ, a zatim izmjenama Ugovora o EU. Drugi dio se bavi odgovarajućom rekonstrukcijom teksta Osnivačkih ugovora i pratećih akata, a dat je pod nazivom »pojednostavljenja«. Na kraju, treći dio je pod nazivom »Opće i završne odredbe«. Uz Ugovor je i 13 protokola i 59 deklaracija, od kojih su većinu usvojile meĎuvladine konferencije, a 8 ih je »primljeno na znanje«. Opći pogled

Ciljevi Unije. U ciljeve su posredstvom Amsterdamskih novela uvršteni i »visoki nivo zapošljavanja«, te »postepeno oblikovanje zajedničke odbrambene politike, sa mogućnošću uspostavljanja zajedničke odbrane«. Ciljevi saradnje u oblasti pravosuĎa i unutrašnjih poslova su u odreĎenoj mjeri redefinisani, te je u tom smislu kao cilj saradnje navedeno »odrţanje i jačanje Unije kao prostora slobode, sigurnosti i pravde, na kome je slobodno kretanje lica osigurano uz paralelno usvajanje odgovarajućih mjera u vezi sa kontrolom vanjskih granica, azila, imigracije i prevencije i borbe protiv kriminala«.

Bliţa saradnja je izraz koji se koristi u Ugovoru, a označava mogućnost da se odreĎena grupa drţava članica odluči za intenzivniju saradnju u odreĎenoj oblasti, uz poštivanje principa i unutar institucionalnog okvira EU. Takav aranţman mora biti u sluţbi promocije ciljeva i zaštite interesa EU. Odluku o odobravanju bliţe saradnje donosi Savjet kvalificiranom većinom, a na prijedlog Komisije i nakon konsultacije sa Evropskim parlamentom. MeĎutim, bilo koja od drţava članica ima pravo da pozivom na »značajne nacionalne interese« dovede do suspenzije glasanja u Savjetu. Supsidijarnost. Ugovoru o EZ je u smislu Amsterdamskog ugovora priključen poseban protokol o primjeni principa supsidijarnosti i proporcionalnosti. Osnovna prava. Odredba kojom se Unija obavezuje na poštivanje ljudskih prava i sloboda ostala je neizmijenjena, meĎutim sad je Evropski sud ovlašten da se stara o primjeni te odredbe, a u okviru nadleţnosti koja mu je data Osnivačkim ugovorima. Sankcioniranje povrede osnovnih ustavnih principa. Savjet je ovlašten da konstatuje »ozbiljnu i trajnu« povredu osnovnih principa na kojima se zasniva Unija (sloboda, demokratija i vladavina prava, te princip poštivanja i zaštite ljudskih prava i sloboda). Ako konstatuje postojanje ovakve povrede, Savjet moţe uz odobrenje Evropskog parlamenta, suspendovati odreĎena prava drţave u pitanju, uključujući i suspenziju prava glasa u Savjetu, s tim da na kaţnjenoj drţavi ostaju sve obaveze iz ugovora. Inicijativu za preduzimanje ovih mjera moţe pokrenuti Komisija ili grupa od najmanje 1/3 drţava članica. Evropski parlament mora dati saglasnost dvotrećinskom većinom glasova, a Savjet koji djeluje u funkciji suspenzije čine šefovi drţava ili vlada, a ne ministri vanjskih poslova.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Uspostavljena sankcija moeţ biti modificirana ili povučena u zavisnosti od razvoja situacije. O tome savjet u »običnom« sastavu odlučuje kvalificiranom većinom. Treba naglasiti da, ako je suspenzija izrečena u smislu komunitarnih propisa (EZ; EZUČ, EA), suspenzija podlijeţe općim pravilima kontrole Evropskog suda. U suprotnom, tj. ako se radi o »unijskoj« suspenziji, ona ostaje izvan domašaja Suda. Javnost rada u Amsterdamskom ugovoru odnosi se na rad Evropskog parlamenta, Komisije i Savjeta. Radi se o načelnom uspostavljanju prava fizičkih i pravnih osoba na pristup dokumentima ovih organa, te na zaštitu podataka i privatnosti graĎana. Konsolidacija osnivaĉkih ugovora. U prečišćenom tekstu Osnivačkih ugovora izvršeno je nekoliko značajnih intervencija:

1. Izbačene su odredbe koje su prevaziĎene vremenom ili naknadnim izmjenama i dopunama;

2. Uveden je jedinstveni sistem arapskih brojeva za označavanje članova i izvršena odgovarajuća prenumeracija;

3. U posebnom aneksu je dat tabelarno-šematski prikaz izvršenih promjena. Bitno je naglasiti da prečišćeni tekst nije i autentični tekst Ugovora o EZ i Ugovora o EU. To je izmeĎu ostalog i posljedica činjenice da bi suprotno rješenje zahtijevalo ratifikaciju prečišćenih tekstova u drţavama članicama, što bi moglo izazvati zastoje i probleme. Komunitarni segment – I stub

Ciljevi. Uz ostale, kao ciljevi se navode: jednakost spolova, visoki nivo zaštite i unapreĎenja okoline, te odrţiv ekonomski razvoj. Podruĉje djelovanja. Jedna od najznačajnijih izmjena izvršenih Amsterdamskim ugovorom odnosi se na prevoĎenje značajnog dijela III stuba (oblast pravosuĎa i unutrašnjih poslova) iz reţima meĎuvladinog sporazumijevanja u područje djelovanja Zajednice, tj. u reţim komunitarnog odlučivanja. Radi se o reţimu viza, azila, imigracije i slobode kretanja lica na području zajednice, što se odnosi kako na drţavljane trećih zemalja, tako i na drţavljane zemalja članica Unije. U odnosu na drţavljane trećih zemalja, Amsterdamske novele predviĎaju donošenje mjera u cilju osiguranja slobodnog kretanja, u skladu sa ciljem uspostave zajedničkog trţišta. PredviĎene su i prateće mjere koje se odnose na kontrolu vanjskih granica, azil i imigraciju, te mjere sprečavanja i borbe protiv kriminala. Uz ovo, novi Naslov IV predviĎa i mjere u oblasti pravosudne saradnje u graĎanskim stvarima, mjere za podsticanje i jačanje administrativne saradnje, policijske i pravosudne saradnje u krivičnim stvarima. Poloţaj Evropskog suda u ovoj oblasti je specifičan. Naime, povodom tumačenja komunitarnih propisa, Evropskom sudu se mogu obraćati samo najviši nacionalni sudovi. Sudu se mogu obraćati i Komisija, Savjet i drţave članice, s tim da se njihovi zahtjevi za tumačenje mogu odnositi samo na odredbe Naslova IV, odnosno na propise donesene na osnovu njega. Ovaj sistem obraćanja se značajno razlikuje od generalno vaţećeg. Nadleţnost Evropskog suda u potpunosti je isključena u odnosu na mjere u vezi odrţavanja javnog reda i mira i unutrašnje sigurnosti. U oblasti zapošljavanja je prošireno područje djelovanja Zajednice. Komunitarne institucije se izričito ovlašćuju na preduzimanje mjera suzbijanja diskriminacije, ne samo u odnosu na drţavljanstvo, već i na osnovu spola, rase, etničkog porijekla, religije, psihofizičkih ograničenja, uzrasta ili seksualne usmjerenost i.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Na kraju, Amsterdamskim novelama dodatno je specificirana nadleţnost komunitarnih institucija na planu javnog zdravstva i zaštite potrošača. Institucije. Mastrihtske novele su uvele tzv.postupak saodlučivanja, naglasivši na taj način ulogu Evropskog parlamenta u zakonodavnom postupku. Amsterdamske novele su ovaj postupak pretvorile u osnovni postupak usvajanja općih pravnih akata Zajednice. U odnosu na postupak odlučivanja, Amsterdamski ugovor formalizira i specifičnu ulogu nacionalnih parlamenata. Naime, prije usvajanja akta u Evropskom parlamentu, nacionalni parlamenti se u roku od 6 sedmica mogu izjasniti o prijedlogu akta koji je u postupku usvajanja na nivou Zajednice. Pritom postoje različiti reţimi, zavisno od vrste akta. Ako se radi o dokumentima koji prate ili prethode postupku odlučivanja (saopštenja, komunikacije, tzv.zelene i bijele knjige i sl), Komisija ih odmah mora uputiti nacionalnim parlamentima. Sami prijedlozi pravnih akata se stavljaju na raspolaganje vladama, koje mogu odlučiti da ih proslijede nacionalnim parlamentima. U postupku konstituiranja Komisije, Amsterdamski ugovor donosi nekoliko značajnijih izmjena. Za razliku od ranijeg sistema, u kome je bio samo konsultovan povodom imenovanja kandidata za predsjednika Komisije, Evropski parlament sada mora dati svoju saglasnost. Osim toga, kandidat za predsjednika Komisije ravnopravno učestvuje u izboru članova Komisije, tj. potrebno je dobiti i njegovu saglasnost, a ne samo konsultovati ga. Na kraju, značajna je odredba prema ko joj Komisija radi u skladu sa programom njenog predsjednika. Najznačajnija izmjena u odnosu na Savjet jeste širenje mogućnosti odlučivanja posredstvom kvalificirane većine. Uz odreĎena ograničenja, ovakvo odlučivanje sada je prisutno i u oblastima zapošljavanja, borbe protiv socijalne isključenosti, jednakog tretmana muškaraca i ţena, te istraţivanja i razvoja. Unijski segmenti Vanjski poslovi i sigurnost – II stub. Generalno, oblast odbrane i vanjske politike ostaje i dalje primarno nacionalna kompetencija i kao takva u domenu meĎudrţavnog dogovaranja. Pri odlučivanju u Savjetu, i dalje ostaje pravilo jednoglasnosti, uz specifičnu ulogu mehanizma tzv.«konstruktivne opstrukcije«. Naime, ako ne ţeli biti vezana odlukom Savjeta, drţava članica u tom smislu moţe dati formalnu izjavu, s tim da izuzeće podrazumijeva lojalno ponašanje, tj. ta drţava ne smije preduzimati mjere koje su u suprotnosti sa zajedničkom akcijom ostalih drţava članica. Na institucionalnom planu, jedna od najznačajnijih novina jeste uvoĎenje institucije Generalnog sekretara Savjeta u ulozi Visokog predstavnika za pitanja zajedničke vanjske i sigurnosne politike. Njegov osnovni zadatak jeste pomoć predsjedavajućem Savjeta u provoĎenju odluka iz oblasti vanjske i sigurnosne politike. Osim toga, Visoki predstavnik rukovodi i odgovarajućom sluţbom za planiranje i rano upozoravanje koja se osniva u okviru sekretarijata Savjeta, što znači da učestvuje i u kreiranju unijske politike u oblasti vanjskih poslova i sigurnosti. Što se tiče instrumenata djelovanja, uz postojeće »principe«, »generalne smjernice«, »zajedničke stavove« i »zajedničke akcije«, dodana je i »zajednička strategija« u oblastima u kojima drţave članice imaju zajedničke interese. Istovremeno, u oblast zajedničkog djelovanja izričito su uvedene humanitarne i borbene akcije, odnosno vojne borbene intervencije u »kriznim oblastima«. U skladu sa novim odredbama, EU moţe zaključivati i meĎunarodne ugovore. U takvom slučaju ugovor zaključuje Savjet, na prijedlog predsjedavajućeg EU. Mada je EU fomalno i dalje bez pravnog subjektiviteta, na ovaj način je dodatno naglašen njen faktički pravni subjektivitet.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Zapadnoevropska unija ostala je i dalje izvan unijskog okvira, s tim što je izričito statuirana mogućost njenog potpunog integriranja u Uniju. PravosuĊe i unutrašnji poslovi – III stub. Karakteristika izmjena u ovoj oblasti su redukcija usljed prebacivanja dijela u Ugovor o EZ, uz istovremeno širenje instrumenata djelovanja u onome što je preostalo. Naime, sada se govori o saradnji u pravosudnim i krivičnim stvarima, gdje glavnu ulogu ima »zajedničko djelovanje« u 3 oblasti: (1) saradnja organa unutrašnjih poslova, odnosno policije, (2) saradnja pravosudnih organa u krivičnim stvarima, te (3) sprečavanje i borba protiv rasizma i ksenofobije. Istovremeno, ciljevi saaradnje postaju obuhvatniji. Više to nije samo sloboda kretanja, već nastojanje da se graĎanima garantuje »visok nivo sigurnosti u okviru prostora slobode, sigurnosti i pravde«. Pritom su kao predmet zajedničke akcije posebno naglašeni terorizam, trgovina drogom i oruţjem, krivična djela nad djecom, te korupcija i prevara. Što se tiče instrumenata djelovanja, uz zajedničke stavove i konvencije koje zaključuju drţave članice, tu su i »okvirne odluke«, te konvencije koje Savjet utvrĎuje i preporučuje drţavama članicama na usvajanje. Pri usvajanju ovih akata, obavezno je konsultovanje Evropskog parlamenta, izuzev u slučaju zajedničkih stavova. Uz navedeno, predsjedavajući i Komisija imaju obavezu redovnog izvještavanja Parlamenta o aktivnostima u ovoj oblasti, a Parlament moţe postavljati pitanja ili podnositi prijedloge Savjetu. Na kraju, najmanje jednom godišnje se odrţava parlamentarna rasprava o napretku postignutom u ovoj oblasti. Naleţnost Evropskog suda načelno je proširena na cio Naslov VI Ugovora o EU, ali uz značajna ograničenja. Sud ne moţe cijeniti ustavnost i zakonitost odluka i konvencija iz ove oblasti, niti mjera kojima se konvencije provode. Bitno je naglasiti postojanje nekoliko dodatnih protokola kojima se u ovoj oblasti uspostavljaju posebni statusi nekih zemalja (V.Britanija, Irska, Danska, Belgija) i kojima se izrazito usloţnjava reţim saradnje u oblasti pravosuĎa i unutrašnjih poslova. Sjedište institucija organa i tijela

Evropski parlament je u Strazburu, a sekretarijat Parlamenta u Luksemburgu. Sjedište Komisije i Savjeta je u Briselu, a mjesta odrţavanja sjednica Savjeta slijede šestomjesečnu rotaciju predsjedavajućih drţava članica. Brisel je sjedište i Ekonomsko-socijalnog komiteta i Komiteta regija. Sjedište Evropskog suda i Finansijskog suda je Luksemburg. Tu je i sjedište Evropske investicijske banke. Evropski monetarni institut i Evropska centralna banka su u Frankfurtu, a sjedište Evropskog policijskog ureda (EUROPOL) u Hagu.

SAVJET EVROPSKE UNIJE

Tekst Osnivačkih ugovora govori isključivo o »Savjetu«, kao instituciji koju Unija dijeli sa ostalim Zajednicama. Otuda, »Savjet EU« ne postoji. MeĎutim, nedugo nakon Mastrihtskog ugovora, Savjet je vlastitom odlukom sam sebe preimenovao u »Savjet EU«. Sastav. Savjet u načelu čine predstavnici drţava članica na ministarskom nivou, ovlašteni da u ime svojih vlada preuzimaju obaveze. U radu Savjeta mogu učestvovati i predstavnici federalnih jedinica ili regija u okviru drţave, u mjeri u kojoj su ovlašteni da obavezuju centralne organe svoje drţave. Osim toga, povodom odreĎenih odluka, Ugovor zahtijeva da Savjet djeluje u sastavu koji čine šefovi drţava ili vlada.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Sastav savjeta zavisi i od predmeta o kome se raspravlja, odnosno Savjet č ine nacionalni resorni ministri u oblasti u kojoj Savjet djeluje u konkretnom slučaju. Npr. ako se radi o pitanjima ekonomske i monetarne politike, Savjet čine nacionalni ministri za ekonomiju i finansije. U skladu s tim, moguće je govoriti o Savjetu za ekonomiju i finansije, Savjetu za poljoprivredu, za unutrašnje trţište itd. Ovi savjeti se često nazivaju i sektorski ili specijalni savjeti. Istovremeno, u praksi se javljaju i tzv.«Jumbo« savjeti, kad se u Savjetu okupe i ministri vanjskih poslova i resorni ministri u nekoj drugoj oblasti. Bitno je naglasiti da je Savjet u pravnom smislu jedinstvena institucija, sa ovlaštenjima koja su izričito navedena u Osnivačkim ugovorima. Najvaţniji i najviši je Savjet ministara vanjskih poslova, tzv.Savjet za opća pitanja, koji odlučuje o pitanjima od općeg značaja, stvarima vanjske i sigurnosne politike, kao i svim ostalim pitanjima koja nisu pokrivena nacionalnim resornim šemama. Ovaj savjet se po pravilu sastaje jednom mjesečno. S druge strane, sve više na značaju dobiva Savjet za ekonomiju i finansije (Ecofin), odnosno njegova uţa varijanta, tzv.«Euro 12«, koji okuplja predstavnike drţava članica monetarne unije. Na kraju je potrebno spomenuti praksu djelovanja predstavnika nacionalnih vlada i u oblastima izvan unijskih okvira, a uz korištenje forme Savjeta. Nadleţnost. Osnovna uloga Savjeta je da predstavlja interese drţava članica na nivou EU. Dakle, on je institucija koja izraţava meĎunarodnu komponentu. Savjet je: - konačna instanca komunitarnog zakonodavnog postupka; - organ političke koordinacije; - tijelo sa specifičnim provedbenim ovlaštenjima; - ima značajnu ulogu i u oblasti meĎunarodnih odnosa Zajednice kao subjekta. Zakonodavni postupak. Savjet je najvaţnija poluga legislacionog postupka. Bez njegove saglasnosti, u principu nije moguće usvojiti propis. Njegova uloga je sve više partnerska u odnosu na Parlament jer se kontinuirano širi područje u kome se akti usvajaju u tzv.postupku »saodlučivanja«. Bitno je naglasiti da Savjet generalno ne raspolaţe pravom zakonodavne inicijative, niti pravom oblikovanja teksta tokom zakonodavnog postupka. Ova prava vezana su za Komisiju. MeĎutim, Savjet ima mogućnost da od Komisije zatraţi da ona istraţi odreĎeno pitanje i u vezi s tim »podnese odgovarajuće prijedloge«. U praksi, Komisija se ponaša u skladu sa zahtjevima Savjeta i u obimu većem nego što je u duhu navedene odredbe. Odluĉivanje. Savjet pristupa glasanju na prijedlog predsjedavajućeg. On je poslovnikom obavezan da inicira glasanje na prijedlog jednog od članova, ili na prijedlog Komisije, ako se s tim saglasi većina članova Savjeta. U praksi savjet ponekad i ne pristupa formalnom glasanju. To vaţi za akte koji su pripremljeni saradnjom Komisije i predstavnika nacionalnih vlasti. Osim toga, postoji i mogućnost glasanja pismenim putem, pod uslovom da su se s tim prethodno saglasili svi članovi Savjeta, a ako se radi o prijedlogu Komisije, potreban je i njen pristanak. Savjet odluke donosi: prostom većinom, kvalificiranom većinom i jednoglasno. Prostom većinom Savjet donosi odluke ako drugačije nije predviĎeno Ugovorom. MeĎutim, ovakvo odlučivanje je izuzetak. Na taj način se često glasa u proceduralnim pitanjima, kao što je npr: - usvajanje poslovnika o radu; - produţenje vremena usvajanja akta u okviru zakonodavnog postupka; - obraćanja Komisiji sa zahtjevom da istraţi odreĎeno pitanje i podnese odgovarajući prijedlog; - sazivanja meĎuvladine konferencije u cilju izmjene Osnivačkog ugovora. Kod odlučivanja prostom većinom, svaka drţava raspolaţe jednim glasom.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Kod odlučivanja kvalificiranom većinom, glasovi se vrednuju prema specifičnoj formuli (ponderisanje), koja generalno ima u vidu brojnost stanovništva. U skladu s tim, Njemačka, Francuska, Italija i V.Britanija imaju po 10 glasova, Španija 8, Belgija, Holandija, Grčka i Portugal po 5, Švedska 4 itd. Ako se odluka donosi povodom prijedloga Komisije, potrebna je kvalificirana većina, a u ostalim slučajevima ta većina mora poticati iz najmanje 10 zemalja (tzv.dvostruka većina). Izuzetno, Ugovor predviĎa i glasanje pomoću jedne posebne varijante kvalificirane većine. Npr. u oblasti monetarne politike predviĎeno je glasanje pomoću 2/3 glasova od ukupno vrednovanih glasova. EVROPSKI SAVJET

Poloţaj u institucionalnoj strukturi. Evropski savjet nije ustavno statuiran kao osnovna institucija Evropske zajednice. On je u stvari institucionalizirana praksa povremenog okupljanja šefova drţava i vlada članica Zajednice. Jedinstveni evropski akt utvrdio je sastav ovog tijela i broj godišnjih zasijedanja – 2. Osnovni zadaci ovog tijela su navedeni u Mastrihtskom ugovoru, kao »davanje neophodnih podsticaja za razvoj Unije i formuliranje općih političkih smjernica EU«. Njegov rad je izuzet iz nadleţnosti Evropskog suda. Predsjedavanje Evropskim savjetom prati rotaciju predsjedavajućeg EU. Redovne sjednice se odrţavaju u predsjedavajućoj drţavi, u principu pri kraju njihovog mandata (juni i decembar), a po pravilu traju 2 dana. Specijalni sastanci se odrţavaju najmanje jednom godišnje, a mogu trajati i duţe od 2 dana. Evropski savjet o svom radu izvještava Evropski parlament nakon svakog zasijedanja, a jednom godišnje je obavezan podnijeti i pismeni izvještaj. Nadleţnost. Osnovni zadatak Evropskog savjeta je da formuliše generalne pravce razvoja Unije. Osim toga, on utvrĎuje principe i opće smjernice u oblasti zajedničke vanjske i sigurnosne politike, uključujući i pitanja odbrane. S druge strane, Mastrihtskim ugovorom predviĎeno je da Evropski savjet učestvuje u procesu odlučivanja u oblasti generalne koordinacije nacionalnih i komunitarnih ekonomskih politika, te zapošljavanja. Ovim povodom Evropski savjet moţe razmatrati izvještaje Savjeta i Komisije i donositi zaključke. Bitno je istaći razliku izmeĎu Evropskog savjeta u uţem smislu i redovnog Savjeta EU kojeg čine šefovi drţava i vlada. Bez obzira na njegov nesumnjiv politički uticaj, Evropski savjet u smislu Ugovora nema ovlaštenje da usvaja pravnoobavezujuće akte, niti ima formalizirano mjesto u postupku usvajanja pravnih akata Zajednice. Ako se konstituišu kao Savjet EU, šefovi drţava i vlada mogu preduzimati radnje u okviru zakonodavnog postupka koje su kao takve u nadleţnosti Savjeta, uz poštivanje procedure iz Ugovora i ostalih komunitarnih akata. MeĎutim, mimo slučajeva izričito predviĎenih Ugovorom, Evropski savjet ne moţe po vlastitom nahoĎenju vršiti transformaciju u redovni, »obični« Savjet. U svakom slučaju, pozicija Evropskog savjeta je teško »uhvatljiva«. EVROPSKA KOMISIJA

Komisija je tijelo koje objedinjava značajne funkcije zakonodavne, izvršne i nadzorne vlasti, pri čemu demonstrira naglašenu nadnacionalnu dimenziju. Sastav i konstituiranje. Komisiju čini 20 članova, sa mandatom od 5 godina, uz mogućnost obnove. Član Komisije mora biti drţavljanin jedne od zemalja članica, s tim što jedna drţava u Komisiji moţe biti predstavljena sa najviše 2 člana. U praksi 5 velikih drţava (Francuska, Italija, Njemačka, Španija i V.Britanija) nominiraju po 2, a ostale zemlje po jednog člana. Za vrijeme trajanja mandata članovi Komisije

WWW.BH-PRAVNICI.COM


ne mogu imati bilo kakav radni angaţman (plaćeni ili neplaćeni), niti se naći u situaciji koja podrazumijeva sukob interesa. Osim toga, i po prestanku članstva za njih vaţi oabveza integriteta i diskrecije u odnosu na rad u Komisiji. Postupak izbora Komisije je slijedeći: Kandidat za predsjednika komisije imenuje se konsenzusom vlada drţava članica, uz saglasnost Evropskog parlamenta. Nakon toga se, uz saglasnost vlada i predsjednika Komisije, imenuju članovi Komisije. Takav prijedlog ide na odobrenje u Evropski parlament. Dakle, obzirom da kandidat za predsjednika Komisije ravnopravno učestvuje u izboru njenih članova, njegova uloga je slična ulozi mandatara za sastav vlade na nacionalnom nivou. Prije redovnog isteka, mandat komisionara moţe prestati: - ostavkom na vlastitu inicijativu; - kolektivnom ostavkom Komisije, nakon što joj je Evropski parlament izglasao nepovjerenje; - prinudnim razrješenjem na osnovu odluke Evropskog suda. Ovakvu odluku Sud donosi na inicijativu

Savjeta ili Komisije u slučaju da komisionar bude proglašen odgovornim za teţi prekršaj, odnosno krivično djelo.

Predsjednik Komisije u principu je prvi meĎu jednakima. On, uz ostalo, učestvuje u radu Evropskog savjeta, a Evropskom parlamentu podnosi godišnji izvještaj o radu Unije i program zakonodavne aktivnos ti. Istovremeno, predsjednik Komisije učestvuje i na skupovima zemalja G7+1. Predsjednik politički usmjerava rad Komisije. Bitno je naglasiti da aktuelni predsjednik komisije ima znatno šira ovlaštenja u odnosu na pojedinačnu političku odgovornost članova. Naime, u skladu sa dogovorom nakon konstituiranja Komisije, svaki od članova dao je pismenu izjavu o spremnosti da na traţenje predsjednika podnese ostavku. Komisija iz svojih redova moţe izabrati jednog ili 2 podpredsjednika. Unutrašnja organizacija. Pri raspodjeli resora značajna je uloga predsjednika Komisije, mada on nema pravo da sam odlučuje o tome. Kao i u nacionalnom kontekstu, i ovdje postoje manje ili više cijenjeni resori. Svaki član komisije ima kabinet koji mu pomaţe u radu. Generalno se postojanje kabineta ocjenjuje nuţnim, mada postoje izvjesne rezerve kad je u pitanju kontinuirano uvećavanje tih kabineta, njihova uglavnom jednonacionalna struktura, te često uključivanje u rad na pripremi materijala. Odluĉivanje. Komisija se po pravilu sastaje jednom sedmično. Sjednice su zatvorene za javnost, a rasprava na njima u načelu ima karakter povjerljivog materijala. Načelno je za usvajanje odreĎene odluke potrebna većina glasova, pri čemu kvorum pretpostavlja prisustvo većine članova. Zbog ve like širine zadataka, princip kolektivnog odlučivanja trpi odreĎena ograničenja, uključujući i manje-više reducirane postupke. Jedan od njih je tzv.pismeni postupak u kome prijedlog odreĎene odluke stiţe od resornog komisionara, odobre ga pravna sluţba i odgovarajući generalni direktor, a zatim se proslijedi kabinetima ostalih komisionara. Ako oni u roku od 5 dana nemaju primjedbi, smatra se da je Komisija usvojila prijedlog. U izuzetnim slučajevima, uz saglasnost predsjednika Komisije, navedeni rok moţe biti 3 dana. Odlučivanje o jasno preciziranim pitanjima se prema Poslovniku moţe povjeriti i resornim komisionarima. Ovaj mehanizam se često koristi. Nadleţnost Komisije generalno se povezuje sa njenim osnovnim zadatkom – pravilnim funkcioniranjem i razvojem zajedničkog trţišta. S tim u vezi Komisija: - brine o primjeni ugovora i mjera donesenih na osnovu Ugovora; - formuliše preporuke i daje mišljenja o pitanjima koja ureĎuje ugovor; - samostalno odlučuje i učestvuje u pripremi mjera koje donose Savjet i Evropski parlament; - vrši ovlaštenja koja je na nju prenio Savjet, a u cilju provoĎenja propisa koje Savjet donosi.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Nadzorna uloga Komisije generalno je postavljena u odredbi prema kojoj je osnovna duţnost Komisije da »osigura primjenu odredaba Ugovora i mjera koje su preduzele institucije u skladu sa njima«. Komisija dakle prati ponašanje drţava u izvršavanju obaveza iz propisa donesenih na nivou Zajednice, a s druge strane kontroliše i ponašanje privatnih lica povodom provedbe komunitarnog prava. EVROPSKI SUD I SUD PRVE INSTANCE

Evropski sud

Nadleţnost. U doktrini se često ističe da Evropski sud djeluje kao ustavni, upravni i apelacioni sud, a po nekima i kao meĎunarodni sud. MeĎutim, potrebno je istaći slijedeće:

1. Evropski sud nije apelacioni sud u odnosu na nacionalne sudove. Neposredno obraćanje fizičkih i pravnih lica Sudu je izuzetak, a ne pravilo.

2. Evropski sud djeluje samo u segmentu koji je ureĎen komunitarnim pravom.

3. Evropski sud djeluje kao instanca ustavnog sudovanja u mjeri u kojoj se moţe sma trati da u komunitarnom pravu postoji ustav kao takav;

4. Evropski sud moţe postupati samo u slučajevima koji su predviĎeni ugovorom. U funkcionalnom smislu, nadleţnost suda se sastoji u slijedećem:

- utvrĎuje da li drţava članica ispunjava svoje obaveze u tzv.postupku povodom nevršenja obaveze. Postupak pokreću Komisija ili drţava članica;

- cijeni zakonitost komunitarnih pravnih akata – tzv.postupak ocjene zakonitosti;

- utvĎuje propuštanje komunitarnih institucija da postupe u skladu sa komunitarnim pravom – tzv.postupak povodom nečinjenja ili propuštanja;

- odlučuje o sankcijama izrečenim na osnovu akata Parlamenta ili Savjeta u kojima je predviĎena nadleţnost Suda – tzv.postupak neograničene jurisdikcije;

- dosuĎuje naknadu vanugovorne štete koju su u vršenju svoje duţnosti nanijele komunitarne institucije odnosno sluţbenici – tzv.postupak za naknadu štete;

- odlučuje o ţalbama na presude Suda prve instance – tzv.apelacioni postupak;

- donosi presude kojima tumači komunitarno pravo – tzv.prethodni postupa, kojeg iniciraju nacionalni sudovi;

- odlučuje u sporovima izmeĎu komunitarnih institucija i zaposlenih – postupak u radnim sporovima;

- odlučuje o sporovima povodom obaveza drţava članica koje proizilaze iz Statuta Evropske investicijske banke ili odluka njenih organa, odnosno iz Ugovora i Statuta Evropskog sistema centralnih banaka – tzv.postupak u sporovima;

- odlučuje u sporu na osnovu odgovarajuće arbitraţne klauzule;

- odlučuje u sporovima izmeĎu drţava članica nastalom po pitanjima vezanim za Ugovor – postupak meĎunarodnog sudovanja;

- donosi privremene mjere kad se to pokaţe potrebnim u bilo kom postupku;

- daje mišljeje o saglasnosti odreĎenog sporazuma kojeg zaključi Zajednica, sa Ugovorom – tzv.postupak davanja mišljenja.

Većina navedenog spada u isključivu nadleţnost Evropskog suda.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


U oblastima koje su Amsterdamskim novelama prebačene iz unijskog u komunitarni prostor, nadleţnost Suda je reducirana, ali je u onome što je preostalo u unijskom segmentu nadleţnost suda proširena. Ta se nadleţnost sastoji od:

- tumačenja pravnih akata donesenih u okviru Naslova VI Ugovora o EU. Sud je nadleţan da tumači provedbene akte i da ocjenjuje njihovu valjanost. Ako se radi o konvenciji, onda je sud nadleţan samo za njeno tumačenje, ali ne i za ocjenu validnosti;

- kontrole validnosti akata da osnovu tzv.direktne tuţbe – generalno je statuirano pravo drţava članica i Komisije da se obrate sudu sa zahtjevom za ocjenu zakonitosti okvirnih odluka i odluka povodom nenadleţnosti, bitne povrede postupka i povrede Ugovora o EU;

- rješavanja sporova izmeĎu drţava članica, ili izmeĎu članica i Komisije o tumačenju i primjeni akata i mjera u smislu Naslova VI. Ako se radi o sporu izmeĎu drţava, rješenje se prvo traţi u okviru Savjeta. Ako se u tom ne uspije u roku od 6 mjeseci od dana kad je pitanje pokrenuto, spor se moţe podnijeti Evropskom sudu na odlučivanje.

Bitno je naglasiti da, za razliku od komunitarnog segmenta, odluke suda u unijskom segmentu nisu podrţane sankcijama. Sastav. Evropski sud čini 15 sudija, praktično iz svake zemlje po 1. Na prijedlog Suda, Savjet moţe jednoglasnom odlukom povećati broj članova Suda. Status članova suda imaju i 8 generalnih pravobranilaca. Sudije Evropskog suda i generalni pravobranioci se imenuju saglasnošću drţava članica, na mandat od 6 godina koji se moţe ponoviti (i obično se ponavlja 2 ili 3 puta). Svake 3 godine obnavlja se polovina sudija i generalnih pravobranilaca. Oni se biraju iz reda osoba nesporne nezavisnosti i odgovarajućih stručnih kvaliteta. Pri izboru je irelevantno drţavljanstvo, mada se u praksi o tome vodi računa. Kad su u pitanju generalni pravobranioci, 5 većih drţava (Francuska, Italija, Njemačka, Španija, V.Britanija) daju po jednog, a ostalu trojicu imenuju ostale drţave članice po utvrĎenom redoslijedu. Predsjednika suda na period od 3 godine biraju sudije iz svog sastava. Generalni pravobranioci biraju jednog od njih na jednogodišnju duţnost prvog generalnog pravobranioca. Mimo svojevoljno date ostavke, funkcija sudije ili generalnog pravobranioca moţe prestati samo na osnovu konsenzusa ostalih kolega. Funkcija generalnog pravobranioca je specifična. On nije advokat, niti pravobranilac u klasičnom smislu. Njegov osnovni zadatak je da Sudu podnese potpuno nezavisno i obrazloţeno mišljenje o pravnoj slici predmeta u kome sud postupa, uključujući i davanje prijedloga za konačno rješenje predmeta. Uloga generalnog pravobranioca u postupku pred Evropskim sudom moţe se predstaviti kao trostruka:

1. On predlaţe rješenje slučaja;

2. Zasniva ga na postojećem komunitarnom pravu (pravno argumentira);

3. Eventualno sugeriše dalju razradu komunitarnog prava, odnosno njegovu izmjenu.

OSTALE INSTITUCIJE I TIJELA

Finansijski sud

Mada to njegov naziv sugerira, Finansijski sud nema pravosudnu funkciju. Njegov zadatak je budţetski nadzor, odnosno kontrola finansijskog poslovanja zajednice.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Finansijski sud čini 15 članova. Mada o tome nema izričitih odredaba, u praksi po 1 član dolazi iz svake drţave. Uslov za izbor su nezavisnost i stručnost. Članove postavlja Savjet jednoglasnom odlukom, nakon što o tome pribavi mišljenje Evropskog parlamenta. Njihov mandat traje 6 godina uz mogućnost obnavljanja. Članovi biraju predsjednika Finansijskog suda na period od 3 godine. U izvršavanju duţnosti djeluju potpuno neovisno, a u općem interesu Zajednice. Zbog neizvršavanja obaveza ili neispunjavanja uslova za vršenje funkcije, član Finansijskog suda moţe odlukom Evropskog suda biti razriješen duţnosti prije isteka mandata, ili mu moţe biti uskraćena penzija. Kao kontrolni organ, Finansijski sud ostvaruje kontrolu nad svim prihodima i rashodima Zajednice i njenih organa. Kontrola se obavlja na osnovu finansijske dokumentacije, a ako je potrebno i »na licu mjesta«. U vršenju nadzora Finansijski sud ostvaruje saradnju sa odgovarajućim nacionalnim organima. Na kraju svake budţetske godine Finansijski sud pravi godišnji izvještaj, kojeg upućuje ostalim institucijama Zajednice. Izvještaj se zajedno sa odgovorom institucija na primjedbe Finansijskog suda, objavljuje u Sluţbenom listu zajednice. Osim godišnjeg izvještaja, Finansijski sud moţe u bilo koje vrijeme sačinjavati izvještaje i davati primjedbe o odreĎenim pitanjima. TakoĎe moţe davati mišljenja na zahtjev pojedinih komunitarnih institucija. Svi izvještaji i mišljenja se usvajaju većinom glasova. Ombudsman

Ombudsmana imenuje Evropski parlament na period od 5 godina, uz mogućnost obnove mandata. U svom radu je potpuno nezavisan, a za vrijeme obavljanja funkcije ne moţe biti radno angaţovan po bilo kom drugom osnovu. Na zahtjev Parlamenta, Evropski sud ga moţe razriješiti duţnosti u slučaju neispunjenja uslova za vršenje funkcije, odnosno u slučaju teške povrede ovlaštenja koja su mu data. Osnovna funkcija ombudsmana je poboljšanje kvaliteta i transparentnosti rada administracije, posmatrano iz ugla interesa i potreba graĎanina. UGOVOR IZ NICE

Potpisan 26.02.2001, trebao je stupiti na snagu mjesec dana nakon deponovanja zadnjeg ratifikacionog instrumenta. Na referendumu u Irskoj Ugovor nije dobio potrebnu podršku. Po svom karakteru Ugovor iz Nice je revizioni, a ne osnivački – izuzev preambule, sve ostalo se odnosi na izmjene osnivačkih ugovora, tj. nema slobodno-stojećih konstitutivnih elemenata. Kad je u pitanju mogućnost »bliţe saradnje« dijela drţava članica, koja je uspostavljena Amsterdamskim ugovorom, Ugovor iz Nice donosi nekoliko promjena:

1. Naziv mehanizma je promijenjen – umjesto »bliţe saradnje« (closer cooperation), sad je to »pojačana saradnja« (enhanced cooperation);

2. Za uspostavljanje pojačane saradnje potrebno je učešće najmanje 8 drţava;

3. Više nije potrebna jednoglasnost u Savjetu za konstituiranje ovakve saradnje;

4. Lista općih uslova za uspostavu pojačane saradnje je detaljnije razraĎena;

5. Ovakva saradnja moguća je i u okviru II stuba (vanjska politika i sigurnost), a povodom provedbe zajedničke akcije ili zajedničkog stava. Ipak, izričito je naglašeno da ovakva saradnja ne moţe obuhvatiti pitanja sa vojnim implikacijama, te ona koja se odnose na odbranu.

6. Akti i odluke usvojeni u okviru pojačane saradnje u unijskim segmentima neće predstavljati dio unijskog acquis.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


7. Obaveza Komisije je da osigura da ni jedan oblik pojačane saradnje ne bude mimo ciljeva Zajednice i Unije.

Što se tiče postupka za uspostavu pojačane saradnje, potrebno je naglasiti slijedeće:

1. Ovo pitanje na insistiranje drţave članice moţe biti dignuto na najviši nivo političkog odlučivanja (Evropski savjet);

2. Poloţaj Evropskog parlamenta zavisi od oblasti u kojoj se uspostavlja pojačana saradnja: Ako se radi o oblasti koja podrazumijeva postupak saodlučivanja, uspostava mehanizma pojačane saradnje podrazumijeva saglasnost Parlamenta. U oblasti II stuba, od Parlamenta se traţi samo mišljenje (postupak konsultovanja), a u okviru III stuba o tome ga treba samo obavijestiti.

3. Novi mehanizam pojačane saradnje izričito obavezuje Komisiju i drţave koje u toj saradnji učestvuju da podstiču preostale drţave da se priključe saradnji.

Što se tiče obaveze poštivanja ljudskih prava i mehanizma zaštite, Ugovor iz Nice donosi odreĎene izmjene sa naglašenom preventivnom dimenzijom. Naime, Savjet sačinjen od šefova drţava i vlada moţe utvrditi da u odreĎenoj drţavi članici postoji »jasna opasnost« povrede temeljnih principa i tim povodom joj uputi odgovarajuće preporuke. Za ovakvu odluku potrebna je većina od 4/5 članova Savjeta. Pravo na iniciranje postupka imaju Komisija, 1/3 drţava članica i Evropski parlament u vidu obrazloţenog prijedloga, a prije donošenja odluke Savjet treba drţavi u pitanju pruţiti mogućnost izjašnjenja. U ovoj oblasti Evropski sud je nadleţan da odlučuje samo o proceduralnim odredbama, odnosno isključena je njegova nadleţnost za odlučivanje o utemeljenosti i primjerenosti sankcija izrečenih povodom postojanja povrede osnovnih principa. Unijski segmenti

Vanjski poslovi i odbrana – II stub. Ugovor iz Nice uklanja odredbe kojima se govori o odnosu izmeĎu EU i ZEU. Pritom nije potpuno jasno da li je ZEU inkorporirana u generalni okvir Ugovora o EU ili je kao prevaziĎena predviĎena za nestanak u skoroj budućnosti

5.

Komitet za politička pitanja je Ničanskim amandmanima promoviran u Komitet za pitanja politike i sigurnosti. Unutrašnji poslovi i pravosuĊe – III stub. U uvodnom članu Naslova VI pojavljuje se »Eurojust« (European Judical Cooperation Unit), čija osnovna funkcija je da omogući i ubrza saradnju odgovarajućih nacionalnih organa u oblasti voĎenja krivičnog postupka i provoĎenja odluka na nivou Unije. Institucionalni okvir i mehanizam odluĉivanja

Evropski parlament je Ugovorom iz Nice doţivio nekoliko izmjena, koje su prvenstveno opredijeljene činjenicom širenja Unije na nove članice. Broj članova Parlamenta maksimiziran je na 732 (za razliku od ranijeg rješenja od 700), s tim što je predstavništvo postojećih drţava reducirano za 91 mjesto. Iz redukcije postojećih mjesta izuzeti su samo Njemačka i Luksemburg. Osim toga, Ugovorom iz Nice su:

1. Proširena ovlaštenja Parlamenta u postupku saodlučivanja;

2. Prošireno učešće Parlamenta u postupku davanja saglasnosti;

3. Parlament je u poziciji da zauzme stav u slučajevima kad Savjet ţeli primijeniti sankcije prema drţavi članici povodom »ozbiljnih i trajnih« povreda osnovnih prava.

5 Čini se da je u pitanju ovo prvo.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Savjet je doţivio 2 značajne izmjene – izvršena je izmjena postojećeg sistema vrednovanja glasova (ponderisanje) i novouspostavljeni mehanizam većinskog odlučivanja dat je u dinamičkom vidu, tj. u skladu sa predviĎenim širenjem Unije. Odluka se smatra usvojenom ako iza nje stoji (1) odgovarajući broj glasova i (2) većina drţava članica. Osim toga, novo rješenje predviĎa i tzv.«demografski sigurnosni kriterij« kao treći uslov, a prema kome iza odluke treba stajati i najmanje 62% stanovništva Unije (posredovano glasovima drţava članica). Ovaj treći uslov vaţi samo ako njegovu primjenu zatraţi neka od drţava članica. Komisiju čini po jedan predstavnik svake drţave članice. U trenutku kad broj drţava članica dostigne 27, broj članova Komisije treba biti manji, o čemu će odgovarajuću odluku jednoglasno donijeti Savjet. Dakle, Savjet će odlučiti o reduciranju broja članova, kao i o »pravičnom« sistemu rotacije, što podrazumijeva da u Komisiji neće biti zastupljene sve drţave. Pod pojmom »pravičan« podrazumijeva se da se sve drţave članice trebaju tretirati jednako, te da sastav aktuelne Komisije treba odraţavati različite demografske i geografske karakteristike drţava članica. Kad je u pitanju imenovanje Komisije, i za članove i za predsjednika vaţi glasanje kvalificiranom većinom. Time je otklonjena mogućnost da se konstituiranju Komisije usprotivi jedna drţava članica. Ovlaštenja predsjednika Komisije tiču se unutrašnje organizacije, raspodjele resora, imenovanja podpredsjednika i traţenja ostavke od strane komisionara. Što se tiče zakonodavnog postupka, uočljivo je širenje principa većinskog odlučivanja. Naime, Ugovor iz Nice u niz oblasti u kojima je vaţio reţim jednoglasnog odlučivanja uvodi odlučivanje »trostruko kvalificiranom većinom« (kvalificirana većina+većina drţava članica+62% stanovništva Unije). Evropski sud je po mišljenju mnogih Ugovorom iz Nice doţivio najznačajnije izmjene. Naime, prema novom rješenju, Savjet je (nakon konsultacije sa Parlamentom, Evropskim sudom i Komisijom) ovlašten da odgovarajućom odlukom uspostavi nova pravosudna tijela na nivou Zajednice. Ta bi tijela djelovala u odreĎenim oblastima, a organizacijski bi bila pridodata Sudu prve instance. Njihove odluke podloţne su ţalbi Sudu prve instance i to po pravilu povodom pravnih pitanja, ali i povodom činjeničnih pitanja ako je tako utvrĎeno odlukom o njihovom osnivanju. Izmjene na ovom planu nagovještavaju trostepeni pravosudni okvir na nivou Zajednice: Specijalizirano pravosudno tijelo, Sud prve instance, Evropski sud. Istovremeno se nagovještava i trend decentralizacije pravosudnog mehanizma u okviru EU. Raspodjela nadleţnosti izmeĎu Evropskog suda i Suda prve instance načelno je ostala nepromijenjena, ali se odgovarajuće promjene ovim povodom mogu ostvariti posredstvom izmjene Statuta. Sud bi ubuduće trebao djelovati u punom sastavu kad je to predviĎeno Ugovorom, ili posredstvom »velikog« ili »običnog« vijeća, a u skladu sa pravilima utvrĎenim Statutom. Obično vijeće čini 3 ili 5 sudija, a njime predsjedava jedan od članova Vijeća. Kvorum čine trojica sudija. Veliko vijeće se sastoji od 11 sudija, meĎu kojima su predsjednici petočlanih vijeća, a radom Velikog vijeća rukovodi predsjednik Suda. U punom sastavu Sud odlučuje u slučajevima koji su posebno navedeni u Ugovoru, ili ako ocijeni da to zahtijeva izuzetan značaj predmeta.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


4.2. T.C. HARTLEY, »OSNOVI PRAVA EVROPSKE ZAJEDNICE«, SARAJEVO, 1998.

AKTI ZAJEDNICE

Klasifikacija

Ugovor o EU navodi 5 vrsta akata koje mogu donositi organi EZ (EC). To su: pravilnici, uputstva, odluke, preporuke i mišljenja. Pravilnik utvrĎuje opća pravila koja su obavezujuća kako na nivou Zajednice, tako i na nacionalnom nivou. Uputstva su akti koji obavezuju samo u pogledu cilja koji treba postići, a nacionalnim vlastima je ostavljeno da izaberu oblik i metode postizanja tog cilja. Mogu se uputiti samo drţavama članicama. S druge strane, adresati odluka mogu biti i drţave članice i pojedinci, a za razliku od uputstava, odluke su u potpunosti obavezujuće. Preporuke i mišljenja nisu pravno obavezujući akti. Ista klasifikacija akata data je i u Ugovoru o EUROATOM. MeĎutim, u Ugovoru o EZUČ (ECSC) navode se samo 3 vrste akata: odluke, preporuke i mišljenja. Bitno je naglasiti da karakteristike tih akata nisu iste kao u Ugovoru o EU ili EUROATOM. Preporuke ECSC sasvim su drugačije od preporuka EC i slične su uputstvima EC. Zbog toga se Evropski sud ponekad ne osvrće na formalni naziv akta, već traga za njegovom suštinom. Legislativna ovlaštenja zajednice

Zajednica počiva na načelu ograničenih ovlaštenja, tj. organi zajednice imaju samo ona ovlaštenja koja su im izričito dodijeljena. MeĎutim, praktični značaj ovog shvatanja je ograničen nizom faktora. Prije svega, odredbe ugovora koje dodjeljuju ovlaštenja se na osnovu teorije o impliciranim ovlaštenjima tumače na vrlo slobodan način. Teorija o impliciranim ovlaštenjima prvobitno je razvijena u SAD i Engleskoj, a priznata je i kao načelo meĎunarodnog prava. U okviru ove teorije postoji uţe i šire značenje. Po uţem shvatanju, postojanje datog ovlaštenja implicira i postojanje drugih ovlaštenja, onih koja su realno potrebna za vršenje prvih. Po širem shvatanju, samo postojanje datog cilja ili zadatka implicira postojanje ovlaštenja koja su potrebna da se taj cilj postigne. Osim navedenog, Ugovor o EC sadrţi i odredbu prema kojoj Savjet jednoglasnom odlukom moţe radi ostvarenja nekih od ciljeva Zajednice donijeti odgovarajuće mjere i mimo onih ovlaštenja koja su predviĎena ugovorom. Takve mjere Savjet donosi na prijedlog Komisije, a nakon konsultacija sa Parlamentom. Slična ovlaštenja data su i u preostala 2 Osnivačka ugovora. Dakle, šire shvatanje doktrine impliciranih ovlaštenja izričito je prihvaćeno, jer navedene odredbe daju Savjetu ovlaštenje na preduzimanje bilo kojih mjera potrebnih za postizanje ciljeva Zajednice, naravno uz ispunjenje odreĎenih uslova. Ti uslovi se mogu podijeliti na proceduralne (formalne) i suštinske (materijalne). Proceduralni su: - postojanje prijedloga Komisije; - konsultiranje Evropskog parlamenta; - jednoglasnost odluke Savjeta. Suštinski zahtjevi su: - ovlaštenje se mora koristiti za ostvarenje nekog od ciljeva Zajednice; - u konkretnom slučaju ugovor nije predvidio potrebna ovlaštenja za ostvarenje cilja; - akcija Zajednice u tu svrhu mora biti potrebna; - ostvarenje cilja mora biti u okviru funkcioniranja zajedničkog trţišta; - mjera mora biti pogodna za ostvarivanje cilja.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Delegiranje ovlaštenja

Razlikuje se delegiranje Komisiji, delegiranje vanjskim tijelima i delegiranje drţavama članicama. Prema tekstu Osnivačkih ugovora, Savjet ima pravo da Komisiji prenosi ovlaštenja potrebna za implementaciju njegovih propisa. Bitno je naglasiti da postoji značajna razlika izmeĎu utvrĎivanja općih načela i razrade detalja njihovog sprovoĎenja – samo se funkcija razrade detalja moţe delegirati. MeĎutim, Evropski sud je spreman da ovaj pojam shvati u vrlo širokom smislu. Na osnovu prakse Suda moţe se zaključiti da se na Komisiju mogu prenositi široka diskreciona prava, pod pretpostavkom da odredbe kojima se to čini utvrĎuju osnovna načela kojima se reguliše dato pitanje. Isto načelo primjenjuje se i u slučaju da organ Zajednice delegira ovlaštenja sam sebi. Svrha takvog delegiranja je u tome što se delegirano ovlaštenje moţe vršiti jednostavnijim postupkom od onoga koji bi trebalo primijeniti po Ugovoru. Npr. Ugovorom je Savjetu dato pravo da usvaja pravilnike na prijedlog komisije i nakon konsultacije sa Parlamentom. Pod uslovom da tako usvojenim pravilnikom utvrdi opća načela, Savjet moţe na propisani način delegirati ovlaštenje sam sebi da donosi odredbe o implementaciji tog pravilnika postupkom koji ne uključuje Komisiju ili Parlament. Prema izmjeni Ugovora o EC koja je izvršena Jedinstvenim evropskim aktom, Savjet takoĎe moţe u posebnim slučajevima zadrţati za sebe ovlaštenje za neposredno sprovoĎenje propisa. Dakle, Savjetu je izričito dato pravo da ovlaštenje za implementaciju delegira samom sebi. MeĎutim, izraz »u posebnim slučajevima« Komisija interpretira na način da je delegiranje dozvoljeno samo izuzetno, gdje postoje posebni razlozi da se to učini. Stav Evropskog suda po istom pitanju jeste da Savjet mora »detaljno izloţiti« razloge za takvu odluku. Kad je u pitanju delegiranje vanjskim tijelima, na osnovu prakse Evropskog suda moţe se zaključiti da postoji značajna razlika izmeĎu delegiranja Komisiji i delegiranja nekom vanjskom tijelu. Naime, na Komisiju se mogu prenositi široka diskreciona ovlaštenja, ali ne i na vanjsko tijelo. Delegiranje državama članicama u praksi se rijetko dešava. Razlog tome je što drţave članice po pravilu već posjeduju dovoljna prava koja im kao drţavama pripadaju, te nije potrebno da se ovlaštenja sa Zajednice prenose na njih. Ipak, ukoliko su u nekoj posebnoj oblasti drţave članice odustale od svojih prava u korist Zajednice, moguće je da im se ta prava ponovo vrate putem delegiranja. Forma

Glavni zahtjevi Ugovora o formi pravnih akata Savjeta i Komisije odnose se na pozivanje na prijedloge i mišljenja, te na obrazloţenje. Što se tiče prijedloga i mišljenja, Ugovor o EC navodi da se propisi organa Zajednice (pravilnici, uputstva, odluke i propisi koje usvaja Savjet ili Komisija) pozivaju na prijedloge ili mišljenja koja je potrebno da dobiju u skladu sa Ugovorom. Ugovor o ECSC takoĎe navodi da se odluke, preporuke i mišljenja Visoke vlasti pozivaju na svako mišljenje koje je potrebno da dobiju. Najvaţniji slučajevi na koje se primjenjuje ova obaveza su prijedlozi Komisije i konsultacije sa Evropskim parlamentom i Ekonomskim i socijalnim komitetom. Daleko najvaţniji formalni zahtjev odnosi se na obrazloženje. Osnivački ugovori predviĎaju obavezu organa Zajednice da navedu razloge na kojima zasnivaju akt koji su donijeli. Posebno je bitno naglasiti da se zahtjev za davanjem obrazloţenja ne odnosi samo na upravne akte, već i na donošenje pravnih propisa, tj. odnosi se na gotovo sve akte koji proizvode pravno dejstvo. Samo u izuzetnim slučajevima Savjet ili Komisija će biti osloboĎeni ove obaveze.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Ciljevi ovakvog obrazloţenja su višestruki:

- Strankama će obrazloţenje pomoći dvojako: Prvo, ako znaju iz kojih razloga je organ donio odreĎeni akt, bit će u stanju da na to usmjere svoja izlaganja kako bi ga ubijedili da promijeni mišljenje. Osim toga, stranke će biti u boljoj poziciji da ocijene da li da otpočnu pravni postupak kako bi doveli do njegovog poništaja.

- Sudu će navoĎenje razloga pomoći da odluči o pravovaljanosti akta.

- Za ostale strane, uključujući drţave članice, biće korisno da se upoznaju sa politikom koju vodi konkretan organ, kako bi mogle procijeniti način na koji će u budućnosti vršiti svoja ovlaštenja.

- Evropski parlament će biti u stanju o nacrtu akta dati mišljenje zasnovano na potpunijoj obaviještenosti.

- Organ koji donosi akt biće prinuĎen dublje razmisliti o samom sadrţaju akta i razlozima njegovog donošenja, što ga moţe navesti da u njega unese neke izmjene.

Postavlja se pitanje koje obrazloţenje se moţe smatrati zadovoljavajućim. Generalno, razlozi koji se iznose u prilog aktu zadovoljavajući su ako i samo ako omogućavaju postizanje izloţenih ciljeva koje zahtjev za obrazloţenjem treba ostvariti. Zadovoljavajući obim i sadrţaj obrazloţenja zavisi od prirode mjere o kojoj se u konkretnom slučaju radi. Prema tome, precizna pravila o tome šta je zadovoljavajuće obrazloţenje nemoguće je utvrditi. Postupak

Osnovna karakteristika postupka kojeg se Zajednica pridrţava prilikom donošenja pravnog propisa jeste da se mora pribaviti mišljenje Parlamenta. S tim u vezi se postavljaju 2 pitanja: (1) ako je nakon konsultacija došlo do izmjene nacrta, da li se o izmijenjenom nacrtu moraju voditi dalje konsultacije i (2) šta ako je Parlament konsultiran, ali nije dao svoje mišljenje? Odgovor na prvo pitanje je da će do novih konsultacija doći ako su izmjene dovele do suštinskog odstupanja od originalnog teksta. Izuzetak postoji u slučaju da su izmjene izvršene u skladu sa stavovima koje je Parlament već izrazio. Što se tiče drugog pitanja, Evropski sud je na stanovištu da nije dovoljno da samo bude zatraţeno mišljenje Parlamenta, već Parlament mora svoje mišljenje dati. Neudovoljenje ovom uslovu vodi poništenju propisa. Objavljivanje i obavještavanje

Svi pravilnici, uputstva i odluke koje zajednički donose Parlament i Savjet moraju se objavljivati u Sluţbenom listu Zajednice. O odlukama i preporukama individualne prirode obavještavaju se sva zainteresirana lica. Instrumenti koji se objavljuju u Sluţbenom listu stupaju na snagu na dan koji je u njima odreĎen. Ako taj dan nije odreĎen, na snagu stupaju dvadesetog dana nakon dana objavljivanja. Instrumenti o kojima se obavještavaju lica na koja se odnose stupaju na snagu po obavještenju. MeĎutim, prema praksi Evropskog suda, objavljivanje i obavještavanje nisu bitni uvjeti. Propust da se akt objavi ili uputi obavještenje ne utiče na njegovu egzistenciju, već samo na njegove pravne posljedice. OPĆA PRAVNA NAĈELA

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Evropski sud je razvio doktrinu po kojoj pravo Zajednice ne proizilazi samo iz ugovora i drugih propisa, već i iz općih pravnih načela. Opća pravna načela proizilaze iz različitih izvora, meĎu kojima su najznačajniji ugovori Zajednice i pravni sistemi drţava članica. Kad su u pitanju ugovori Zajednice, Sud najprije izjavi da neka posebna odredba ugovora predstavlja konkretizaciju nekog općeg načela koje se kao takvo ne nalazi u ugovoru. To se tada primjenjuje kao opće pravno načelo. Npr, član 7 Ugovora o EC zabranjuje svaku diskriminaciju graĎana Zajednice po osnovu drţavljanstva u pogledu pitanja koja su regulisana Ugovorom. Tu odredbu, zajedno sa drugim tekstov ima, Sud je upotrijebio kao osnovu opće doktrine jednakosti koja zabranjuje arbitrarnu diskriminaciju po bilo kom osnovu. Ako Sud opće pravno načelo izvodi iz nacionalnih prava drţava članica, nije potrebno da to načelo bude prihvaćeno u pravnim sistemima svih drţava članica. Dovoljno je da ono bude prihvaćeno u pravnim sistemima većine drţava članica, ili da je u skladu sa tendencijama razvoja nacionalnih pravnih sistema, tako da se moţe očekivati njegovo prihvatanje. Neka vaţnija opća načela koja je sud dosad usvojio su: 1. osnovna ljudska prava; 2. pravna izvjesnost; 3. proporcionalnost; 4. jednakost; 5. pravo da se bude saslušan; 6. privilegiran odnos pravnika i klijenta; 7. supsidijarnost. Osnovna ljudska prava. Jedan od ciljeva kome Evropski sud uvijek teţi jeste osiguranje djelotvornosti prava Zajednice. To je dovelo do doktrine nadreĎenosti prava Zajednice nad nacionalnim pravom, koju Sud energično podrţava. Ovu doktrinu generalno su prihvatili nacionalni sudovi, meĎutim njemački pravnici su još od ranih dana Zajednice izraţavali sumnju u to da pravo Zajednice treba biti jače od odredaba njemačkog Ustava, a posebno onih odredaba koje se odnose na ljudska prava. Da bi preduprijedio moguću »pobunu«, Evropski sud je 60-tih godina proglasio koncept Zajednice o ljudskim pravima, ističući da će poništiti svaku odredbu prava Zajednice za koju utvrdi da je protivna ljudskim pravima. Bitno je takoĎer podsjetiti na Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sve drţave članice Zajednice su i ugovornice Konvencije i nema sumnje da su prava koja štiti Konvencija istovremeno i ljudska prava Zajednice. Na Konvenciju se Evropski sud pozivao u nizu slučajeva. Pravna izvjesnost (pravna sigurnost) je jedno od najvaţnijih općih pravnih načela koja priznaje Evropski sud. Elementi pojma pravne izvjesnosti shvaćenog prema pravu Zajednice su neretroaktivnost, stečena prava i legitimna očekivanja. Retroaktivnost obuhvata najmanje 2 različita pojma: prava retroaktivnost znači primjenu novog pravnog pravila na konkretan slučaj koji je dovršen prije nego što je to pravilo proglašeno; kvaziretroaktivnost se javlja u slučaju kad se novo pravno pravilo primjenjuje na slučaj koji je u toku. Koncept stečenih prava je drugi izraz retroaktivnosti. Odredba koja narušava stečena prava je obično retroaktivna, odnosno jedno od mjerila u odreĎivanju da li je propis retroaktivan jeste da li on utiče na stečena prava. U odnosu na pravu retroaktivnost u praksi Evropskog suda postoje 2 pravila:

WWW.BH-PRAVNICI.COM


1. pravilo tumačenja, po kome se pretpostavlja da pravni propis nije retroaktivan ukoliko drugačije nije izričito propisano;

2. materijalno pravilo, koje generalno zabranjuje retroaktivnost, ali uvijek dozvoljava izuzetke u slučajevima kad se cilj akta ne bi mogao postići na drugačiji način, a pod uslovom da se poštuju legitimna očekivanja zainteresiranih subjekata.

Legitimna očekivanja su koncept koji je proizašao iz njemačkog prava. Prema tom načelu, mjere Zajednice ne mogu ići na štetu legitimnih očekivanja zainteresiranih subjekata, osim ako se radi o pitanju od izuzetno značajnog javnog interesa. Ovo predstavlja temelj za jedno od pravila tumačenja, kao osnov za poništenje mjere Zajednice, ali se najčešće koristi kao osnov za tuţbu za naknadu vanugovorne štete. Da bi se očekivanje smatralo legitimnim, ono mora biti razumno u smislu da bi takvo očekivanje gajio razuman čovjek. Osim toga, postoji i pravilo prema kome se ne mogu smatrati legitimnim očekivanja nekog subjekta koji ne obavlja posao na uobičajeni način, već pokušava iskoristiti slabost sistema Zajednice da bi ostvario spekulativni profit. Ako se načelo zaštite legitimnih interesa koristi kao osnov za tuţbu za naknadu štete, tuţitelj mora dokazati: - da je imao očekivanja koja su legitimna u pomenutom smislu; - da je radio oslanjajući se na ta očekivanja; - da je pretrpio štetu kao posljedicu mjere koju je Zajednica donijela u konkretnom slučaju. Naknadu štete tuţitelj neće moći da ostvari ako je mjera Zajednice opravdana zbog toga što je do zahtijevao vaţan javni interes. Proporcionalnost je drugo načelo koje porijeklo vodi iz njemačkog prava i smatra se da se na njemu zasnivaju neke odredbe njemačkog Ustava. Po ovom načelu, drţavna vlast moţe graĎaninu nametnuti obaveze samo u obimu koji je neophodan kako bi se u javnom interesu postigao cilj mjere. Ako je očigledno da je nametnuti teret nesrazmjeran cilju koji treba postići, mjera će biti poništena. Dakle, potrebno je da postoji razuman odnos izmeĎu cilja i sredstava. To podrazumijeva 2 stvari:

- da se sa razlogom moţe očekivati da će sredstva dovesti do ostvarenja cilja;

- da šteta onih koji su pogoĎeni mjerom ne smije biti u nesrazmjeri sa korišću koju ostvaruje društvo. Mada ga je u pravo Zajednice uveo Evropski sud, načelo proporcionalnosti je Mastrihtskim sporazumom postalo sastavni dio Ugovora. Proporcionalnost je od posebnog značaja u sferi privrednog prava. Jednakost. Načelo jednakosti sadrţano je u nekoliko odredaba osnovnih ugovora. Evropski sud, pošto je zauzeo stanovište da u pravu Zajednice postoji opće načelo nediskriminacije, otišao je dalje od tih konkretnih odredaba. To ne znači da organi Zajednice moraju sa svima postupati na isti način, ali znači da izmeĎu različitih grupa u okviru zajednice ne smije dolaziti do samovoljnog podvajanja. Pravo da se bude saslušan. Ovo načelo je prvi primjer u kome se Evropski sud prilikom utvrĎivanja općih načela oslonio na englesko pravo. Sud je na stanovištu da postoji opće pravilo prava Zajednice prema kome »lice čiji su interesi osjetno pogoĎeni odlukom koju donosi javna vlast, mora dobiti mogućnost da izloţi svoje mišljenje«. Evropski sud je u svojoj praksi razvio opću doktrinu koju naziva »prava odbrane«. Ovaj termin predstavlja doslovan prijevod odgovarajućeg francuskog izraza. MeĎutim, ovo pravo se ne odnosi samo na tuţenog, već se u istoj mjeri moţe odnositi i na tuţioca. Ono obuhvata pravo da se bude pošteno saslušan, pravo na pismeno i usmeno podnošenje činjenica, privilegiran karakter izmeĎu advokata i klijenta, te zaštitu od samooptuţivanja.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Privilegiran odnos pravnika i klijenta. Sud je je zauzeo stanovište da tajnost prepiske izmeĎu pravnika i klijenta, koja je općepriznata u pravnim sistemima drţava članica, treba biti podrţana i u pravu Zajednice uz 2 uslova: 1. mora se raditi o prepisci u svrhu klijentovog »prava na odbranu«; 2. pravnik ne smije biti zaposlen kod klijenta, već mora imati privatnu praksu. Ovaj posljednji uslov se kritizira kao nepravedan prema preduzećima koja imaju stalno zaposlene pravnike. Supsidijarnost se od ostalih općih načela razlikuje u tome što ovo načelo nije kreirao sud, već drţave članice. Načelo je u pravo Zajednice uvedeno Mastrihtskim sporazumom. Dakle, njegov osnov je u ugovorima, a ne u presudama Suda. Prema ovom načelu, u oblastima koje ne spadaju u njenu isključivu nadleţnost, Zajednica preduzima mjere samo ako ciljeve predviĎene akcije drţave članice ne mogu ostvariti u potrebnoj mjeri, odnosno ako ih Zajednica moţe uspješnije ostvariti. Postavlja se pitanje odreĎivanja oblasti koje su u isključivoj nadleţnosti zajednice. S tim u vezi Komisija je zauzela stav da neka oblast spada u isključivu nadleţnost zajednice ako ugovori nameću Zajednici obavezu za djelovanje zbog toga što se smatra da jedino ona ima odgovornost za izvršenje nekog posebnog zadatka. Komisija je identificirala slijedeće oblasti koje zadovoljavaju postavljeno načelo: - uklanjanje barijera slobodnom kretanju lica, roba i kapitala; - zajednička trgovinska politika; - opća pravila o konkurenciji; - zajednička organizacija poljoprivrednih trţišta; - očuvanje izvora ribolova; - osnovni elementi saobraćajne politike. Da bi osporio neku mjeru Zajednice pozivanjem na načelo supsidijarnosti, tuţilac mora utvrditi ciljeve te mjere i pokazati da se ti ciljevi mogu isto tako postići i djelovanjem drţava članica. Ove zahtjeve je teško ispuniti istovremeno.U praksi je gotovo uvijek moguće da se ciljevi zbog kojih je mjera donesena formuliraju na razne načine, čime se opravdava akcija Zajednice. U takvoj situaciji sve će zavisiti od Evropskog suda koji ako to ţeli uvijek moţe pronaći osnov da odluku podrţi. NEPOSREDNO DJELOVANJE I NADREĐENOST PRAVA ZAJEDNICE

Pravilnici Ugovor o EC i Ugovor o EUROATOM navode da su pravilnici »neposredno primjenjivi« u svim drţavama članicama. Vjerovatno se smatralo da izraz »neposredno primjenjiv« ima isto značenje kao i »neposredno djelujući«. Obzirom na to da u odnosu na druge vrste pravnih propisa Zajednice ne postoji slična formulacija, vjerovatno je da su autori ugovora namjeravali da samo pravilnici imaju neposredno dejstvo. Pravilnici u načelu uvijek imaju neposredno dejstvo, te po pravilu ne postoji potreba za donošenjem nacionalnih propisa za njihovo sprovoĎenje. Štaviše, Evropski sud je postavio opće pravilo po kome nacionalne mjere za sprovoĎenje nisu podesne, izuzev u slučajevima gdje je to neophodno. Razlog je u tome što Sud ţeli da ostane jasno kako se pravilnici primjenjuju kao dio prava Zajednice, a ne kao dio nacionalnog prava. Pomenuto pravilo Suda ima odreĎene izuzetke:

1. Ako sam pravilnik izričito zahtijeva da drţave članice preduzimaju mjere za njegovo sprovoĎenje. Mjere sprovoĎenja ovdje su ne samo poţeljne, nego i obavezne.

WWW.BH-PRAVNICI.COM


2. Situacije u kojima su mjere implementacije prećutno dozvoljene, mada ih pravilnik ne predviĎa izričito. To su slučajevi u kojima su odredbe pravilnika nejasne, tako da je poţeljno donošenje podrobnijih propisa za njihovu primjenu.

Nije izvjesno da li je u nekim drugim okolnostima dozvoljeno donošenje nacionalnih mjera. Uputstva

Uputstva utvrĎuju cilj, a drţavama članicama ostavljaju da taj cilj postignu onim sredstvima koja smatraju pogodnim. To ukazuje da će nacionalne vlasti morati donositi pravne propise i mada rezultat u svim drţavama članicama mora biti isti, detalji tih propisa mogu biti različiti. U tome je suštinska razlika izmeĎu pravilnika i uputstava. Imajući u vidu navedeno, moglo bi se zaključiti da ne postoji nikakva mogućnost da uputstva imaju neposredno dejstvo. MeĎutim, Evropski sud odlučuje drugačije, zauzimajući stanovište da uputstva mogu imati neposredno dejstvo. Ovakav stav Suda prvenstveno je zasnovan na političkom rasuĎivanju. Smatralo se da će korisni učinak mjere biti veći ako pojedinci dobiju pravo da se na nju pozivaju pred nacionalnim sudovima. Naime, činjenica je da su drţave članice vrlo nemarne kad je u pitanju sprovoĎenje uputstava. Ako uputstvo nema neposredno dejstvo, u ţivot bi se moglo sprovesti samo tuţbom koju bi Sudu podnijela Komisija ili neka od drţava članica Zajednice. U takvoj situaciji, sigurno je da se ne bi mogli voditi postupci povodom svakog uputstva koje nije u potpunosti provedeno. Proglašavajući neposredno dejstvo uputstva, Sud je pojedincima otvorio put da svoja prava ostvaruju pred nacionalnim sudovima. Znaĉaj rokova. Stav Evropskog suda je da uputstvo moţe proizvoditi neposredno dejstvo tek nakon što je istekao rok za njegovu implementaciju. Razlike izmeĊu upustava i pravilnika su zamagljene nakon što je Sud priznao neposredno dejstvo uputstvima. Postavlja se pitanje u kojoj mjeri te razlike još uvijek postoje. Odgovor je slijedeći:

1. Pravilnik moţe proizvesti neposredno dejstvo čim stupi na snagu. Uputstvo moţe steći neposredno dejstvo tek nakon što istekne rok za njegovu implementaciju.

2. Drţavama članicama obično nije dozvoljeno da donose nacionalne pravne propise kojima bi se sprovodile odredbe pravilnika. S druge strane, uputstvom je dat cilj, a drţava ima pravo izbora sredstava za njegovo postizanje. MeĎutim, ako se radi o uputstvu koje neposredno djeluje, takvo pravo drţava članica moţe biti ograničeno.

3. Dok je neposredno dejstvo normalna osobina pravilnika, kod uputstva je to izuzetak. Uputstvo nikad ne bi djelovalo neposredno ako bi drţave članice blagovremeno ispunjavale svoje obaveze.

4. Najvaţnija razlika izmeĎu uputstava i pravilnika sastoji se u tome što uputstva ne mogu nametati obaveze pojedincima.

Vertikalno i horizontalno neposredno djelovanje. Pravilnici i ugovorne odredbe mogu ne samo davati prava fizičkim licima, već im nametati i obaveze. MeĎutim, Evropski sud smatra da upustva mogu pojedincima davati samo prava u odnosu na drţavu. Uputstva pojedincima ne mogu nametati obaveze ni prema drţavi, niti prema drugim pojedincima. To znači da uputstva mogu proizvoditi samo »vertikalno« neposredno dejstvo. Ona za razliku od pravilnika i odredaba ugovora ne mogu imati »horizontalno« neposredno dejstvo. Prihvatajući neposredno dejstvo u vertikalnom smislu, ali ne i u horizontalnom, Evropski sud je doveo do pravno nečiste situacije. Npr. u slučaju diskriminacije na osnovu spola pri zapošljavanju, zaposleno lice se mora pozvati na uputstvo. Obzirom da uputstva imaju neposredno dejstvo samo u vertikalnom smislu, na

WWW.BH-PRAVNICI.COM


pomenuto uputstvo se moţe pozvati ţena zaposlena u drţavnoj ustanovi, ali ţena zaposlena kod privatnog poslodavca to ne moţe učiniti. Drugi problem se odnosi na tačan obim neposrednog djelovanja u vertikalnom smislu. Prvo pitanje koje se postavlja jeste da li ima značaja svojstvo u kome drţava postupa. Evropski sud je na stanovištu da nema – nije potrebno da drţava vrši svoja javnopravna ovlaštenja. Dovoljno je da bude strana običnog privatnopravnog posla. Slijedeće pitanje jeste za koja tijela se smatra da predstavljaju drţavu. S tim u vezi drţava se shvata u širokom smislu, tako da uključuje sve drţavne organe. Dijelom drţave se u tom smislu smatra i »tijelo koje je bez obzira na svoj pravni oblik, dobilo odgovornost za pruţanje javnih usluga pod kontrolom drţave, sa posebnim ovlaštenjima koja idu izvan onih koja se primjenjuju u odnosima izmeĎu pojedinaca«. Iz navedenog stava Evropskog suda proizilazi da postoje 4 uslova koja odreĎeno tijelo mora ispunjavati da bi na njega uputstva imala neposredno dejstvo:

1. tijelo mora pruţati javne usluge – ovaj uslov isključuje industriju u drţavnom vlasništvu koja se bavi normalnom komercijalnom djelatnošću (npr. neka graĎevinska kompanija);

2. usluge mora pruţati u skladu sa aktom koji je donijela drţava – ovaj element npr.isključuje dobrotvorne ustanove koje se osnivaju nekim privatnim aktom kao što je zaduţbina ili testament, bez obzira što takva ustanova moţda pruţa javne usluge;

3. mora biti pod kontrolom drţave – ovo isključuje najveći dio industrije u privatnoj svojini;

4. mora imati posebna ovlaštenja koja idu izvan onih koja se normalno primjenjuju u odnosima izmeĎu pojedinaca.

Razvoj evropskog prava u predstojećem periodu mogao bi dovesti do toga da granica izmeĎu neposrednog dejstva u horizontalnom i u vertikalnom smislu izgubi svoj značaj. Postoje dvije linije tog razvoja: neposredno djelovanje i mogućnost da se protiv drţave članice podnese tuţba za naknadu štete zbog propuštanja da donese mjere implementacije uputstva. Posredno djelovanje. Mada Evropski sud ne koristi termin »posredno djelovanje«, ipak je to prikladan naziv za doktrinu po kojoj nacionalni sudovi prlikom tumačenja svog zakonodavstva moraju u obzir uzeti i odredbe Zajednice, čak i one koje ne proizvode neposredno dejstvo. Doktrina posrednog djelovanja primjenjuje se gotovo isključivo na uputstva. Tako je otvorena mogućnost da se sporednim putem, pod izgovorom da se radi o tumačenju, postigne nešto što se pribliţava neposrednom dejstvuo uputstva. Odgovornost vlade za neipmlementaciju. Stanovište Evropskog suda je da Osnivački ugovori sadrţe opće načelo po kome je drţava članica duţna da pojedincima nadoknadi štetu koju su pretrpjeli zbog kršenja prava Zajednice za koje je odgovorna drţava članica. Ovaj stav je opravdan time da bi bila oslabljena djelotvornost prava Zajednice i zaštita prava pojedinaca ako takvo pravilo ne bi postojalo. Da bi ovo načelo moglo biti primijenjeno, moraju biti ispunjeni slijedeći uslovi:

1. Da drţava nije donijela mjere za implementaciju uputstva;

2. Da rezultat koji je trebalo postići na osnovu uputstva podrazumijeva davanje pojedincima nekog prava;

3. Da se radi o pravima koja je moguće identificirati na osnovu uputstva;

4. Da postoji uzročna veza izmeĎu kršenja prava Zajednice od strane drţave članice i štete koju je pretrpio tuţilac.

Odluke

WWW.BH-PRAVNICI.COM


Slijedeće pitanje jeste da li odluke kao pravni akti Zajednice mogu proizvoditi neposredno dejstvo. U praksi Zajednice, osim odluka kao izvršnih akata donosile su se i odluke legislativne prirode. Neki od akata koji se nazivaju »odluka« slični su uputstvima i od drţava traţe preduzimanje mjera radi postizanja ciljeva navedenih u tim odlukama. S druge strane, neke odluke sadrţe opća pravila kao da su pravilnici. Većina komentara prethodno navedenih za uputstva, odnose se i na odluke. MeĎutim, obzirom na činjenicu da moţe biti upućena kako drţavi članici tako i pojedincu, odluka nije isto što i uputstvo. Osim toga, odluka moţe obavezu sa neposrednim dejstvom nametnuti samo subjektu kome je upućena. Sporazumi sa trećim zemljama

Današnji stav je da meĎunarodni sporazumi Zajednice sa trećim drţavama mogu imati neposredno dejstvo pred sudovima drţava članica Zajednice, bez obzira na to da li sporazum neposredno djeluje u drţavi nečlanici. Istovremeno, Evropski sud je jasno istakao stav da odredbama sporazuma sa drţavama nečlanicama neće biti davano široko tumačenje koje se primjenjuje na ugovore Zajednice. Sporazumi izmeĎu Zajednice i drţava nečlanica, naravno obavezuju dr ţave članice i nesumnjivo je da bi se na osnovu odredaba Ugovora o EC mogao povesti postupak protiv drţave članice koja ne udovoljava njegovim odredbama. MeĎutim, to je kompliciran pravni lijek. UtvrĎujući da ti sporazumi proizvode neposredno pravno dejstvo, Evropski sud je otvorio jednostavan način za njihovu implementaciju. Istovremeno, odbijajući da u odnosu na ove sporazume primijeni svoj uobičajeni način tumačenja, Sud je osigurao da drţave nečlanice Zajednice ne dobiju isuviše velike prednosti.

Documents

filozofija prava