Fos 104 sjonarhorn á fötlun. Inga Sigurðardóttir

Fötlun og samfélagFötlunarfræði

Inga Sigurðardóttir

13.04.2023 Inga Sigurðardóttir 2

Hvað er fötlunarfræði?

• Fötlunarfræði fela í sér nýja orðræðu um fötlun sem ögrar og gagnrýnir ríkjandi orðræðu.

• Fjölbreytileiki líkamlegs og andlegs atgervis lykilatriði í mannlegri tilveru.

• Þróun nýrrar fræðilegrar nálgunar

• Nýr skilningur á fötlun og aðstæðum fatlaðs fólks.


Hefðbundinn skilningur á fötlun

• Líffræðilegur og læknisfræðilegur skilningur

– Fatlað fólk er sjúkt eða afbrigðilegt

– Fötlunin er galli

• Áhersla á ,,lækningu” og endurhæfingu

• Persónulegur harmleikur einstaklinga

• Vandamál fatlaðra einstaklinga stafi af skerðingunni

– Af líkamlegu eða andlegu ástandi

– Skerðingin er uppspretta allra erfiðleika einstaklinsins

– Lítið tillit tekið til áhrifa umhverfisins


Hefðbundinn skilningur á fötlun

• Alþjóðlegar (WHO) skilgreiningar og flokkanir

• ICIDH (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps) flokkunarkerfið


Hefðbundinn skilningur á fötlun (framh.)

• ICIDH flokkunarkerfið:– Skerðing – impairment

• Missir, afbrigðilegt

– Fötlun – disability• Takmörkuð geta eða vanhæfni vegna skerðingar

– Hömlun – handicap• Erfiðleikar sem stafa að skerðingu eða fötlun• Takmarka einstaklinginn í að uppfylla eðlilegt hlutverk

• Skerðingin álitin meginorsakaþáttur fötlunar.

• Samtök fatlaðs fólks hafna eða gagnrýna þessa flokkun því hún viðheldur læknisfræðilegri sýn


Fötlunarfræði - Helstu einkenni

• Hafna læknisfræðilega módelinu

• Félagsvísindalegar nálganir

• Þverfagleg fræðigrein

• Fötlunarfræði rýna í félgslega, efnahagslega og pólitíska þætti sem útiloka og undiroka fatlað fólk

• Fatlaðir fræðimenn áberandi og áhrifamiklir

• Rannsóknir fyrir fatlað fólk ekki bara um það(framh.)


Fötlunarfræði - Helstu einkenni (framh.)

• Líta á fatlað fólk sem undirokaðan hóp

• Tengja sig við önnur fræði um minnihlutahópa

• Rannsaka fötlun á svipaðan hátt og misrétti byggt á þjóðerni, kynferði og kynhneigð

• Fötlunarfræði beina sjónum sínum að umhverfinu fremur en einstaklingum

• Fötlun er félagslega sköpuð eða félagslega mótun


Hvað er fötlun?Breska félagslega módelið

• Hafnar viðteknum skilningi á fötlun

• Hafnar því að fötlun sé það sama og skerðing (,,fötlun mín er sú að ég get ekki gengið”)

• Hafnar því að fötlun sé takmörkun á athöfnum sem orsakast af skerðingu(,,hún getur ekki gengið þess vegna er hún fötluð í

sínum daglegu athöfnum”)



(framh.)

• Aðgreinir skerðingu og fötlun• Fötlun er hvorki skerðing né orsökuð af

skerðingu• Fötlun er endurskilgreind sem afleiðing af

samfélagslegu fyrirkomulagi sem útilokar, hindrar og takmarkar fólk með ólíkar skerðingar

• Í þessum skilningi verður fötlunin nýtt form félagslegrar undirokunar

• Fólk er fatlað af samfélaginu ekki af eigin ástandi


Félagsleg sjónarhorn

• Líta á fatlað fólk sem eðlilegan hluta af félagslegum margbreytileika

• Leggja áherslu á ytri orsakir sem hindra þátttöku fatlaðra í samfélagi sem aðgreinir þegna sína og mismunar þeim

• Leggja áherslu á mannréttindi og fullan rétt fatlaðs fólks til samfélagslegrar þátttöku


Hefðbundið - Félagslegt

• Hvað er að þér?• Kemur skerðingin í

veg fyrir að þú takir eins virkan þátt í félagslífi og þú kysir?

• Veldur skerðingin því að þú þarft að reiða þig á aðstandendur til að fánauðsynlegan stuðning?

• Hvað er að samfélaginu?• Kemur lélegt aðgengi,

skortur á þjónustu og fjármagni í veg fyrir að þú takir eins virkan þátt í félagslífi og þú kysir?

• Veldur skortur á viðeigandi

• úrræðum því að þú þarft að reiða þig á aðstandendur til að fá nauðsynlegan stuðning?



(framh.)

Skerðing: Takmarkanir á virkni einstaklingsins vegna líkamlegrar eða andlegrar skerðingar eða skerðingar á skynjun

Fötlun: Útilokun frá eða takmörkun á þátttöku til jafns við aðra í daglegu lífi samfélagsins vegna samfélaglegra hindrana (félagslegra, efnahagslegra, vegna aðgengis o. s. frv.)


Hvernig fræðin endurspeglast í málfari og orðanotkun

• Greina milli skerðingar og fötlunar– Fólk er ekki með fötlun

– Fólk er fatlað• Félagsleg undirokun

• fólk er gert fatlað af umhverfinu

• Fötlunin býr ekki innra með fólkinu

• Fólk með fötlun eða fatlað fólk?

• Hugtakanotkun hér á landi


Gagnrýni á félagslega módelið

• Of mikil áhersla á samfélagslegar hindranir• Of lítil áhersla á menningu og persónulega reynslu• Módelið passar ekki vel fyrir fólk með sumar

skerðingar svo sem þroskahömlun, heyrnarskerðingu eða geðræna erfiðleika

• Litið fram hjá skerðingunni - í fræðunum og í daglegu lífi og reynslu fólks

• Módelið hefur ekki tekið tillit til reynslu sumra fatlaðra hópa svo sem kvenna, samkynhneigðra, svartra, aldraðra o.s.frv.


Helstu áherslur og átakalínur innan fötlunarfræða

• Mörg fræðileg sjónarhorn

• Skerðingin og líkaminn

• Hið persónulega og hið opinbera

• Persónuleg reynsla

• Tengsl fötlunar við önnur form undirokunar

• Fjölbreytileiki meðal fatlaðra

• Merking, menning og mótunarhyggja

• Sálrænar og tilfinningalegar hliðar fötlunar

• Er félagslega módelið úrelt?


Óskir um málfar

• Fólk með þroskahömlun– Gefur til kynna að það sé í fyrsta lagi

manneskjur

• Hafna:– Fatlaður– Hinn fatlaði– Þroskaheftir

• Vilja frekar– Fatlað fólk– Fólk með þroskahömlun


Hugtök - norðurlöndin

• Fyrir 1960– Ekkert yfirhugtak um allt fatlað fólk– Heldur út frá skerðingu hvers hóps

• Blindur, heyrnarlaus, vangefinn

• Eftir 1960– Eitt hugtak um allt fatlað fólk

• Fötlun, funktsjonshemming

• Um leið lögð áhersla á að ekki bara ætla fötluðum að aðlaga sig að samfélaginu heldur laga umhverfið að þeim


Jan Tössebro, NoregiNorræna tenglsamódelið

Ekki er til neitt eitt módel eða skilningur á fötlun aðeins sameiginlegar hugmyndir - stundum kenndar við tengsl einstakings og samfélags

Helstu hugmyndir:– Áhersla bæði á umhverfi og einstakling– Fötlun er misgengi milli einstaklings og samfélags– Fötlun er aðstæðubundin

• Blindur ekki fatlaður þegar hann talar í síma

– Fötlun er afstæð• T.d. skilgreiningar á þroskahömlun


Fötlun og fötlunarfræði á Norðurlöndum

Jan Tössebro, Noregi (framh.)

• Skilningur á fötlun er fyrst og fremst pólitískur og birtist í stefnumótun

• Varðandi réttindi, bætur og þjónustu gildir læknisfræðileg eða sálfræðileg skilgreining

• Hugtakið fötlun er notað sem yfirheiti yfir hópa fólks með mismunandi skerðingar


Skilgreiningar og skilningur á fötlun á Íslandi

• Skilningur á fötlun er afar hefðbundinn og á rætur í læknisfræðilega módelinu

• Takmörkuð þekking á félagslegum módelum og nýjum fræðilegum straumum sem hafa haft áhrif í öðrum löndum

• Fötlun er notað sem yfirheiti yfir hópa fólks með ólíkar skerðingar

• Lítil þekking á alþjóðlegum skilgreininum og flokkunarkerfum

• Ekki greint á milli skerðingar og fötlunar• Tæpast unnt að tala um fræðilegar undirstöður

umræðu


Staða fötlunarfræða og -rannsókna á Íslandi

• Fötlunarfræði, sem fræðigrein, er afar veikburða• Fötlunarfræði eru ekki kennd sem fræðigrein -

einungis einstaka námskeið• Fræðimenn eru fáir• Félagsvísindalegar rannsóknir eru nýlega hafnar• Flestar rannsóknir eru gerðar af háskólanemum• Mikið af skólamiðuðum rannsóknum• Skortur á opinberri áherslu á rannsóknir og

þróunarstarf• Framtíðarsýn um framþróun fræða og rannsókna

vantar

Documents

Fos 104 sjonarhorn á fötlun. Inga Sigurðardóttir