T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI

ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

FRANZ TAESCHNER’İN HAYATI VE ESERLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN PROF. DR. MİKÂİL BAYRAM

HAZIRLAYAN ZEHRA GÖÇER

KONYA 2006

I

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ V

KISALTMALAR .......................................................................................................VII

GİRİŞ ............................................................................................................................ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

FRANZ TAESCHNER’İN HAYATI

I. Ailesi ve Çevresi ........................................................................................................ 3

II. Yüksek Tahsili ve Askerliği ..................................................................................... 4

III. Türkiye’ye Gelişi ve Seyahatleri............................................................................. 5

IV. El yazma Koleksiyonu ............................................................................................ 6

V. Kişiliği ...................................................................................................................... 7

VI. Ölümü ..................................................................................................................... 9

VII. Çalışma Metodu ve Yaklaşımı .............................................................................. 9

İKİNCİ BÖLÜM

ESERLERİ VE YAYINLARI

I. Osmanlı Dönemine Kadar Türk İslâm Kültürüne Dair Eserleri .............................. 11

A. Kitapları.............................................................................................................. 11

1. Der Anatolische Dichter Nâsırî (Um 1300) Und Sein Futuvvetnâme............. 11

2. Das Futuvvetnâme des Persischen Dichters Hâtifî.......................................... 12

3. Zünfte und Bruderschaften Im Islam............................................................... 12

4. Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran den Heiligen von Kırschehir und Patron

der Türkischen Zünfte...................................................................................... 13

5. Das Futuvvetkapitel in Gülsehris Altosmanischer Bearbeitung von ‘Attârs

Mantıq ut-tayr .................................................................................................. 14

6. Tarihçe-i Coğrafya der Temeddün-i İslâmî ..................................................... 14

B. Makaleleri ........................................................................................................... 15

1. Anatolische Forschungen ................................................................................ 15

II

2. Die Entwicklung Des Wegenetzes Und Des Verkehrs Im Türkischen

Anatolien.......................................................................................................... 15

3. Futuwwa- Studien. Die Futuwwabünde in der Türkei und ihre Literatur ....... 16

4. Der Anteil des Sufismus an der Formung des Futuwwaideals........................ 16

5. Legendenbildung um Achi Evran, den Heiligen von Kırşehir ........................ 16

6. Tebrizli Ahicük ve Bunun Ahmedî’nin İskendernâme’sindeki Yeri............... 16

7. İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)............................................. 17

8. Türk Ahiliği ve Ahilik Müessesesinin Mevlevilikle Olan Münasebetine Dair17

9. Eski Manyas ve Harabeleri.............................................................................. 18

10. Türkiye’nin bir tarihî haritası plânı ............................................................... 18

11. Ein Gebet am Schlusse der Feier der “Nacht der Bestimmung” (Kadir

Gecesi) ............................................................................................................. 19

12. Der Anteil Der Christen Und Der Muslime An Der Islamischen Kunst ....... 20

13. Ein Beitrag zur Kenntnis der Anatolischen Hochzeitssitten ......................... 21

II. Osmanlı Kültürüne Dair Eserleri............................................................................ 21

A. Kitapları.............................................................................................................. 21

1. Gıhânnümâ, Die Altosmanische Chronik des Mevlânâ Mehemmed Neschrî . 21

2. Das Anatolische Wegenetz Nach Osmanischen Quellen ................................ 22

3. Alt-Stambuler Hof und Volksleben................................................................. 23

4. Ein Altosmanischer Bericht Über Das Vorosmanische Konstantinopel ......... 23

B. Makaleleri ........................................................................................................... 25

1. Das Hauptwerk der Geographischen Literatur der Osmanen Kâtip Çelebi’s

Cihannümâ....................................................................................................... 25

2. Osmanlılar’da Coğrafya .................................................................................. 25

3. Landesplanung Der Türken In Anatolien Und Rumelien................................ 26

III. İran Kültürüne Dair Eserleri.................................................................................. 26

IV. Arap Kültürüne Dair Eserleri................................................................................ 27

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FİKİRLERİ

I. Türkiye Selçukluları Dönemindeki Kültürel ve Sosyal Kurumlarla İlgili

Çalışmaları .............................................................................................................. 29

III

A. Selçuklu Dönemi Ahiliği İle İlgili Çalışmaları .................................................. 29

1. Ahi Kelimesinin Anlamı.................................................................................. 30

2. Ahiliğin Menşei ............................................................................................... 31

3. Ahi Evren......................................................................................................... 32

4. Ahi Teşkilâtı .................................................................................................... 34

B. Osmanlı Dönemi Ahiliği İle İlgili Çalışmaları ................................................... 34

1. Lonca Teşkilâtlarının Menşei .......................................................................... 36

2. Ahilerin Siyasî Fonksiyonu ............................................................................. 37

3. Ahiliğe Giriş ve Ahilerin Faaliyetleri.............................................................. 38

4. Ahilerin İktisadî Fonksiyonu........................................................................... 40

5. Ahi Teşkilâtı’nın Ortadan Kalkması ............................................................... 41

C. Bacı Teşkilâtı İle İlgili Görüşleri........................................................................ 42

D. Mevlevîlik Hakkındaki Görüşleri....................................................................... 43

E. Diğer Dinî ve Askerî Zümrelerle İlgili Çalışmaları............................................ 44

II. Osmanlı Kültür ve Medeniyeti Alanındaki Çalışmaları ......................................... 46

A. Osmanlılarda Coğrafya...................................................................................... 46

III. İslâm Kültürü ile İlgili Görüşleri........................................................................... 49

A. İslâm Dini ile Hristiyanlık Arasındaki Benzerlik............................................... 49

B. Dünya Krizlerinin İslâm Dinine Etkisi ............................................................... 50

1. Halifelik ve Panislâmizm................................................................................. 51

2. İslâm Birliği ve Vahhabilik ............................................................................. 52

3. İslâm’da Modernizm Ve Türkiye .................................................................... 54

4. İslâm ile Batı Kültürü Arasındaki Fikir Ayrılıkları ......................................... 55

B. İran Kültür ve Edebiyatı ..................................................................................... 56

1. Fütüvvet ile İlgili Görüşleri................................................................................. 57

a. Fütüvvet Kelimesinin Anlamı.......................................................................... 57

b. Fütüvvet Teşkilâtı’nın Menşei......................................................................... 58

c. Sûfîlik ve Fütüvvet .......................................................................................... 60

d. Şiîlik ve Fütüvvet ............................................................................................ 61

e. Teşkilât Olarak Fütüvvet ................................................................................. 62

aa. Fütüvvet Teşkilâtına Giriş .......................................................................... 65

bb. Fütüvvet Teşkilâtı’nda Eğitim ve Fütüvvetin Dereceleri .......................... 66

IV

cc. Fütüvvet Kolları ve Mensupları ................................................................. 67

dd. Fütüvvet Sahibinde (Ahi’de) Bulunması Gereken Özellikler.................... 68

ee. Fütüvvete Alınmayacak Olan Kişiler......................................................... 70

f. Fütüvvet Teşkilâtı’nın Dağılması..................................................................... 71

SONUÇ ....................................................................................................................... 73

BİBLİYOGRAYA ...................................................................................................... 76

EKLER........................................................................................................................ 84

V

ÖNSÖZ

Türk tarihi ile ilgili ilk çalışmaların çoğu batılı ilim adamları tarafından yapılma-

ya başlanmıştır. Bu durum, siyasî tarihte olduğu gibi, özellikle kültür ve teşkilât tari-

hinde de kendini göstermektedir. Bununla birlikte, Türk Tarihi alanında yapılan ça-

lışmaların daha ziyade siyasî tarih ile sınırlandırılmış olması ve kültür tarihine gere-

ken önemin verilmemesi, bu alandaki boşluğu büyütmüştür. Bunun sonucunda da ba-

tılı bilim adamları doğunun kültür ve medeniyetine ilgi duymuşlar ve bu alanla ilgili

çalışmalar yaparak bu boşluğu doldurmaya çalışmışlardır. İşte bu ilim adamlarından

birisi de XX. yüzyılın ilk yarısından itibaren, bütün İslâm dünyası ve özellikle Türki-

ye üzerine çalışmış olan ünlü Alman oryantalisti Franz Taeschner’dir.

İslâm dünyasının tarihsel mevcut durumu, İslâmî Fütüvvet ve onun fenomenleri

ile bunun esnaf loncaları ile ilgisi, Ahi Teşkilâtı, Anadolu’nun tarihî coğrafyası, Os-

manlı Kültür ve Medeniyeti ile Osmanlılar’dan itibaren gelişen coğrafî bilgi gibi ko-

nular Franz Taeschner’in çalışma alanlarını oluşturmaktadır. Taeschner’in eserleri,

alanında yapılan önemli çalışmalardan olmasının yanında, kendisinden sonraki litera-

türü etkilemiş ve yönlendirmiş olması açısından da Türk tarihi yazımında önemli bir

yere sahiptir. Bu çalışmada, Franz Taeschner’in biyografisi ve çalışmaları hakkında

genel bilgilere ilave olarak, onun Türk-İslâm kültürü ve Osmanlı medeniyeti hakkın-

daki değerlendirmelerine de yer vermek amaçlanmaktadır.

Çalışma, Franz Taeschner’in hayatı hakkında bilgi verilen birinci bölümle baş-

lamaktadır. Taeschner’in ailesi, çevresi ve yüksek tahsiline kadar eğitim hayatı ile

ilgili bilgiler oldukça sınırlı olduğundan bu bölüm kısa tutulmuştur. Bu nedenle ilk

bölümde onun yüksek tahsili ve askerliği ile Türkiye seyahatleri, kişiliği ve el yazma

koleksiyonu hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bilgiler, Taeschner’in ölüm yıldönümü

üzerine yazılmış makalelerden elde edilmiştir.

Araştırmanın ikinci bölümü, ünlü oryantalistin eser ve makalelerinin tanıtıldığı

kısımdır. Bu bölümde, Taeschner’in Türk İslâm ve Osmanlı Kültürü ile İran Kültürü

ve Arap Medeniyetine dair bazı önemli eseleri tanıtılmıştır. Burada, yazarın tüm eser-

lerine yer verilmemesinin nedeni, onun bu medeniyetlerle ilgili görüşlerinin yer ala-

cağı üçüncü bölümde bu kaynaklardan faydalanılmış olmasındandır.

VI

Son bölüm ise, Franz Taeschner’in Türkiye Selçukluları dönemindeki kültürel

ve sosyal kurumlarla ilgili görüşlerini içermektedir. Üzerinde durulan konular Ahi ve

Bacı Teşkilâtı ile Mevlevîlik hakkındaki görüşleri ve Ortaçağ’da bir askerî-dinî züm-

re olan gazilerdir. Bunun dışında, Osmanlılarda coğrafya bilgisi ile ilgili yorumlarına

yer verilmiş, yazarın İslâm medeniyetine dair düşünceleri aktarılmaya çalışılmıştır.

İran Kültür ve Edebiyatı başlığı altında ele alınan ve Taeschner’in otuz beş yıla yakın

bir süre üzerinde çalıştığı İslâmî Fütüvvet konusu hakkındaki bilgilerine de bu bö-

lümde yer verilmiştir.

Son olarak, araştırma konusunun tespitinde ve çalışmanın her aşamasında de-

ğerli bilgi ve metotlarıyla bana yardımcı olan hocam Prof. Dr. Mikâil BAYRAM’a ve

konu ile ilgili kaynakların temininde yol gösterici olan Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ’ye

teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, çalışmanın bazı hususlarının değerlendirilmesinde

yanımda olan ve teşvik edici tavırlarını benden esirgemeyen Dr. Mehmet Ali

HACIGÖKMEN ile Dr. Sefer SOLMAZ’a, mesai arkadaşlarıma, araştırmanın her

safhasında yardımlarını ve desteklerini benden esirgemeyen aileme ve özellikle Me-

sut GÖÇER’e şükran borçluyum.

Zehra GÖÇER

Konya 2006

VII

KISALTMALAR

a.g.e. Adı geçen eser

a.g.m. Adı geçen makale

bk. Bakınız

C. Cilt

çev. Çeviren

Der. Dergisi

DİA Diyanet İslâm Ansiklopedisi

DMG Deutsche Morgenlaendische Gesellschaft

DTCF Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi

Edb. Edebiyat

Edt. Editör

Fak. Fakültesi

gös. Gösterilen

haz. Hazırlayan

H. Heft

h. Hilâfeti

H. Hicrî

IRCICA İslâm Tarih, San’at ve Kültür Teşkilâtı

İ.Ü. İstanbul Üniversitesi

neşr. Neşreden

M. Milâdî

ö. Ölümü

s. Sayfa

S. Sayı

S.Ü. Selçuk Üniversitesi

T.Y. Tarih yok

TTK Türk Tarih Kurumu

Üni. Üniversitesi

yay. Yayını, yayınlayan

Y.Y. Yer yok

y.y. Yüzyıl

ZDMG Zeitung der Morgenlaendische Gesellschaft

GİRİŞ

XVI. yüzyıldan itibaren batı dünyası bilimsel araştırma ve emperyalist düşün-

celerle doğu milletlerinin dil tarih ve kültürüne büyük bir ilgi duymuş ve bu alanda

birbirleriyle yarışırcasına bu coğrafyaya yönelmişlerdir. Coğrafî Keşiflerin gelişme-

siyle de doğudan batıya yoğun bir ticarî faaliyet başlamıştır. Batının, doğunun tarih

ve kültür alanındaki çalışmalarının bir yönünü de Türkiyat alanındaki çalışmaları teş-

kil etmektedir. Türk dilinin ve Türk tarihinin derinliklerine nüfuz ederek birçok bi-

linmeyen hususları gün yüzüne çıkarmışlardır. Türkiyat alanındaki bu çalışmalar gü-

nümüzde kısmen zayıflamış olmakla birlikte halen devam etmektedir. Geçtiğimiz a-

sırda (XX.yüzyıl) Türk dünyası, Türk kültür ve medeniyeti alanındaki çalışmalar bü-

yük bir gelişme göstermiştir.

XX. yüzyılın başlarından itibaren Alman oryantalistlerden Türk dünyası ve

kültürü alanında değerli çalışmalar yapan Franz Babinger, Helmut Ritter, Walter

Ruben, Paul Kahle, Louis Massignon ve Franz Taeschner gibi şahsiyetler dikkat

çekmektedir. XIX. yüzyılın ortalarından başlayarak Doğu Bilimleri üzerinde yoğun

bir araştırmaya giren Almanlar, 1845 yılında Deutsche Morgenlaendisches

Gesellschaft (Alman Doğu Enstitüsü)’nü kurmuşlar ve böylece Anadolu’da Arkeo-

lojik araştırmaların yanında Türkoloji’ye de gereken önemi vermişlerdir. İkinci Dün-

ya Savaşı’ndan önce, savaş sırasında ve sonrasında İstanbul ve Ankara Üniversitele-

rinde özellikle tarih, kültür ve arkeoloji bölümlerinde Alman ilim adamlarının görev

alması, daha sonra ülkelerine geri dönen bu ilim adamlarının Türkiye araştırmalarını

sürdürmelerine ve Almanya’da oluşturdukları araştırma, incelemelerle Türk kültürüne

olan ilginin artmasına neden olmuştur. Savaş sonrasında Alman Üniversitelerinin ço-

ğunda Türkoloji Enstitüleri kurulmuş, tarih, kültür ve arkeoloji ile ayrıca ilgilenen

birimlerin sayısı çoğaltılmıştır.

Alman Üniversitelerinden bazı Türk Üniversitelerine misafir öğretim üyesi ola-

rak gelen bazı ilim adamları vardır ki, bunlardan biri de neredeyse elli yıl süre ile

Türk dili, edebiyatı ve tarihi üzerinde geniş araştırmalarda bulunan ve bu konularda

uluslar arası şöhret sahibi olan Ord. Prof. Dr. Franz Taeschner’dir. Türkiye’de özel-

likle Ahî Teşkilâtı ve Fütüvvet ile ilgili yaptığı geniş araştırmalarıyla tanınan

2

Taeschner’in ayrıca Arap Dünyası, Ortaçağ’da İran hayatı, Osmanlı kaynakları ve

Türk kültürünü içine alan daha birçok konuyla ilgili araştırma ve eserleri mevcuttur.

Eserlerini hiçbir zaman olduğu gibi bırakmayan ve üzerlerinde devamlı olarak

düzeltmeler yapan Taeschner’in, belirtildiği gibi, Fütüvvet ile ilgili olarak birçok a-

raştırma, incelemeleri vardır ve özellikle Ahîlik, çalışmalarının özünü oluşturmuştur.

Anadolu Selçukluları dönemi kültür ve medeniyetinin oluşmasında birtakım amiller

vardır. Özellikle çalışmalarını bu alanda yoğunlaştıran Taeschner, birtakım soysal,

kültürel ve dinî müesseseler ile bazı zümreleri ele alarak Ortadoğu İslâm dünyasının

karanlık devirlerini bu metotla aydınlatmaya çalışmıştır. Araştırmanın ana konusunu

oluşturan Franz Taeschner’in Türk İslâm Kültürü ile İran ve Arap Medeniyeti’ne dair

çalışmalarının tanıtılması hakkında kullanılan kaynaklar, bu oryantalistin bizzat kendi

çalışmalarından oluşmaktadır.

3

BİRİNCİ BÖLÜM

FRANZ TAESCHNER’İN HAYATI

I. Ailesi ve Çevresi

Yapılan araştırmalar, Franz Taeschner’in kendi yaşam öyküsünü kaleme alma-

dığını göstermektedir. Hayatı ile ilgili elde edilen küçük bilgiler ise, genellikle onun

akademik kariyeri ile ilgilidir. Bugün oryantalizm alanında özellikle Osmanlı Devlet

bilimi, Fütüvvetnâme ve onun fenomenleri ile Fars- Türk sanat tarihi ile ilgili birçok

değerlendirmeleri bulunan Franz Taeschner, 8 Eylül 18881’de Alman şehirlerinden

Bayern’in Bad Reichenhal nahiyesinde doğmuştur2.

Çocukluğunun Berlin’de3 geçmiş olmasından başka, ilk tahsil dönemi ile ilgili

olarak elimizde neredeyse hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Alman eczacılık endüstrisi-

ne önemli katkıları olmuş bir ailenin ferdi olan F. Taeschner’in ailesi, Altmühl

Kipfenberg’de büyük bir tesis kurmuş4, Taeschner de bizzat bu ecza firmasında baş-

kanlık yapmıştır5. Bunlar, onun yüksek tahsil hayatından önceki döneme ait yegâne

bilgilerdir.

1 Doğum tarihi ile ilgili olarak farklı bir kaynakta değişik bir tarih verilmiştir. Buna göre Taeschner’in

doğum tarihi 8 Eylül 1896’dır, bk. H.J. Kissling, “Franz Taeschner (1896-1967)”, ZDMG, C. 118, Wiesbaden 1968, s. 14; Yahya Murad, M’ucemu Esmâi’l- Müsteşrikîn, Beyrut, Tarihsiz, s. 227. Fa-kat Taeschner’in 12.04.1955 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanlığı ile misafir öğretim elemanlığı konusunda yaptığı ve kişisel bilgilerinin yer aldığı mukavelede verilen bu tarih esas alınmıştır, bk. İstanbul Üniversitesi F.T.Sicil Dosyası ,no: 2164/25.

2 Gulamhüseyin Yusûfî, “Franz Taeschner”, Berghâî der Agûş-i Bâd, C. II, Tahran 1372, s. 827; Mehmet Önder, “Franz Taeschner (8.9.1888-11.11.1967), Türk Kültürü, S. 64, Ankara 1968, s. 261.

3 Yusûfî, gös.yer, s. 827; Önder, gös.yer, s. 261. 4 J. Schmidt, “Franz Taeschner’s Collection of Turkish Manuscriptsin the Leiden University Library”,

The Joys of Philology Studies in Otoman Literature History and Orientalism (1500-1923), Volume II, The Isıs Pres, İstanbul 2002, s.239.

5 Kissling, a.g.m., s. 14.

4

II. Yüksek Tahsili ve Askerliği

1908-1909 yıllarından itibaren sırasıyla Bonn, Münih, Erlangen ve Kiel Üni-

versitelerinde doğu dilleri kültür ve tarihi eğitimi almıştır. Bu arada George Jacob

(1862-1937)’un öğrencisi olmuştur6. Arapça, Farsça ve Osmanlıca ile Türkçe’yi de

bu sırada öğrenmiştir. 1912 yılında Kiel Üniversitesi’nden Felsefe alanında doktora

derecesini almış7 ve aynı yıl Hamburg Üniversitesi şarkiyat semineri asistanlığına ta-

yin edilmiş ve evlenmiştir. Bundan sonra Paris ve Londra’da tahsiline devam eden

Taeschner8, Temmuz 1915’de askere çağrılarak I. Dünya Savaşı’na katılmıştır. Bu

dönemde Almanya ile Osmanlı Devleti arasındaki koalisyona büyük ilgi duyulmuş ve

F. Taeschner, 14 Aralık 1914’de Berlin Osmanlı elçiliğine Osmanlı Devleti adına

hizmet teklifinde bulunmuş, fakat isteği nazikçe geri çevrilmiştir. Bir yıl sonra Alman

Hükümeti tarafından resmî olarak göreve çağrılmasıyla, önce Bükreş daha sonra da

Filistin (Nasire) cephelerinde Türk ordusu ile birlikte omuz omuza çarpışmış, burada

Türkçe tercümanlık yapmış ve Filistin cephesinin çöküşünden sonra, Mısır’da esir

düşmüştür. 1918-19 yılları arasında Almanya’ya dönmeden önce İngiliz esaretinde

kalmıştır9.

Savaştan sonra 1919 yılında Almanya’ya dönen ve 1922-23’de aslında Münster

Üniversitesi’nde ders verme izni alan Taeschner’in bu üniversiteye tayini 192910’da

kürsüsüz profesör olarak yapılmıştır. Bundan sonraki hayatı da Türkiye ve Ortadoğu

memleketleri dili, kültürü ve tarihi üzerinde devamlı ve verimli araştırmalarla geçmiş-

tir.

6 Önder, a.g.m., s. 261; Yusûfî, a.g.m., s. 827; Schmidt, a.g.m., s. 239. 7 Yusûfî, gös.yer, Önder, gös.yer, Kazvini’nin psikoloji eseri Taeschner’in doktora çalışmasını oluş-

turmaktadır ( Franz Taeschner, Die Psychologie Qazwinis, Phil. Diss., Tübingen 1912.) 8 Muhtemelen Rusya seyahati sırasında zorlukla Rusların tutukluluğundan kurtularak buraya kaçmış ve

tahsiline buralarda devam etmiştir. 21 Aralık 1914’de Yusuf Kemal adlı bir şahıstan aldığı mektupta, bu şahıs, Taeschner’in Rusların eziyet ve işkencesinden sağ salim kurtulup, Berlin’e ulaştığı için bü-yük sevinç içinde olduğunu belirtmiştir, bk, Schmidt, a.g.m., s. 239.

9 Schmidt, a.g.m., s. 240; Yusûfî, a.g.m., 827-828; Önder, a.g.m., s. 261. 10 Bu durum Weimar Cumhuriyeti Kültür Bakanı ve aynı zamanda oryantalist Carl Heinrich Becker

(1876-1933)’in tutumu ile ilgili olabilir. Konu ile ilgili olarak bk. Schmidt a.g.m., s. 240. Becker muhtemelen Taeschner’in akademik kariyerini desteklememektedir.

5

Adolf Hitler’in başbakan olmasından kısa bir süre sonra dindar bir Katolik ol-

masına karşın Nazi Partisine gönüllü üye olarak katılan Taeschner, 1 Mayıs 1933’de

resmî NSDAP11 üyesi olmuştur. 1935’de de görevine kürsülü ordinaryüslük elde et-

miş olmasına rağmen ordinaryüs profesörlüğü 1942’de almıştır. Aynı yıl bakanlık

temsilcisi olarak 1945 Alman mağlubiyetine kadar dış işlerde12 göreve başlayan

Taeschner, 1956 yılına kadar Münster Üniversitesi’nde İslâm Tarihi, Farsça, Arapça

ve Türkçe dil ve edebiyatı ile meşgul olmuş ve bu tarihte emekli olduktan13 sonra da

araştırma ve yayınlarına ara vermemiştir.

Emekliliğinden bir yıl önce İstanbul Üniversitesi tarafından misafir profesör

olarak Edebiyat Fakültesi Yeniçağ Tarihi Kürsüsü’ne davet edilen Franz Taeschner, 6

ay süresince burada bulunmuş ve birtakım dersleri vermek üzere görevlendirilmiş-

tir14.

III. Türkiye’ye Gelişi ve Seyahatleri

Franz Taeschner Münster Üniversitesi’nde bulunduğu sürece burada bilimsel

görevinin yanında Alman- Doğu Topluluğu’nun yöneticiliğini de üstlenmiş ve doğu-

ya geziler düzenlemiştir. Taeschner Türkiye’ye ilk seyahatini 1912 yılı sonlarında

yapmış, 1914 yılında yine hocası Prof. Dr. G. Jacob ile yakın doğuya bir gezi plânla-

mış, fakat I. Dünya Savaşının patlak vermesiyle bu gezi engellenmiştir. Anadolu’ya

bir sonraki seyahat ise 1924 ve 1927 yıllarındadır15. Bu sırada M. Kemal Atatürk ile

tanışan Taeschner, onun takdirlerini kazanmıştır. Kendini sürekli yakın doğuya yakın

11 Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei ( Millî Sosyalist Alman İşçi Partisi). Nisan 1933’te

Almanya’da “Memurluk Kavramının Tekrar Tanımlanmasına Dair Kanun” gereğince “Aryan köken-li olmayan memurlar dinlenmeye çekilecek ve Milliyetçi devlet için silahlı yardıma hazır olduğunu belirtmeyen memurlar görevlerini terk edecekler”dir. Bu kanunla binlerce bilim adamı görevlerini terke ve yurtlarından göçe zorlanmıştır. Şarkiyatçı Helmut Ritter de bu ilim adamlarından biridir, bk. Philipp Schwartz, Kader Birliği, 1933 Sonrası Türkiye’ye Göç Eden Alman Bilim Adamları, Belge Yay., İstanbul 2003, s. 13-15.

12 Schmidt, a.g.m., s. 240. 13 Yusûfî, a.g.m., s. 828; Kissling, a.g.m., s. 15; Önder, a.g.m., s. 262. 14 Franz Taeschner ile İ.Ü. Rektörü Dr. Fahir Yeniçay arasında imzalanan mukavelenin şartlarına göre

Taeschner 10.03.1955-10.06.1955 ve 01.08.1955-01.11.1955 tarihleri arasında İ.Ü. Yeniçağ Kürsü-sü’nde Profesörlük yaparak dersleri Türkçe vermenin dışında, memleketin uzmanları için ücretsiz olgunlaştırma kurslarında ders vermek, bilimsel yayınlar yapmak, ders kitaplarını tamamlamak ve halkın aydınlatılmasına mahsus konferanslar vermektir, bk. İ.Ü. F.T. Sicil Dosyası no: 2164/25.

15 Schmidt, a.g.m., s. 239-240; Önder, a.g.m., s. 262.

6

hisseden16 Taeschner’e bu coğrafyanın etkileyici ve cazip geldiği muhakkaktır. Al-

man oryantalistin bu seyahatlerinden herzaman çok zengin kaynaklarla geri döndüğü,

onun el yazma koleksiyonundan anlaşılmaktadır.

1930-31 yıllarında İstanbul, Kahire ve Kudüs seyahatlerinde bulunan

Taeschner, buralardan araştırma yaptığı ve üzerinde çalıştığı konularla ilgili olarak

bolca malzeme edinmiş ve el yazmaları satın almıştır17. 1951 yılında İstanbul’da ya-

pılan “22. Milletlerarası Şarkiyat Kongresi18”ne katılarak tekrar İstanbul’u ziyaret et-

me fırsatı bulmuştur. Burada bulunduğu süre zarfında da Taeschner’in Konya’da

Mevlâna Müzesi, Bursa ve İznik Müzeleri ile Ankara’da Hitit eserleri müzesini ziya-

ret ettiği bilinmektedir19.

Taeschner, İstanbul Üniversitesindeki görevini tamamlayıp 1955 yılı sonların-

da Almanya’ya döndükten sonra da Türkiye ile olan bağlantılarını koparmamış, 1956

yılında ilk fırsatta “V. Türk Tarih Kongresi”ne katılmak üzere Ankara’ya gelmiştir.

Yine 1959‘da aynı yerde yapılan “Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi” ve

1961’de “VI. Türk Tarih Kongresi”ne birer tebliğ vermek suretiyle katılmış, konfe-

ransları büyük ilgi görmüştür.

IV. El yazma Koleksiyonu

Franz Taeschner 1912 yılında Türkiye’ye ilk seyahati sırasında ilk el yazmasını

İstanbul’da, muhtemelen hocası Prof. Dr. G. Jacob aracılığıyla tanıştığı, sahaf Rıza

Nasrullah Tebrizi’den almıştır. Bu, İbnü’l- Arabi’nin tasavvufa dair Fütûhat el-

Mekkiyye adlı ve 1272/1856 tarihli eseridir20. Taeschner koleksiyonuna ikinci bir el

yazmasını 1924 yılında eklemiş ve 1930 yılında Rıza Nasrullah Tebrizi’den son ola-

rak satın aldıkları ile 41 el yazmasına sahip olmuştur. Bundan sonraki Kahire ve Ku-

16 Kissling, a.g.m., s. 15. 17 Schmidt, a.g.m., s. 240, 244. 18 Önder, a.g.m., s. 262. 19 Adı geçen müzeleri ziyarette bulunan F. Taeschner, 12.04.1955 tarihli Edebiyat Fakültesi Dekanlığı-

na yazdığı dilekçede, tarihî binalarda bulunan müzelerin iç ve dış genel görünüşlerini fotoğraflarla tespit etmek istediğini belirtmiş ve bu müzelere İstanbul Topkapı Müzesi ve Süleymaniye Türk-İslâm eserleri Müzesini de ekleyerek izin talep etmiştir, bk. İ.Ü., F.T. Sicil Dosyası, no: 2164/25.

20 Schmidt, a.g.m., s.239.

7

düs seyahatleri ile Almanya’dan da birkaç el yazması satın alan Taeschner21, buralar-

dan satın aldığı her yazma ile koleksiyonunu genişletmiş ve yeni çalışma alanları için

bolca malzeme elde etmiştir.

Taeschner’in 1970 yılında Leiden Üniversitesi tarafından satın alınan el yaz-

maları bu üniversitede 1-143 arasında altın numaralarla sıralanmıştır. Fakat bu seride

bir kısmı kendinde, bir kısmı da 1945’te ortadan kaybolup muhtemelen Rus askerleri

tarafından götürülmüş olduğundan en az 17 yazma eksiktir. Geride kalan 126 el yaz-

masının 13’ü Arapça metin, 9’u Farsça ve 104’ü özel Türkçe metinlerdir. Bu koleksi-

yon alanında tek olup, yazarların nadir parçalarını içermektedir22. Taeschner’in şüp-

hesiz özel ilgi alanına giren ve kendisine ilham veren seçimleri doğrultusunda satın

aldığı el yazmalarının içeriği Anadolu’nun coğrafyası, Osmanlılar’dan beri gelişen

coğrafî bilgi ile Fütüvvet’in tarihi ve Esnaf loncaları ile ilgilidir.

V. Kişiliğ i

Yüksek bir ilmî makama ve ahlâkî değere sahip olan Franz Taeschner,

herzaman kibar ve ölçülü davranışlarıyla aynı zamanda bakımlı dış görünüşe sahip

olmuştur. Osmanlı dönemindeki molla ve şeyhleri hatırlatan beyaz sakalıyla da elit ve

onurlu bir İslâm Bilimleri araştırmacısı ve filolog olarak genç meslektaşları arasında

“sakallı dede” lâkabıyla anılmıştır. Taeschner bu lâkaba herzaman çok gülmüş ve bu

lâkabın gizli bir sempatinin sembolü olduğunun farkında olmuştur23. Oldukça şefkat-

li, tevazu sahibi ve misafirperver olan Taeschner, ilmî konularda asla kavgacı ve ön-

yargılı bir tutum takınmamış, bildiklerini açıklamış, bilmediği konulara ise, alimâne

bir tavırla “bilmiyorum” cevabını vermiştir24. Onun düşmanının olduğunu söylemek

mümkün değildir. Çünkü mesai arkadaşlarının ifadelerine göre, Taeschner, ruh yapısı

itibariyle hiçbir şekilde asabiyet ve düşmanlık göstermeyen ender insanlardandır.

Taeschner mükemmelliğe varan bu davranış ve tutumlarından hiçbir zaman vazgeç-

21 a.g.m., s. 240. 22 a.g.m., s. 241. 23 Kissling, a.g.m., s. 14. 24 Yusûfî, a.g.m., s. 831.

8

memiş, insanların birtakım zayıf ve olumsuz davranışlarına karşılık, karakteristik olan

bir tolerans ve anlayış beslemiştir25.

Duyduğu ve önemsediği bilgileri kaydedip not alan Taeschner’in kütüphanesi,

notları ve yazıları adeta onun dikkat ve düzeninin göstergesi olmuştur. Bu kütüpha-

nede kitap ve önemli kaynaklara ilâveten oda düzeni ve yaşam tarzını da doğu tarzın-

da oluşturmuştur. Bunlara örnek olarak kütüphanesinde bulundurduğu doğu musikisi-

ne ait kasetler verilebilir26. Sürekli çalışma halinde olan Taeschner, yorulduğu anlarda

Türkiye’den getirttiği bu Türk musikisi kasetlerini dinlemiş ve “Türk halk musikisini

çok seviyorum, bunlar beni bu ıssız şatoda dinlendiriyor, eğlendiriyor” yorumunda

bulunmuştur27.

Arapça, Farsça, Türkçe, Osmanlıca bilen ve kullandığı kaynaklar ele alındığın-

da Lâtince bildiği ve Fransa’da eğitim görmesi nedeniyle de Fransızca’ya hakim ol-

duğu düşünülen Franz Taeschner, tarihî çalışmalarını daha çok Almanca olarak ka-

leme almış, fakat eserleri birçok dile tercüme edilmiştir. Çalışmaları özellikle Anado-

lu’nun tarihî coğrafyası ve Anadolu’daki Fütüvvet Teşkilâtı tarihi üzerinde yoğunla-

şan Taeschner, her iki alanda da her zaman kıymetini muhafaza eden bir öncü olmuş

ve sürekli yeni araştırma alanları bulma gayreti göstermiştir.

Onun meziyetlerinden biri de, ilim için sarf edilen en küçük bir gayreti boş ve

önemsiz görmemesi, yeni yetişen ilim adamlarını anlayıp ortaya çıkarması, mektupla-

rıyla onları çalışmalarında teşvik etmesi ve onlara herzaman yeni çalışma alanları

göstermiş olmasıdır28. Kendisi Türkçe’ye lâyıkıyla ve hakkıyla vakıf olduğundan

Türkiye’deki yayınları düzenli olarak takip etmiş, yazarlarına da farklı vesile ve şekil-

lerde takdir ve teşviklerini bildirerek çalışmalarını desteklemiştir. Döneminde Avrupa

müsteşrıklarının en kıdemlisi durumunda olan Franz Taeschner, millî tarihimizin ka-

ranlık dönemlerini aydınlatmakta büyük bir azim ve başarı göstermiştir.

25 Kissling, gös.yer. 26 Yusûfî, a.g.m., s.831. 27 Önder, a.g.m., s.262. 28 İ.Ü., F.T. Sicil Dosyası

9

VI. Ölümü

1953 yılında çok sevdiği eşini kaybeden ve 1957 yılında Paris’e yaptığı bir gezi

sırasında bir araba kazasında sol ayağı kırılan F. Taeschner, bu biri manevî diğeri

maddî acıdan sonra bir ara Almanya’da sahibi bulunduğu Kipfenberg şatosunda isti-

rahata çekilmiştir29. Eşi öldükten sonra sağlığı iyice kötüye gitmiş, fakat buna rağmen

sonuna kadar zihinsel faaliyetleri canlı kalmış ve aktif bir şekilde çalışmalarına de-

vam etmiştir. Yaşamının son yılında yatağa bağımlı hale gelen Taeschner, 11 Kasım

1967 tarihinde bilimsel olarak etkili olduğu şehir olan Münster’de 79 yaşında vefat

etmiş ve naşı Kipfenberg’de Altmühl mezarlığına defnedilmiştir30. Franz Taeschner’i

uğurlama konuşmasını Katolik Doğmatik bilimcilerinden Münih’li Ordinaryüs

Michael Schmaus yapmıştır. Uğurlama konuşmasına aynı zamanda Taeschner’in

Münster Üniversitesi’ndeki yerini alan Wehr, Alman-Doğu Topluluğu Arkeoloğu L.

Budde ve Kipfenberg Belediye Başkanı da katılmıştır31.

VII. Çalışma Metodu ve Yaklaşımı

Franz Taeschner’in çalışma alanını, doğu medeniyetinin din, edebiyat, dil, sa-

nat ve kültürünü içine alacak şekilde bütün unsurları oluşturmaktadır. Alman

Türkoloğun uzmanlık alanına giren konular özellikle Fütüvvet Teşkilâtı ve Ahilik ile

bu müesseselerin bütün unsurlarını kapsayacak şekilde incelenen tarihî gelişim ve de-

ğişimleridir. Bununla birlikte, Osmanlı Devleti dönemi coğrafya bilgisi ve Anado-

lu’nun tarihî coğrafyası da Taeschner’in araştırma alanını oluşlturmaktadır. Dinler

Tarihi ve Hristiyanlık ile Müslümanlığın karşılaştırılması konusunda ciddi tespitleri

bulunan oryantalistin bu konudaki görüşleri, Batı medeniyeti lehine veriler elde etme

gayreti içinde olma yönünden diğer doğu bilimcilerle ayniyet göstermektedir.

Akademik hayata bir filolog olarak başlayan tanınmış müsteşrık Franz

Taeschner’in, Arapça, Farsça, Osmanlıca ve Türkçe’ye hakimiyeti tam olup, onun

Ortadoğu Tarihi araştırma ve incelemeleri birçok konuda ilk olma özelliğini taşımak-

29 Önder, gös.yer. 30 Kissling, a.g.m., s. 15; Önder, a.g.m., s. 261; Schmidt, a.g.m., s. 241. 31 Kissling, gös. yer.

10

tadır. Bu yönüyle Taeschner’in çalışmaları kendinden sonraki tarihî literatürü etki-

lemiş ve birçok araştırmacıyı yönlendirmiştir. Bununla birlikte, ele aldığı konuları

birçok yönüyle değerlendirmeye tabi tutup, sonuca ulaşamadığı durumlarda kendin-

den sonraki araştırmacılara eksiklerinin tamamlanması konusunda açık kapı bırakan

Taeschner, bu özelliği ile de birçok araştırmacıya örnek olacak niteliktedir.

Akademisyenliği bir yaşam tarzı haline getirerek bunu hayatının her kesiminde

kullanan Türkolog, doğu seyahatleri sırasında her gezi sonucunu bilimsel bir dille ka-

leme almış ve Anadolu’da tetkik seyahatlerinde bulunarak bazı tarihî kalıntıları araş-

tırmacılara tanıtmıştır. Franz Taeschner’in büyük bir heyecan ve bitmeyen bir azimle

doğu tarihine yönelmesi ve bu alanlarda yaptığı çalışmalarla öncü haline gelmesi, o-

nun Türk ve İslâm Tarihine olan ilgi ve sevgisinin bir neticesidir. Taeschner, Alman-

ya’da bulunduğu süre zarfında da Türkiye’de bulunan ilim adamları ve araştırmacılar-

la da irtibatı kesmemiş, tarihî konularla ilgili onlarla sıkça yazışmalarda bulunmuş-

tur32. Ünlü Oryantalstin, Ortaçağ ve Osmanlı Tarihi ile Kültürü üzerinde ana kaynak-

lara dayanarak yaptığı çalışma ve tespitleri, onun doğu dünyasında tanınmasına ve

ilim çevreleri tarafından büyük bir takdir kazanmasına neden olmuştur.

32 Franz Taeschner’in mektupları için bkz. Ekler.

11

İKİNCİ BÖLÜM

ESERLERİ VE YAYINLARI

Franz Taeschner’in Ortaçağ ve Osmanlı Tarihi ve kültürü üzerinde ana kaynak-

lara inerek yaptığı geniş araştırmaları ve eserleri, kitap veya makale halinde Berlin,

Leipzig, Hannover ve daha başka Alman şehirlerinde basılmış, Enzyklopaedie des

Islam’daki Türk Tarihi ve kültürü ile ilgili birçok madde de onun imzasıyla yayın-

lanmıştır. Ayrıca Der Islam dergisindeki makaleleri ve Türk Ahilik Teşkilâtı ile

Fütüvvetnâmeler üzerine yazdığı eserleri, onun ülkemizde tanınmasına neden olmuş-

tur.

Prof. Taeschner’in bibliyografyası 70. yaşına atfedilmiş ve Der Islam dergisi-

nin 39. cildinde tüm eserleri yayınlanmıştır. Onun bütün yazılarını, eserlerini, maka-

lelerini, kompozisyonlarını, akademik ders notlarını ve konuşmalarını burada anmak

mümkün olmasa da, onun tarih alanındaki çalışmalarının bazılarını burada tanıtmak

Taeschner’in kalıcılığını göstermek bakımından önemlidir.

I. Osmanlı Dönemine Kadar Türk İslâm Kültürüne Dair

Eserleri

Franz Taeschner, Türk İslâm Kültürü ile ilgili olarak başta Fütüvvet ve onun

fenomenleri olmak üzere Ahilik ve Anadolu’nun ve İslâm medeniyetinin tarihî coğ-

rafyasıyla ilgili olarak önemli tetkikler yapmış, bazı Fütüvvetnâmeleri ilk neşreden

olarak ün kazanmıştır. Taeschner’in bu kültüre dair bazı önemli çalışmaları eser ve

makaleler şeklinde sınıflandırılarak tanıtılacaktır.

A. Kitapları

1. Der Anatolische Dichter Nâsırî (Um 1300) Und Sein Futuvvetnâme

XIII.y.y.’da Anadolu’da yaşamış ve Farsça eserler yazmış olan Nâsırî’nin

1290 yılında kaleme aldığı Farsça manzum Fütüvvetnâme’nin tahlili ile metnin oriji-

nal şekli verilmiş, aynı şairin Kitâb ul- İşrâk adlı eserinden de parçalar alınmıştır. Bu-

radan Nâsırî’nin Tokatlı olduğu ve Sivas ile Aksaray’da bulunduğu anlaşılmaktadır.

Fütüvvetnâme, XIII. ve XIV.y.y. Anadolu Ahileri hakkında bilgi veren önemli kay-

naklardandır33. Eserde mukaddimeden sonra fütüvvetin tarifi yapılmış, fütüvvetin e-

saslarından, fütüvvet verilmeyecek kişilerden, fütüvveti bozan işlerden, fütüvvetin

33 Franz Taeschner, Der Anatolische Dichter Nâsırî (Um 1300) Und Sein Futuvvetnâme,(Bundan

sonra kısaltma: Dichter Nâsırî) ,DMG, Komissionverlag F.A. Brockhaus, Leipzig 1944.

12

kısımlarından ve erkânından da bahsedilmiştir. Nâsırî eserini Emir Ahı Muhammed

adına yazmıştır34. Nâsırî’nin beyitler halinde kaleme aldığı bu Fütüvvetnâme, Mevlâ-

na Celâleddin Rûmî’nin Mesnevi-i Manevî ve Sultan Veled’in Rabâbnâme adlı ese-

riyle aynı tarzda yazılmış olduğundan, Taeschner bunu, Nâsırî’nin Mevlevîliğin etki-

sinde olduğu şeklinde yorumlamıştır35.

2. Das Futuvvetnâme des Persischen Dichters Hâtifî

Doğu İran bölgesi şairlerinden Hâtifî (öl. 1521) tarafından Farsça olarak kale-

me alınmış olan bu Fütüvvetnâme, 84 beyitlik bir manzum risaledir. XV.y.y.’da İran

fütüvvet ehlinin gücünü gösterme bakımından önemli olan bu eserde fütüvvetin 72

şartı bildirilmiş, buna karşın fütüvvet erkândan hiç bahsedilmemiştir. Taeschner tara-

fından tıpkı basım olarak yayınlanan36 bu risalenin 11 ve 41. beyitlerinde “ahı” , 69.

beytinde “terbiyet”37 tabirleri geçmektedir38.

3. Zünfte und Bruderschaften Im Islam

Franz Taeschner’in İslâm’da Loncalar ve Kardeş Birlikleri39 adını taşıyan bu

eseri, Fütüvvet tarihine dair metinlerden oluşmaktadır. Eserde ilk olarak sûfi çevrele-

rin fütüvvet hakkındaki düşünceleri yer almaktadır. Bunlar Sülemî’nin yazıları,

Kuşeyrî’nin Risâle fi’ilm et- tasavvuf , Muhyi’d-din İbn Arabi’nin Fütûhatü’l

Mekkiyye ve Feridü’d-din Attar’ın Pendnâme adlı eserlerinden fütüvvet ile ilgili olan

bölümlerdir. Bu çalışmasında ayrıca, fütüvvet birliğini mücadeleci bir grup olarak

irdeleyen Taeschner, Halife en- Nâsır dönemindeki saray fütüvveti hakkında da bilgi-

ler vermiştir. Onun bu konudaki verileri, Halife en- Nâsı’ın menşur’una ve İbnü’l-

Mimar ile el- Amulî ve en- Nakkaş el- Hartabirtî’nin eserlerine dayanmaktadır.

Taeschner eserinde, fütüvvetin dervişlik içine girmesi konusunda Sühreverdî’nin bu

34 Abdülbâki Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları”,(bundan sonra

kısaltma: “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet”), İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XI, (Ekim 1949-Temmuz 1950), s. 15.

35 Taeschner, Dichter Nâsırî, s. 3,4. 36 Franz Taeschner, Das Futuvvetnâme des persischen Dichters Hâtifî,(Bundan sonra kısaltma:

Dichter Hâtifî), Leipzig 1932. 37 Terbiyet tabiri Taeschner’in eserlerinde, Burgazî ve Hatifî’nin Fütüvvetnâmelerinde olduğu gibi,

talip ve Ahilikteki şakird karşılığında kullanılmıştır. 38 Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet ”, s. 23. 39 Franz Taeschner, Zünfte und Bruderschaften im Islam, (Bundan sonra kısaltma: Bruderschaften), Artemis Verlag Zürich und München, Tübingen 1977.

13

konudaki risale ve yazıları ile Necm-i Zerkûb ve Seyyid Ali-i Hemedâni’nin fütüvvet

hakkındaki eserlerine yer vermiştir.

Eserde, Selçuklu dönemi ve sonrası Anadolu Ahiliği hakkında verilen bilgiler

ise İbn Batuta’nın Seyahatnâme’si, Burgâzi ve Nâsırî’nin Fütüvvetnâme’leri ile

Gülşehrî’nin Mantık ut-tayr adlı eserinden alınmıştır. Buradan fütüvvet ve ahiliği

Osmanlı dönemine bağlayarak, bu kurumları loncaların nizam prensibi olarak gören

Tasechner, Ahi ve Fütüvvet Edebiyatı hakkında ayrıntılı bilgiler vererek III. Musta-

fa’nın Lonca- Fermanı’nı da buraya eklemiştir.

4. Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran den Heiligen von Kırschehir und

Patron der Türkischen Zünfte

Gülşehri40 tarafından Ahi Evren için yazılmış 167 beyitlik mesnevi ilk olarak

Taeschner tarafından yayınlanmıştır41. Anadolu Ahiliği ve Ahi Evren’in tarihî kişili-

ğinin aydınlatılması bakımından önemi büyük olan bu eser, aynı yazarın Mantık ut-

tayr adlı Türkçe mesnevisi ile karşılaştırılarak sunulmuştur. Eserde fütüvvet ile ilgili

olan bölüm üçe ayrılmıştır. İlki, 1-5 mısraları soru, ikincisi 6-43 mısraları hüthüt ku-

şunun cevabı, üçüncüsü ise 44-329 mısraları Bişr ve Yemliha’nın konu ile ilgili hikâ-

yelerinin anlatımı, yani olayın hikâyeleştirilmesidir42.

40 Gölpınarlı ve Bayram’a göre, bu Mesnevi Gülşehri’ye ait değildir. Sebebi ise, Mevlevî çevrelere

karşıt olan Ahi Evren’e Mevlevî bir derviş olan Gülşehri’nin methiye niteliğinde bir eser yazamaya-cağıdır. Bk. Mikâil Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Damla Matbaacılık, Konya 1991, s. 36; Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet”, s. 96,97. Nitekim Taeschner, Kırşehirli olan Gülşehri’nin Mevlâna Celâleddin Rûmî tarafından Konya’da kurulan Mevlevîliği Kırşehir’e getirmiş ve burada bir Mevlevîhâne kurmuş olduğunu yazmaktadır. Bununla birlikte Taeschner’e gö-re, mezarı bilinmeyen Gülşehri ile 1294 yılında ölen Şeyh Süleyman-ı Turkomânî ile aynı kişidir. Bk. Franz Taeschner, “Kırşehir, Ein Altes Kulturzentrum aus Spâet- und Nachseldschukischer Zeit”, (Bundan sonra kısaltma: “Kırşehir”), Necati Lugal Armağanı, TTK Yay, Ankara 1969, s. 584.

41 Franz Taeschner, Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran den Heiligen von Kırschehir und Patron der Türkischen Zünfte, (Bundan sonra kısaltma: Gülschehris Mesnevi), DMG, Komissionverlag Franz Steiner Gmbh, Wiesbaden 1955.

42 Franz Taeschner, Das Futuvvetkapitel in Gülsehris Altosmanischer Bearbeitung von ‘Attârs Mantıq ut-tayr, (Bundan sonra kısaltma: Futuvvetkapitel), Verlag der Akademie der Wissenschaften, Berlin 1932, s. 8. Taeschner ayrıca, Gülşehri’ye ait iki gazeli de neşretmiştir. Bk. Franz Taeschner, “Zwei Gazels Von Gülşehri”, Fuad Köprülü Armağanı, DTCF, 1953.

14

5. Das Futuvvetkapitel in Gülsehris Altosmanischer Bearbeitung von

‘Attârs Mantıq ut-tayr

Taeschner, eski Türk şairlerinden Gülşehri’nin Attar’dan yaptığı tercüme eseri

üzerinde durmakta ve Gülşehri’nin bu esere ilâve ettiği Fütüvvet ile ilgili bölümüne

dikkat çekmektedir. Bu eseri son Selçuklu dönemine ait, doğu İslâmını Fütüvvet me-

selesi bakımından sosyolojik olarak inceleyen bir yapıt olarak tarif eden Taeschner,

din ve kültür tarihi ile Anadolu’daki Türklüğün aydınlatılması bakımından eserin ö-

nemine dikkat çekmiştir43.

6. Tarihçe-i Coğrafya der Temeddün-i İslâmî

Franz Taeschner’in Makbul Ahmed ile ortak olarak kaleme aldığı ve Dr.

Mehmed Hasan Gencî tarafından Farsça’ya tercüme edilen bu eseri, İslâm Medeniyeti

Coğrafyasının Kısa Tarihi adındadır44. Eser, coğrafya terimi ve Müslümanların bu

kavramdan ne anladıkları hakkında verilen bilgilerle başlamış, bu bölümden sonra

İslâm öncesi dönem ve ilk İslâmî devirler coğrafyası hakkında bilgiler verilmiştir. E-

serde Yunan, Hint ve İran coğrafya ilminin İslâm medeniyetine etkileri ve intikali

hakkında bölümler de yer almaktadır. III.-V ve IX.-XI. yüzyılları kapsayan Klâsik

Dönem başlığı altında, Taeschner ve Makbul Ahmed, Memun dönemi ve bu dönem-

deki müneccimler ve filozoflar ile genel coğrafya eserleri adı altında Irak ve Belh e-

kollerine yer vermişlerdir. Klâsik dönem başlığı, ticaret, keşifler ve denizcilikle ilgili

metinlerle birlikte, Bîrunî ve çağdaşları hakkında da önemli ayrıntılar içermektedir.

Eserin, Düzenleme Dönemi VI.-X. ve XII.-XIII. yüzyıllar başlığını taşıyan bö-

lümünde, dünya coğrafyası hakkında açıklamalar yapılmıştır. Burada kozmoloji ile

ilgili metinlere yer verilerek, seyahatnâme kitapları, coğrafya sözlükleri, sefernâmeler

sıralanmıştır. Bu bölümde denizcilikle ilgili metinler, astronomi makaleleri ve döne-

me ait yerel coğrafya yazıları da yer almaktadır.

Eserin, Osmanlı Kültür ve Medeniyeti ile Coğrafyası hakkında olan son bölü-

mü ise, Osmanlı Coğrafyacıları hakkındadır. Bu bölümde, Osmanlı döneminde yazı-

lan coğrafya eserleri ve bunlar hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Franz Taeschner

43 Taeschner, Futuvvetkapitel, s.3. Eserin nüshaları için bk. a.g.e., s. 4.

15

ve Makbul İbrahim’in İslâmî Dönem tarihî coğrafyası hakkında kaleme alınmış olan

ve önemli bilgiler içeren bu eseri, kaynaklar kısmından sonra coğrafî haritalar, Türk

dünyası kara ve deniz haritaları ile Arapların Hint Okyanusuna ait haritaları hakkında

verilen bilgilerle sona ermiştir.

B. Makaleleri

1. Anatolische Forschungen

Franz Taeschner’in 1927 yılında Anadolu’da yaptığı bir tetkik seyahatinin iz-

lenimlerini ve Anadolu şehirleri hakkında tarihî coğrafya bakımından önemli bilgileri

içermektedir45.

2. Die Entwicklung Des Wegenetzes Und Des Verkehrs Im

Türkischen Anatolien

Taeschner’in, Anadolu’daki yol ağlarının durumu ve gelişimi hakkındaki bu

makalesi46, yazarın Anadolu’yu tanıtmasından sonra, bu bölgenin Asya ile Avrupa

arasında bir geçiş noktasında bulunduğunu ifade etmesiyle devam etmiştir. Tarih bo-

yunca birçok medeniyetin yaşam alanı olan Anadolu’nun tarihî kalıntılarla dolu oldu-

ğunu yazan Taeschner, tarihte Anadolu üzerinden Asya ve Avrupa’yı birbirine bağla-

yan yola da İpek ya da Kral Yolu adı verildiğini eklemiştir. Bizans Kralı Konstantin,

kendi adına Konstantinopel’i kurmuş ve boğazda bu şehrin kurulmasıyla Anado-

lu’nun yol ağları da gelişmiş ve Anadolu bir ticaret merkezi haline gelmiştir.

Taeschner’e göre, Anadolu’ya yerleşen ilk Türkler, yol ağlarını doğu batı yö-

nünde geliştirmişlerdir. Eski adı İkonium olan bugünkü Konya, XIII. yüzyılda Ana-

dolu Selçukluları’nın başkenti olup, bütün yolların kesiştiği önemli bir ticaret merkezi

durumundadır. Hristiyan dünyasının kutsal şehri olan Kudüs’e ulaşmanın yolu ise,

yine Anadolu’daki bu yolları kullanmaktan geçmektedir. Ortaçağ’da Anadolu’da kul-

lanılan bütün bu yollar, XIV. ve XV. yüzyıllarda Osmanlı döneminde genişletilmiştir.

44 Franz Taeschner, Makbul Ahmed, Tarihçe-i Coğrafya der Temeddün-i İslâmî, Çev. Mehmed Hasan

Gencî, Tahran 1367. 45 Franz Taeschner, “Anatolische Forschungen”, ZDMG, C. 82, 1928, bkz. İ.Ü., F.T. Sicil Dosyası.

16

Taeschner’e göre, Osmanlı döneminde yol ağları ihtiyaçlara göre şekillenmiş, yeni

yollar doğuya yapılan seferlerde askerî birliklerin en kısa zamanda gidecekleri yere

ulaşmaları için yapılmıştır. Kervan yolları ve bunların güzergâhları hakkında da bilgi-

ler veren Taeschner, teknolojinin gelişmesiyle yol ağlarında meydana gelen değişme-

lerden söz ederek makalesini tamamlamıştır.

3. Futuwwa- Studien. Die Futuwwabünde in der Türkei und ihre

Literatur

Taeschner bu çalışmasında, Müslüman halklarda dinî ve tasavvufî esaslara da-

yanılarak kurulmuş olan Ahi Teşkilâtının özellikleri ve bu teşkilâtın esaslarına dair

yazılmış olan eserleri tanıtmaktadır ki bu alanda yapılmış olan ilk tecrübedir47.

4. Der Anteil des Sufismus an der Formung des Futuwwaideals

Müslüman halklar ve özellikle Anadolu Türkleri arasında yayılmış olan

Fütüvvet Teşkilâtı’nın dayandığı ahlâkî kuralların meydana gelişinde tasavvufun etki-

lerini gösteren bir makaledir48. Fütüvvet mefhumu ile yakından ilgili olan “mürüvvet”

mefhumu hakkında el-Biruni’nin Kitabü’l-cemâhir fî marifeti’l-cevâhir adlı eserinde

bulunan kısmın metin ve tercümesini çalışmasında ek olarak vermektedir.

5. Legendenbildung um Achi Evran, den Heiligen von Kırşehir

Bu makalesi, dericilerin ve Orta Anadolu’daki lonca teşkilâtlarının pîri, Kırşe-

hirli büyük bir fütüvvet mümessili olan Ahi Evren’in menkıbevî kişiliğini tahlil eden

bir makaledir49.

6. Tebrizli Ahicük ve Bunun Ahmedî’nin İskendernâme’sindeki Yeri

Taeschner bu makalesinde, “Ahicuk” (küçük Ahi) adında bir şahsiyetin haya-

tından söz etmiş ve bunun Ahmedî’nin İskendernâme’sindeki yerini göstermiştir. Ya-

46 Franz Taeschner, “Die Entwicklung Des Wegenetzes Und Des Verkehrs Im Türkischen Anatolien”,

Anadolu Araştırmaları, C.I, S. 2, Yenilik Basımevi, İstanbul 1959. 47 Franz Taeschner, “Futuwwa- Studien, Die Futuwwabünde in der Türkei und ihre Literatur”, (Bundan

sonra kısaltma: “Futuwwa- Studien”), Islamıca, C.V, 1932. 48 Franz Taeschner, “Der Anteil des Sufismus an der Formung des Futuwwaideals”, Der Islam, S. 24,

1937. 49 Franz Taeschner, “Legendenbildung um Achi Evran, den Heiligen von Kırşehir”, (Bundan sonra

kısaltma: “Legendenbildung”), Die Welt des Islams, Komissionverlag: Otto Harrassowitz, Leipzig 1941.

17

zarın belirttiğine göre, gerçek adı hiçbir yerde geçmeyen bu şahıs, İran İlhanlı Devle-

ti’nin dağılma döneminde Tebriz şehrinde ve Azerbaycan’da iktidarı elde etmeye ve

birkaç yıl (1356-1359) elinde tutmaya muvaffak olmuştur. Ayrıca onun, Tebriz hü-

kümdarı Çobanoğulları’ndan Melik Eşref’in bir taraftarı olduğu bilinmektedir.

Ahicuk’un hayat hikâyesi onu mağlûp eden Celâyiroğulları’ndan Sultan Şeyh

Üveys’in saray vekayinâmecisi tarafından kaleme alınmıştır. Mirhon ve Hondmir de

onun hayatı ile ilgili bilgi vermektedirler50.

Taeschner makalesinde Ahicuk ile ilgili olan bu hikâyeleri nakletmiş ve sonun-

da da Ahmedî’nin İskendernâme’sinde bu şahsa ayrılan özel bölümü transkribe olarak

vermiştir.

7. İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)

Ortaçağ İslâm dünyasında genel anlamda Fütüvvet olarak anılan ve genç erkek

birliklerini ifade eden teşkilâtın kelime anlamı ve menşei açıklanarak fikrî ve sosyal

tarihi üzerinde durulmuş, fütüvvet edebiyatı hakkında da bilgiler verilmiştir. Ayrıca

Abbasi halifesi en- Nâsır’ın Fütüvvet Teşkilâtı’nı birleştirici rolü vurgulanmış, saraya

bağlı fütüvvetin özelliklerine değinilmiştir. Buradan, Selçuklu Anadolu’sunda Ahilik

adıyla ortaya çıkan ve kendine has birtakım özellikler taşıyan fütüvvetin Anadolu

versiyonu ile bağlantı kurulmuştur51.

8. Türk Ahiliği ve Ahilik Müessesesinin Mevlevilikle Olan Münasebetine

Dair

Taeschner bu makalesinde52 öncelikle Ahi adının etimolojisi hakkında bilgi

vermiş, kelimenin anlamını açıklayarak Mevlevî- Ahi münasebetlerine dair önemli

bilgiler içeren kaynakları zikretmiştir. Bu çalışma, Mevlevî-Ahi münasebetlerinde

tarafların yaşayış ve fikir bakımından aynı çizgide olmadıklarını göstermesi ve bu

alanda yapılan ilk tespit olması bakımından büyük bir öneme sahiptir.

50 Franz Taeschner, “Tebrizli Ahicuk ve Bunun Ahmedî’nin İskendernâme’sindeki Yeri”, Tarih Araş-

tırmaları Dergisi, Çev. Hüseyin Dağtekin, C.II, S.2-3, Ankara Üni. Basımevi, Ankara 1964. 51 Franz Taeschner, “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”, (bundan sonra kısaltma:

“Fütüvvet Teşkilâtı”), İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XV, (Ekim 1953- Temmuz 1954), Sermet Matbaası, İstanbul 1955.

52 Franz Taeschner, “Türk Ahiliği ve Ahilik Müessesesinin Mevlevilikle Olan Münasebetine Dair”, (bundan sonra kısaltma: “Türk Ahiliği”), Mevlâna Güldestesi, Turizm Derneği, Konya 1964.

18

9. Eski Manyas ve Harabeleri

Taeschner bu makalesinde53 Eski Manyas köyünde rastladığı ve incelemeye al-

dığı birtakım harabelerden bahsetmiş ve bu harabeleri biri Eski Çağ’a ya da Bizans’a

ait olup, muhtemelen Osmanlı döneminde de kullanılan bir kale enkazı, diğerini de

Osmanlı döneminin ilk yıllarına ait bir cami ile bir türbenin harabeleri olmak üzere

ikiye ayırmıştır54.

10. Türkiye’nin bir tarihî haritası plânı

Anadolu tarihinin çeşitli safhaları hakkında uzun yıllardan beri birçok araştır-

ma yapılmıştır. Bunların sonuçları ise dağınık bir şekilde yayınlandığından inceleme

yapmak isteyenler büyük zorluklarla karşılaşmışlardır. F. Taeschner bu nedenle Ana-

dolu tarihinin her dönemine özel bir pafta ayırmak suretiyle tarihî bir atlas oluşturma-

yı plânlamıştır. Taeschner’in tahmini olarak 15-17 paftada hazırlamayı plânladığı bu

atlasta, Türkiye’nin bugünkü siyasî devlet sınırları içindeki toprakları üzerinde cere-

yan eden tarihinin özel devirleri de izah etmeyi düşünmüştür55.

Paftalarda izah edilmesi plânlanan konular şunlardır;

- Türkiye’nin tabiî coğrafyası

- Prehistorya devri

- Büyük Hitit Devleti devri

- Son Hititler ve Frigya Devleti devri

- Lidya Devleti ve Arkaik Yunanlılar devri

- Klâsik Yunanlılar ve İranlılar devri

- Helenistik devir

53 Franz Taeschner, “Eski Manyas ve Harabeleri”, Milletlerarası Birinci Türk sanatları Kongresi, (19-

24 Ekim 1959), Kongreye Sunulan Tebliğler, T.T.K. Basımevi, Ankara 1962. 54 F. Taeschner, 1955 yılında İstanbul Üniversitesi’nde misafir Öğretim Üyeliği yaptığı dönemde Prof.

Erdmann’ın rehberliğinde 27 Mayıs 1955’te İstanbul Üniversitesi öğrencilerinin gezilerine katılmış ve Manyas’taki bu harabelere ilgi göstermiştir.

55 Taeschner, “Türkiye’nin bir tarihî haritası plânı”, (Bundan sonra kısaltma: “Harita”), V. Türk Tarih Kongresi- Kongreye Sunulan Tebliğler, (Ank. 12-17 Nisan 1956), TTK Basımevi, Ank, 1960.

19

- Romalılar devri (Büyük Konstantin’e kadar)

- İlk Bizanslılar devri (Konstantin’den Heraklius’a kadar)

- Orta Bizanslılar devri (Arapların fethinden Türklerin Anadolu’yu fethine ka-

dar)

- Son Bizanslılar ve Selçuklular devri

- Türk küçük beylikler devri ve Osmanlı beyliğinin zuhuru devri ve onun bü-

yük devlet olmasına, yani İstanbul’un zaptına kadar)

- XV. y.y.’dan XVIII. y.y.’a kadar Osmanlıların parlak devri

- XIX.y.y.’da Osmanlı Devleti (I. Dünya Savaşına kadar)

- Türkiye Cumhuriyeti56

Bu bildirisinde, esas olarak Faik Sabri Duran’ın Viyana’da neşredilmiş olan 1:

2 000 000 ölçekli Türkiye haritasını kabul edeceğini bildiren Taeschner, paftalarda

meşhur ikamet yerlerinin, göze çarpan önemli noktaların, örneğin manastırların, tek-

kelerin, hanların mevcut olacağını ifade etmiştir. Bunların dışında nakil yollarını,

devletlerin sınırlarını, tespit olunabildiği derecede, idarî bölgelerin sınırları ve onların

payıtahtlarını, idare merkezleri ve halk topluluklarını da bu paftalara dahil etmeyi

plânlamış, atlasın fizikî özelliklerinden de söz etmiştir57.

Tamamlanmış olması halinde Türk tarihi ve coğrafyasına büyük katkılar sağ-

laması ve bu coğrafyada çalışan tarihçilere yön göstermesi bakımından büyük öneme

sahip olan bu atlasa ulaşılamamıştır. Halen böyle bir atlasın olup olmadığı da bilin-

memektedir.

11. Ein Gebet am Schlusse der Feier der “Nacht der Bestimmung”

(Kadir Gecesi)

Franz Teaschner, 1941 yılında Ramazan ayının 27. günü olan Kadir Gecesi’nde

Süleymaniye Camii’sinde bulunmuş ve o gece gördüklerini kısa bir makale halinde

56 Taeschner, “Harita”, s. 365. 57 a.g.m., s. 366.

20

kaleme almıştır58. Yazarın aktardığına göre, yatsı namazının ardından kılınan teravih

namazından sonra Kadir Gecesi ibadetleri başlamıştır. Teravih namazının ardından

Kur’an’dan ayetler okunmuş, ilâhiler söylenmiş ve Süleyman Çelebi’den Meclid-i

Şerîf okunmuştur. Gecenin sonunda Türkçe ve Arapça karışık bir de dua yapılmıştır.

Tüm bunları kaydeden Taeschner, makalenin sonunda bu duayı Almanca olarak ver-

miş ve bu sayede o dönemde yaşayan Müslümanların dinî inanç ve kültürlerini an-

latmaya çalışmıştır.

12. Der Anteil Der Christen Und Der Muslime An Der Islamischen

Kunst

Taeschner bu makalesinde, Hristiyan ve Müslümanların İslâm sanatına etkile-

rinden söz etmiş ve Müslümanlar’da Hristiyanlarınkine benzer bir dinî sanat anlayışı-

nın olmadığını anlatmıştır59. İslâm dünyasında sanata değer verilmediğini iddia eden

Taeschner, sanatın en büyük gelişimini batıda yaptığını yazmıştır. Ona göre, doğuda

sanat anlayışı daha çok mimarî alanda gelişmiştir ve bu alanda sanatın öncüsü Mısır

olmuştur. Sanatsal eserleri daha çok gayrimüslimlere yaptıran doğulular, bu sayede

batıdan birtakım teknikler öğrenmişlerdir. Bununla birlikte doğuda sanat eserlerinin

hükümdarlar tarafından verilen kararlarla yapıldığını ifade eden Teaschner, bunların

dinî kurallara aykırı olmaması için ulemâ tarafından onaylandığını da eklemiştir.

İslâm’da resmetmek kabul edilebilir değilken, batıda sanat alanında böyle bir

sınırlama yoktur. Buna karşın doğu İslâm ülkelerinde yazı sanatı oldukça gelişmiştir.

Taeschner’e göre, İslâm sanatının kökeni Araplara dayanmaktadır. Arap olmayan,

fakat Müslümanlığı kabul eden kültürlerin sanatsal faaliyetleri de İslâm sanatı içinde

yer bulmaya çalışmıştır. Taeschner’e göre, bugüne ulaşan İslâm sanat eserlerinin bir-

çoğu gayrimüslimler tarafından yapılmıştır. Bu nedenle İslâm sanatı batı sanatından

etkilenmiştir ve temel noktalarda bu sebeple benzerlikler görülse de sanatsal motifler

din nedeniyle farklılıklar göstermektedir.

58 Franz Taeschner, “Ein Gebet am Schlusse der Feier der “Nacht der Bestimmung” (Lailat ul- qadr,

Kadir Gecesi)”, Die Welt des Islams, Leipzig 1941. 59 Franz Taeschner, “Der Anteil Der Christen Und Der Muslime An Der Islamıschen Kunst”,

Sonderdruck Aus Oriens Christianus, Halbjahrshefte Für Die Kunde Des Christlichen Orients, C. III, S.7, Leipzig 1932.

21

13. Ein Beitrag zur Kenntnis der Anatolischen Hochzeitssitten

Taeshner’in, 1955 yılında yaptığı hacıların kervan yollarını tetkik seyahatinde

yolu, IV. Murad’ın veziri Hüsrev Paşa tarafından yapılmış olan ve adını da bu handan

alan bir köye düşmüştür. Kendisine, bu handan birkaç duvarın ayakta kaldığı, fakat

bunların da daha sonra buradan taşındığı bilgisi ulaşmıştır. Bunun üzerine Taeschner,

hanın temeli üzerinde ölçüm yapmak üzere bu köyde birkaç gün bulunmuş ve bu sı-

rada yapılan bir düğüne şahit olmuştur. Onun bu makalesi, Türklerin düğün gelenek-

leri üzerine izlenimlerini yansıtmaktadır60.

Taeschner’e göre, Anadolu’daki düğün adetleri bölgelere göre farklılıklar gös-

termektedir. Kendi ifadesiyle büyük bir merakla takip ettiği bu düğünü anlatan

Taeschner, düğün yemekleri ve kına gecesi ile gelin ve damadın yol göstericisi olan

sağdıç hakkında da bilgi vermiş ve bu sayede Türk örf ve adetlerini anlamaya ve açık-

lamaya çalışmıştır.

II. Osmanlı Kültürüne Dair Eserleri

Taeschner’in Osmanlı Kültürüne Dair Eserleri, Osmanlı Kaynaklarına göre

Anadolu yol bağlantılarını tasvir ettiği Türkiye’nin tarihî coğrafyası, bir Ortaçağ ku-

rumu olan Fütüvvet Teşkilâtı’nın Anadolu tipi olan Ahi Teşkilâtı ve Osmanlılarda

coğrafya bilgisi ile ilgilidir. Ayrıca, burada konu ile ilgili olarak Taeschner’in bir de

İstanbul’un günlük hayatını tasvir ettiği bir minyatür albümü mevcuttur61.

A. Kitapları

1. Gıhânnümâ, Die Altosmanische Chronik des Mevlânâ Mehemmed

Neschrî

II. Mehmed’in babası II. Murad döneminde yaşamış ve I. Selim zamanında ve-

fat etmiş olduğu anlaşılan Bursalı müderris Mehmed Neşri’nin 1485-1493 seneleri

arasında telif ettiği Cihannümâ altı ciltlik bir dünya tarihidir62. Taeschner’in bu eseri,

60 Franz Taeschner, “Ein Beitrag zur Kenntnis der Anatolischen Hochzeitssitten”, Die Welt des Islams,

Leiden 1957. 61 Bu minyatür albümünden konulara dair resimler ekler bölümünde verilmiştir. 62 Bu eser Z. Velidi Togan tarafından tanıtılmıştır.

22

Osmanlı Tarihine tahsis edilen son cildinin müellif daha hayatta iken 1493 yılında

yazılan ilk nüshasının faksimilesinden ibarettir. İlk Osmanlı devri tarihçilerinden

Neşrî’nin eserinin I. cildi Theodor Menzel nüshasının faksimilesidir. Sonunda şahıs

ve yer adları endeksi bulunduğu gibi, 31 sayfa tutan giriş kısmında Neşrî ve eseri

hakkında esaslı ve toplu bilgiler verilmiştir.Türk ve doğu araştırmalarına dair bu eser,

Osmanlı Tarihi ile ilgili önemli bir kaynaktır63. II. Ciltte ise, aynı eserin Menzel nüs-

hası ile Manisa 1373 nüshası karşılaştırılarak ilk metindeki boşluklar doldurulmuş ve

Neşrî kroniği son haliyle en iyi şekliyle yayınlanmıştır64.

2. Das Anatolische Wegenetz Nach Osmanischen Quellen

Osmanlı Devleti’nin tarihî coğrafyasıyla ilgili olan bu araştırmada65 Richard

Kieperts’in Büyük Kartından ve bu kart ile ilgili olarak doğu seyyahlarının yer ve

mekân hakkındaki orijinal haberlerinden yararlanılmıştır. Anadolu’nun rota yolların-

dan hareketle XIX.y.y.’ın rota yolları çizilmiştir. 25 bölümden oluşan bu eserin ilk 20

bölümünde, Anadolu’nun dağlık bölümlerinin tümü gösterilmiş, son 5 bölümde ise,

bölgenin Niksar, Tokat ve Sivas’tan Erzurum’a kadar olan doğusu ele alınmıştır. Bu

özelliği ile Anadolu’nun tarihî coğrafyasıyla ilgili temel eserlerden biridir.

Taeschner, Türk Kütüphanesinde XXII. cilt olarak eksik yayımlanan temel ese-

rini, yine Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Bağlantı Yolları66 adıyla ve XXIII.

cilt olarak tamamlayarak yayımlamıştır. Yazarın 142 sayfadan oluşan ve diğer cildin

devamı olarak içerik bölümünde yirmi birinci başlıktan başlayarak devam eden bu

eseri, 1926 yılında yayımlanmıştır.

63 Franz Taeschner, Gıhânnümâ, Die Altosmanische Chronik des Mevlânâ Mehemmed Neschrî, C. I,

Otto Harrassowitz, Leipzig 1951. Osmanlı tarihnüvisliğinin eski ve yeni devirlerini birbirine bağla-yan bir dönemde kaleme alınan Neşrî’nin bu eseri, kendisinden sonra yetişen Osmanlı müverrihleri-ne başlıca kaynak teşkil etmiştir ki, Taeshner, Neşrî’nin tarihî el yazıları üzerine de bir makale kale-me almıştır, bk; Franz Taeschner, “Neşrî Tarihi Elyazıları Üzerine Araştırmalar”, (bundan sonra kı-saltma: “Neşrî Elyazıları”), Belleten, C. XV, S. 57, TTK Yay., Ankara 1951.

64 Franz Taeschner, Gıhânnümâ, Die Altosmanische Chronik des Mevlânâ Mehemmed Neschrî, C. II, Otto Harrassowitz, Leipzig 1955.

65 Franz Taeschner, Das Anatolische Wegenetz nach Osmanischen Quellen, C. XXII, Mayer&Müler Gmbh, Leipzig 1924.

66 Franz Taeschner, Das Anatolısche Wegenetz Nach Osmanıschen Quellen, C. XXIII, Mayer& Mü-ler G.m.b.h., Leizig 1926.

23

Yirmi birinci başlık, Niksar, Tokat ve Sivas’tan Erzurum’a olmak üzere düzen-

lenmiş ve burada alt başlıklar olarak ordu yolları, Erzincan’ın merkez rotaları ve bu

rotaların yol ayrımlarına yer verilmiştir. Ayrıca, bu rota üzerinde I. Selim’in seferleri,

1515 seferi, kervan yolları, Bayburt, Kuluhisar ve Karahisar üzerinde durulan diğer

şehirlerdir. Yirmi ikinci başlık, Sivas’tan Diyarbekir’e olan Malatya, Divriği gibi şe-

hirleri kapsamaktadır. Yirmi dördüncü başlıkta, Fırat nehrine göre Adana üzerinden

Maraş’a değinilmiş, yirmi beşinci başlık Kayseri’den Halep’e, yirmi altıncı başlık da

Isparta olarak atılmıştır. Yirmi yedinci ve son başlık ise, Batı Küçük Asyasında Evli-

ya Çelebi’nin hacı seferindeki rotaları şeklindedir.

Bu bölümden sonra, esere XIX. yüzyılın rota yollarının belirlendiği ve altı baş-

lıktan oluşan bir kart eklenmiştir. XIX. yüzyıldaki Anadolu’da bağlantı yolları şek-

linde oluşturulan ana başlıktan sonraki ilk başlık, kuzey rotası; Üsküdar, Tokat, Erzu-

rum, Diyarbekir ve Üsküdar, Ankara, Kayseri, Şam; Üsküdar, Hersek, Bursa, İzmir

şeklindedir. Bu bölümün sonunda ise, birinci, daha sonra da ikinci cilde dair ilâve ve

esaslara yer verildikten sonra, Lâtince ve Arap çevirilere göre yer ve isim kayıtları

yazılarak eser tamamlanmıştır.

3. Alt-Stambuler Hof und Volksleben

XVII.y.y.’a ait bir minyatür albümünün tıpkı basımı olan bu eser67 tam olarak

IV. Mehmed’in (1648-1687) saltanat dönemine rastlar. Dördü renkli olmak üzere 55

levhayı ihtiva etmektedir ki, bunların konusu doğunun yaşam tarzı ve kültür tarihi ile

ilgilidir. İslâm sanat tarihine önemli katkıları olan bu resimler, dönemin İstanbul ha-

yatını tasvir eden önemli vesikalardır.

4. Ein Altosmanischer Bericht Über Das Vorosmanische

Konstantinopel

Franz Taeschner’in kaleme aldığı ve 181-189 sayfaları arasındaki Osmanlı ön-

cesi Konstantinopel’i Hakkındaki Eski Osmanlı Kaynakları68 adındaki bu çalışması,

67 Franz Taeschner, Alt- Stambuler Hof- und Volksleben, Ein Türkisches Miniaturenalbum aus dem

17. jahrhundert, C. I, Orient Buchhandlung, Hannover 1925. 68 Franz Taeschner, Ein altosmanischer Bericht über das vorosmanische Konstantinopel, (Kısalt-

ma:Konstantinopel), Tipografia Del Senato, Del Dott. G. Bardı, Roma 1940.

24

1940 yılında Roma’da kendisi tarafından sunulmuştur. Yazar eserine, Müslüman ya-

zarların Ortaçağ Konstantinopel’i hakkındaki haberlerinin sadece görgü tanıklarının

haberlerine göre yapıldığını belirterek başlamış, bu tür haberlerin de daha çok miras

haberleri ile ilgili olduğunu yazmıştır69. Sürekli değişik varyasyonlar halinde verilen

bu haberlerin, bazen bir görgü tanığının kayıtlarını ve geleneksel resimleri içerdiğini

ifade eden yazar, bu tür kayıtların eski ve yeni olmak üzere ayrı ayrı değil, bir arada

ele alındığını öne sürmüştür. Bu nedenle, bu şekilde ortaya çıkan yeni bilgilerin ger-

çeğin sadece bir kısmını yansıttığını savunan Taeschner, bilgilerin müellifin zama-

nında nasılsa o şekliyle kaleme alındığını belirtmiştir.

Yazara göre, Osmanlı Türklerinin coğrafî kayıtları da aynı şekilde olduğundan,

Türk yazarları İstanbul’un fethinden sonra eski kaynakları geçersiz kılmış ve yeni

başkentleri ile ilgili bilgileri kendi gözlemleriyle tarif etmek durumunda kalmışlardır.

Eski kaynaklar hakkındaki çeviriler ne kadar yeni ise, gerçek ile bağlantısı da o dere-

ce doğrudur ve eski kaynakların geliştirilme ihtiyacı o kadar azdır70. Taeschner, Türk

çevirilerinin araştırmasında, genç Araplardan olan İbnü’l- Verdî’nin İstanbul hakkın-

daki raporlarının faydalı olabileceğini yazmış, Ali ibn Abdurrahman’ın da bunlardan

olduğunu belirtmiştir.

İbnü’l-Verdî’nin Harîdat el- Acâib adlı eseri ile Ali ibn Abdurrahman’ın ihti-

sarlarının karşılaştırılması gerektiğini savunan yazar, bu tür bir karşılaştırmanın bizle-

re, Ortaçağ’da ihtisar malzemesi ile nasıl çalışıldığını göstermesi bakımından da bilgi

vereceğini yazmış, ayrıca, o güne kadar oluşturulmuş rapor ve topografik gerçeklerin

eksik bir şekilde iletildiği ya da anlaşılmadığının ortaya çıkacağını iddia etmiştir.

Taeschner’e göre, bilgilerin yeniden ele alınarak, bunlara yeni şekil verilmesi ve ihti-

sar edilmesi şarttır.

İbnü’l- Verdî’nin Harîdat el- Acâib adlı eseri, Ali ibn Abdurrahman tarafından

eski Osmanlıca’ya çevrilmiştir ve bu eserin Acâibü’l- Mahlûkât başlığını taşıdığını

tespit ettiğini belirten yazar, Kazvînî’nin kozmografisi ve bunun çevirilerinin de bu

başlık altında olduğunu görmüştür71. Yazar, Kazvînî’nin eserinin önsözünde mü-

69 Taeschner, Konstantinopel, s.181. 70 Taeschner, a.g.e., s.182. 71 Taeschner, Konstantinopel, s.183.

25

kemmel bir hikâyeden bahsettiğini yazmıştır ki, bu hikâye Muammarûn motifini i-

çermektedir. Taeschner’e göre, Kazvîni’nin çevirilerini oluşturduğu zaman, metin

çalışmalarından da anlaşılacağı üzere, Osmanlı Devleti’nin başkentinin Bursa olduğu

zamanlardır. Eserin İstanbul’un fethinden önce oluşturulduğunun ispatı, raporda İs-

tanbul’un bir Türk şehri olarak değil de yabancı bir şehir olarak gösterilmesindendir.

Araştırmasının sonuna Ali ibn Abdurrahman ile İbnü’l- Verdî’nin

Konstantinopel hakkındaki raporlarını ekleyen yazar karşılaştırma için okuyucuya

sunmuş ve kendisi son olarak yorum getirmiştir.

B. Makaleleri

1. Das Hauptwerk der Geographischen Literatur der Osmanen Kâtip Çe-

lebi’s Cihannümâ

Kâtip Çelebi’nin, Türk fikrî tarihi açısından önemli olan birçok eserinin yanın-

da, Cihannümâ adlı eseri, coğrafî tarihin tasviri bakımından büyük öneme sahiptir.

Dünya coğrafyası hakkındaki bu kitap Balkanlar ve Yunanistan’ı ele almakta ve pek

çok da harita içermektedir. Taeschner’in bu makalesi Cihannümâ’yı tanıtıcı nitelikte-

dir72.

2. Osmanlılar’da Coğrafya

Osmanlı döneminde yazılmış olan coğrafya eserleri ve bunların özellikleri

hakkında yazılmış ilk önemli eserlerden olan, Franz Taeschner’in bu makalesi 1923

yılında Almanca olarak kaleme alınmıştır73. 1928 yılında ise Osmanlı Türkçesi ile

yazılmış olan “Osmanlılar’da Coğrafya”74 adlı bu makale, aynı yıl yayımlanmıştır.

Makalesinde, Osmanlı dönemine ait coğrafî eserlerin kıymetinin özellikle tarihî coğ-

rafya alanında olduğunu ifade eden yazar, bu eserlerin tetkik edilmesiyle, XIV. yüz-

yıldan bu zamana kadar olan önemli bir boşluğun doldurulacağını yazmıştır.

72 Franz Taeschner, “Das Hauptwerk der Geographischen Literatur der Osmanen Kâtip Çelebi’s Ci-

hannümâ”, (Bundan sonra kısaltma. “Kâtip Çelebi’s Cihannümâ”), Imago Mundi, Münster 1935. 73 Franz Taeschner, “Geographische Literatur der Osmanen”, ZDMG, C. II, 1923. 74 Franz Taeschner, “Osmanlılar’da Coğrafya”, Türkiyat Mecmuası, C. II, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul 1928.

26

3. Landesplanung Der Türken In Anatolien Und Rumelien

Franz Taeschner’in, “Türkler’in Anadolu ve Rumeli’de Yerleşimi” adını taşı-

yan bu makalesinde, Türkler’in göçebe hayattan yerleşik ve düzenli bir sisteme geç-

melerinin XIII. yüzyılda Selçuklu Devleti döneminde gerçekleştiği anlatılmıştır75.

Selçuklu Devleti’nin sınırlarının Yunan şehirlerine ulaşmasıyla, bu devletin ticaret

hacmi gelişmiş ve farklı kültürlerle temasa geçen Türkler yeni bir şehir medeniyetine

doğru yol almışlardır. Taeschner’e göre, Konstantinopel’in Türkler tarafından alın-

masıyla, Anadolu’daki yerleşim Rumeli’ye doğru uzanmaya başlamış, hatta Aksaray,

Karaman ve Konya bölgelerinden belli sayıda halk buraya iskân edilmiştir. Çanakka-

le üzerinden Rumeli’ye geçen Türkler, Mora yarımadası ve Balkanlar’a yerleşmeye

başlamışlar, Bulgar, Sırp ve Macarların bunlara karşı koyma çabası sonuçsuz kalmış-

tır.

Taeschner’e göre, Osmanlılar’da II. Mehmed dönemine kadar yerleşim organi-

zasyon ve yöntemleri hakkında ciddi oluşumlar olmamış, bu dönemden sonra yerle-

şimler ve şehirlerin kuruluşu, yönetim ve idareleri kanunlarla düzenlenmiştir. İstan-

bul’un fethiyle Osmanlı Devleti’nde merkezî yönetim en güçlü şeklini almış ve yöne-

tim, eyalet, sancak ve kazalara ayrılmıştır. Buralardaki topraklar ise, has, zeamet ve

tımar olarak bölünerek Osmanlı idaresinin koyduğu kurallara göre halkın tasarrufuna

verilmiştir. Şehirlerdeki hukuk ve idare sorumluları hakkında da bilgi veren yazar,

merkezî yönetim ile taşra arasındaki haberleşmelerin ulaklar vasıtasıyla yürütüldüğü-

nü eklemiştir. Taeschner makalesini, XIX. yüzyıl sonlarında Tanzimat ile birlikte ya-

pılan yeni düzenlemeler hakkında verdiği bilgilerle tamamlamış ve idare şeklinde

meydana gelen yeni yapılanmaların bugünkü Türk Devleti tarafından da kullanıldığı-

nı ifade etmiştir.

III. İran Kültürüne Dair Eserleri

Franz Taeschner’in Almanca gotik yazı ile yazılmış olan Ortaçağ’da İran baş-

lıklı eserinde Arap hükümranlığı altındaki İran ve İran’ın İslâmlaştırılması, bu ülke-

nin kültürel ve politik olarak yenilenmesi hakkında bilgiler verilmiştir. Bununla bir-

75 Franz Taeschner, “Landesplanung Der Türken In Anatolien Und Rumelien”, Historische

Raumforschung, C. II, Walter Dorn Verlag, Bremen- Horn 1958.

27

likte, Türk halkının Anadolu’ya gelişi ve burada kurulan Selçuklu Devleti de anlatıl-

maktadır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin son dönemleri ile Moğol istilası ve İlhanlılar

ile Timur Dönemi olayları da eserin konusunu oluşturmaktadır76.

Taeschner’in İran’la ilgili diğer çalışmaları, İran’ın mitoloji ve ikonografisini

tanıttığı makalesi77 ile Higra’nın ilk yüzyıllarında Türk Sultanları egemenliğindeki

İran hakkındadır78. Bununla birlikte “Alman Edebiyatı’na Klâsik İran şiirinin etkile-

ri”79 ve İslâm ülkelerindeki Fütüvvet erbabı ve İran çevresindeki Fütüvvet ile ilgili de

müstakil çalışmaları vardır80.

IV. Arap Kültürüne Dair Eserleri

Daha önce de belirtildiği gibi, daha çok Osmanlı bilim adamı ve İslâm araştır-

macısı olan Taeschner, bu işe Arap mütehassısı olarak başlamış ve ilk olarak 1912

yılında tamamladığı doktora yazılarını Kazvinî’nin Psikoloji eseri oluşturmuştur81.

Taeschner’in doğu İslâm dünyasının tarihine olan ilgisi diğer Arapça çalışmalarında

da kendini göstermektedir. Örneğin, Anadolu’ya dair birtakım bilgiler el- Ömerî82,

Konstantinopel hakkındaki haberler de İbnü’l- Verdî83’den alınmıştır.

Franz Taeschner’in ayrıca, Arap Dünyasının Tarihi84 adında Arap Kültür ve

Medeniyeti hakkında bir eseri vardır. Bu eser 161 sayfadan oluşmaktadır ve iki bö-

lüm halinde kaleme alınmıştır. Taeschner’in bu çalışmasında Arap dünyasının ülke ve

insanları anlatılmıştır. Eski Arabistan coğrafyası hakkında bilgi verilmiş ve Arapların

bu dönemdeki fetihlerinden söz edilmiştir. Eserinde Emevi Halifelerinin Arap İmpa-

76 Franz Taeschner, Iran im Mittelalter, ?, Tarihsiz. 77 Franz Taeschner, “Zohâk, Ein Beitrag zur Persischen Mythologie und Ikonographie”, Der Islam, C.

VI,? , 1915. 78 Franz Taeschner, “Iran in den ersten Jahrhunderten der Higra. Die Turken Sultanate”, Handbuch

der Weltgescichte, C.I, ?, 1954. 79 Franz Taeschner, “Alman Edebiyatına Klâsik İran Şiirinin Etkileri”, Tahran Üni. Edb. Fak. Der.,

C.IV, S.3, 1336. 80 Franz Taeschner, “İslâm Ülkelerindeki Fütüvvet Erbabı, Ortaya Çıkış Tarzı, Farklılıkları ve İran

çevresindeki Fütüvvet Erbabı”, Tahran Üni. Edb. Fak. Der., C.IV, S.2, 1335. 81 Kissling, a.g.m., s. 16. 82 Franz Taeschner, Al-‘Umari’s Bericht über Anatolien in seinem Werke Masâlik al-absâr fî

mamâlik al-amsâr, (Arapça metin), Text I, C. VII, Harrassowitz, Leipzig 1929. 83 İbnü’l- Verdî (öl. H. 861/M. 1414)’nin eseri Harîdatü’l- ‘acâib ve ferîdatü’l- ğarâ’ib adında olup,

eski İstanbul hakkında bilgiler içermektedir, bk. Taeschner, “Konstantinopel”.

28

ratorlukları ve Abbasi Halifelerinin İslâm İmparatorluğu hakkında da bilgi veren ya-

zar, kronolojik bir sıra takip etmiş ve bu dönemden sonra Türk seferleri ve hükümran-

lıklarını ele almıştır. Eserinde, Moğol devri ve Memlük dönemi olaylarına da yer ve-

ren Taeschner, Osmanlı Devleti içerisindeki Arap dünyasının öğelerinden de söz et-

miştir. Franz Taeschner’in bu çalışması kısaca, Arap dünyasının coğrafyası, tarihi,

milletleri ve fetihleri hakkında bilgi vermekte, bu sayede tarihî bir dönemi aydınlığa

kavuşturmaktadır.

Kaynakça kısmından sonra kitabın sonuna birtakım kartlar eklenmiştir. Bu

kartlar, Arap dünyasının fiziksel ve ekonomik durumu ile buradaki halk yoğunluğu ve

dillerin dağılımı ile ilgilidir. Ayrıca, Arabistan’ın coğrafyası ve Arap ülkelerinde Os-

manlı Devleti’nin genişlemesi konularında da kartlar bulunmaktadır. Son kartlar ise

konu olarak Osmanlı Devleti’nin çöküşü ve Arap fetihleri ile İslâm’ın yayılması ko-

nularını içermektedir.

84 Franz Taeschner, Geschichte Der Arabischen Welt, Heidelberg 1949.

29

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FİKİRLERİ

I. Türkiye Selçukluları Dönemindeki Kültürel ve Sosyal

Kurumlarla İlgili Çalışmaları

Franz Taeschner’in Türkiye Selçukluları dönemindeki sosyal ve kültürel ku-

rumlarla ilgili çalışmaları, Anadolu’da Türklerin ortaya koyduğu özgün bir kurum

olan Ahilik ve bu teşkilâtın bir kolu olan Bacı Teşkilâtı ile ilgilidir. Bundan başka,

yine Anadolu Ahileri ile münasebet halinde olan Mevlevîler hakkında da görüş bildi-

ren Taeschner, çalışmalarında Anadolu’nun askerî zümresini teşkil eden gazilere de

yer vermiştir.

A. Selçuklu Dönemi Ahiliği İle İlgili Çalışmaları

Türk tarihçileri arasında Ahilik konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. M.

Fuad Köprülü ve Abdülbaki Gölpınarlı’nın, Franz Taeschner gibi Ahiliği Fütüvvet

Teşkilâtı’nın Anadolu’da aldığı değişik bir biçim olarak yorumlamalarına karşın, da-

ha sonraki bazı tarihçiler muhtemelen milliyetçilik duygularının etkisiyle bunun tam

aksi bir görüşte hareket ederek bu kurumun fütüvvet ile hiçbir ilgisi bulunmadığını ve

Ahiliğin Anadolu’da Türklerin ortaya koyduğu özgün bir kurum olduğunu savunmuş-

lardır85. Buna göre, Anadolu’da Ahiliğin kurucusu, debbağların pîri olup, XIII.

y.y.’da Kırşehir’de yaşamış ve burada bu teşkilâtın lideri olan Ahi Evren’dir86. An-

cak, Ahiliğin Fütüvvet Teşkilâtı’nın doğuşundan sonra ortaya çıkması F. Taeschner

ve onunla aynı görüşte olan tarihçilerin iddialarını kuvvetlendirmektedir. 1330 yılla-

rında Anadolu’daki Ahilik hakkındaki verdiği bilgilerle birinci elden kaynak duru-

munda bulunan İbn Batuta, eserinde Ahiliğe ayırdığı bölümü zikrü’l-ahiyyeti’l-fityân

85 Ahiliğin Anadolu’da kurulduğuna dair bilgi için, Bk. Neşet Çağatay, “Fütüvvet- Ahi Müessesesinin

Menşei Meselesi”, AÜİFD, C.I, Ankara 1952, s. 59-84. 86 Walter Ruben, “Kırşehir’in Dikkatimizi Çeken San’at Abideleri”, (Bundan sonra Kısaltma: “San’at

Âbideleri”), Belleten, C. XI, S. 44, T.T.K. Yay., Ankara 1947, s. 625; Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 85-87. Ancak burada Ahi Evren’in Şeyh Evhadü’d- din ile tanıştıktan sonra ona bağlanması ve onun aracılığıyla Abbasi Halifesi en- Nâsır’ın kurduğu Fütüvvet Teşkilâ-tı’na girmiş olabileceğinin ifade edilmesi, Ahi Evren’in Anadolu’da kurmuş olduğu Ahi Teşkilâ-tı’nın Abbasi Fütüvvetinin bir devamı olduğunun göstergesidir. Bk. a.g.e., s. 81.

30

şeklinde adlandırarak adeta iki kurum arasındaki bağlantıya dikkat çekmiştir87. Ayrı-

ca, Ahiliğin kurucusu olarak bilinen Ahi Evren de dahil olmak üzere, Anadolu’da

varlıkları tarihen tespit edilebilen en eski ahilerin XIII.y.y.’dan daha eski olmadıkları

bilindiğinden, İran’da XI. y.y.’da yaşamış olan Ahi88 Ferec Zencânî gibi ahilerin var-

lığı yine bu kurumun fütüvvet ile olan bağlantısını göstermektedir.

1. Ahi Kelimesinin Anlamı

“Ahî” kelimesi Arapça “kardeşim” anlamına gelmektedir89. Ancak bu kelime-

nin Divân-ı Lügati’t- Türk90 ve Kutadgu Bilig91 gibi eski Türkçe metinlerde geçen

cömert, eli açık, âlicenap gibi anlamlara gelen akı kelimesinden gelmiş olabileceği de

tartışılmaktadır92.

Ahilik mesleği, yiğitlik ve cömertlik vasıfları islâmiyetin yayılmasıyla birlikte

fütüvvet adıyla İslâm dünyasına girmiştir. Arapların “fetâ” ve İranlıların “cevanmerd”

olarak adlandırdıkları ideal insan tipine, Türkler “akılık” adını vermişlerdir93. Bu ke-

limenin zamanla Arapça “ahi” kelimesine dönüşmüş olması muhtemeldir. Ancak ahi-

ler, uhuvvet, kardeşlik kelimelerinin sûfî anlamda Fütüvvet mefhumuyla akraba oldu-

ğundan ahi kelimesinin Arapça anlamıyla ilgilenmişlerdir94. Taeschner’e göre, uhuv-

87 Ahmet Yaşar Ocak, “Fütüvvet”, D.İ.A., C. XIII, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1996, s. 263. 88 Bu kelime Ahi şeklinde ilk olarak İranlı Prens Unsûru’l- Mali Keykavus’un Kâbusnâme’sinde adına

rastlanan Fütüvvet erbabı bir şeyh olup, 1064’te ölen ez- Zencânî’nin unavanıdır. 89 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 18; Ziya Kazıcı, “Ahîlik”, DİA, C. I, Diyanet Vakfı Yay., İstan-

bul 1988, s. 540; Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu , s. 3; Taeschner, “ Türk Ahili-ği”, s.5; Franz Taeschner, “İslâm’da Fütüvvet Teşkilâtı’nın Doğuşu Meselesi ve Tarihî Ana Çizgile-ri”,(Bundan sonra kısaltma: “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”), Belleten, C. XXXVI, TTK Yay., Ankara 1972, s. 230; Ebû Abdullah Muhammed İbn Batuta Tancî, İbn Batuta Seyahatnâmesi, (Bundan son-ra Kısaltma: Seyahatnâme), C.I, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2000, s. 403. Ahi kelimesi, İbn Batuta’nın 14. y.y. başlarında gösterdiği gibi bütün genç kimselerin mesleklerinin başı değil, Ahi Ev-ren’e istinad eden dericilerin ustasıdır. Bk. Franz Taeschner, “Ein Icâzetnâme aus dem Kreise der Achis”, (Bundan sonra kısaltma: “İcazetnâme”), Jean Deny Armağanı, TTK Basımevi, Ankara 1958 ,s. 254.

90 Kaşgarlı Mahmud, Divanu Lugati’t- Türk Tercümesi, C. I, Ankara 1939, s. 90. 91 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, C. I, neşr. R. Rahmeti Arat, İstanbul 1947, s. 22,23. 92 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 18; Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 3,4;

Kazıcı, “Ahîlik”, s. 540; Taeschner, “İcazetnâme”, s.172. 93 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 4. 94 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 18; Taeschner, Bruderschaften, s. 277; Taeschner, “Fütüvvet’in

Ana Çizgileri”, s. 230.

31

vet kelimesinden yola çıkılarak Ahiliğin kökeninin Basra’daki İhvanü’s- Safa95’dan

geldiği düşünülebilir96. Ahi Evren eserlerinde İhvanü’s- Safa’nın risalelerinden geniş

ölçüde faydalanmış, dolayısıyla teşkilâtçılık fikri bu sayede gelişmiştir97. Bu nedenle

Ahiliğin organizasyon yapısı İhvanü’s- Safa ile aynıdır.

Taeschner’e göre, temelde Kur’an ve sünnete dayandırılan prensipleriyle islâmî

anlayışa doğrudan bağlı olan Ahiliğin, tasavvufta önemli bir yeri bulunan uhuvveti

hatırlatmasından dolayı kolayca yayılması ve kabul görmesi mümkün olmuş,

Taeschner’e göre, bu teşkilâtın Anadolu’da kurulmasında fütüvvetin büyük etkisi ol-

muştur98. Ahilik, Fütüvvet’in sosyal anlamıyla birleşerek, Ortaçağ Türk Anado-

lu’sunun sosyal, siyasî, kültürel ve ticarî şartlarının etkisi ile Türklere özgü ve diğer

İslâm ülkelerinde görülmeyen bir esnaf teşkilâtı haline gelmiştir99.

2. Ahiliğin Menşei

XIII. y.y.’da Anadolu’da da Ahilik adı altında çok önemli ve çok yaygın bir

meslekî- tasavvufî bekârlar grubu ortaya çıkmış, ve bu Ahiler varlıklarını Osmanlı

Devleti içinde XVIII. yüzyıla kadar devam ettirmişlerdir100. Fütüvvet başlığı altında

ayrıntılı bir şekilde anlatılacağı üzere, Abbasi Halifesi en- Nâsır li- Dinillâh, siyasî ve

sosyal durumu gittikçe bozulan devletin otoritesinin yeniden kurulmasında ve sosyal

huzurun sağlanmasında fütüvvet birliklerinin büyük bir güç olacağını düşünmüş ve

bu grupları siyasî otoriteye bağlamada başarı göstermiştir. Müslüman hükümdarlara

elçi ve fermanlar göndererek, kendilerini Fütüvvet Teşkilâtı’na girmeye davet eden

95 Abbasi Halifeliğine karşı dinî ve siyasî koruma amaçlı oluşturulan ve X. yüzyıldan itibaren teşkilât

halinde faaliyet gösteren bir grup. Bk. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 143; Abdullah Ekinci, Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket: Karmatîler, (Bundan sonra Kısaltma: Karmatîler), Odak Yay., Ankara 2005, s. 264-271.

96 Franz Taeschner, “Beitraege Zur Geschichte Der Achis in Anatolien (14.-15.Jhdt.) auf Grund neuer Quellen”, (Bundan sonra kısaltma: “Der Achis in Anatolien”), Islamıca, C.IV, s. 15.

97 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 143, 144. 98 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 17. 99 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 5. Ferhat Erarı, “Ahîlik ve Ahîlik Kültürünün İktisadî Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslar arası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirile-ri, Kültür Bakanlığı Yay., Kırşehir 1999, 118.

100 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar, TTK Basımevi, Ankara 1976, s. 211. Ana-dolu’da Ahiliğin ilk olarak 1216 yılında Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlı şehirlerden Antalya’da ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bunun nedeni, Antalya’da 1249 yılında yapılan Ahi Yusuf Camisi-nin kitabesidir ki, bu Anadolu’da Ahiliğe dair ilk yazılı belgedir. Bk. Taeschner, Bruderschaften, s. 278.

32

en- Nâsır, bu faaliyetin bir parçası olarak ilk defa Anadolu Selçuklu Devleti’yle I.

Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde temas kurmuştur.

I. Gıyaseddin Keyhüsrev, hocası Mecdüddin İshak’ı Bağdat’a halife en- Nâ-

sır’a elçi olarak göndermiştir. Mecdüddün İshak dönüşünde, Sultan I. Gıyaseddin’in

isteği üzerine Halife en- Nâsır tarafından gönderilen Muhyiddin ibnü’l- Arabî,

Evhadü’d-din Kirmânî, Şeyh Nasirüddin Mahmud (Ahi Evren), Şeyh Ebû Ca’fer

Muhammed el- Berzaî, Şeyh Hasan Onar gibi büyük mutasavvıfları Anadolu’ya ge-

tirmiştir101. Bundan sonra Anadolu’nun her tarafında irşad faaliyetlerine başlayan

Evhadü’d-din Kirmânî ve halifeleri için çok sayıda tekke ve zaviyeler yapılmış, daha

sonraları I. İzzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubad’ın da Fütüvvet Teşkilâtı’na

dahil olmalarıyla Anadolu’da Ahiliğin kuruluşu tamamlanmıştır102. Özellikle I.

Alâeddin Keykubad döneminde Halife en- Nâsır’ın meşhur mutasavvıf Şehabeddin

Sühreverdî’yi Anadolu’ya göndermesinin Anadolu’da Ahi Teşkilâtı’nın kurulmasında

önemli bir yeri vardır. Buradan, Anadolu’daki fütüvvetin Abbasi Halifeliğine bilinç-

li bir şekilde bağlandığı ve Halife en- Nâsır’dan sonraki ıslah edilmiş fütüvvetin bir

kolu olduğu sonucu çıkarılabilir.

3. Ahi Evren

Anadolu’da Ahiliğin kurucusu olarak bilinen ve Azerbaycan’ın Hoy kasaba-

sından olan Şeyh Nasîrüddin Mahmud (ö. 1261) sonraları Ahi Evren ismiyle anılmış,

hiç evlenmemiş ve münzevi bir hayat tarzı yaşamıştır103. Özellikle I. Alâeddin’in des-

tek ve yardımıyla, bir taraftan islâmî tasavvufî düşünceye ve fütüvvet ilkelerine bağlı

kalarak tekke ve zaviyelerde şeyh mürid ilişkilerini, diğer taraftan da iş yerlerinde

usta, kalfa ve çırak ilişkilerini ve buna bağlı olarak iktisadî hayatı düzenleyen Ahili-

ğin Anadolu’da kurulup gelişmesinde Ahi Evren’in büyük rolü olmuştur. Ahi Ev-

ren’in ölümünden sonra da Ahiler Fütüvvetnâmelerde anlatılan şekliyle pîrlerinin ha-

101 Halil İnalcık, “Ahîlik, Toplum, Devlet”, II. Uluslar arası Ahilik Kültürü Bildirileri 13-15 Ekim 1999, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1999, s. 189. 102 Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 628; Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 18; Bayram, Ahi Evren ve

Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 27-29; Kazıcı, “Ahilik”, s. 540. 103 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 89.

33

yatını, kendilerine uyulacak kurallar bütünü olarak kabul etmişler ve onun özellikleri-

ni benimsemişlerdir104.

Ahi Evren Anadolu Türklerinin din tarihlerindeki çok sayıdaki şahsiyetlerden

biridir. Bu şahsiyetler hakkında oldukça fazla dinî menkîbeler yazıldığından, bunların

tarihî kimliklerini ele almak oldukça güçtür. Ahi Evren’in adı da bazı efsanelere konu

olmuştur105. Bir efsaneye göre, Ahi Evren’in derici olduğu ve Türk dericilerinin de

onu lonca patronu olarak yücelttikleri rivayet edilmektedir. Ahi Evren’in derici ustası

olması, daha ileriki dönemlerde esnaf teşkilâtının kurulması ve bu teşkilâtın lideri ya-

ni pîri olmasında önemli bir etkendir106. Bu sayede bu Türk loncası da özel bir konu-

ma geçmiş ve diğer loncalar üzerinde nüfuz sahibi olmaya muvaffak olmuştur107. Di-

ğer lonca patronları eski İslâm tarihi peygamberleri veya şahsiyetleri iken, dericiler

Ahi Evren’de Anadolu dervişliğinin bir şahsiyetini patron olarak kabul etmişlerdir108.

Bu nedenle bu lonca grupları Ahi Evren’in kişiliği ile ilgili olan sosyal ve dinî yapısı-

nı da üstlenerek, fütüvvet olarak bilinen genel İslâm birliğinin Anadolu’ya ait özel

şekli olan Ahiliği oluşturmuşlardır.

Yukarıda da belirtildiği üzere, Ahi Evren’i konu eden kaynaklar, onun Ahiliğin

sultanı, debbağların yani dericilerin pîri ve 32 çeşit esnaf ve sanatkârların lideri oldu-

ğunu belirtmişlerdir109. Yine aynı kaynaklarda Ahiliğin geçerliliğini ve bu mesleğin

kudsiyetini, kurucusunun da asaletini öne çıkarmak ve bu mesleğe dahil olanları psi-

kolojik bakımdan tatmin etmek amacıyla Ahi Evren’in soyu İslâm büyüklerine bağ-

lanmıştır110.

104 Franz Taeschner, “Das Zunftwesen in der Türkei”, (Bundan sonra kısaltma: “Zuftwesen”),

Leipziger Vierteljahrsschrift für Südeuropa, C. V, Harrassowitz, Leipzig 1941, s. 174. 105 Evren’in, Şeyh Nasîrü’d-din Mahmud’un menkıbevî adı olduğu ve bu adın verilişinin de farklı

menkabelere dayandığı anlaşılmaktadır. Evren (yılan, ejder) anlamlarına gelmektedir. Bk. M. Bay-ram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, 76; Taeschner, Gülschehris Mesnevi, s.1; Taeschner, “Kırşehir”, s. 590; Ahi Evren’in menkıbevî kişiliği ile ilgili olarak dağların yerini değiş-tirdiği ve su üstünde yürüdüğü anlatılır. Bk. Taeschner, “Legendenbildung”, s. 64. Ahi Evren’in menkıbevî kişiliği ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 76-78; Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 628.

106 Taeschner, “Kırşehir”, s. 65. 107 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 24. 108 Taeschner, Gülschehris Mesnevi, s.1. 109 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 135. 110 Taeschner, “Kırşehir”, s. 65; Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 135.

34

4. Ahi Teşkilâtı

Türkiye, İran ve diğer doğu İslâm ülkelerindeki esnaf organizasyonları ince-

lendiğinde, bunlar arasında ortak özellik olarak dervişlik teşkilâtındaki kardeşlik ve

dinî organizasyon yapılarının benzerlik gösterdiği görülmektedir. Ortaçağ’daki dinî

teşkilâtlar genellikle dinî gruplar etrafında toplanmışlardır. Dervişlik teşkilâtı da buna

örnektir. Derviş teşkilâtında olduğu gibi, esnaf teşkilâtında da şeyh, bütün şeyhler ü-

zerinde tek hakimdir. Ayrıca, yine dervişlikteki üyelerin bir halkayı oluşturup, Pey-

gambere itaat etmeleri gibi, esnaf teşkilâtı üyeleri de hiyerarşik düzene göre bir halka

oluşturmuşlardır. Bu halkada her esnaf teşkilâtının bir lideri vardır ve bu kişi aynı

zamanda kural koyucudur. Teşkilâtın bundan sonraki halkasında ise esnaf ustaları

vardır. Taeschner’e göre esnaflar tarafından oluşturulmuş olan Ahi Teşkilâtı birçok

üyesiyle birlikte şehirlerde büyük bir Fütüvvet Teşkilâtı oluşturmuş ve bu teşkilât da-

ha sonraları dervişlik içinde asimile olmuştur111.

Büyük şehirlerde çeşitli gruplar halinde teşkilâtlanan Ahilerin her birinin müs-

takil bir zaviyesi olup, küçük şehirlerde ise çeşitli meslek grupları tek bir birlik teşkil

etmişlerdir. Anadolu Selçuklu Devleti zamanında bu birlikler mesleklere ait problem-

leri halletmişler ve devlet ile olan ilişkileri düzenlemişlerdir. Bu birliklerin aslî görev-

leri mal ve kalite kontrolü ile fiyat tespiti olmuştur. Ahilik birçok devlet adamını, as-

kerî zümre mensuplarını, kadı ve müderrisleri, tarikat şeyhlerini bünyesinde toplamış-

tır112. Bu durum XIV. yüzyıla kadar devam etmiş, bundan sonra ise Ahilik organize

esnaf birlikleri şeklini almış ve iktisadî faaliyetler ön plâna çıkmaya başlamıştır.

Taeschner’in Anadolu Selçuklu devrine ait Ahi Teşkilâtı ile ilgili verdiği bilgiler bun-

larla sınırlı olup, konu ile ilgili ayrıntılı bilgiler Osmanlı Devleti’nin kuruluşu bölü-

münde yer almaktadır.

B. Osmanlı Dönemi Ahiliği İle İlgili Çalışmaları

Ahilik Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda büyük rol oynamıştır. Bu devletin ku-

ruluş savaşçıları arasında Ahilerin olduğu Osmanlı arşiv belgelerinden de anlaşılmak-

tadır. Ayrıca Taeschner’in sıkça başvurduğu Aşıkpaşazâde’nin eserinde de o zamanki

111 Taeschner, “Zuftwesen”, s. 172,173. 112 O. Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, C.I, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Yay., İs-

tanbul 1995, s. 515.

35

Anadolu’da olan dört çeşit seyyah gruptan söz edilmiştir. Bunlar Gazıyân-ı Rûm (A-

nadolu Gazileri), Ahiyân-ı Rûm (Anadolu Ahileri), Abdalân-ı Rûm (Anadolu Abdal-

ları), Bacıyân-ı Rûm (Anadolu Bacıları)’dır113. Ahiler Osmanlı hanedanlığının ilk hü-

kümdarları hakkındaki haberlerde II. Murad’ın saltanatı başlangıcına kadar aktif şah-

siyetler olarak anılmışlardır. Taeschner’e göre, ilk Osmanlı padişahlarının ve vezirle-

rinin çoğu Ahi Teşkilâtı’na mensup şeyhlerdir. I. Murad’ın tahta çıkışı esnasında

1360 yılında Ankara’nın Ahilerin elinde olduğu ve Sultanın Ahiler üzerine yürüme-

siyle kaleyi sultana teslim ettikleri bilinmektedir114. 1361 yılında Ankara’nın alınma-

sından sonra I. Murad şed kuşanmış ve Ahi teşkilâtından fetihlerde askerî bir güç ola-

rak faydalanmıştır115.

XIV. yüzyıl ortalarında Orhan Gazi döneminde Anadolu’yu gezen ünlü seyyah

İbn Batuta, ahi birliklerinin şehir ve köylerde teşkilâtlanan sanat ve ziraat ehli zümre-

ler olduğunu belirtmiştir. Ayrıca ahilerin, tasavvufî hayatla olan yakınlıklarından söz

ederek misafir olduğu ahi gruplarının isimlerini vermiş ve onların özelliklerinden

bahsetmiştir. Taeschner’in naklettiğine göre, Batuta’nın yazılarında özellikle Ahi

Teşkilâtı’nın esnaflığı ve misafirperverliği üzerinde durulmuştur116. XIII. ve XIV.

yüzyıllarda, Anadolu Selçuklu Devleti’nin son, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde

Anadolu’da büyüyen Ahi Teşkilâtı Osmanlı Devleti içinde tutunamamış, kısmen lon-

calara ayrılmış ve derici loncasında tüm Ahilik kuralları aynen yaşatılmaya çalışıl-

mıştır117. Bunun nedeni daha önce de belirtildiği gibi, 1300 yıllarında Orta Anado-

113 Taeschner, Bruderschaften, s. 279; Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, K Yay., İstanbul

2003, s. 298; Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Yay, Ankara 1999, s. 85-95; Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 14.

114 Taeschner, Bruderschaften, s. 285. 115 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 20, 21. Osmanlı sultanları lonca mensuplarını seferler esnasında

orduların techizi ve insan kaynağı olarak kullanmışlardır. Bk. Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 24. 116 Taeschner, Bruderschaften, s. 282, 283. Batuta, Antalya, Denizli, Sivas’ta ilk olarak tanıştığı Ahi-

lerin kendisini ağırlamak üzere birbirleriyle kavga ettiklerini aktarmıştır. Hayırseverlik Ahilerin en önde gelen prensipleri olup, bu özellik kendini eli açıklık ve misafirperverlik şeklinde göstermiştir. Bk. Franz Taeschner, “1453 Yılına Kadar Osmanlı Türkleri”, (Bundan sonra kısaltma: “Osmanlı Türkleri”), Tarih İncelemeleri Dergisi, C.V, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1990, s. 287; Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 10; İbn Batuta, Seyahatnâme, s. 404,405.

117 Taeschner, Bruderschaften, s. 285, 286. Lonca Teşkilâtları, Ahilik ve Fütüvvetin zamanla esnaf teşkilâtı içinde manevî ve dinî değerini kaybederek birer çırak birlikleri haline dönüşmesi sonucu or-taya çıkmıştır. Loncalar Ahi birlikleri gibi bağımsız olmayıp, siyasî otoriteye bağlıdırlar. Bk. Muhit-tin Şimşek, Ahilik: TKY ve Tarihteki Uygulaması, Hayat yay., İstanbul 2002, s. 44, 45.

36

lu’da yaşamış olan Ahi Evren’in de derici olmasıdır118. Osmanlı Devleti’nin toprakla-

rını Rumeli, Bosna ve Kırım’da genişletmesiyle buralarda da Ahi Teşkilâtları kurul-

muştur119. Bu tarihten sonra Taeschner’in Ahiler hakkında verdiği bilgiler azalmakta

ve Lonca Teşkilâtı’na sığınan Ahiler hakkında bilgiler verilmektedir.

1. Lonca Teşkilâtlarının Menşei

Franz Taeschner, Ahi ve Fütüvvet Teşkilâtı’nın dolayısıyla lonca müessesesi-

nin doğu İslâm şehirlerinde çok eski tarihlerden itibaren mevcut bulunmuş olabilece-

ğini ifade etmiş120, fakat Ortaçağ içinde Lonca Teşkilâtlarının ne şekilde olduğu ve

bunların Fütüvvet ve Ahilik ile münasebetlerinin bulunup bulunmadığı hakkında kay-

nak yetersizliği nedeniyle bilgi veremeyeceğini ifade etmiştir121. Bazı tarihçiler ise

konu ile ilgili olarak birtakım tespitlerde bulunmuşlardır. Buna göre Ahi Teşkilâtı

İhvanü’s- Safa ve Karmatîlerle122 ilişkilendirilmiştir. Philip K. Hitti, İslâm memleket-

lerinde ortaya çıkan loncalara has en eski metinlerin İhavanü’s- Safa Risalelerinde

görüldüğünü belirtmiştir123. Louıs Massignon’a göre ise, iş teşkilâtı ve loncalarda iş-

çilerin birleşmesi İslâm şehirlerinde X. yüzyıla kadar uzanmaktadır ve Karmatîlerin

yarı dinî ve sosyal iktisadî faaliyetleriyle bağlantılıdır. Bu grup, kurmuş oldukları teş-

kilâtın gereği olarak loncalara ihtiyaç duymuş ve İkdaniyye olarak adlandırılan Şura

Meclisi ile iktisadî ve sosyal düzeni teşkilât aracılığı ile sağlamıştır. Karmatî menşeli

loncaya dayanan bu teşkilât, taraftarlarının propagandası sonucunda Fatımî Halifeler

idaresindeki Kahire ve X.-XII. yüzyıllarda İslâm memleketlerinde gelişmesini sür-

dürmüştür124.

118 Taeschner, “Zunftwesen”, s. 175; Taeschner, “Legendenbildung”, s. 65. 119 Taeschner, “Zunftwesen”, s. 186; Bk. Franz Taeschner, “Das Bosnische Zunftwesen zur Türkenzeit

(1463-1878), Byzantische Zeitschrift, 1951. 120 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 232. 121 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 21. 122 IX.-XI. yüzyıllarda İslâm dünyasını sarsan eşitlik esasına dayanan geniş bir sosyal ıslahat ve adalet

hareketidir. İktisadî faaliyetleri, fikirlerinin propagandasını yapabilmek amacıyla gerekli kaynağın sağlanması konusunda etkili oldukları bölgelerde vergi artışı ve özel mülkiyetin kaldırılması ile ziraî faaliyetlerdir. Bk. Ekinci, Karmatîler, s. 28, 247; Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 232.

123 Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, C.II, Çev. S. Tuğ, İstanbul 1995, s. 687. 124 Ekinci, Karmatîler, s. 255, 256.

37

Massignon’un Karmatîliği, Ahiliğin menşei olarak gösterme çabasına benzer

bir şekilde F. Köprülü de Anadolu Ahilerinde farmasonlarda olduğu gibi sıkı bir hiye-

rarşinin bulunduğunu, mensuplarının sahip oldukları rütbelere göre görevlendirildik-

lerini ve bu özelliklerin esas itibariyle Batınî bir menşeden geldiğini

Fütüvvetnâmelere dayanarak açıklamaya çalışmıştır125. Taeschner’in Gülşehri’den

aktardığına göre, Ahiler genellikle bilgisiz ve Fütüvvet geleneklerinden uzaktırlar126.

O dönemdeki ehl-i sünnet alim ve mutasavvıflar da ahiler hakkında olumlu fikir be-

lirtmemişlerdir127 ki, bu durum Ahilerin Batınî eğilimli olduklarını göstermektedir.

Loncalar, Fütüvvetin gelişmesinin son basamağı olarak görülmektedir.

Fütüvvet adı altında loncalar daha çok Anadolu’da büyük bir gelişme göstermiş ve

Türk Lonca Teşkilâtı diğer memleketlerdeki teşkilâtlara etki etmiştir128. Bununla bir-

likte Taeschner’e göre, Fütüvvet Teşkilâtı son hali olan Lonca Teşkilâtı ile karşıla-

namamıştır. Fütüvveti oluşturan unsurlardan bir kısmı münferit olarak son dönemlere

kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir.

2. Ahilerin Siyasî Fonksiyonu

XIV. yüzyıl başlarından itibaren Anadolu siyasî yönden çeşitli küçük devlet-

çiklere bölünmüştür. Ahiler ise, bulundukları bu bölgelerde sadece iktisadî faaliyet-

lerle meşgul olmamışlar, devletin içinde siyasî bakımdan da önemli bir rol üstlenmiş-

lerdir. Devlet idaresinin zayıf olduğu bölgelerde idareye sahip çıkan Ahiler var olan

istikrarsızlığa karşı koymuşlardır. Ayrıca, acımasız otokratların gaddarlığına uğramış

kişileri ve halk gruplarını da desteklemekten geri kalmamışlardır129. Bu nedenle şehir-

lerde bazı kamu görevlerinde, özellikle güvenlik işlerinde devletin temel fonksiyonla-

rını esnafın başı sayılan ahi babaların üstlendiği görülmektedir130. Şehir nüfusunun

büyük kısmını esnaf ve lonca mensuplarının oluşturduğu ve bu halkın ahi zaviyeleri

etrafında örgütlenmiş bulunduğu düşünüldüğünde, ahilerin gücü de anlaşılmaktadır.

125 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutassıvflar, s. 215; Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 16. 126 Taeschner, Futuvvetkapitel; Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. S. 18. 127 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 215. 128 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 232-234. 129 Taeschner, “Osmanlı Türkleri”, s. 286, 287. 130 İnalcık, “Ahîlik, Toplum, Devlet”, s. 191.

38

Her büyük şehirde en nüfuzlu ahi reisi, şehir belediye başkanı veya bir emir gi-

bi hareket etmeye başlamıştır. Ahiliğin politik yönü olarak bir sultana veya emire ve-

kâlet etmesi ilk olarak XIV. yüzyılda İlhanlılar yönetiminde olan Ankara’da bir kita-

bede görülmüştür131. Kendilerini Ahi-i Mu’azzam olarak adlandıran bu Ankara Ahile-

rinin yaptıkları inşaat ve yazdırdıkları kitabelerden, zengin ve büyük beyler oldukları

anlaşılmaktadır132. Ankara’nın Ahiliğin metropolü olmasından sonra, buradaki Ahi

Teşkilâtı Kırşehir’in gücünü ciddi anlamda kırmıştır133. İbn Batuta Konya seyahatin-

de de şehirde herhangi bir sultan ya da emirin olmayıp, en yetkili kişi olarak bir ahiyi

gördüğünü ifade etmiştir.

Anadolu’nun bu geçiş döneminde belediye ve sosyal hizmetleri yürüten bir ku-

ruluşun bulunmadığı bir bölgede Ahiler o yerin yönetimini üstlenmişler, böylece bu

gruplar yerleşim merkezlerinde iyi bir yönetim düzeninin muhafazası ve yürütülmesi

açısından önemli bir faktör olmuşlardır134. Bununla birlikte, Ahilik Ankara’da siyasî

bir merkez haline gelirken, Kırşehir’de ise hem el sanatları merkezi hem de Mevlevî-

likte olduğu gibi dinî bir teşkilât merkezi haline dönüşmüştür.

3. Ahiliğe Giriş ve Ahilerin Faaliyetleri

Ahi Teşkilâtı’nın kuruluş şekli, insanların bu loncalara girişi ve yükselmeleri

geçmişten gelen gelenekler de göz önüne alınarak sultan fermanları ile düzenlenmiş-

tir135. Ahi Evren’in müridleri dervişliğe benzer bir teşkilâtlanma içinde kendileri or-

ganize olarak liderlerine Ahi Baba adını vermişler ve güçlü bir teşkilât kurmaya ça-

131 Taeschner, Bruderschaften, s. 284. Anadolu’daki Ahi Teşkilâtı Sultan I. Murad’a şehri teslim ede-

rek sultan karşısında konumunu güçlendirmiş ve Ahiler böylece politik bir güç haline gelmişlerdir. Bk. Taeschner, “Zunftwesen”, s. 185; Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 625; Taeschner, Ahilerin Kadı sıfatıyla Ankara’da yönetimi ele geçirdiklerini ifade etmektedir. Ahi Şerafettin bu dönemde Anka-ra’ya bir Moğol emiri tarafından atanmıştır. Bk. Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 12.

132 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 20. 133 Moğol hakimiyeti altındaki Ankara’da daha çok Ahilere ait eserlerin olması, Ahilerin bu bölgedeki

etkinliklerini göstermesi bakımından önemlidir. Ahilikte şehir yönetimi Taeschner’e göre, ilk defa Ankara’da görülmüştür. Bk. Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 13.

134 Franz Taeschner, “Ein Zunft- Fermân Sultan Mustafâ’s III. Von 1773”, (Bundan sonra kısaltma: “Zunft- Fermân”), Yay. y., Münster 1954, s. 332.

135 Taeschner, “Zunft- Fermân”, s. 333; Taeschner, Gülschehris Mesnevi, s. 1.

39

lışmışlardır. Franz Taeschner’in ifadelerine göre, bu kişi sözde Ahi Evren’in çocukla-

rındandır ve aynı zamanda dericilerin, Türk Lonca Birliğinin de başıdır136.

Ahilik bünyesi içindeki esnaf birlikleri usta, kalfa ve çıraklardan137 oluşmak-

tadır. Bu teşkilâta dahil olmak isteyen esnaflar, erkânın koyduğu kurallara uyacakla-

rını taahhüt ederek bu loncaya girmişlerdir138. Ustanın istediği gibi deneme sürecini

tamamlayanlar teşkilâta merasimlerle alınmışlardır. Bu merasim içinde en önemli

olay tuzlu su içimi olmuş ve bundan sonra kalfa için birkaç yıl süren acemilik döne-

mi başlamıştır. Bu dönem, imtihanın başarıyla sona ermesiyle tamamlanmış ve tale-

beye peştamal (kuşak ya da şed) bağlanarak üçüncü basamakta kuşaklanmış olması

sağlanmıştır139. Bu merasimlerdeki saç kesme, şeyhin talibin sırtına vurması, tuzlu su

içilen kâse ve kemer kuşatma gibi birçok ayrıntılar, Taeschner’e göre, Batı dünyasın-

daki feodal merasimlerdeki ayrıntılarla ayniyet göstermektedir.

Bu üç basamaktan sonraki dördüncü aşama Nakıp yardımcılığı, beşinci aşama

Nakıplık, altıncı basamak ise Üst Nakıplıktır. Ahilik yedinci basamakta yer almış ve

bunlar halife yardımcısı olarak da görülmüşlerdir. Tam ahi olmak için verilen sınavda

kurallar katı olarak uygulanmış, adayın meslek ahlâkı ve el sanatlarındaki becerileri

ile ustalığa uygun olup olmadığı araştırılmıştır. Ahiliğin bir üst basamağı şeyhlik o-

lup, bu şeyhlerin de lideri şeyhü’l- meşayihtir140. Ahi Teşkilâtı içinde Fütüvvet gele-

neklerini devam ettiren ve teşkilât içinde bir nevi terfi sistemini andıran, talebenin bir

üst basamağa geçmesine imkân veren bu kutlama ve merasimlerin aynı zamanda bu

teşkilât içindeki kardeşliği güçlendirmek için yapıldığı anlaşılmaktadır.

Teşkilât üyelerinin her yıl teferrüğ adı verilen yerde toplanarak burada eski a-

det ve geleneklerini devam ettirdikleri, üç ay (on bir hafta) boyunca sohbet ederek

136 Taeschner, Gülschehris Mesnevi, s. 1; Taeschner, “Zunftwesen”, s. 174. 137 1773 yılına ait Sultan III. Mustafa’nın Lonca Fermanında kalfa ve çırakların kethüda ve yiğitbaşı

adıyla Ahi Baba ve ustalarına bağlı olmaları gerektiği ifade edilmiştir. Bk. Taeschner, “Zunft- Fer-mân”, s. 336.

138 Taeschner, “Zunft- Fermân”, s. 336. 139 Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, s. 103. Sûfîlerde hırka giyme, fütüvvette şalvar giyme ve

fütüvvet kadehinden içme gibi törenlere karşılık, Ahilerde ana ilke üyeleri sanat ve meslek içinde e-ğiterek yetiştirmek olduğundan Ahiliğe girenlere önlük ya da şed kuşatılmıştır. Bk. Çağatay, Ahîlik Nedir, s. 32.

140 Taeschner, “Zunftwesen”, s. 176,177; Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 22; Taeschner, “Der Achis in Anatolien” s. 8.

40

bilgi alışverişinde bulundukları ve kardeşliklerini güçlendirdikleri bilinmektedir141.

Ayrıca bu tarikatın, Kırşehir’de tekkesi bulunan ve Ahi Baba adı verilen gezginleri

tüm Osmanlı Devleti şehirlerine dağılarak deri loncalarını kontrol etmiş ve çırakların

loncalara alınmaları için uğraşmışlardır142. Ruben’e göre, Ahi dervişleri Balkanlar ve

Güney Rusya’ya kadar uzak seferlere çıkmış ve orada ikinci derecede merkezler oluş-

turarak şeyhin fikirlerini yaymaya ve orada mevcut olan esnaf ve Lonca Teşkilâtı ara-

sında ortaya çıkabilecek karışıklıkları çözmek için uğraşmışlardır143.

Osmanlı Sultanları bu loncaları çalışmalarında bağımsız tutmuş, ancak kontrol-

lerini kendi memurları aracılığıyla yapmışlardır144. Bu sayede bu loncalar hem devlet

içerisinde çok rahat büyüme ve gelişme imkânı bulmuşlar hem de sıkı organizasyon-

ları sayesinde Kırşehir kökenli Ahi Babalar etkilerini kendi deri loncaları dışında di-

ğer loncalara da genişletme ve onları da kontrol etme imkânı bulmuşlardır.

Bütün prensiplerini dinin asıl kaynağından alan Ahiliğin nizamnâmelerine

Fütüvvetnâme adı verilmiştir. Ahiliğin esasları, ahlâkî ve ticarî kurallar da bu kitapla-

ra yazılmıştır. Teşkilâta dahil olacak olan üyeden de ilk önce bu Fütüvvetnâmelerde

belirtilen dinî ve ahlâkî emirlere uyması istenmiştir. Buna göre teşkilât mensuplarında

bulunması gereken özellikler, vefa, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu, ihvana na-

sihat ve onu doğru yola iletme affedici olma ve tövbe etmedir.

4. Ahilerin İktisadî Fonksiyonu

Taeschner’e göre, Ahilere ait esnaf loncalarının ekonomik fonksiyonları ile il-

gili bilgiler sınırlı olmasına karşın, teşkilâtın hammaddeyi aldığı ve bir usta aracılı-

ğıyla bunu teşkilâtın çeşitli birimlerine dağıttığına dair bazı bilgilere rastlanmaktadır.

Bu dağıtımlar sırasında zaman zaman dengesizliklerin yaşandığı görülmüş, suçlular

141 Taeschner, “Zunftwesen”, s. 187. 142 Taeschner, Gülschehris Mesnevi, s. 1; 1773 yılına ait Lonca Fermânında zamanında Kırşehir’de

yaşamış olan Ahi Baba’ya Türkiye çapında yetki verildiği görülmüştür. Bk. Taeschner, “Zunft- Fer-mân”; Taeschner, “Zunftwesen”, s. 183; Sadece dericilere değil, diğer lonca üyelerine de kuşak bağ-lama yetkisi olan bu Ahi Babalar, bu sayede Osmanlı Devleti’nin esnaf kesiminde önemli bir yere sahip olmuşlardır. Bk. Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 24; Franz Taeschner, “Kırşehir’de Ahi Evran Zaviyesinin Mütevellisine ait 1238/1822-23 tarihli bir Berat”, Vakıflar Dergisi, S.3, TTK Yay., Ankara 1956, s. 95.

143 Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 631. 144 Taeschner, “Zunft- Fermân”, s. 332.

41

para cezası ödemiş ya da cezalandırılmışlardır145. Ayrıca, özellikle Kırşehir ve civa-

rında Ahi Teşkilâtı’nın şeyhleri olan Ahi Babaların teşkilâtında dokumacılık, deri iş-

lemeciliği, kunduracılık gibi meslekler çok gelişmiş, bunlar Anadolu’nun her köşesi

ile Avrupa’ya kadar uzanmış ve Sultanlardan teşkilâtın gelişimi için fermanlar isten-

miştir. Bu fermanlar tüm teşkilâtlara dağıtılarak defterlere de aynen kaydedilmiştir.

Bundan başka, birçok bağlı ülkelerden gelen vatandaş ve işi, mesleği olmayan sokak

insanları bu teşkilâtlarda yer bularak loncada meslek sahibi olmuşlardır ki146, bu da

Ahilere ait esnaf teşkilâtlarının iktisadî yönünü öne çıkarmaktadır. Buralarda yapılan

üretimden elde edilen gelirler Ahi Evren tekkesine çok ciddi gelirler sağlamakla bir-

likte bu gelirlerle loncanın her çalışanına da pay dağıtılmıştır.

5. Ahi Teşkilâtı’nın Ortadan Kalkması

Osmanlı döneminde ahiliğin esnaf loncalarına dönüştüğü genel bir gözlem ola-

rak kabul görmüştür. Fatih döneminden itibaren ahilik siyasî bir güç olmaktan çıkarak

esnaf birliklerinin idarî işlerini düzenleyen bir teşkilât halini almıştır. Osmanlı Devleti

bünyesindeki teşkilâtlar, 1502 yılında kurulan ve 12 imamın etkisiyle şiî olan Safevi

Devleti’nin etkisinde kalmaya başlamışlardır147. Ülkedeki bu etkiyi azaltmak üzere

1512-20 yılları arasında Sultan I. Selim tarafından şiî devleti üzerine bir sefer düzen-

lenmiş ve 1514’te Safevi- Osmanlı orduları Çaldıran’da karşı karşıya gelmişler, sa-

vaşta şiî orduları yenilmiştir. 1500 yıllarında şiîler Anadolu’da Balım Sultan (ö. 1516)

etrafında toplanmaya başlamışlar ve Hacı Bektaş Velî’nin düşünceleri çerçevesinde

bir derviş teşkilâtı kurarak buna Bektaşiye adını vermişlerdir. Taeschner’in

Fütüvvetnâme-i Kebîr’den aktardığına göre, Şiîliğin etkisinin artmasıyla teşkilâttaki

esnaf sayısı azalmaya başlamış, bu yeni akıma karşı XVI. yüzyılda Osmanlı Devle-

ti’nin halifeliği almasıyla Sünnîlik güçlendirilmeye çalışılmıştır148. Taeschner’e göre,

Bektaşi tarikatının da Kırşehir’de bulunması, Ahi Evren’e bağlı bir kolun burada

145 Taeschner, “Zunftwesen”, s. 186. 146 Taeschner, “Zunft- Fermân”, s. 332, 333. 147 Taeschner, Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 234. 148 Taeschner, “Zunftwesen”, s. 178, 179.

42

Bektaşiliğin temelini oluşturmuş olması ihtimalini ortaya çıkarmaktadır149. Zamanla

Ahiliğin bir bölümü Bektaşilik içinde erimiştir.

Sünnîlik ve Şiîlik arasında oluşan çeşitli güç dengeleri bu dönemdeki bazı eser-

lere de konu olmuştur ki, 1620 yılında bu konuyu Nisâbü’l- İntisâb ve ‘Adabü’l-

İktisâb adlı eserine alan ve XVII. yüzyılda yaşamış olan Münir- i Belgradî bunlardan

olup, Seyyid Mehmed’in Fütüvvetnâme-i Kebîr’inin şiî özelliğine ve debbağların Ahi

Evren kültüne karşı protestoları olmuş ve Belgradî sanat erbabını Sünnî bir bakış açı-

sından tasvir etmiştir150. Ulemanın protestosunun Ahi Teşkilâtı’na hiçbir etkisi ol-

mamıştır151. Nedeni ise, Kırşehir kökenli olan bu teşkilâtın güçlü bir yapıya sahip ol-

masıdır.

Ahi birlikleri XVII. yüzyıldan itibaren çözülmeye başlamıştır. Avrupa’nın bü-

yük sanayisi ile fabrikalarda üretilen mallar, yerli küçük sanatlarla ek tezgâhlarının

yerini almış, fütüvvetin meydana getirdiği Esnaf Teşkilâtı gittikçe önemini yitirmiştir.

1908 yılında çıkan bir kanunla Esnaf Teşkilâtı’nın ortadan kaldırılmasına kadar Ahi

Teşkilâtı çok önemli bir gücü elinde bulundurmuştur. Bu tarihten sonra sadece Kırşe-

hir’deki Bektaşi tarikatı varlığını sürdürmüş, bunun da bir hükmü kalmamıştır. 1925

yılında bu tarikatın da ortadan kalkmasıyla buranın çok ziyaret edilen bir türbenin dı-

şında bir özelliği kalmamıştır152.

C. Bacı Teşkilâtı İle İlgili Görüşleri

Âşık Paşazade Târih-i Âl-i Osman adlı eserinde Anadolu’ya gelen ve burada

Selçuklu Devleti dönemindeki Türkmenler arasında sosyal zümreleri oluşturan dört

gruptan söz etmiştir. Bunlar Gazıyân-ı Rûm (Anadolu Gazileri), Ahiyân-ı Rûm (Ana-

dolu Ahileri), Abdalân-ı Rûm (Anadolu Abdalları) ve Bacıyân-ı Rûm (Anadolu Bacı-

ları)’dur153. Buradan, Anadolu Selçukluları döneminde, Anadolu Ahileri tarafından

149 Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 24. 150 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 24; Taeschner, “Zunftwesen”, s. 179. 151 Taeschner, “Legendenbildung”, s. 66. 152 Taeschner, “Legendenbildung”, s. 67; Taeschner, “Zunftwesen”, s. 188; Taeschner, “Fütüvvet Teş-

kilâtı”, s. 24. 153 Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, s.298.

43

kurulan bir teşkilâtın yanında bir de Türkmen kadınların oluşturduğu başka bir teşki-

lâtın bulunduğu anlaşılmaktadır.

Bu konuda ilk defa görüş bildiren Franz Taeschner, o günün toplumunda ka-

dınların bir teşkilât kurmalarının mümkün olmadığını ifade etmiştir. Taeschner’e göre

Bacıyân-ı Rûm bir istinsah hatası ya da yanlış anlama sonucu Âşık Paşazade tarafın-

dan ortaya atılmıştır. Buna göre, Hâciyân-ı Rûm (Anadolu Hacıları), ya da Moğol dö-

neminden kalan bir ifade olarak Bahşiyân-ı Rûm (Anadolu Sihirbazları veya Ruhanî-

leri) bir istinsah hatası sonucu Bacıyân-ı Rûm olarak yazılmıştır154. Taeschner’in bu

görüşüne Z. Velidi Togan da katılmaktadır. Fakat Z. Velidi’ye göre, bacıyân kelimesi

bahşiyân kelimesinin yanlış yazılışı değil, bahşı’nın bacı şeklinde yanlış telaffuzu-

dur155.

Fuad Köprülü ilk defa Âşık Paşazâde’nin Bacıyân-ı Rûm olarak adlandırdığı

zümre hakkında verdiği bilgileri birçok kaynakla teyid ederek Taeschner’in öne sür-

düğü iddiaların doğru olamayacağını ifade etmiştir. Köprülü’ye göre, Anadolu Sel-

çukluları devri ve Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde Türkmen kadınların mensup

oldukları bir teşkilât mevcuttur156. Ancak bu teşkilâtın özellikleri ve çalışmaları hak-

kında herhangi bir görüş belirtmeyen Köprülü’nün iddialarını M. Bayram tamamla-

mıştır. Bayram’ın bu konuda ortaya koyduğu müstakil bir çalışma ile, Anadolu Sel-

çukluları döneminde kurulan Bacıyân-ı Rûm’un bu dönemde gösterdiği gelişme ve

faaliyetleri ile Osmanlı dönemindeki durumu ele alınmıştır157.

D. Mevlevîlik Hakkındaki Görüşleri

Franz Taeschner’in Ahi- Mevlevî münasebetine dair görüşleri ve bu konudaki

çalışmaları şüphesiz dönemin ana kaynaklarının tümünü esas almakla birlikte, büyük

ölçüde, Anadolu Selçuklu dönemi kaynaklarından Şemseddin Ahmed Eflâki (ö.

1360)’nin Menâkibü’l- Arifîn adlı eserine dayanmaktadır. Bununla birlikte

Taeschner’in İbn Bibi, Aksarayî ve İbn Batuta’ya da başvurduğu anlaşılmaktadır.

154 Taeschner, “Futuwwa- Studien”den naklen, M. Bayram, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm (Anadolu

Bacıları Teşkilâtı), Damla Matbaacılık, Konya 1994. 155 A. Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s. 496. 156 Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 93-94. 157 Bayram, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm.

44

Taeschner ilk defa Ahilerin Mevlâna ve onun çevresiyle olan münasebetlerinde

birlik içinde olmadıklarına dikkat çekmiştir. Taeschner’e göre Mevlâna bazı Ahi çev-

releri tarafından kabul görmüş, bazı Ahiler de Mevlevîliğe muhalefet etmişlerdir158.

Ayrıca, Ahiliğin Mevlâna ile olan münasebetinde İbn-i Batuta’nın Konya’yı ziyareti

esnasında gerçekleşen bir olaya da Taeschner tarafından dikkat çekilmiştir. Buna gö-

re, bir helvacıdan aldığı bir miktar helvanın hazzı ile Mevlâna’da şairâne bir heyecan

uyanmıştır. Cezbeye kapılan Mevlâna şiir yazmış ve sema durmuştur. Daha sonraki

dönemlerde, yani XV. ve XVI. yüzyıllarda Seyyid Hüseyin bin Gaybî’nin

Fütüvvetnâme’si ile Seyyid Mehmed bin Alâeddin’in Fütüvvetnâme-i Kebîr’inde hel-

va zevki ile bundan Fütüvvet çevrelerine gönderilmesinin öneminden bahsedilmiş-

tir159. Taeschner bunlara göre, Mevlâna döneminde, Fütüvvet anlamında helvanın

coşku ve heyecanın uyandırılmasında büyük bir etken olduğunu ifade etmiş ve Ahi-

likle ilgi kurmuştur.

Taeschner’in bu zümrelerin birbirleriyle olan ilişkilerine dair bir diğer tespiti

ise, Mevlevîlerdeki semâ gösterilerinin Ahilerde de bulunması ve Ahi Teşkilâtı’ndaki

gençlere çelebi isminin verilmesidir160. Taeschner, Burgazî, Nasırî, İbn Batuta ile

Gülşehri ve Eflâki’den aldığı tüm bu bilgilere dayanarak, Ahilerin dinî bir teşkilât

olan Mevlevîlerden etkilendiklerini ifade etmiştir. Bununla birlikte Taeschner, arala-

rında sıkı bir ilişki bulunan Mevlevîlerle Ahilerin, ilki dinî ikincisi de dünyevî olmak

üzere birbirlerini tamamladıklarını düşünmektedir161.

E. Diğer Dinî ve Askerî Zümrelerle İlgili Çalışmaları

Franz Taeschner, İslâm’ın kabulünden sonra ortaya çıkan ve Ortaçağ’da amaç-

ları fetihler gerçekleştirmek suretiyle İslâm’ı yaymak, adaleti hakim kılmak ve Al-

lah’ın adını yüceltmek olan gaziler hakkında birtakım görüşler öne sürmüştür.

Taeschner’e göre, Ortaçağ’da Hristiyanlık ve İslâm dünyası birbirlerinden bağımsız

bir şekilde var olmakla birlikte, bunlar arasında dinî anlamda birtakım benzerlikler

158 Franz Taeschner, “Das Anatolische Achitum des 13./14. Jahrhunderts und seine Beziehung zu Mev-

lâna Celâleddin Rumi”, (Bundan sonra kısaltma: “Mevlâna Celâleddin”), VI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, (20-26 Ekim), TTK Basımevi, Ankara 1967, s. 234.

159 Taeschner, “Türk Ahiliği”, s. 6-7; Taeschner, Bruderschaften, s. 283. 160 Taeschner, “Der Achis in Anatolien”, s. 16-17;Taeschner, “Mevlâna Celâleddin”, s. 234.

45

görülmektedir. Bununla birlikte, her iki kültürün de birbirlerine etkileri olmuştur. Ya-

pılan araştırmalar incelendiğinde, Geç Antik Dönem öncesinde bu iki kültürün kökle-

rinin aynı yerden olduğu kanaatine varılmaktadır162.

Allah yolunda savaşan ve ölenlerin Hz. Muhammed tarafından şehit ilân edil-

mesi, Arabistan üzerinde İslâm’ın politik olarak hakimiyet kurmasını kolaylaştırmış

ve bu inanç gücü ile İslâm dünyası hızlı bir gelişme göstermiştir. Bu gelişmeler ancak

savaş sanatlarının gelişmesi ve Romalıların modern savaş araçlarını kullanmalarıyla

durdurulabilmiştir. Bundan sonra yalnızca sınırlarda gayrimüslimlerle sınır çatışmala-

rı meydana gelmiş ve bu durum zaman içinde İslâm literatürüne cihat ve bu uğurda

meydana gelen mecburiyetlere de farz-ı kifâye denilmiştir. Hatta F. Köprülü’ye göre

gaziler, sınırlardaki kâfirlere karşı cihat ettiklerinden dolayı dinî bir övünç unvanı o-

lan gazi lâkabını almışlardır163. Bu kutsal savaşların hiçbir benzeri İsa döneminde

Hristiyan dünyasında görülmemiştir. Bu çatışmalar Bizans tarafında sadece sınır ko-

ruma amaçlı yapılmıştır.

Müslüman ve Hristiyan kültürleri arasındaki savaş eğilimleri Bizans İmpara-

torluğu döneminde başlamış ve bu durum Haçlı Seferlerinin de oluşmasına zemin ha-

zırlamıştır164. Ortadoğu’daki gayrimüslimlerin kendi aralarında teşkilâtlanarak başlat-

tıkları kıvılcım batıda Haçlı Seferleri fikrini oluşturmuş ve güçlendirmiştir.

Taeschner’e göre, Haçlı Seferleri sırasındaki tarikatlara bağlı Hristiyan şövalyeleri,

tam karşılığını vermese de, İslâm dünyasında ülke sınırlarında bulunan cihat savaşçı-

ları yani gazilerdir. Kuvvetli bir hiyerarşi içinde yapılanan bu gazilerin kendilerine

özgü bir kültürleri olmamasına karşın, bu gruplar sayesinde ülke refah içerisinde ol-

muştur165. Bizans ve İslâm dünyası arasında savaş olmamasına karşın, sınır koruyucu

birlikler sürekli çatışma halinde olmuşlardır. XIV. yüzyılda Osmanlı Devleti kurulun-

caya kadar bu sınır birlikleri politik güç olarak varlıklarını devam ettirmişlerdir.

161 Taeschner, “Mevlâna Celâleddin”, s. 235. 162 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 383. 163 Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 85. 164 Gös. yer, s. 384.

46

Zaman içerisinde gazilerin Fütüvvet etrafında teşkilâtlandıklarını ve cesaret,

sadakat, güç, savaşçılık gibi birçok özelliği kendilerinde toplayarak bu sayede

Hristiyan alemindeki şövalyeliğe denk bir anlam aldıklarını ifade eden Taeschner166,

bütün bunlardan Fütüvvet’in şövalyeliğe benzer bir teşkilât olduğunu ortaya koymuş-

tur. Taeschner’in gazi grupları ile ilgili diğer bir tespiti ise, yerleşim merkezlerinde

bulunan Ahiler ile kutsal savaşçılar olan gaziler arasında belirli ölçüde ilgi bulunduğu

ve her iki grubun da temel prensibinin Fütüvvet olduğudur167.

II. Osmanlı Kültür ve Medeniyeti Alanındaki Çalışmaları

A. Osmanlılarda Coğrafya

Taeschner’e göre, XVII. yüzyıl Osmanlı Türkiye’sinde coğrafî edebiyatı

Mehmed Aşık, Kâtip Çelebi ve Ebubekir adında üç kişi temsil etmiştir. El- Aşık ola-

rak tanınan Mehmed bin Ömer bin Bayezid M. 1598 yılında tamamlamış olduğu

Türkçe Menaziru’l- Avâlim adlı, Ortaçağ Arap ve İran coğrafyacılarının özet derle-

mesi olan eserine kendi not ve bilgilerini de eklemiştir168. Kâtip Çelebi (1609-1657)

ya da Hacı Halifa (Kalfa) olarak tanınan Türklerin ayaklı kütüphanesi Mustafa bin

Abdullah Türk fikrî tarihi için önemli birçok eserin yanında Cihannümâ başlığında

önemli bir eser de kaleme almıştır. Bu eser Osmanlı coğrafî literatürü ve coğrafî tari-

hin tasviri anlamında büyük öneme sahiptir169. Yazar esere iki defa başlamış, her iki

seferde de tamamlayamadan bırakmıştır. Ölümünden sonra bir zeylcinin çalışmaları

ile Cihannümâ parçalar halinde gün ışığına çıkarılmıştır170. Ebubekir bin Behram ed-

Dımışkî (ö. M. 1691) 11 ciltlik Lâtince Blaeu’e ait olan Atlas Maior’u kendi kaynak

165 Taeschner’e göre Hristiyanlıktaki şövalyeliğe benzer bir özellikte olan gaziler, liderleri emrindeki

askerlerle sınır içindeki bölge yöneticilerine baskı kurabilecek güçtedirler. Bu sınır koruyucu gazile-rin istekleri özellikle sınırlarda savaş olduğu dönemlerde artmış ve genellikle talepleri vergi muafi-yeti ile kendilerinin hediyelerle onurlandırılmaları konusunda olmuştur. Bk. Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 385.

166 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 386-387. 167 Taeschner, “Osmanlı Türkleri”, s. 287. 168 Franz Taeschner, “Ankara, bei den Osmanischen Geographen des 17. jhdts.”, (Bundan sonra kı-

saltma: “Ankara”) ,Zeki Velidi Togan’a Armağan’dan Ayrıbasım, Maarif Basımevi, İstanbul 1955, s. 1.

169 Taeschner, “Kâtip Çelebi’s Cihannümâ”, s. 44. 170 Taeschner, “Ankara”, s. 1-2.

47

araştırma eklemeleriyle Türkçe’ye tercüme etmiş ve bu çeviriden iki ciltlik kısa neşir

yapmıştır171. Taeschner, bu üç coğrafyacının eserlerinin birbirleriyle olan bağlantıla-

rını tespit etmiş ve bunu da onların Ankara hakkındaki yazılarını karşılaştırmalı ola-

rak vererek göstermiştir.

Franz Taeschner, Osmanlı döneminde yazılmış olan coğrafya eserleri ve bunla-

rın özellikleri hakkında yazılmış ilk önemli eserlerden olan “Osmanlılar’da Coğraf-

ya”172 adlı makalesinde Osmanlı dönemine ait coğrafî eserlerden söz etmiştir. O dö-

neme kadar yalnız bir eserin yakından tanınıp, bundan ilmen yararlanıldığını belirt-

miştir ki, bu eser yukarıda da adı geçen Kâtip Çelebi’nin Cihannüma’sıdır. Birçok

defalar Avrupa dillerine tercüme edilen bu eser, tarihî coğrafya alanında hak ettiği

yeri almıştır. Yazara göre, Osmanlı dönemine ait coğrafî eserlerden o döneme kadar

tarihî coğrafya araştırmaları itibariyle hakkıyla faydalanılamaması, doğu bilimcileri-

nin Osmanlı eserleriyle az ilgilenmeleri ve Türklerin kendilerinin bu ürünlerine kıy-

met vermemelerindendir. Taeschner ayrıca, XIX. yüzyılda Osmanlıların tamamıyla

Avrupa’nın ilmî nüfuzu altında kaldıklarını ve şuurlu bir şekilde her şeyde Avrupalı-

laşmaya çalıştıkları için eski doğu medeniyetinin ürünü olan eserlere hiç kıymet ve

önem verilmediğini de eklemiştir.

Makalesinde, Osmanlı dönemine ait coğrafî eserlerin kıymetinin özellikle tarihî

coğrafya alanında olduğunu ifade eden yazar, bu eserlerin tetkik edilmesiyle, XIV.

yüzyıldan bu zamana kadar olan önemli bir boşluğun doldurulacağını yazmıştır. Tabiî

ve riyazî coğrafyaya pek önem vermeyen Osmanlıların daha çok mevziî coğrafya ve

topoğrafya’ya ilgili olduklarını belirten yazar, Osmanlılara ait coğrafî eserleri,

- İlmî coğrafyaya ait eserler,

- Amelî ihtiyaçlara yarayan eserler ve

- Seyahatnâmeler olmak üzere üçe ayırmış173, en eski Osmanlı coğrafyacısının

Yazıcıoğlu Ahmed Bican olduğunu da eklemiştir. 1453 yılında Ahmed Bican tarafın-

dan telif edilen ve Acâibü’l- Hulûkât adındaki küçük kozmografya risalesinin

171 Taeschner, “Ankara”, s. 2. 172 Franz Taeschner, “Osmanlılar’da Coğrafya”, Türkiyat Mecmuası, C. II, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul 1928.

173 Taeschner, “Osmanlılar’da Coğrafya”, s.274-279.

48

Kazvinî’nin Ayn ismindeki eserinden iktibasen vücuda getirilmiş Türkçe bir eser ol-

duğunu belirten yazar, Osmanlı eserleri için Klâsik bir dönem olan XVI. yüzyılda

müelliflerde yoğun bir tercüme faaliyetinin görüldüğünü yazmıştır. Bunlardan bazıla-

rı Ebu’l- Azra’nın Takvimü’l- Büldân, Ebu’l- Verdî’nin Harîdatü’l- Acâib, Ali Kuş-

çu’nun heyet ve riyaziyeye dair eseri ile Hataînâme adlı Çin memleketlerini tasvir

eden eserdir174.

Yine bu dönemde Osmanlıların fetih siyasetine ait ihtiyaçlarını tatmin eden bir

diğer çeşit coğrafî eserlerin de Deniz coğrafyası’na dair olduğunu belirten Taeschner,

Pîrî Reis’in meşhur deniz atlası yani Bahriye’sinin bunlardan biri olduğunu eklemiş,

Osmanlı denizcilerinin faydalanması için kaleme alınan ve 129 kısma ayrılıp, her kı-

sımda ayrı ayrı haritalarla Akdeniz’in tarifini veren bu eserin 1523 yılında Kanunî

Sultan Süleyman’a takdim edildiğini yazmıştır. Bu eseri, Seydî Ali Reis’in Muhît adlı

eserinin izlediğini belirten yazar, Seydî Ali Reis’in 1550’den sonra Portekizlere karşı

başarısızlıkla sonuçlanan seferlerine Hint Denizini baştan başa dolaşmak ve

Sülaymanü’l- Mehrî gibi bazı Arap müelliflerinin de eserlerinden faydalanmak sure-

tiyle elde ettiği bilgileri bu kitapta topladığını eklemiştir. Yine Seydî Ali Reis’e ait

olan ve Hint Denizi’ndeki olaylardan başlayarak Sultanın Edirne’deki sarayına kadar

geçirdiği hayatı hikâye ettiği, Klâsik dönemin yegâne seyahatnâmesi özelliğindeki

eserin adı, Miratü’l- Memâlik’tir175.

Yazarın belirttiğine göre, Rumca kaynaklardan olan ve efsanelerle dolu bir

geçmişten başlayarak II. Mehmet tarafından İstanbul’un fethine, hatta Fatih’in vefatı-

na kadarki durumundan bahseden Tarih-i Konstantiniyye ve Tarih-i Ayasofya gibi

eserler tarih ile topoğrafyayı birbirine karıştırmaktadır ki, bunların Brûsa, Şam ve Mı-

sır’a ait olanları da vardır. Taberî’nin Enîsü’l Müsamîrîn ve Cevrî’nin Edirne Tarihi

adlı bu türden olan eserleri yeni devirlere, 1600’lü yıllara aittir176. Ayrıca müverrih

Ali’nin Künhü’l- Ahbâr adlı eserinde herkesçe bilinen kozmografya nazariyeleri hilâ-

fına yeni bir kozmogoni ile alemin ilk devirlerinden eserin yazıldığı zamana kadar

174 Taeschner, a.g.m., s. 276-277. 175 Taeschner, “Osmanlılar’da Coğrafya”, s.280-282. 176 Taeschner, a.g.m., s. 284-285.

49

bütün dönemler nakledilmiş ve aynı zamanda bu büyük eserin ilk kısmında ek olarak

coğrafyaya yer verilmiştir.

Bahsedilen bütün bu coğrafî eserlerin bazılarının, Pîrî Reis’in eseri gibi, kendi

alanında yegâne olmakla birlikte, çoğunluğunun büyük bir kıymetinin olmadığını id-

dia eden yazar, eski klâsik eserlerden farklı olarak herhangi yeni bir bilginin ortaya

konulmadığını da eklemiştir. Bunlardan el- Aşık olarak tanınan Mehmed bin Ahmed

bin Bayezid’in Menazirü’l- Avâlim adındaki eserinde, kolay elde edilmeyen, tek ve

özel bazı eserlere başvurarak eski coğrafyacılar tarafından toplanan bilgileri, Osmanlı

eserlerine mal ederek yeniden tasnif ve tertip etmek istemiştir ki, bu eser

Batlamyus’un son bir doğu nüshası niteliğindedir177.

Klâsik dönemden sonra, daha sonraki devirlerde oluşturulan coğrafya kitapları

ve bunların konuları, yazarları ve özellikleri hakkında da bilgi veren Franz

Taeschner’in bu makalesi, daha önce de belirtildiği üzere, bu alanda yapılan ilk ça-

lışmalardan olup, adı geçen dönem ve daha öncesini aydınlatmaya yönelik eserleri

konu edip, bunlar hakkında değerlendirmeler yapması ve eksik yönlerini belirterek

müelliflerin ne tür bir metodla eserlerini kaleme aldıklarını da göstermesi bakımından

geçmiş dönem kaynaklarına dair önemli bir eserdir.

III. İslâm Kültürü i le İ lgili Görüşleri

İslâm kültür ve medeniyeti üzerinde derin bir vukufla incelemelerde bulunan

Taeschner, Hristiyanlık ile İslâm dini arasındaki birtakım benzerlik ve farklılıklara

dikkat çekmiş, I. ve II. Dünya Savaşları arasında İslâm’ın durumu hakkında da birta-

kım tespitlerde bulunmuştur. Yazarın bu konuları analizi tamamen batı medeniyeti ile

doğu medeniyetini kıyas niteliğindedir.

A. İslâm Dini ile Hristiyanlık Arasındaki Benzerlik

Taeschner’in İslâm dini ile ilgili görüşleri, Müslümanlık ile Hristiyanlığın bir-

birine benzediği yönündedir. Hristiyanlıktaki vaftiz ya da arınma olayı İslâm dininde

olmadığından, Müslümanlar kendi içlerinde farklı mistik teşkilâtlar kurarak

177 Taeschner, a.g.m., s.286-287.

50

Hristiyanlıktaki arınma işlemini gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Bu gruplar tarafın-

dan İslâm’da kurtulma sufîlikle açıklanmaya çalışılmıştır. Taeschner’e göre, Hz. Mu-

hammed Arap yarımadasına gelen Hristiyan misyonerlerden etkilenmiş ve bunların

hareket ve davranışlarını örnek almıştır. Hz. Muhammed’in bunları sanki Allah’ın

sözleriymiş gibi şairane bir şekilde aktardığı görülmüştür. Bu peygamber tarafından

anlatılanlar daha sonraki dönemlerde yazıya geçirilerek Kur’an oluşmuştur. Burada

Taeschner’in üzerinde durduğu, Hz. Muhammed’in anlatımlarında eksik kalan arın-

ma ya da vaftiz konusudur178. Taeschner Hristiyanlıktaki arınmaya, Müslümanlarda

dua etme ve tövbeyi (nâgâh) karşılık olarak göstermiştir. Ancak, yine de din termino-

lojisi içinde arınma ve tövbe farklılık gösteren kelimelerdir. Bu konuda iki din arasın-

da karşılaştırma yapan Taeschner, Hristiyanlıktaki arınmanın geri dönülmez bir ba-

ğışlanma olmasına karşın, Müslümanlıktaki tövbenin tekrar edilebilir olmasına dikkat

çekmiştir. Hristiyanlıkta bunu kilise yaparken, Müslümanlıkta arada bir kurtarıcı yok-

tur ve tövbe tamamen kişinin kendisi ile ilgilidir179.

Taeschner’in yorumlarına göre, İslâmî çevreler Hristiyanlıktaki bağışlanmaya

karşılık olarak, Hz. Muhammed’in Miraç’ta Allah ile olan görüşmesini ve burada

kendi ümmeti için af (şefaat) dilemesini göstermişlerdir. Buradan bu peygamberin

kurtuluşa toplu olarak ulaşmak istediği ve Müslümanların da Hz. Muhammed’i kurta-

rıcı olarak gördükleri anlaşılmaktadır180. Sonuç olarak, İslâm’da arınma olayı eksik

olmasına rağmen, İslâm dini dolaylı olarak Hristiyanlığı kendisine örnek almıştır.

B. Dünya Krizlerinin İslâm Dinine Etkisi

Taeschner’in yakın dönem İslâm dini ile ilgili olarak ortaya koyduğu düşünce-

ler, tarihte Hristiyan dünyasının karşısındaki en büyük güç olan İslâmın, XIX. yüzyıl

ve XX. yüzyılın başlarından itibaren Avrupa karşısında dünya savaşlarıyla bu gücünü

kaybettiği yönündedir. Ancak, I. Dünya Savaşı sonunda İslâm’ın en büyük taşıyıcısı

olan Osmanlı Devleti’nin dağılma sürecine girmesiyle Avrupa’nın İslâm dünyası üze-

178 Franz Taeschner, “Die Erlösungssehnsucht in der Islamischen Mystik des Mittelalters”, (Bundan

sonra kısaltma: “Mystik des Mittelalters”), Morgenland, J.C. Hinrichs Verlag, Leipzig T.Y., s. 55-57.

179 Taeschner, “Mystik des Mittelalters”, s. 60,61. 180 Taeschner, a.g.m., s. 62.

51

rindeki etkisinin artacağı ve İslâm’ın son anlarını yaşayacağı düşünülürken, bazı ce-

sur liderler 1918 ruhunu kırarak halkın dirilişini meydana getirmişlerdir. Bunlar,

Türklerden Mustafa Kemal, İranlılardan Rıza Şah Pehlevî, ve Araplardan Abdüla-

ziz’dir. Bu liderler yetersiz sayıda asker ve teçhizatla kendilerinden çok üst düzeyde

olan Avrupa ordularına, sadece askerî üstünlüğün yeterli olmadığını göstermişlerdir.

I. Dünya Savaşı sonrası olayları Avrupalılara İslâm dünyasının halâ büyük bir güç

olduğunu göstermiştir. Taeschner de tüm bunlardan hareketle İslâm’ın ciddi bir şekil-

de araştırılması gerektiğini, Müslümanların güçleri ve yapabileceklerinin meydana

gelebilecek yeni dünya krizleri açısından önemli olduğunu ifade etmiştir.

1. Halifelik ve Panislâmizm

Osmanlı Devleti XVIII. yüzyıla kadar İslâm’ı güçlü bir şekilde temsil etmiş ve

I. Selim tarafından Mısır’ın feth edilmesiyle Taeschner’e göre, Hristiyanlıktaki Papa-

lık karşıtı makam olan halifelik Türklere geçmiştir. Bu nedenle Osmanlı Sultanları

devletin yıkılışına kadar İslâm’ın lideri olmuşlardır. Osmanlı Devleti’nin son döne-

minde halifeliği güçlü bir şekilde kullanan ve bunu politik güç haline getiren Sultan

II. Abdülhamit’tir. Bu güce batıda Panislâmizm adı verilmiştir181. Taeschner’e göre, I.

Dünya Savaşı’nın önce ve sonrasında İslâm’ın politik gücü Panislâmizm’dir. Bu poli-

tika, Osmanlı Devleti Sultanlarından II. Abdülhamit döneminde, devletin dış politika

yetersizlikleri nedeniyle geliştirilmiştir. Abdülhamit halife olarak bütün Müslümanla-

rı kendi politikası sınırları dahilinde dinî olarak bir araya getirmeyi düşünmüştür182.

Hindistan ve Türkiye gibi ülkelerde etkisini gösteren bu düşünce sayesinde Müslü-

manlar diğer İslâm ülkeleriyle sürekli irtibat içinde olmuşlardır183. XVIII. yüzyıla ka-

dar Halifeliği siyasî bir güç olarak kullanmaya ihtiyaç duymayan Osmanlı Devleti, bu

tarihten sonra devletin zayıflamaya başlamasıyla bu makamı devleti bir arada tutmak

amacıyla kullanmıştır. Taeschner’e göre, bu düşüncede Hristiyanların Papa’yı dinî

181 Taeschner, “Abendlaendischen Kultur”, s. 143. 182 Halifeliğin Müslüman aleminde kabul görmesini ve güçlenmesini sağlamak amacıyla Abdülhamit

tarafından Hicaz Demiryolu projesi yaptırılmıştır. Bu sayede İslâm devletlerinin birbirine bağlanma-ya çalışılmış, halifeliğin propagandası yapılmıştır. Bk. Franz Taeschner, “Der Islam in der Gegenwaertigen Weltkrise”, (Bundan sonra kısaltma: “Weltkrise”), Sonderdruck aus Missionwissenschaft und Religionswissenschaft, C. II, Münster 1941, s. 129.

183 Taeschner, “Weltkrise”, s. 127.

52

önder olarak kabul etmelerinin etkisi olmuştur. Sultan Abdülhamit’in tahttan indiril-

mesiyle halifeliğin birleştirici unsur olarak etkinliği de sona ermiştir.

1922 yılında Saltanat ve Hilâfetin birbirinden ayrılıp Saltanatın kaldırılmasıyla,

hilâfet halifelik dünya işlerinden bağımsız hale getirilmiştir. Bu karar özellikle Hintli

dinî lider Muhammed Berekatullah tarafından kabul görmüş ve desteklenmiştir. 1924

yılında bu makam lâyıkıyla kullanılmama gerekçesiyle Mustafa Kemal tarafından

lağvedilmiştir. Bu durum özellikle Hindistan tarafından ciddi bir şekilde protesto e-

dilmiştir184. Taeschner’e göre, Türkiye’de halifeliğin ortadan kalkmasıyla burada din-

den uzak bir yaşam şekli başlamıştır. İslâm dünyasının halifelik hakkındaki görüşleri

Muhammed Berekatullah ile örtüşmektedir. Buna göre, halifelik makam olarak kal-

malı, fakat bütün siyasî, politik ve dünyevî işlerden uzak tutulmalıdır.

2. İslâm Birliği ve Vahhabilik

Her dinde olduğu gibi, İslâm dininde de çeşitli mezhepler bulunmaktadır. Çe-

şitli dinî akımların meydana getirdiği bu mezheplerden en kuvvetlisi Sünnî ve Şiîler-

dir. Bu iki mezhep tarihte herzaman güç dengelerini ellerinde bulundurma eğiliminde

olmuşlardır. I. Dünya Savaşı’ndan sonra iki güçlü devlet olan İran ve Türkiye karşı-

lıklı olarak biri Şiî diğeri de Sünnîliğin koruyucusu olmuşlardır.

İslâm Tarihinde çeşitlilik gösteren dört farklı grup vardır. Bunlar; Gelenekçiler,

Reformistler, Modernistler ve Milliyetçilerdir. Gelenekçiler dinî kurallara çok bağlı-

dırlar ve Kur’an’ı tüm ana hatlarına kadar inceleyip, peygamberin hadislerini hayatla-

rında uygulayan kimselerdir. Bu grup, içlerinden ulema185 çıkarmaya gayret etmiş ve

icma’ya önem vermiştir. Sebebi ise, Hristiyan alemindeki kilisenin yerini ve organi-

zasyonunu tutan bir organın olmaması sebebiyle, herhangi bir idarî bağımlılığı olma-

yan ulemanın fikirlerinin tüm İslâm devletleri ve halkları tarafından kabul görmesi-

dir186.

184 Taeschner, “Weltkrise”, s. 130-131; Franz Taeschner, “Der Islam Im Banne Des Nationalismus Der

Zwischenweltkriegszeit”, (“Zwischenweltkriegszeit”), ?, Tarihsiz, s.495. 185 Ulema kendilerini, her zaman geçmişte olduğu varsayılan İslâmî değerlerin koruyucusu ilân eden

özel şahıslardır. Bk. Patrıcıa Crone, “Dünyada İslâm’ın Yükselişi”, Cambridge Resimli İslâm Ülke-leri Tarihi, Edt. Francis Robinson, Kitap yay., İstanbul 2005, s. 51.

186 Taeschner, “Weltkrise”, 133-135.

53

İslâmcılar arasında ikinci grup olan ve genel içerisinde önemli bir rol oynayan

grup, reformist İslâm’ın ilk gerçekleştiricisi Vahhabilerdir187. Vahhabilik katı İslâm

düşüncesine karşı bir protesto hareketi olarak doğmuştur. Erken İslâm’ın çeşitli Orta

Asya ülkeleriyle sınır komşusu olması ile başlayan tarih diliminde bazı icma kuralları

ve peygamberin sünnetleri de değişmeye başlamıştır. İslâm’a sonradan giren çeşitli

kullanımlar en çok İslâm’ın doğuş yeri olan Arabistan’da ortaya çıkmış ve burada ta-

raftar bularak politik bir güç haline gelmiştir. Vahhabiliğe karşı en kuvvetli protesto

Bağdatlı Ahmed ibn Hanbel tarafından gelmiştir188. Hanbel’in fikrî düşüncesi, daha

sonra diğer mevcut üç mezhep olan Hanefî, Şafiî ve Malikî’den sonra dördüncü mez-

hep olarak kabul edilmiştir.

Vahhabiliğin çeşitli tarihî süreçlerden geçmesinden sonra yakın dönemde tek-

rar güçlenmesi Arabistan’da Abdülaziz dönemine rastlamaktadır. 1910 yılında Riyad

şehrini ele geçiren Abdülaziz, burada Vahhabiliği yeniden canlandırarak bir ihvan

grubu oluşturmuştur189. Abdülaziz, Arabistan’da savaşçı bir birlik oluşturmuş ve bu-

nunla bu bölgedeki tüm grupları kontrol altına almayı başarmıştır. Bu dönemde

Vahhabiler, İngilizlerin hüküm sürdüğü güneyde birkaç bölge hariç, tüm Arabistan’a

hakim olmuşlardır. Ve bugün dahi adını taşıyan Suud Devleti kurulmuştur190.

Taeschner’e göre, Abdülaziz döneminde Vahhabiliğin bu kadar başarılı olma-

sının nedeni, onun döneminde kurulan askerî birlik, Abdülaziz’in politikası ve

Vahhabiliğin kabul edilebilir bir düşünce tarzı olmasındandır. Bu görüş, zaman içinde

değişime uğrayarak İslâm dünyasında yer edinmiştir. Ancak bu dönemde teknik ola-

rak kendinden güçlü devletlere karşı koyabilecek güçte olan Suudî Arabistan’ın

Vahhabiliğe ne kadar hükmedebileceği belirsizdir.

187 Sarah Ansarı, “Batı Egemenliği Çağında İslâm Dünyası: 1800’den Günümüze”, (Bundan sonra kı-

saltma: “Batı Egemenliği”), Cambridge Resimli İslam Ülkeleri Tarihi, Edt. Francis Robinson, Kitap yay., İstanbul 2005, s. 139.

188 Taeschner, “Weltkrise”, s. 138. Katı görüşlü ulema arsında yer alan ve kurallara aşırı bağlı bir tu-tum sergileyen Hanbelî şeriat ekolünden İbn Teymiye ve İbn Kayyim el- Cevziye de bid’at olduğu gerekçesiyle bazı tasavvuf ustaları için öne sürülen yüceltici iddialara karşı çıkmışlardır. Bk. Robert Irwin, “İslâmî Dünya Sisteminin Doğuşu 1000-1500”, Cambridge Resimli İslâm Ülkeleri Tarihi, Edt. Francis Robinson, Kitap Yay., İstanbul 2005, s. 80.

189 Franz Taeschner, “Die Auseinandersetzung des Islam mit der Abendlaendischen Kultur”, (Bundan sonra kısaltma: Abendlaendischen Kultur”), Münster 1932, s. 141.

190 Taeschner, “Weltkrise”, s. 141-142.

54

3. İslâm’da Modernizm Ve Türkiye

I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde iki farklı İslâm görüşü ortaya çıkmıştır.

Bunlar Konzervatif yani muhafazakârlar, daha önce de belirtildiği gibi bunlar ulemâ

grubudur, ve Vahhabiliğin devamı olan reformistlerdir. Bu dönemde reformistler, de-

ğişikliğe karşı şer’î hükümlerin olduğu gibi kalmasını savunmakla birlikte, bazı konu-

larda değişime açık olmuşlardır. Bu düşüncenin en büyük temsilcisi Muhammed

Abduh (1849- 1905)’tur191. Taeschner’in yorumlarına göre, Şeriat kurallarının katılığı

ve değişime karşı olarak yenilenmemesi, İslâm ülkelerinin dolayısıyla da doğunun

geri kalmışlığının en büyük sebebidir. Yüzyıllar boyunca tartışmaya açılmayan şeriat

kuralları reformistler tarafından yumuşatılmaya çalışılmış ve Muhammed Abduh’un

önderliğinde İslâm dünyasında bu görüş yer bulmaya başlamıştır. Fakat M. Abduh’un

çabaları yine de Selefî grubu ikna etmede yeterli olmamıştır192.

Taeschner’in üçüncü grup olarak sınıflandırdığı Modernistler ise, reformistlerin

kısmî değişim isteklerine karşın, tüm yaşam şeklini etkileyecek bir değişim peşinde

olmuşlardır. Modernistlerin amaçları şeriatın katı kurlarını değiştirip, elastik hale ge-

tirmek değil, şer’î kuralları tamamen batıya uygun bir şekilde modernize etmektir193.

Taeschner’e göre, modernist düşünce, batıyla temas halinde olan ve kendi kültürleri

dejenere olmuş birçok doğu ülkesine cazip gelmiştir. I. Dünya Savaşı sonrasında Türk

Devleti’nin kurulmasıyla dünyadaki modern İslâm düşüncesinin tartışmasız lideri

Türk Devleti olmuştur.

Taeschner’in Milliyetçiler sınıflandırmasında üzerinde durduğu şahıs, Türk

Milliyetçisi olup, bununla birlikte İslâm dinine de gereken önemi veren sosyolog ve

politikacı Ziya Gökalp’tir. Z. Gökalp İslâm’dan çok kültürel milliyetçiliğe önem

vermiştir. Daha sonraki dönemlerde onun çizgisinden gidenler de Türklüğe önem ve-

191 Taeschner, “Zwischenweltkriegszeit” s. 485. Mısır’da reform hareketinin başını çeken Abduh, ama-

cını şu şekilde belirlemiştir: “Düşünceyi taklidin boyunduruğundan kurtarmak, dinî bilgi ediniminde ilk kaynaklara dönmek ve bunları Allah’ın dinde aşırılığı ve kirlenmeyi öenlemek için yarattığı insan aklının terazisinde tartmak. Bu ışıktan bakıldığında dinin bilimin dostu olduğunu, insanı varlığın sı-nırlarını araştırmaya ittiğini, onu kanıtlanmış doğrulara saygıya çağırdığını ve manevi yaşamında ve davranışlarında bu doğrulara dayanmasını istediğini kanıtlamak. Ansarı, “Batı Egemenliği”, s. 147.

192 Selefîler 1897 yılından itibaren yayın yapan el- Manar adlı yayın organıyla düşüncelerini Mısır dı-şında dünyaya yaymaya çalışmışlardır.

193 Taeschner, “Zwischenweltkriegszeit”, s. 486.

55

rerek İslâm düşüncesinden uzaklaşmışlardır194. Taeschner’e göre, Mustafa Kemal A-

tatürk’e Türkçülük konusunda fikir veren Z. Gökalp, Atatürk’ün Türkiye’yi doğu

medeniyeti ve İslâm kültüründen uzaklaştırarak bağımsız bir devlet kurmasına sebep

olmuştur. Böylece Türk devleti İslâm ülkeleri arasında ilk defa resmî olarak İslâm

dininden uzaklaşmıştır. Ancak halk arasındaki gerçek bu değildir ve bu anti islâmist

düşünce bütün Türk halkını kapsamamaktadır.

Türkiye’deki millî lâiklik akımı Arap ülkeleri ararsında lider olan Mısır’da gö-

rülmektedir. Mısır’da bu fikrin lideri Seyyid Muhammed Raşit Rida’dır195. Türki-

ye’deki reformları gerçekleştiremeyen Mısır, şer’î kanunlarda birtakım değişiklikler

yapmakla yetinmiştir.

4. İslâm ile Batı Kültürü Arasındaki Fikir Ayrılıkları

Taeschner’in, İslâm dünyası ile ilgili görüşleri, bu memleketlerin özellikle de

Türkiye’nin ciddi bir kültür karmaşası yaşadığı yönündedir. Ona göre, Ortaçağ’da

Hristiyan ve İslâm dünyası aynı oranda gelişme sağlamışlar, ancak batı reformlarla

kendini yenilerken doğu kendi içine çekilerek gelişme gösterememiştir. Bu durum, iki

kültürün de karşılıklı olarak güç dengelerinin bozulmasına ve batı medeniyetinin do-

ğu medeniyeti üzerinde güç kurmasında etkili olmuştur. Bu dönemde batı kültürü tüm

dünyaya hakim olma yolunda iken, Taeschner’e göre doğu kültürü yaşam mücadelesi

vermektedir.

Doğu ve batı kültürlerinin sınırlarının komşu olduğu her bölgede kültür çatış-

maları yaşanmıştır. Kültürlerin karşılaşması halinde karşı kültürün tamamen reddi,

karşı kültüre uyum sağlama konusunda değişikliklerin yapılması ve bir bütün olarak

karşı kültürün kabulü gibi üç durum meydana gelmektedir196. İlkinde, doğu toplum-

ları tarafından İslâm dininin gereği olarak Hristiyanlık ve batı kültürü tamamen red-

dedilmektedir. İkinci olarak, batı kültürüne uyum sağlama ve İslâm’ın geliştirilmesi

194 Taeschner, “Zwischenweltkriegszeit”, s. 490-493. 195 Taeschner, “Zwischenweltkriegszeit”, s. 503. 196 Taeschner, “Abendlaendischen Kultur”, s. 139.

56

konusunda ise XIX. yüzyılda Cemaleddin Afganî197’nin öğrencisi Muhammed

Abduh’un büyük çabaları olmuştur. Bu iki şahıs İslâm’ın Ortaçağ düşüncesinde kal-

dığını görerek, batının din düşüncesine uyum sağlamak için harekete geçmişlerdir.

Taeschner’e göre, Modernistlerin İslâm düşüncesini reforme ederek batıya benzer bir

hale getirmek istemelerinde iki neden vardır. Bunlar, kapalı olan içtihat kapılarını tek-

rar açarak İslâm’ı katı kurallardan kurtarmak ve çeşitli tarikatlar içinde oluşmuş tari-

katları temizlemektir198. Üçüncü olarak karşı kültürün tamamen kabulü durumunda

ise, doğu düşüncesinin batı kültürüne kapitülasyonu ortaya çıkmaktadır. Doğu top-

lumları gelişimi batı medeniyetinde gördüklerinden, hem kültürel hem de dinî olarak

Avrupa’ya benzemeye çalışmaktadırlar199.

Taeschner, İslâm’ın batıya güçlü bir eğilimi olsa da, bugünkü modern Türki-

ye’de de görüleceği üzere birtakım insanların yine de dinlerinin katı kurallarından

vazgeçmediklerini düşünmektedir. Bu da İslâm’ın hiçbir zaman batıya tam olarak u-

yamayacağını göstermektedir. Yazarın yorumlarına göre, doğunun gelenek ve din ba-

ğımlılığı nedeniyle, İslâm’ın tam olarak modernize olması mümkün değildir.

Vahhabilikten Şiîliğe çeşitli tarikatları ve düşünceleriyle kendine has bir kültür olan

İslâm, gelişmeye devam edecek, fakat kendi özünü hiç kaybetmeyecektir.

Taeschner’e göre, batı tarihinde de dinin bir gelişim çizgisi vardır ve Hristiyanlıkta

da bazı dönemlerde reform hareketleri görülmüştür. Bu yönüyle İslâm ve

Hristiyanlığın birbirlerine benzediklerini ifade etmiştir.

B. İran Kültür ve Edebiyatı

Ünlü şarkiyatçı ve Türkolog Franz Taeschner, İran menşeli olan Fütüvvet Teş-

kilâtı’nın kurulması ve Anadolu’da yaygınlaşması ile ilgili olarak önemli tespitlerde

bulunmuş, bu konuların açıklanması ve aydınlatılmasında dönemin ana kaynaklarına

başvurmuştur.

197 Afgani’ye göre batı yalnızca İslâm’ı fetheden bir düşman değildi, aynı zamanda kurtuluşa ve yeni-

den güçlü bir toplum kurulmasına giden yolda izlenecek bir modeldi. Ayrıntı için bk. Ansarı, “Batı Egemenliği”, s. 146.

198 Taeschner, “Abendlaendischen Kultur”, s. 142-146. 199 Taeshner, a.g.m., s. 147.

57

1. Fütüvvet ile İlgili Görüşleri

Fütüvvet kavramının tarihî gelişimini ve evrimini iyi anlamak ve takip edebil-

mek için Cahiliye devrinde Arap toplumundaki fetâ tipinden islâmî dönemde kurum-

laşmış bir fütüvvet teşkilâtına, bu teşkilâtın sûfilikle birleşerek tasavvufî bir nitelik

kazanmasına, bu noktadan sonra da esnaf kesimiyle kaynaşarak meslekî bir mahiyet

alan Ahilik kurumuna dönüşmesine kadar uzanan süreci bir devamlılık olarak görmek

ve birinden diğerine olan geçişi doğru olarak tahlil etmek gerekmektedir.

Fütüvvet kurumunun dört tarihî aşaması vardır. Bunlardan birincisi Cahiliye

fetâsıyla bağlantılı bir şekilde islâmın ilk yüzyılında belirmeye başlayan sosyal bir

kavram olarak fütüvvettir ve buna Hilfu’l- Fuzûl denmektedir. İkinicisi, IX. y.y.’da

sosyal bir yapılanma halinde gençler arası sosyal, iktisadî ve siyasî bir kurumlaşmaya

dönüşen, XII. y.y. başlarında son Abbasi döneminde de resmî bir devlet kurumu hali-

ne getirilen teşkilât olarak fütüvvettir. Yine üçüncüsü IX. y.y.’da ferdî yaşayış biçi-

minden sıyrılıp kurumlaşmaya başlayan tasavvuf hareketine paralel olarak sûfilik i-

çinde oluşan tasavvufî fütüvvet ve son aşama olarak da Anadolu Selçukluları ve Os-

manlılar döneminde Türk kültürünün ürünü olup, esnaf ve sanatkârlarla bütünleşerek

yine bir sûfi kurum özelliğini geniş ölçüde koruyan, meslekî teşekkül niteliğindeki

Ahilik denilen Fütüvvet şeklindedir.

58

a. Fütüvvet Kelimesinin Anlamı

“Fütüvvet” kelimesi200 mastar anlamda Arapça bir kelime olup, “cömertlik, yi-

ğitlik, gözüpek delikanlı201” gibi anlamlara gelen Fatâ çoğulu Fityân kelimesin-

den türemiş olup, “kahramanlık, hak ve hukuka riayet etmek, fazilet gereklerini

yerine getirmek202, güzel huylu, feragat sahibi olmak203” manalarını karşılayan

bir isimdir. Fütüvvet kelimesi anlam olarak, bir yönüyle gerçek bir fetâdan

beklenilen cömertlik, asalet gibi faziletlere sahip olma yönüyle ahlâkî, diğer

yönüyle de zamanla bu faziletlerin gereklerini yerine getirmeyi amaç edinmiş

aynı fikirde genç adamların yani fityânın oluşturduğu sosyal bir “delikanlılar

ya da gençler birliği, korporasyon”dur204. Ayrıca burada öne çıkan “mürüvvet”

kelimesi de teşkilât içinde “erkeklik, erkek teşkilâtı” anlamını almaktadır205.

200 Kelime Farsça Futuvvat, hakikî genç adam anlamında ise Civanmerdî, Türkçe’de Fütüvvet olarak

kullanılmıştır. 201 Abdülbaki Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, (Bundan sonra kısaltma: Mezhepler), İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1969, s. 248; M. Saffet Sarıkaya, XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dinî İnanç Motifleri, (Bundan sonra kısaltma: Dinî İnanç Motifleri), Kül-tür Bakanlığı Yay., Ankara 2002, s. 27.

202 Ocak, “Fütüvvet”, s. 261; Franz Taeschner, “Islamısches Ordensrittertum zur Zeit der Kreuzzüge”(Bundan sonra kısaltma: “Kreuzzüge”), Die Welt als Geschichte, D. 5, W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1938, s. 388; Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 11.

203 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s.3; Süleyman Uludağ, “Fütüvvet”, D.İ.A., C. XIII, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1996, s. 259; Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s.205. Eski Arap düşüncesine göre Fatâyı, biri misafirperverlik ve sehavet, diğeri şecaat olmak üzere iki fazilet temsil etmiş, daha sonra bunlar Fütüvvetin baş faziletleri haline gelmiştir. Fütüvvetin cömertlik bakımından kahramanı Hâtim et-Tâ’i, şecaat bakımından ise Ali bin Ebû Talip’tir, ayrıntılı bilgi için bkz. a.g.m., s. 5.

204 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 5. 205 Taeschner “Kreuzzüge”, s. 388, Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 206.

59

Bu kişiler cesaret, sadakat, güç ve savaşçılık gibi birçok özellikleri kendilerin-

de toplamış ve daha sonraki bölümlerde açıklanacağı üzere Hristiyan alemindeki şö-

valyeliğe denk bir anlam almışlardır206. Fütüvvetin temelinin dindarlık, inanç, sami-

miyet, içtenlik, namaz ve cihanşümul olaylar olduğu bilinmektedir207. Ayrıca sosyo-

lojik anlamda Fütüvvet, bir yaşam biçimi ve onların kurallarını belirleyen bir teşkilât

olarak görülmüştür.

b. Fütüvvet Teşkilâtı’nın Menşei

Fütüvvet kavramının tarihî sürecinin belirlenmesinde en eski tarihlerden bugü-

ne gelinceye kadar fütüvvet konusu üzerinde çalışan bütün araştırmacılar bu kurumun

tarihçesine Kur’ân-ı Kerîm’deki ve eski Arap toplumundaki “fetâ”dan başlamışlardır.

Kur’an’da fütüvvet kelimesine rastlanmamakla birlikte fetâ ve çoğulu fityân kelime-

lerine birkaç yerde rastlanmaktadır208. Ancak buradaki kelimeler sadece sözlük anla-

mından başka yani, “delikanlı, genç adam” dışında bir anlam ifade etmemektedir209.

İslâm öncesi Arap toplumunda ise fetâ, mevcut bir kurumlaşmayı değil, münferit bir

kişiliği yansıtmıştır210. Bu dönemde fityân ve fütüvvet kelimelerine rastlanmamış ol-

ması, böyle bir kurumlaşmanın İslâm öncesi Arap toplumunda bulunmadığını ortaya

koymaktadır.

Fütüvvetin kökleri eski Müslüman Araplar tarafından fethedilen kültürel mu-

hitlerde aranmalıdır. Buralar Doğu Roma ve Sasanî Devleti’nin şehirlerinde mevcut

olan bölgelerdir211. Fetâ kavramı Müslüman Araplar tarafından yeni zapt olunan

memleketlere özellikle kuzey İran ve Horasan’a taşınmış, Abbasiler döneminde İran

şehirlerindeki aristokrat çevrelerin gelenekleriyle birleşmiştir.

Fütüvvet kavramının merkezî iktidarın zayıfladığı zamanlarda toplum düzenine

ve siyasî otoriteye karşı çıkan genç ve bekâr erkeklerden oluşan bir sosyal kesimi be-

lirleyen bir özellikte tarih sahnesine çıkması yine Abbasiler döneminde olmuştur.

206 Gös.yer. 207 Taeschner, “İcazetnâme”, s.250. 208 bk. Yûsuf 12/62; el Kehf 18/10, 13; el- Enbiyâ 21/60. Ayrıca bk. Ocak, “Fütüvvet”, s. 261. 209 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 5. 210 Ocak, “Fütüvvet”, s. 261. 211 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 11; Gölpınarlı, Mezhepler, s. 248.

60

Dönemin kronikleri bunları “fityân” bazen da yönetim çevreleri ve halkın adlandırdı-

ğı biçimde “ayyâr, rind, şâtır” isimleriyle anmaktadırlar212. Bunlar toplum içinde dış-

lanmış olan, kenarda kalan bir kesimdir ve ahlâkî yönden oldukça serbest bir yaşam

şekline sahiptirler213. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu gruplar arasındaki

fütüvvet telâkkisinin henüz sûfî nitelikler taşımadığıdır. Ayyârûn tarafından çıkarılan

siyasî karışıklıklar Abbasi halifesi en- Nâsır (h. 1180- 1225)’in müdahaleleriyle çö-

zülmüştür.

Taeschner’e göre fityân, herhalde hiç istisnasız okuma yazma bilmeyenlerden

müteşekkildi. Ancak bunlara ait çevreden günümüze, düşünüş ve geleneklerini akset-

tiren hiçbir eser intikal etmemiştir214. Ancak yaşayış şekillerinin fazilet kavramlarına

uymadığı, dine uzaklıkları ve ahlâkî bakımdan oldukça gevşek oldukları bilinmekte-

dir215.

c. Sûfîlik ve Fütüvvet

Kendine özgü birtakım nitelikleri ve kuralları bulunan bir sosyal kesim olarak

VIII. ve IX. yüzyıllarda toplum içinde ortaya çıkan fityânın, daha çok göçebe bir ha-

yat tarzının geçerli olduğu Arap yarımadasında değil, daha önce de belirtildiği gibi

eski İran kültürünün hakim bulunduğu Irak ve İran topraklarında özellikle de şehir-

lerde görülmesi, kurumlaşmış fütüvvetin şehirli ve Arap olmayan bir kökene dayan-

dığını göstermektedir216. Ayrıca, yine IX. yüzyılda ortaya çıkan sûfîlik akımının da

şehirli ve Arap olmayan bir kesimin benimsemesiyle ortaya çıkması ve IX. yüzyılda

fütüvvetin sûfîlikle iç içe geçmesi217, her ikisinin ortak bir sosyal tabakaya dahil ol-

212 Ocak, “Fütüvvet”, s. 261; Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik, S.Ü. yay., Konya 1991, s.

9,10. Selçuklu Sultanı Mesud’un Bağdat’ı iki aylık kuşatmasının hemen öncesinde Ayyârun harekete geçirmesiyle 1138’de bir iç savaşa neden olmuştur. Ayyârunun lideri olan ibn Bukrân o kadar güç kazanmıştır ki, Bağdat valisinden kendisine Fütüvvet şalvarı giydirmesini isteme cüretinde bulun-muştur. Ancak vezirin müdahalesiyle bu şahıs vatana ihanetten yargılanmıştır, ayrıntılı bilgi için bkz. Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 391,392. Ayyârûn isyanları hakkındaki haberler en sık olarak hilâfetin başşehri olan Bağdat için verilmektedir ki, 1135-1144 yılları arasında bu gruplar bir tedhiş rejimi kurmaya muvaffak olmuşlardır, bkz. Taeschner,”Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 9,10.

213 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 208. 214 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 12. 215 Ocak, “Fütüvvet”, s. 261; Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 8. 216 Taeschner , “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 8; Ocak “Fütüvvet”, s. 262. 217 Sûfîlik ana kavramlarından biri olan diğergâmlık’ı yeni bir kavram olarak fütüvvet şeklinde değiş-

tirmiştir. Bk. Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 216.

61

malarından kaynaklanmaktadır. Bu durumda fütüvvet Arap fetacılığı ile İran

cevanmertliğinin kaynaşmasından doğmuştur.

İran mistik kültürünün ocağı sayılabilecek Horasan bölgesinde IX. yüzyılda ile-

ride Orta Asya ve Ortadoğu’da birçok sûfî teşekkülü geniş ölçüde etkileyecek olan

Melâmîlik218 fütüvvetle iç içe gelişmiştir219. Birçok defalar sûfîlerce Melâmetiyye

fütüvvetin en yüksek derecesi ve Melâmetî olan kişi de gerçek fetâ addedilmiştir220.

Böylece fütüvvet ahlâkî bir kavram olarak sûfîliğe girmiş ve birçok sûfî eserlere konu

olmuştur221. Fütüvvet üzerine İran şairi Hatif-i İsfehani’nin Fütüvvetnâme’si gibi

manzum eserler de kaleme alınmıştır222. Bu Melâmetî sûfîlerin hem ehl-i fütüvvet

hem de esnaf tabakasına mensup olduklarına dikkat edilirse223, teşkilâtlı fütüvvetin

nasıl bir zeminde başladığı ve İran ile Anadolu’da nasıl Ahilik şekline dönüştüğü

hakkında da fikir edinilebilir.

İslâm sûfîleri fütüvvet kavramını ele alarak kendilerine mahsus bir şekilde ge-

liştirmişler, onu tamamen yeni bir muhteva ile doldurarak, nasıl iman mücadelesi olan

cihadı yeni ve daha yüksek bir şekilde anlamlandırmışlarsa, bunu da olduğundan daha

218 Melâmîlik, sûfîlik dahilinde manevî bir disiplin olup, ameli ile çevrenin tenkitlerini üzerine çekmeyi

ahlâken kemâle erişme telâkki etmektedir. Bk. Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 217. 219 Ocak, “Fütüvvet”, s.262. Gölpınarlı’ya göre Fütüvvet, Melâmetin esnafı teşkilâtlandırmasından,

inancın iktisadî alana etkisinden doğmuştur. Herhangi bir sanatla ya da alım satımla uğraşan toplu-luklar kendilerine önceleri yaşamış veya hayalî birini pîr tanımışlar, ayrıca her şehirde esnaf ve sa-natkârları temsil eden bir de şeyh tanınmıştır. Bk. Gölpınarlı, Mezhepler, s. 248.

220 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 7. 221 En eski sûfî müelliflerinden Ebû ‘Abdurrahman Muhammed bin el- Hüseyin es- Sülemî (941-1021)

ahlâki bir mefhum olarak fütüvvet üzerinde müstakil bir eser kaleme alarak burada fütüvvetin anla-mını eski sûfîlerin birçok vecizeleri ve hikâyelerle tarif etmiştir. Kitâb el- Melâmetiyye adlı eserinde, bir kimse fütüvvete hangi isimlerin lâyık olduğunu sormuş o da: “Faziletli ve erdemli Adem, Nuh, İbrahim, İsmail, Musa, Eyüb, Davud ve Muhammed ile dört halifenin yaşadıklarını göz önünde bu-lundurarak bunları düşünen, uygulayan kimsedir” cevabını vermiştir. Ebu’l- Kasım ‘Abdülkerîm bin Havâzin el- Kuşeyrî de Risâle fî ilm et- tasavvuf adlı eserindeki fütüvvete ayırdığı bölümde bu konu-ya dair soruları: “Dilediğin bir şeyi ahirette cezalandırılacağından dolayı bırakmaktır; sofrada derviş ile gayrimüslim arasında fark gözetmemektir” cevaplarını vermiştir. İbnü’l- Arabî de fütüvveti dinî- felsefî sistemine bir makam olarak almış ve buna özel bir bölüm ayırmıştır, bkz. Taeschner, Bruderschaften, s. 29-38.

222 Bu Fütüvvetnâme eser kısmında gösterildiği üzere Franz Taeschner tarafından 1932 yılında yayın-lanmıştır.

223 Ocak, “Fütüvvet”, s. 262.

62

fazla yüceltmişlerdir. Bu iki grubun son amaçları ayrıdır, cahiliye fityânın amacı in-

sanların takdirini kazanmak, sûfîlerin amacı ise Allah’ın rızasını kazanmaktır224.

d. Şiîlik ve Fütüvvet

Fütüvvet ehlinde Ehl-i Beyt sevgisi bir gelenektir ve fütüvvetin Peygamberden

Ali’ye geçtiğine inanmak esastır225. Bu nedenle buna ilâve olarak, bazı kaynaklarda

halife en- Nâsır’ın İmâmiyye mezhebini benimseyerek fütüvvet kurumunu bu mezhe-

bin temel inançlarına göre, on iki imamın her birinin adına izafeten adlandırdığı on

iki kola bölerek düzenlediği ifade edilmektedir226. Böylece fütüvvet şiî bir karaktere

bürünmekte ve fütüvvet ehli Şiîliğe dahil bir zümre olarak görülmektedir. Fakat

Taeschner’e göre, en- Nâsır’ın dinî ve politik bakımdan şiî imamlarının bir devamı

olduğunu düşünmek yanlıştır, çünkü bu, en- Nâsır’ın halifelik politikasına terstir.

Kurduğu teşkilâtta halife etrafında Ali taraftarları olması, Abbasilerin Şiîler üzerinde-

ki etkisini artırmaya çalıştığını göstermektedir227. Diğer bir sebep ise, Fütüvvet Teşki-

lâtı’nın Ali’ye dayanmasıdır228. Onun maiyetinde bulunan Şihabü’d-din es-

Sühreverdî, Evhadü’d-din el- Kirmanî, Ebû Cafer Muhammed el- Barzaî, Mecdü’d-

din el- Bağdadî gibi meşayihlerin de Sünnî olmaları229, Şiî olan bir halifeye tam bir

teslimiyet ile bağlanmalarını mümkün kılmamaktadır. Bu nedenle en- Nâsır’ın inanç

yönüyle değil, sadece Fütüvvet silsilesinin, Şiîlerin 12 imamına dayanması nedeniyle

İmâmiyye mezhebine girdiği düşünülebilir.

224 Sûfîlerin bu fityândan nasıl ayrıldıklarını ve kendilerinin bizzat fütüvvetten ne anladıklarını şu ifade

göstermektedir: “ Fütüvvet kötü huyluluk ve sefahat değil, sunulan bir aş, bir armağan, güler yüz, te-vazu ve başkalarına kötülük etmekten çekinmektir.” Bkz. Taeschner “Fütüvvet Teşkilâtı, s. 6.

225 Bir Fütüvvet deyişine göre, Cebrail Peygamber Muhammed’e fütüvvet hırkasını kendi giydirmiştir. O da bu geleneği amcasının oğlu ve damadı olan Ali’de devam ettirmiştir. Gelenksel halkanın başı Ali kabul edildiğinden, Fütüvvet Teşkilâtı’nın başlangıcı alevî yani şiîdir. Ali’den sonra bu hırkayı Selman el- Farisî almış ve ondan halife Nâsır’e kadar gelmiştir. Bk. Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 398.

226 Ocak, “Fütüvvet”, s. 262; Gölpınarlı, “ İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet”, s. 58. Gölpınarlı’ya göre, teşkilât içinde ilk zamanlarda şerbet içmek, şedd kuşanmak ve şalvar giymekten ibaret olan merasi-me, zaman geçtikçe tıraş olmak, alem ve çerağ vermek helva pişirmek gibi ritüeller de girmiş, bu su-retle Alevîler ve Bektaşîler erkânlarının esaslarını fütüvvet ehlinden almışlar, fütüvvet ehli de onların erkânındaki bu esasları benimseyerek aralarında kaynaşma meydana gelmiştir. Bk. a.g.m., s. 60.

227 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 404; Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 221. Halife en- Nâsır, Sünnîlerin büyük düşmanı olan ultra şiî Haşaşi İsmaililer üzerinde politik baskılar kurmuş, 1211-12 yıllarında Haşaşi III. Hasan Abbasi halifeliğini kabul ederek kendi imamlığını terk etmiştir. Bk. Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 405.

228 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 221. 229 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 26,27.

63

Sühreverdî, İslâmî devrin başlangıcından itibaren bütün sûfîlerin tasavvuf üze-

rine yazdıkları eserlerde geniş yer verdikleri fütüvvet konusu ile yakından ilgilenmiş,

fütüvvetin temel ilkelerini Avârif el- Maarif adlı eserinde toplayarak en- Nâsır’a sun-

muş ve halifenin büyük takdirini kazanmıştır230. En- Nâsır bu sebeple, Sühreverdî’ye

teşkilâtın yönetmeliği niteliğinde olan bir Fütüvvetnâme düzenletmiştir. Bu

Fütüvvetnâme’de teşkilât mensuplarının uymaları gereken adâp ve erkân belirlenmiş,

yapılacak tören ve merasimler açıklanmıştır231. Taeschner’e göre, en- Nâsır’dan sonra

İslâm dünyasında bir Fütüvvet Edebiyatı doğmuş ve Fütüvvetnâme adı verilen birçok

müstakil eserler yazılmaya başlanmıştır232. Abbasi Halifeliği ortadan kalktıktan sonra

da Fütüvvet Edebiyatı devam etmiştir.

e. Teşkilât Olarak Fütüvvet

Abbasi halifesi en- Nâsır- Lidinillâh fütüvvet müessesesini kendine bağlamak

suretiyle onu devletin resmî bir kurumu haline getirmiştir. En- Nâsır halifeliğinin üze-

rinden birkaç yıl geçmesinden sonra (1182-83233), o zamanın “fütüvvet reisi ve şeyhi”

Şeyh Abdülcabbar b. Yusuf b. Salih el- Bağdadî (ö. M. 1187)’nin elinden Fütüvvet

hırkası234 giyerek merasimle bu teşkilâta dahil olmuştur. En- Nâsır bundan sonra, bu

isim altında yürüyen fakat ortak bir idareye sahip olmadan birbirinden müstakil hare-

230 Neşet Çağatay, Ahîlik Nedir, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1991, s. 23. 231 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 25. Halife en- Nâsır’ın İmâmiyye mezhebine

olan yakınlığı, Sühreverdî’nin ise Şafiî olması, Sühreverdî’nin Fütüvvetnâme’sine hem tasavvuf hem de İmâmiyye inançlarını alarak, sûfîlerle şia taraftarlarını fütüvvet ideali ve halife başkanlığında bir-leştirmek üzere ortak bir yol izlemesine neden olmuştur. Bk. Cemal Anadol, Türk- İslâm Medeniye-tinde Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 15.

232 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 13,14. Halife Nâsır döneminde Bağdat’ta telif edilmiş fütüvvete dair diğer kaynaklar, Ahmed b. İlyas el- Nakkaş el- Hartbirtî’nin Tuhfetü’l- Vesayâ ve Ebû Abdullah Muhammed eş- Şârim’in Kitâbu’l- Fütüvvet adlı eserleridir.

233 Nâsır’ın teşkilâta girdiği tarih konusunda ittifak yoktur. 590( 1194), 599( 1202-1203), 601(1204-1205) gibi çeşitli tarihler verilmektedir. Ancak hilâfet süreci 1180-1225 olduğuna göre bu teşkilâta giriş zamanı da birkaç yıl içinde olmuştur ki Taeschner de halifenin Fütüvvete giriş tarihini 1182-1183 olarak vermektedir.

234 Fütüvvet hırkası ya da Libas el- Futuvva, Taeschner’e göre bu giysinin en esaslı kısmını teşkil eden şalvar İran kökenlidir, bkz. Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 12

64

ket eden teşkilâtları lağvetmek ve onu kendi şahsında birleştirmek suretiyle fütüvveti

ıslah etmiştir235. Böylece fütüvvet yüksek tabakaya yönelmiş ve saraya girmiştir236.

Nâsır’in bir şeyh tarafından teşkilâta alınması onun dinî etkinliğini de kuvvet-

lendirmiş, teşkilât içinde mistik yönü öne çıkararak sûfîliğin teşkilât içinde gelişmesi-

ni sağlamıştır237. Fütüvvet Teşkilâtına dinin dahil olmasıyla birlikte bu grup F.

Taeschner’e göre batıdaki şövalye gruplarına benzemiştir. W. Ruben de Taeschner ile

aynı fikirdedir. Şövalye kahramanlar yani fütüvvet ehli, mistikçi mütefekkirlerden

mistiği, sûfîler de bu savaşçı sınıftan kahramanlık idealini almışlardır238. Ruben’e gö-

re bu dervişler, İslâmiyetteki savaşçı teşekküllere ya da Hristiyanların şövalye sınıfla-

rına nisbetle, daha ziyade Hristiyanların ve Budistlerin ruhban sınıflarına yakınlık ve

benzerlik göstermektedir239. Yalnız bu camiaya mensup olan derviş kimseler her şey-

den elini ayağını çekmiş ve rahipliği kendine meslek edinmiş kimseler değil, aksine

birtakım tüccar ve sanat sahibi esnaflardır. Ancak Taeschner’e göre, Fütüvvet Teşki-

lâtı’nda batıdakine benzer bir şövalyelik ve teşkilât içinde askerî birlik kurma çalış-

maları XIII. y.y.’da ciddi bir şekilde başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

Nâsır Fütüvvet Teşkilâtını reformize etmiş ve yeni kurallar koyarak teşkilâtı İs-

lâm halifeliği altında geliştirmeye çalışmıştır240. Taeschner’e göre, halifenin Fütüvvet

teşkilâtına el atmasının nedenini kesinlikle cihat değildir. Çünkü en- Nâsır, Fütüvvet

Teşkilâtı adı altında organize olmuş sınır birliklerine destek vermemiş, bu dönemde

Salâhaddin Eyyûbî’nin tek başına Haçlılara ve seferlerine karşı durmasına karşın, ha-

life teşkilât askerleriyle Salâhaddin’in yanında yer almamıştır241. Buna göre en- Nâ-

sır’ın askerî sınıfı dış politikadan ziyade iç politikayı ilgilendiren amaçlar için yetişti-

rilmiş bir oluşum olarak görünmektedir.

235 Taeschner, “Fütüvvet”, s. 13.; Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 395.P. Kahle, “Ein Futuwwa Erlass des

Kalifen en- Nâır aus dem jahre 604 (1207)”, Festschrift Max Freiherrn von Oppenheim, Berlin 1933, 52-54.

236 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 223. 237 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 394; Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 12. 238 Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 621. 239 Ruben, a.g.m., s. 623. 240 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 393; Ocak, “Fütüvvet”, s. 262; Çağatay, Ahîlik Nedir, s. 11,12. 241 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 402; Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 624.

65

Halifenin asıl amacı, o döneme kadar gayri resmî bir özellik taşıyan fütüvvet

kurumuna resmî bir özellik vererek onu bir anlamda devletleştirmek ve bu suretle

meşruiyet kazanan bu kurumun desteğini arkasına almak, İslâm dünyasını dinî ve po-

litik kopmuşluktan kurtararak sünnî- şiî çatışmalarını sona erdirmek, İslâm ülkeleri

arasındaki problemleri gidermektir242. Böylece, o zamana kadar merkezî zayıfladığı

anlarda sık sık siyasî otoriteyi tehdit eder durumlara sebebiyet veren bu güçlü kurum

devletin yanına alınmış olacaktı243. Halife en- Nâsır siyasî amaçlarına ve Fütüvvet

Teşkilâtı’nda istediği gelişmelere ulaşma konusunda sarayının din alimi büyük şeyh

Şihabü’d-din Hafs Ömer bin Muhammed es- Sühreverdî (1145-1228)’den faydalan-

mıştır. Sühreverdî Sünnîlik ile Şiîliği bir arada tutmuş ve müfrit şiî İsmailiyye’ye kar-

şı bu teşkilâtı korumuştur244.

Nâsır- Lidinillâh fütüvvet kurumunu resmîleştirdikten sonra ikinci adım olarak

asıl amacını gerçekleştirmeye girişmiş, 1207 yılında Bağdat’tan diğer ülke hükümdar-

larına bir menşur245 ile bunu bildirmiştir. Müslüman hükümdarlara yolladığı elçilik

heyetleri aracılığıyla onları da teşkilâta dahil ederek kendisinden fütüvvet şalvarı,

giysileri yani saravil el- fütüvvet almaya, kendi adına Ka’s el- Fütüvvet’ten içmeye ve

ok atılması için teşvik etmiş246, bu suretle onları mânen kendi otoritesi altında topla-

mak istemiştir. En- Nâsır, fütüvveti kendisinden şalvar alan ve bu suretle onu baş ta-

nıyanlar hariç olmak üzere bütün memlekette ilga etmiştir247.

242 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 403. 243 Taeschner’e göre Nâsır, İslâm memleketlerindeki serserileri, sûfî kabadayıları yani farklı hayat an-

layışlarına sahip insanları bir araya getirerek bir nevi tarikat kurmuş, kendini de bu tarikatın reisi ilân etmiştir. Reisi sıfatıyla halifeye şahsen bağlı kalan bu fütüvvet ehli, halifenin eli altında bulunup, o-nun İslâm memleketlerindeki nüfuz ve iktidarını temine çalışan en etkili grup olmuştur. Bk. Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 16.

244 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 15. 245 Taeschner, Bruderschaften, s. 73. 4 Eylül 1207’de 30 şahit huzurunda yazılan bu menşurda Al-

lah’ın emirleri dışında yapılan davranışların, yanlışların günah olduğu belirtilmiş, menşur Kur’an’dan ayetler ve hadislerle desteklenerek güçlü hale getirilmiş, ayrıca ashabtan da nakiller ya-pılmıştır. Nâsır menşurda yaptığı düzenleme ile Fütüvvet Teşkilâtı kurallarına uyan tüm rafıkların iş-lerinde başarılı olmalarını dilemiş ve fütüvvet bayrağını daha yukarı taşımada Allah’ın onlara yar-dımcı olması için dua etmiş, kendisi de bu kuralların koruyucusu ve takipçisi olacağını eklemiştir. Bk., Bruderschaften , s.76.

246 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 13; Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet”, s. 76. 247 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 14; Kazıcı, “Ahîlik”, s. 540.

66

Halifenin bu çağrısı oldukça olumlu cevaplar almıştır248. Çünkü bu çağrıya o-

lumlu bakmak ve Fütüvvet Teşkilâtı’na dahil olmak, bu hükümdarların halife

nezdinde meşruiyetlerinin tanınması anlamına geliyor, bu durum tebaalarının

nezdinde kendilerinin nüfuzunu da pekiştiriyordu. Ayrıca o dönemin en büyük dinî

başkanının yani Allah’ın dünyadaki temsilcisinin şeyh olduğu böyle bir aristokrat

teşkilâta dahil olmak özel bir şeref olarak telâkki edilmiştir. Halife, Anadolu’da ilk

defa, Anadolu Selçuklu Devleti’nin başında bulunan I. Gıyasü’d-din Keyhüsrev’e

Şehabeddin es- Sühreverdî’nin başkanlığında bir heyetle birlikte 1214 yılında

fütüvvet kâse ve şalvarı göndererek kendisini teşkilâta dahil etmiştir249. En- Nâsır,

Sultan Alâaddin Keykubad’a da meşhur sûfî Şihâbü’d- dîn Sühreverdî’yi göndererek

onun aracılığıyla sultana Konya’da büyüklerin huzurunda ve halkın önünde hırka

giydirerek teşkilâta dahil etmiştir250.

aa. Fütüvvet Teşkilâtına Giriş

Bütün erkekler arası birliklerde mutad olduğu üzere Fütüvette de bu teşkilâta

giriş merasimine büyük önem verilmiştir. Giriş merasimi iki aşamada gerçekleşmiştir.

Herhangi bir genç, bu birliğe dahil olmak istediği takdirde kendisini tecrübe için ka-

bul edecek bir aslî üyeye müracaat etmek mecburiyetinde idi. Bu gence talip ustasına

da matlûb adı verilmiştir. Tecrübe döneminin tamamlanmasından sonra talip şedd

yani bir kuşak bağlanmak suretiyle birliğe dahil edilmiştir. O artık maşdûd olmakla

birlikte halâ mürîd olarak kalmakta devam eder ve ancak bir zaman sonra libas el-

Fütüvvet’i giyinmek ve Ka’s el- Fütüvvet’ten tattıktan sonra rafîk yani tam hukuka

248 Musul’daZengi Nureddin Aslanşah (1193-1210), Eyyûbilerden el- Melik el- Adil Seyfeddin (1199-

1218), Şam meliki es- Salih İsmail (1237), Hama meliki Mansur Muhammed (1191-1220), Gazne’den Şihabeddin Muhammed Gorî gibi liderler onun çağrısına uymuşlardır. Bk. Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 394; Ruben, “San’at Âbideleri”, s. 624.

249 Taeschner, Bruderschaften, s. 76; Ocak, “Fütüvvet”, s. 262 adı geçen eserlerde halifenin Anado-lu’da temas kurduğu ilk hükümdar olarak I. İzzettin Keykavus gösterilmektedir, ancak bu I. Gıyaseddin olup, daha sonraları birçok defalar halife tarafından Anadolu’ya davetiyeler gönderilmiş-tir..; İbn Bîbî, el- Evâmirü’l- Alâiyye Fi’l- Umûri’l Alâiyye, C. I, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakan-lığı Basımevi,Ankara 1996, s. 177-178; Bayram, Ahi Evren ve ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, s. 27.

250 Gölpınarlı, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet”, s. 77. Fütüvvet Teşkilâtı’na Alâaddin Keykubad ile birlikte Celâleddin Karatay da dahil olmuştur. Bk. a.g.m., s.77.

67

sahip üye statüsüne geçebilirdi251. Bu kabul törenini İbnü’l- Ammâr Takmîl, el-

Hartabirtî takfiîya olarak adlandırmıştır.

bb. Fütüvvet Teşkilâtı’nda Eğitim ve Fütüvvetin Dereceleri

Fütüvvet ehli olan ahilerin birçok zaviyeler teşekkül ettirdikleri ve buralarda

çeşitli sosyal faaliyetlerde bulundukları bilinmektedir252. Fütüvvetnâmelerde hiç bah-

sedilmeyen ve tarihçilerin verdikleri bilgilere göre, Halife en- Nâsır, ramy el- bunduk

ve tuyûr el- menâsib yani oluklu yayla yuvarlak taş atma ve posta güvercini yetiştir-

me adetlerini Fütüvvet ile birleştirmiş ve bu sporu yapan herkesin zamanın en iyi atı-

cısı addedilen kendisini atışlarda yad etmesini istemiştir253. Taeschner’e göre, halife-

nin bu tür spor çeşitlerini öne çıkarması hükümdarları teşkilâta girmeye ikna etmesi

ile ilgilidir. Eğitim ve öğretim faaliyeti de bunlardan birisidir ve teşkilât içindeki eği-

tim, terbiye için gerekli temel dersleri esas alan sistemli bir programla birlikte teşkilât

içindeki toplantı ve merasimlerde uygulamalı olarak verilen, teşkilât adap ve erkânını

öğretme ve yaşatmayı hedefleyen bir faaliyettir. Teşkilât mensubunun hayat tarzı teş-

kilâtta öğretilen dinî ve ahlâkî kurallar doğrultusunda şekillenmiştir254. Teşkilâtın en

kuvvetli dayanağı adâbtır fütüvvete giden yol, adâb-ı muaşeret kuralları ile süslenmiş-

tir.

Fütüvvetnâmelerde Fütüvvetin dereceleri farklılıklar göstermektedir.

Burgâzî’nin Fütüvvetnâme’sinde bu derecelendirme yiğit, ahi ve şeyh255 olarak yapı-

lırken Nâsırî’de fütüvvet dereceleri talip, ahi256 ve usta257 olarak sınıflandırılmıştır258.

Burada adı geçen ahinin görevi, bir zaviye açmak, içine kandil koymak, talebeleri

251 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 14,15; Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 399; Taeschner,

Bruderschaften, s. 80. 252 Sarıkaya, Dinî İnanç Motifleri, s. 68. 253 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 15. 254 Taeschner, Bruderschaften, s. 345. 255 Burgâzî’nin Fütüvvetnâme’si Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yayınlanmıştır. Bk. A. Gölpınarlı,

“Burgâzî ve Fütüvvetnâme’si”, (Bundan sonra kısaltma: “Burgâzî”)Türkiyat Mecmuası, C. II, İstan-bul Devlet Matbaası, İstanbul 1928.

256 Taeschner, Dichter Hâtifî, s. 65. 257 Taeschner, Dıchter Nâsırî, s. 63. 258 Burada talibin’nin yiğit’e, yiğit’in ahi’ye, ahi’nin de şeyh’e bağlı olduğu görülmektedir. Yiğit terbi-

ye’yi kötü davranışlardan korur ve ona adâb-ı muşereti öğreterek onu ahi’ye getirir. Ahi ise terbi-ye’ye hizmet kurallarını öğreterek onu şeyh’e iletir. Şeyh de ona takva ve Allah’a karşı itaati öğret-tikten sonra onu Allah’a ulaştırır. Bk. Taeschner, Bruderschaften, s. 353, 354.

68

terbiye edip eğitmek259, gelen ve giden misafirlere ayrıca halkaya yeni dahil olan

kimselere süt ve şeker ikram etmektir. Talebe ya da müritler Allah’ın takdir ettiği ter-

biye ve iyi özelliklerle yetiştirilmelidirler. Fütüvvet ehli sahte tavır sergilemekten ka-

çınmalıdır260. Fütüvvet erbabı olanlar bunların dışında, talebelerine itaatkâr olmayı,

bir lokma ekmek yemeyi, bir kelime söz etmeyi, Allah yolundan gitmeyi, teşkilâtın

kurallarına göre oturmayı, bel bağlamayı ve bu kuşağı tekrar açmayı, iç ve dış dünya-

sını takdire değer nitelikler ve amellerle donanmış ve ilim sahibi olmayı öğütlemiş-

lerdir261.

Ahinin tüm bu çabalarına karşılık talip’in de ahiye karşı birtakım sorumluluk-

ları vardır ki, bunlar talip ve ahinin birbirleri üzerindeki haklar olarak nitelendirilebi-

lir. Franz Taeschner’in yine Fütüvvetnâmelere bağlı kalarak sıralandırdığı bu özellik-

ler şunlardır;

- Talip asla ahinin sözünden çıkmamalıdır,

- Ahi’ye hizmette kusur etmemeli ve onu sevmelidir,

- Talip, ahi kendisine menfi bile davransa ona yüz çevirmemelidir,

- Bir ahi’ye bağlanıp, sonra başkasına dönmemelidir,

- Talip ahi’nin yanında edep dışı davranışlardan kaçınmalıdır262.

cc. Fütüvvet Kolları ve Mensupları

Fütüvvete dair belgeler incelendiğinde bu teşkilâtın çalışma ve işleyişi ile ilgili

birtakım bilgilere ulaşılmasına rağmen, teşkilâtın iç yaşamına dair bilgiler oldukça

yetersizdir. Bu konuda İbnü’l- Mîmar olarak tanınan Ebû Abdullah bin Muhammed

bin Ebu’l Makârim (ö. 1244)’in Kitabu’l- Fütüvvet adlı eserine başvurulabilir. Ta-

mamıyla fıkıh kuralları esas alınarak yazılmış ve teşkilât içinde kanun kitabı olarak

anılmış olan bu eserden F.Taeschner , fütüvvet erbabının birbirleriyle olan ilişkileri

hakkında birtakım alıntılar yapmıştır. Buna göre, teşkilât mensuplarının birbirlerini

259 Burada talebenin görerek öğrenmesi esastır. Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı”, s. 19. 260 Taeschner, “İcazetnâme”, s. 253. 261 Taeschner, “İcazetnâme”, s. 251; Taeschner, Bruderschaften, s. 346; Taeschner, Futuvvetkapitel, s.

10,11. 262 Taeschner, Bruderschaften, s. 353; Sarıkaya, Dinî İnanç Motifleri, s. 71.

69

râfık olarak adlandırdıkları ve bu yapının içinde hiyerarşik bir düzenin olduğu anla-

şılmaktadır. Fütüvvet ehli yaşlıları kebîr yani büyük, gençleri ise sağîr yani küçük

olarak anmışlar, babalar için eb, oğullar için ibn, büyükbabalar için gadd isimlerini

kullanmışlardır. Bununla birlikte, birbirleriyle bağlantıda olan fütüvvet üyeleri grup

şeklinde ahzâb olarak adlandırılmış, bu grupların bir araya gelmesinden ise beyt yani

evler meydana gelmiştir. Bu evlerin başında lider olarak za’im el- kavm ve bunların

üzerinde de tüm Fütüvvetin lideri olan nakîb bulunmuştur263.

Fütüvvet ehli bazı kaynaklara göre Kavlî ve Seyfî olmak üzere ikiye ya da bu-

na Şürbî’nin de eklenmesiyle üçe ayrılmışlardır264. Kavlî Ebûbekir’den, Seyfî ise A-

li’den gelen bir koldur265. Sadece sözlü olarak teşkilâta katılanlara kavlî, tuzlu sudan

içerek buraya dahil olanlara şurbî, kendilerine teşkilât içinde kılıç verilenlere ise seyfî

adı verilmiştir.

dd. Fütüvvet Sahibinde (Ahi’de) Bulunması Gereken Özellikler

Fütüvvet sahibinde bulunması gereken özellikler, farklı Fütüvvetnâmeler ince-

lendiğinde sayı olarak farklılıklar göstermektedir.Bu nedenle burada yalnızca Franz

Taeschner’in Yahya b. Halil el- Burgazi’nin Fütüvvetnâme’si, Gülşehri’nin Ahi Ev-

ren’e dair Mesnevi’si, Feridü’d-din Attar’ın Pendnâme’sinden naklettiği Fütüvvet

ehline ait özellikler belirtilecektir.

Taeschner’in Yahya b. Halil el- Burgazi266’den naklettiğine göre, Fütüvvet iyi-

lik, güven, edep ve haya üzerine kurulmuştur ki bu aynı zamanda inancın da gereğidir

ve fütüvvetin en kuvvetli dayanağıdır267. Bu özellikleri terk eden Allah’ın gazabına

uğrar. Burada fütüvvet bir ağaca benzetilmiştir. Ağacın gövdesi iyiliği, dalları Al-

lah’a giden yolu yaprakları edep ve hayayı, kökleri imanı, meyveleri ise marifetleri-

dir. Bu ağacın suyu ise iyilik ve hoşgörü olarak tarif edilmiştir. İnananların lideri A-

263 Taeschner, Bruderschaften, s. 80. 264 Taeschner, “Fütüvvet Teşkilâtı, s. 15; Taeschner, Dıchter Nâsırî, s. 64,65; Taeschner, “Kreuzzüge”,

s. 400. 265 Taeschner, Bruderschaften, s. 357. 266 Gölpınarlı, “Burgâzî”, s.90. 267 Taeschner, “İcazetnâme”, s.251.

70

li’nin söylediğine göre, hangi yiğitte sıdk, edep, emanet, takva, kerem, mürüvvet ve

haya bulunursa, onun kalbinde fütüvvet ağacı büyür268.

- Ahinin her iki dünyada da kalbi cömert olmalıdır,

- Ahi ibadetini, namazlarını hiçbir şekilde terk etmemelidir, imanın şartlarını

yerine getirmelidir,269.

- Edep ve haya sahibi olmalıdır,

- Dünyevî isteklerinden vazgeçerek dünya malını terk etmelidir270,

- Ahi helâl kazanç sahibi olmalıdır, emeğinden fazlasını istememeli ve esnaf

olmayan Fütüvvet Teşkilâtı’na girmemelidir.

- İlim sahibi olmalıdır271. Bu nedenle cahilin fütüvvet içinde yeri yoktur. Ahi-

nin çevresinde bulunan insanları etkilemesi ve yanına çekmesi için ilim ve karakter

sahibi olması istenmiş ve öğütlenmiştir.

- Ahi hükümdarın, beyin kapısına gitmemeli, beyler de Ahinin adını bilmemeli-

ler. Hükümdarın kapısına giden Ahinin Allah’ı ibadet esnasında anmayı unutacağı

hatırlatılmıştır272.

Ahilerin topluma karşı görevlerini ve sosyal statülerini ifade eden Gülşehri bir

fütüvvet ehlinde bulunması gereken özelikleri üçü kapalı, üçü ise açık olmak üzere

altı maddeden ibaret olarak tarif etmiştir.

- Kim Fütüvvet-dâr ise, veya bunun için çaba gösteriyorsa, o kişide üç şey açık,

üç şey kapalı olmalıdır,

- İnsanlara karşı alnı açık olmalıdır,

- Sofrası herkese açık olmalıdır,

- Kapısı da herkese açık ise, üç açık olan tamamlanmış olur273.

- Dili kötü konuşmalara kapalı,

- Gözü başkalarının hatalarını görmemek üzere kapalı,

268 Taeschner, Bruderschaften, s. 346, 347. 269 Taeschner, Bruderschaften, s. 348. 270 a.g.e., s. 349. 271 Taeschner, Bruderschaften, s. 350. 272 a.g.e., s. 351,352.

71

- Ön ve arkası da aynı şekilde kapalı olmalıdır274.

Gülşehri’nin bu eserinde görülen ve Ahilikte dinî olarak önem verilen konular,

hüthüt kuşunun kendisine sorulan sorulara cevap verdiği bölümlerdir. Bu konular bir

Anadolu Ahi’si olan Yahya b. Halil’in Fütüvvetnâme’sinde de ele alınmış ve bu eser,

dinî bilgilerin öğretildiği temel kaynaklardan biri olmuştur.

F.Taeschner’in Attar’dan naklettiğine göre ise, fütüvvet ehli öncelikle mürüv-

vet ve fütüvvet kelimelerinin anlamını iyi bilmeli Tanrıdan korkmalı ve ona itaat et-

melidir. Ahi dünyadan vazgeçmeli, cömert olmalı, arkadaşlarının kusurlarını dile ge-

tirmemeli, düşmanının yenilgisini dilemeli ve haksızlığa uğradığı durumlarda bile

kimseden insaf dilememelidir275.

ee. Fütüvvete Alınmayacak Olan Kişiler

Genellikle Fütüvvetnâmelerde on iki madde olarak sıralanan Fütüvvete alın-

mayacak olan şahısların özelliklerine bazen fütüvvetten düşüren davranışlar da ekle-

nerek bu sayı artırılmıştır276. Kimlerin teşkilâta alınamayacağı ve bunların sebepleri

F.Taeschner tarafından yine Yahya b. Halil’in Fütüvvetnâme’sine göre sıralanmıştır.

Kâfirler, Münafıklar, Müneccimler, Şarapçılar, Tellâklar, Tellal, Kasap, ‘Ameldâr,

Avcı, Muhtekîr, Kötü bakan, ayıp arayan, cimri, gıybet eden, yalancı, hırsız, haram

işleyen, kendini büyük gören. Ayrıca halife en-Nâsır li-dinillâh, 1207 yılında yayın-

ladığı menşurda fütüvvet mensubu olan birinin, kurallara aykırı olarak bir mümini

öldürmesi halinde Allah’ın lânetinin o kişi üzerine olacağını ve bu kimsenin artık

râfık, kardeşlik grubu içinde olamayacağını belirtmiştir. Halife buna ek olarak, yüz

273 Burgazi’de açık olan üç unsura bir dördüncü olarak eli açıklık, cömertlik eklenmiş, bunların yerine

getirilmesi halinde Tanrının nimet ve rahmet ile cennet ve tövbe kapısının Ahi’ye açılacağı eklen-miştir. Bk. Taeschner, Futuvvetkapitel, s. 13; Taeschner, “İcazetnâme”, s. 252.

274 Taeschner, Futuvvetkapitel, s. 9. Buradan, kapalı olması gereken üçüncü unsurun belki şalvarın yasak ve haram olduğu sonucuna varılabilir. Şalvar olarak nitelendirilen kelime, muhtemelen cinsel bir konudur. Yine Burgazi’de bu üç unsurun kapalı olması halinde ona günah, ceza ve cehennem ka-pısının kapalı olacağı eklenmiştir. a.g.e., s. 14; Taeschner, “İcazetnâme”, s. 252, 253; Taeschner, Gülschehris Mesnevi, s.29.

275 Taeschner, Bruderschaften, s. 39,40. 276 Sarıkaya, Dinî İnanç Motifleri, s. 66.

72

kızartıcı bir suç işleyenin ve kanundan kaçan birini koruyanın da bu teşkilâta dahil

olamayacağını bildirmiştir277.

f. Fütüvvet Teşkilâtı’nın Dağılması

Halifenin kurduğu Fütüvvet Teşkilâtı dinî ve siyasî yönden beklenen sonuçları

vermemiş, en- Nâsır’dan sonra gelen halifeler onun kadar başarı gösterememişlerdir.

1258 yılında Hülâgu Han Bağdat’a girerek Abbasi Halifeliğine kanlı bir şekilde son

vermiş, böylece henüz yükselmeye başlayan Fütüvvet Teşkilâtı bu darbeden oldukça

büyük zararlar görmüştür. Bu Bağdat muhasarasında Şiîlerin gayrimüslim olan Mo-

ğolların yanında yer almaları278, onları Fütüvvet Teşkilâtı ve Abbasi Halifeliğine olan

zayıf bağlılıklarını göstermektedir. Halifeliğin sona erdirilmesinin en büyük sonucu,

250 yıl sonra bölgede iki ayrı dinî grup olan güçlü Sünnî ve Şiî devletlerinin oluşu-

mudur. Şiîler Safevî, Sünnîler ise Osmanlı Devleti olarak tarih sahnesine çıkmışlardır.

Bağdat’ın işgalinden kısa bir süre sonra 1261 yılında Abbasi Halifeliğinin Mı-

sır’a nakledilmesiyle saray fütüvvetinin de merkezi Mısır olmuş ve burada bir süre

daha parlak bir dönem geçirmiştir. Moğolların katliamından kaçabilen Abbasi neslin-

den II. Mustansır, Sulatan Baybars’ın elinden kanunen halifelik yetkisini almış ve

Baybars da fütüvvet elbisesini giyerek bu Teşkilâtı’a dahil olmuştur279. Fakat bu sa-

dece onursal bir giriş olup, Baybars teşkilâtın ruhuna zayıf kalmıştır280.

Saray Fütüvvet’i Mısır’da kısa bir süre duraklamış ve çöküşe geçmiştir. Bu dö-

nemden sonra saray çevresinden daha aşağı halk tabakasına doğru inişe geçen

fütüvvet gelenekleri, sadece halk arasında sarayda görülenlerden taklit mahiyetinde

olmuş, kültür seviyesi muhafaza edilememiş, böylece fütüvvetin çöküşü hızlanmış-

tır281.

Fütüvvet Teşkilâtı bir dönem var olduğu hiçbir bölgede tam olarak ortadan

kalkmamış, yalnızca esnaflıkla birleşerek loncaların nizam prensibi haline gelmek

277 Taeschner, Bruderschaften, s. 76,77. 278 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 406. 279 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 227. 280 Taeschner, “Kreuzzüge”, s. 407. 281 Taeschner, “Fütüvvet’in Ana Çizgileri”, s. 228.

73

suretiyle farklı bir şekil almıştır. Bundan sonra Fütüvvet Teşkilâtı saray çevresinden

çıkıp, halk içine lonca grupları olarak girmiş ve Yeniçağ’a kadar bu şekilde devam

etmiştir.

74

SONUÇ

Alman Türkolog Franz Taeschner, Sosyal Tarih yazımının öncülerindendir. Tarihî

dönemlerin ictimaî, kültürel, coğrafî ve dinî yönlerinden hareketle, Türk ve İslâm

Medeniyeti alanında ciddî tetkikler yapmıştır. Onun bu çalışmaları, siyasî olayların da

değerlendirilmesi ve neden ile sonuçlarının tespitinde şüphesiz büyük kolaylıklar sağ-

lamıştır. Taeschner, döneminde Avrupalı Oryantalistlerin en kıdemlisi durumunda

olmuş ve millî tarihimizin karanlık dönemlerini aydınlatmakta büyük bir azim ve ba-

şarı göstermiştir. Onun, Oryantalizm alanında özellikle Türk- İslâm Medeniyeti, Os-

manlı Devlet bilimi, Fütüvvetnâme ve onun unsurları ile Fars- Türk sanat tarihi alan-

larında birçok değerlendirmeleri bulunmaktadır. Bu işe bir İslâm Bilimleri araştırma-

cısı ve filolog olarak başlayan tanınmış müsteşrık, Arapça, Farsça, Osmanlıca ve

Türkçe’ye hakkıyla vakıf olduğundan, araştırmalarını Türkiye ve Ortadoğu memle-

ketlerinin dili, kültürü, sanatı ve tarihi üzerinde yoğunlaştırmıştır. Türkoloji alanında-

ki çalışmalarından dolayı Prof. Taeschner Türk Tarih Kurumu Şeref Üyeliğine de se-

çilmiştir.

Franz Taeschner’in Ortaçağ ve Osmanlı Tarihi ile Kültürü üzerinde ana kay-

nakları ele alarak yaptığı geniş araştırmaları ve tespitleri, büyük boşlukları doldurmuş

ve onun doğuda tanınmasına neden olmuştur. Taeschner, Nâsırî ve Hatifî’ye ait

Fütüvvenâme’ler ile Gülşehrî’nin Ahi Evren için yazılmış olan Mesnevi’sini ilk ola-

rak neşretmiştir. Yine Gülşehri’nin Attar’dan yaptığı tercüme eserinin fütüvvet kıs-

mına dikkat çeken Taeschner, konu ile ilgili kaleme aldığı diğer inceleme yazılarıyla

Müslüman halklar ve özellikle Anadolu Türkleri arasında yayılmış olan Fütüvvet

Teşkilâtı’nı tüm yönleriyle ele almıştır. Bilgilerini de döneme ait Fütüvvetnâme, Ri-

sale, Menşur, İcazetnâme ve diğer ana kaynaklarla destekleyen yazar, çalışmalarının

güvenirliğini delillendirmiştir.

Taeschner’in çalışmalarının temelini oluşturan konulardan biri de, Anadolu’da

Fütüvvet Teşkilâtı’na bağlı olarak kurulmuş ve Anadolu Selçukluluları döneminde bu

coğrafyadaki sosyal, siyasî, kültürel ve iktisadî şartların etkisiyle oluşmuş ve yaygın-

laşmış bir teşkilât olan Ahiliktir. Ünlü oryantalist, Ahiliği Fütüvvet Teşkilâtı’nın A-

nadolu’da aldığı değişik bir form olarak yorumlamış ve bu kurumun tarihî gelişimi ile

diğer dinî-askerî zümrelerle olan münasebetlerini titizlikle inceleyerek bu süreci

75

Fütüvvet’in son basamağı olan Esnaf Loncalarına kadar getirmiştir. Bu zümrelerin

üyeleri, teşkilâtın işleyişi ve geçiş süreçleri, Fütüvvetnâmelerin karşılaştırmalı olarak

incelenmesi sonucu tespit edilmiştir. Bununla birlikte, uzmanlık alanına giren konular

hakkında yalnızca Fütüvvetnâme ve Ahi Şecerenâmelerine başvurmakla kalmayan

Franz Taeschner, edindiği bilgileri döneme ait tarihî ana kaynaklarla da doğrulamış

ve desteklemiştir. Bu tespitleriyle birçok tarihçiyi yönlendiren Taeschner, özellikle bu

iki alanda her zaman kıymetini muhafaza eden bir öncü olmuştur.

Franz Taeschner’in araştırma ve incelemeleri Ortaçağ Teşkilât Tarihi ile sınırlı

kalmamış, İslâm Medeniyeti’nin tarihî coğrafyası ve Anadolu’nun tarihî rota yolları

da onun çalışma alanını oluşturmuştur. Konu ile ilgili olarak, coğrafî tarihin tasviri

anlamında büyük öneme sahip eserleri tanıtan Türkolog, alanında ilk olma özelliğini

taşıyan makaleler yazmış, Anadolu rota yollarının çiziminde ise, doğu seyyahlarının

bilgilerinden istifade etmiştir. Türk araştırmacılarının tarihî coğrafyaya olan ilgisizlik-

leri ve bu alanda yapılan çalışmaların yetersizliği, Taeschner’in çalışmalarının öne-

mini bir kat daha artırmaktadır. Bununla birlikte, tetkik seyahatlerinde de en ufak ay-

rıntıları gözden kaçırmayan Taeschner, tarihî kalıntılar ile birlikte Türk kültürünü ve

bunun öğelerini de tahlil etmiştir. Bu sayede üzerinde çalıştığı Türk tarihi, kültürü ve

medeniyeti ile ilgili malzeme elde etmiştir.

Tanınmış Türkoloğun İslâm Dini ile ilgili öne sürdüğü tespitler oldukça ilgi

çekicidir. Kur’an’ın beşerîliğini iddia eden Taeschner, İslâm dininin temellerini

Hristiyanlıkta aramış ve buna delil olarak da iki din arasındaki benzerlikleri sıralamış-

tır. Taeschner, bundan başka İslâm Dininin yakın dönemdeki durumu ve değişimi

hakkında da önemli tespitlerde bulunmuş, bu sayede tarihî olayları neden- sonuç iliş-

kisi içerisinde yorumlama gayreti göstermiştir. Türkoloğun Hristiyanlık hakkında da

geniş tetkikleri bulunmaktadır.

Franz Taeschner, herhangi bir tarihî olayın aydınlatılmasında tek yönlü bir ba-

kış açısından uzak kalarak, konuyu birçok yönden incelemeye tabi tutmuştur. Bu tu-

tumu onu, Ortadoğu tarihinin birçok alanında araştırma yapmaya yönlendirmiştir. Ay-

rıca, araştırmaları üzerinde titizlikle duran ve tarihî dönemlere ait malzemeleri karşı-

laştırmalı bir şekilde inceleyerek yanlış tarih yazımına ihtimal bırakmayan

Taeschner, çalışma metodu ve önemli tespitleri ile dönemindeki ve kendisinden son-

76

raki araştırmacılara örnek teşkil etmiştir. Buna karşın bugün onun çalışma alanına gi-

ren özellikle Ahilik ve Fütüvvet konusunda birçok derleme yayın yapılmasına rağ-

men, asıl akademik dünyanın yapacağı derinlemesine tetkikler XX. asrın başlarında

kalmıştır. Franz Taeschner gibi ünlü bir Türkoloğun İslam’da Loncalar ve Kardeş

Birlikleri adında yayınladığı orijinal tarihî metin derlemesinin ve bunun gibi daha bir-

çok çalışmasının Türkçe’ye çevirisi yapılmamıştır ki bu durum Türk Tarihi açısından

değerlendirildiğinde büyük bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır.

77

BİBLİYOGRAYA

Ana Kaynaklar

Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, haz. Kemal Yavuz- M.A. Yekta

Saraç, K yay., İstanbul 2003.

Ebû Abdullah Muhammed İbn Batuta Tancî, İbn Batuta Seyahatnâmesi,

C.I, Yapı Kredi yay., İstanbul 2000.

İbn Bîbî, el- Evâmirü’l- Alâiyye Fi’l- Umûri’l Alâiyye, C. I, çev. Mürsel

Öztürk, Kültür Bakanlığı Basımevi,Ankara 1996.

Kaşgarlı Mahmud, Divanu Lugati’t- Türk Tercümesi, C. I, Ankara 1939.

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, C. I, neşr. R. Rahmeti Arat, İstanbul

1947.

Araştırma ve İncelemeler

Kitaplar

ANADOL Cemal, Türk- İslâm Medeniyetinde Ahilik Kültürü ve

Fütüvvetnâmeler, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2001.

BAYRAM Mikâil, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Damla Mat-

baacılık, Konya 1991.

_______________, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm (Anadolu Bacıları

Teşkilâtı), Damla Matbaacılık, Konya 1994.

ÇAĞATAY Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik, S.Ü. yay., Konya 1991.

______________ , Ahîlik Nedir, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1991.

EKİNCİ Abdullah, Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket: Karmatîler, Odak

yay., Ankara 2005.

ERGİN O. Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, C.I, İstanbul Büyükşehir Be-

lediye Başkanlığı yay., İstanbul 1995.

GÖLPINARLI Abdülbaki, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, İnkılâp

Kitabevi, İstanbul 1969.

78

HİTTİ Philip K., Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, C.II, çev. S. Tuğ, İstan-

bul 1995.

SARIKAYA M. Saffet, XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da

Fütüvvetnamelere Göre Dinî İnanç Motifleri, Kültür Bakanlığı yay., Ankara

2002.

SCHWARTZ Philipp, Kader Birliği, 1933 Sonrası Türkiye’ye Göç Eden

Alman Bilim Adamları, Belge Yay., İstanbul 2003.

ŞİMŞEK Muhittin, Ahilik: TKY ve Tarihteki Uygulaması, Hayat yay., İs-

tanbul 2002.

TAESCHNER Franz, Die Psychologie Qazwinis, Phil. Diss., Tübingen

1912.

_______________, Das Anatolische Wegenetz nach Osmanischen

Quellen, C. XXII, Mayer&Müler Gmbh, Leipzig 1924.

________________, Alt- Stambuler Hof- und Volksleben, Ein Türkisches

Miniaturenalbum aus dem 17. Jahrhundert, C. I, Orient Buchhandlung,

Hannover 1925.

_______________, Das Anatolısche Wegenetz Nach Osmanıschen

Quellen, C. XXIII, Mayer& Müler G.m.b.h., Leizig 1926.

________________, Al-‘Umari’s Bericht über Anatolien in seinem Werke

Masâlik al-absâr fî mamâlik al-amsâr, (Arapça metin), Text I, C. VII,

Harrassowitz, Leipzig 1929.

_______________, Das Futuvvetnâme des Persischen Dichters Hâtifî,

Leipzig 1932.

______________, Das Futuvvetkapitel in Gülsehris Altosmanischer

Bearbeitung von ‘Attârs Mantıq ut-tayr, Verlag der Akademie der

Wissenschaften, Berlin 1932.

________________, Der Anatolische Dichter Nâsırî (Um 1300) Und Sein

Futuvvetnâme, DMG, Komissionverlag F.A. Brockhaus, Leipzig 1944.

79

________________, Geschichte Der Arabischen Welt, Heidelberg 1949.

________________, Gıhânnümâ, Die Altosmanische Chronik des Mevlâ-

nâ Mehemmed Neschrî, C. I, Otto Harrassowitz, Leipzig 1951.

_______________, Gıhânnümâ, Die Altosmanische Chronik des Mevlânâ

Mehemmed Neschrî, C. II, Otto Harrassowitz, Leipzig 1955.

_______________, Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran den Heiligen

von Kırschehir und Patron der Türkischen Zünfte, DMG, Komissionverlag

Franz Steiner Gmbh, Wiesbaden 1955.

TAESCHNER Franz , Makbul Ahmed, Tarihçe-i Coğrafya der Temed-

dün-i İslâmî, Çev. Mehmed Hasan Gencî, Tahran 1367.

_______________, Iran im Mittelalter, ?, (Tarihsiz).

TOGAN A. Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi,

İstanbul 1981.

KÖPRÜLÜ Fuad, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar, TTK yay., Anka-

ra 1976.

______________, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK yay, Ankara 1999.

Yahya Murad, M’ucemu Esmâi’l- Müsteşrikîn, Beyrut, (Tarihsiz).

ULUDAĞ Süleyman, “Fütüvvet”, D.İ.A., C. XIII, Diyanet Vakfı yay., İs-

tanbul 1996, s. 259- 261.

YUSÛFÎ Gulamhüseyin , “Franz Taeschner”, Berghâî der Agûş-i Bâd, C.

II, Tahran 1372.

Makaleler

ANSARI Sarah, “Batı Egemenliği Çağında İslâm Dünyası: 1800’den Gü-

nümüze”, Cambridge Resimli İslam Ülkeleri Tarihi, Edt. Francis Robinson,

Kitap yay., İstanbul 2005, s. 138-177.

80

CRONE Patrıcıa, “Dünyada İslâm’ın Yükselişi”, Cambridge Resimli İslâm

Ülkeleri Tarihi, Edt. Francis Robinson, Kitap yay., İstanbul 2005, s. 29-67.

ÇAĞATAY Neşet, “Fütüvvet- Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi”,

AÜİFD, C.I, Ankara 1952, s. 59-84.

ERARI Ferhat, “Ahîlik ve Ahîlik Kültürünün İktisadî Hayatımızdaki An-

lam ve Önemi”, II. Uluslar arası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri,

Kültür Bakanlığı yay., Kırşehir 1999.

GÖLPINARLI Abdülbâki, “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve

Kaynakları”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XI, (Ekim 1949-Temmuz

1950), s. 3-314.

_____________________, “Burgâzî ve Fütüvvetnâme’si”, Türkiyat Mec-

muası, C. II, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul 1928, 76-160.

IRWIN Robert, “İslâmî Dünya Sisteminin Doğuşu 1000-1500”, Cambridge

Resimli İslâm Ülkeleri Tarihi, Edt. Francis Robinson, Kitap yay., İstanbul

2005, s. 67-101.

İNALCIK Halil, “Ahîlik, Toplum, Devlet”, II. Uluslar arası Ahilik Kültü-

rü Bildirileri 13-15 Ekim 1999, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1999, s. 189-

200.

İstanbul Üniversitesi F.T.Sicil Dosyası.

KAHLE Paul, “Ein Futuwwa Erlass des Kalifen en- Nâır aus dem jahre 604

(1207)”, Festschrift Max Freiherrn von Oppenheim, Berlin 1933, 52-54.

KAZICI Ziya, “Ahîlik” mad., DİA, C. I, Diyanet Vakfı Yay., İstanbul

1988, s. 540-542.

KİSSLİNG H.J., “Franz Taeschner (1896-1967), ZDMG, C. 118,

Wiesbaden 1968, s. 14-17.

OCAK Ahmet Yaşar, “Fütüvvet” mad., D.İ.A., C. XIII, Diyanet Vakfı

Yay., İstabul 1996, s. 261-263.

81

ÖNDER Mehmet, “Franz Taeschner (8.9.1888-11.11.1967), Türk Kültürü,

S. 64, Ankara 1968, s. 261-263.

RUBEN W., “Kırşehir’in Dikkatimizi Çeken San’at Âbideleri”, Belleten,

C. XI, S. 44, (Ekim 1947), TTK yay., Ankara 1947, s. 603-640.

SCHMİDT J., “Franz Taeschner’s Collection of Turkish Manuscriptsin the

Leiden University Library”, The Joys of Philology Studies in Otoman

Literature History and Orientalism (1500-1923), Volume II, The Isıs Pres, İs-

tanbul 2002, s. 237-266.

TAESCHNER Franz, “Zohâk, Ein Beitrag zur Persischen Mythologie und

Ikonographie”, Der Islam, C. VI, ?, 1915, s. 289-294.

_________________, “Geographische Literatur der Osmanen”, ZDMG, C.

II, 1923, s. 31-80.

_________________, “Osmanlılar’da Coğrafya”, Türkiyat Mecmuası, C.

II, İstanbul Devlet Matbaası, İstanbul 1928, s. 269-314.

_________________, “Anatolische Forschungen”, ZDMG, C. 82, 1928,

s.83-118.

_________________, “Futuwwa- Studien, Die Futuwwabünde in der

Türkei und ihre Literatur”, Islamıca, C.V, 1932.

_________________, “Der Anteil Der Christen Und Der Muslime An Der

Islamıschen Kunst”, Sonderdruck Aus Oriens Christianus, Halbjahrshefte Für

Die Kunde Des Christlichen Orients, C. III, S.7, Leipzig 1932, s. 251-263.

_________________, “Das Hauptwerk der Geographischen Literatur der

Osmanen Kâtip Çelebi’s Cihannümâ”, Imago Mundi, Münster 1935, s. 44-48.

_________________, “Der Anteil des Sufismus an der Formung des

Futuwwaideals”, Der Islam, S. 24, 1937, s. 43-74.

_________________, “Islamısches Ordensrittertum zur Zeit der

Kreuzzüge”, Die Welt als Geschichte, D. 5, W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart

1938, s. 383-408.

82

_________________, “Ein Altosmanischer Bericht über das

vorosmanische Konstantinopel”, Tipografia Del Senato, C. XVIII, Roma

1940, s. 181-189.

_________________, “Legendenbildung um Achi Evran, den Heiligen von

Kırşehir”, Die Welt des Islams , Deutsche Gesellschaft Für Islamkunde, O.

Harrassowitz, Leipzig 1941, s. 61-71.

_________________, “Der Islam in der Gegenwaertigen Weltkrise”,

Sonderdruck aus Missionwissenschaft und Religionswissenschaft, H. 2,

Münster 1941, s. 125-143.

_________________, “Ein Gebet am Schlusse der Feier der “Nacht der

Bestimmung” (Lailat ul- qadr, Kadir Gecesi), Die Welt des Islams, Leipzig

1941, s. 203-212.

_________________, “Das Zunftwesen in der Türkei”, Leipziger

Vierteljahrsschrift für Südeuropa, C. V, Harrassowitz, Leipzig 1941, s.

_________________, “Neşrî Tarihi Elyazıları Üzerine Araştırmalar”, Bel-

leten, C. XV, S. 57, TTK yay., Ankara 1951, s. 497-505.

________________, “Das Bosnische Zunftwesen zur Türkenzeit (1463-

1878), Byzantische Zeitschrift, 1951, s. 551-559.

________________, “Zwei Gazels Von Gülşehri”, Fuad Köprülü Arma-

ğanı, DTCF, 1953, S. 479-487.

________________, “Ein Zunft- Fermân Sultan Mustafâ’s III. Von 1773”,?

, Münster 1954, s. 332-337.

________________, “Iran in den ersten Jahrhunderten der Higra. Die Tur-

ken Sultanate”, Handbuch der Weltgescichte, C.I, ?, 1954.

________________, “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”,

İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XV, (Ekim 1953- Temmuz 1954), Sermet

Matbaası, İstanbul 1955, s. 3-32.

83

________________, “Ankara, bei den Osmanischen Geographen des 17.

Jhdts.”, Zeki Velidi Togan’a Armağan’dan Ayrıbasım, Maarif Basımevi, İs-

tanbul 1955, s. 1-10.

________________, “Kırşehir’de Ahi Evran Zaviyesinin Mütevellisine ait

1238/1822-23 tarihli bir Berat”, Vakıflar Dergisi, S.3, TTK yay., Ankara 1956,

s. 93-96.

________________, “Ein Beitrag zur Kenntnis der Anatolischen

Hochzeitssitten”, Die Welt des Islams, Leiden 1957, s. 105-110.

________________, “Ein Icâzetnâme aus dem Kreise der Achis”, Jean

Deny Armağanı, TTK Basımevi, Ankara 1958, S.172, s.249-254.

________________, “Landesplanung Der Türken In Anatolien Und

Rumelien”, Historische Raumforschung, C. II, Walter Dorn Verlag, Bremen-

Horn 1958, s. 1-9.

________________, “Die Entwicklung Des Wegenetzes Und Des Verkehrs

Im Türkischen Anatolien”, Anadolu Araştırmaları, C.I, S. 2, Yenilik Basımevi,

İstanbul 1959, s. 169-193.

________________, “Türkiye’nin bir tarihî haritası plânı”, V. Türk Tarih

Kongresi- Kongreye Sunulan Tebliğler, (Ank. 12-17 Nisan 1956), TTK Bası-

mevi, Ankara 1960, s. 364-367.

________________, “Eski Manyas Harabeleri”, Milletlerarası Birinci Türk

sanatları Kongresi, (19-24 Ekim), Kongreye Sunulan Tebliğler, T.T.K. Bası-

mevi, Ankara 1962, s.352-354.

________________, “Türk Ahiliği ve Ahilik Müessesesinin Mevlevilikle

Olan Münasebetine Dair”, Mevlâna Güldestesi, Turizm Derneği, Konya 1964,

s. 5-9.

________________, “Tebrizli Ahicuk ve Bunun Ahmedî’nin

İskendernâme’sindeki Yeri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Çev. Hüseyin

Dağtekin, C.II, S.2-3, Ankara Üni. Basımevi, Ankara 1964, s . 285-290.

84

________________,“Türk Ahiliği ve Ahilik Müessesesinin Mevlevilikle

Olan Münasebetine Dair”, Mevlâna Güldestesi, Turizm Derneği, Konya 1964,

s. 5-9.

________________, “Das Anatolische Achitum des 13./14. Jahrhunderts

und seine Beziehung zu Mevlâna Celâleddin Rumi”, VI. Türk Tarih Kongresi

Bildirileri, (20-26 Ekim), TTK Basımevi, Ankara 1967, s. 230-235.

________________, “Kırşehir, Ein Altes Kulturzentrum aus Spaet- und

Nachseldschukischer Zeit”, Necati Lugal Armağanı, TTK yay, Ankara 1969,

s. 577-600.

________________, “İslâm’da Fütüvvet Teşkilâtı’nın Doğuşu Meselesi ve

Tarihî Ana Çizgileri”, Belleten, C. XXXVI, TTK yay., Ankara 1972, s.203-

235.

________________, “1453 Yılına Kadar Osmanlı Türkleri”, Tarih İnce-

lemeleri Dergisi, C.V, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1990, s. 283-309.

________________, “İslâm Ülkelerindeki Fütüvvet Erbabı, Ortaya Çıkış

Tarzı, Farklılıkları ve İran çevresindeki Fütüvvet Erbabı”, Tahran Üni. Edb.

Fak. Der., C.IV, S.2, Tahran 1335, s. 76-94.

________________, “Alman Edebiyatına Klâsik İran Şiirinin Etkileri”,

Tahran Üni. Edb. Fak. Der., C.IV, S.3, Tahran 1336, s. 1-10.

________________, “Die Erlösungssehnsucht in der Islamischen Mystik

des Mittelalters”, Morgenland, J.C. Hinrichs Verlag, Leipzig (Tarihsiz), s. 55-

79.

________________, “Beitraege Zur Geschichte Der Achis in Anatolien

(14.-15.Jh.) auf Grund neuer Quellen”, Islamıca, C.IV,?, (Tarihsiz) ,s. 1-47.

________________, “Der Islam Im Banne Des Nationalismus Der

Zwischenweltkriegszeit”,? , (Tarihsiz) , s. 484- 513.

85

EKLER

86

FRANZ TAESCHNER’E AİT BİBLİYOGRAFYA

1. Die Psychologie Qazwînîs, Ohil. Diss. Tübingen, 1912, 67 S.

2. Glossar zu den transkribierten Texten in Georg Jacobs Hilfsbuch für Vorlesungen über das Osmanisch- Türkische. Berlin Mayer&Müller, 1915, 43 S.

3. Zohâk, Ein Beitrag zur persischen Mythologie und Ikonographie: Der Islam, 1915, VI, s. 289-294.

4. Aufnahme in eine Zunft, dargestellt auf einer türkischen Miniatur: Der Islam, VI, 1915, s. 169- 172, 1 tafel.

5. Hilfsbuch für Vorlesungen über das Osmanisch- Türkische. 3. teil: Wörterverzeichnis, Berlin 1916, V, 143 s.

6. Moderne türkische Texte, Zwei Skizzen von Ahmed Hikmet. Strassburg, Karl J. Trübner, 1916, X, 53 S., Reprod. v. S. 219-225 des Türkischen Textes. (= Trübners Bibliothek, 3)

7. Darstellungen aus ‘Leila und Madschnun’ unter den Zeichnungen Rıza Abbasis: Der Islam, 1921, XI, S. 266 f.

8. Mehmed ‘Aschyqs Bericht über die Tschepnis: ZDMG, 76 (N.F. 1), 1922, s. 282- 284.

9. Die geographische Literatur der Osmanen (Probevorlesung): ZDMG, 77 (N. F. 2), 1923, s. 31-80, 114.

10. Das Anatolische Wegenetz nach Osmanischen Quellen. Leipzig 1924, Mayer &Müller XVI, 246, 12*, s. , 49 tafeln, 1 karte (Türkische Bibliothek, Bd. 22)

11. Alt- Stambuler Hof- und Volksleben. Ein türkisches Miniaturenalbum aus dem 17. Jahrhundert. I. Tafelband. Hannover 1925, Lafaire, IV S., 55 tafeln.

12. Zur Ikonographie der persischen Bilderhandschriften: Jahrbuch der asiatischen Kunst, II, 1 (Halbjahresband: Festschrift für F. Sarre z. Vollendung s. 60. Lebensjahres. 1925, S. 128-135, Tafel 87-89.

13. Das Anatolische Wegenetz nach Osmanischen Quellen, II. Bd., T. B. 23, Leipzig 1925, Mayer&Müller, VIII, 142 S., T. 36-49, 1 Karte.

14. Die Verkehrslage und das Wegenetz Anatoliens im Wandel der Zeiten : Peterm Geogr. Mitt., H. 9-10, 1925, S. 202- 206, 1 Karte (T. 13).

15. Die Vorlage von Hammers“Rumeli und Bosna“: MOG, II, 1923-1926, 1925, s. 308- 310.

16. Zur Geschichte des Djihânnümâ: MSOS II, 29, 1925, S. 99-111.

17. Das Anatolische Wegenetz in osmanischer Zeit und seine Umgestaltung: Mit-teil des Bundes der Asienkaempfer, 8. Jg., H. 3, 1925, s. 24 f.

18. An der Wiege der Osmanischen Macht. Eine Studienreise: Türkische Post, 2. Jg., Nr. 274-275, (4.-5. 10. 1927)

87

19. Anatolische Forschungen: ZDMG 82 (N.F. 7), 1928, S. 83- 118, 1 Karte.

20. Das Futuvvetnâme des Jahjâ b. Halil: OLZ 31, 1928, Sp. 1065 f.

21. Der Zustand der Koimesiskirche in Nikaia (Iznik): Byz. Zeitsch., 28, S. 238 f.

22. Al-’Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem Werke Masâlik al- absâr fî mamâlik al- amsâr. I. Text, Leipzig 1929, Harrassowitz, VII, 17 gr., 73 s. A-rab. Text.

23. (zus. m. P. Wittek) Die Vezirfamilie der Gandarlyzade (14.-15. Jh.) und ihre Denkmaeler: Der Islam, 18, 1929, s. 60-115, 4 taf.

24. Der Bericht des arabischen Geographen Ibn al- Wardî über Konstantinopel: Beitraege zur historischen Geographie ..., hg. v. Hans Mzik, Leipzig&Wien 1929, s. 84-91 (= Oberhummer- Festschrift).

25. Beitraege zur Geschichte der Achis in Anatolien (14.- 15. Jh.) auf Grund neu-er Quellen: Islamica, IV, 1929, S. 1-47, Taf. I-II.

26. Georgios Gemistos Plethon, Ein Beitrag zur Frage der Übertragung von isla-mischem Geistesgut nach dem Abendland: Der Islam, 18, S. 236- 240, 1929. Mit Anhang: Über einige Faelle von Ketzerverbrennung bei den Osmanen: s. 240-243.

27. Die neue Stambuler Ausgabe von Evlijâ Tschlebis Reisewerk: Der Islam, 18, 1929, s. 299-310.

28. Ein Mesnevi Gülschehrîs auf achi Evran. Als Ms. gedruckt, Glückstadt u. Hamburg 1930, J.J. Augustin.

29. Die Person Muhammeds, des Stifters des Islam, in der Geschichte und im Glauben seiner Gemeinde: ZMR 1930, s. 124- 142.

30. Art. Tawkî’ in EI, IV, 1930, s. 764 (engl. Ausg. S. 705).

31. Vorschlag eines internationalen Transkriptionsystems für die islamischen Li-teratursprachen, dem 18. Internat. Orientalistenkongress vorgelegt. Glückstadt Hamburg 1931, 12 s. (Auszug in: Actes du XVIII. Congrés Intern. Orinet., Leiden 1932, s. 96-99).

32. Georgios Gemistos Plethon, ein Vermittler zwischen Morgenland und Abend-land zu Beginn der Renaissance : Byzant.- Neugriech. Jahrbücher, 8, 1931, s. 100-113.

33. Berichte islamischer Schriftsteller über religiöse Braeuche der Slaven, in C.H. Meyer; Fontes historiae religionis Slavicae. App. III, 1931, s. 87-97. Berlin (=Fontes hist. Relig. ex auctoribus graecis et latinis, coll. C. Clemen, IV).

34. Das Futuvvetkapitel in Gülsehrîs altosmanischer Bearbeitung von ‘Attârs Mantıq ut-tayr: SBPrAW, ph-hist. Kl. 1932, XXVI, S. 1-19= 744-760, 6 taf. Türk. Text.

35. Futuwwa-Studien. Die Futuwwabünde in der Türkei und ihre Literatur. Isla-mıca, 5, 1932, s. 285-333 (abs. 289: I. Die Achibünde und ihr Verhaeltnis zum Nâsikreis).

88

36. Die Auseinandersetzung des Islam mit der abendlaendisechen Kultur: ZMR, 22, 1932, s. 137-154.

37. Das Futuvvatnâme des Persischen Dichters Hâtifî: Festschrift Georg Jacob, Leipzig 1932, s. 304-316, 8 tafeln pers. Text.

38. Beitraege zur frühosmanischen Epigraphik und Archaelogie: Der Islam, 20, 1932, s. 109-186, 4 taf.

39. Der Anteil der Christen und der Muslime an der ıslamischen Kunst: Oriens Christianus, Ser. III, Bd. 7, 1932, s. 251-263. (= Festschrift Anton Baum-stark).

40. Die Umschrift arabischer Eigennamen in Aldo Mieli, H.P.J. Renaud, Franz Taeschner, La transcription en lettres latines des mots arabes: Archeion, 14, 1932, s. 440-444.

41. Art. Menderez in EI III, 1932, s. 533.

42. Die ıslamischen futuwwabünde. Das Problem ihrer Enstehung und die Grund-linien ihrer Geschichte: ZDMG, 87 (n. F. 12), 1933, s. 6-49.

43. Eine neue türkische Publikation zur Wirtschaftsgeschichte (Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, Bd. I, 1931): OLZ, 36, 1933, Sp. 482-490.

44. (zus. m. C. Brocelmann, A. Fischer und W. Heffening) Vorschlag eines inter-nationalen Transkriptionsystemes für die islamischen Literatursprachen, der D.M.G. vorgelegt, 1934, 9 Bl.

45. Die alttestamentlichen Bibelzitate, vor allem aus dem Pentateuch, in at- Taba-rî’s Kitâb ad-dîn wad-daula und ihre Bedeutung für die Frage nach der Echt-heit dieser Schrift: Oriens Christianus, III. Serie 9, 1934, s. 23-39, 277 f.

46. Nachtraege und Berichtigungen zu Beitraege zur früh osmanischen E-pigraphik und Archaeologie und zu F. Taeschner und P. Wittek, die Vezirfa-milie der Gandarlyzâde. Der Islam, 22, 1934, s. 69-75, taf. 9-10.

47. Art. Al- Nâsır li-Din Allah in EI, III, s. 929-931.

48. (zus. m. C. Brockelmann, A. FİSCHER U. W. Heffening) Die Transliteration der arabischen Schrift in Ihrer Anwendung auf die Hauptliteratursprachen der islamischen Welt. Denkschrift, dem 19. Internat. Orientalistenkongress in Rom vorgelegt. Leipzig 1935, 24 s.

49. Das Hauptwerk der geographischen Literatur der Osmanen, Kâtip Çelebi’s Gihânnümâ: Imago Mundi, hg. v. Leo Bagrov u. Hans Wertheim Bd. 1, Berlin 1935, s.44-48.

50. Die monarchianischen Prologe zu den 4 Evangelien in der spanisch- arabi-schen Bibelübersetzung des Isaak Velasquez nach der Münchener Handschrift cod arab. 238: Oriens Christ., III, Serie, 10, 1935, s. 80-99.

51. (zus. m. W. Foerester, A. Rücker, H.H. Schaeder, Fr. Schmidtke) Orientali-sche Stimmen zum Erlösungsgedanken: Morgenland, H. 28, V, 1936, darin s. 1-6: Der Erlösungsgedanke in der Religionsgeschichte; s. 55- 79: Die Erlö-sungssehnsucht in der islamischen Mystik des Mittelalters.

89

52. Art. Konya in EI, Erg.- Bd. 1936, s. 132- 136.

53. Der Anteil des Sufismus an der Formung des Futuwwaideals: Der Islam 24, 1937, s. 43-74.

54. Ordensrittertum im islamischen Orient: Geistige Arbeit, 4. Jg., Nr. 14, Berlin 20 Juli 1937, s. 5.

55. Mystische Frömmigkeit und Sozialethik im mittelalterlichen Islam: Geistige Arbeit, 5. Jg., Nr. 12, 20 Juni 1938, s. 1 f.,(vgl. Theol. Lit.- ztg. 64, 1939, Sp. 153).

56. Islamisches Ordensrittertum zur Zeit der Kreuzzüge. Die Welt als Geschichte 4, 1938, s. 382-408.

57. Neue Südwestanatolische Studien: Der Islam 25, 1938, s. 98- 100.

58. Art. ‚Ali b. Hadjdji Ahmed Tebrîzî, Christodulos Hadjdji Musa, Mehemmed al- Madjnûn; Hadjdji ’Ali, ’Ali b. Husain; Ivaz Pasha, ’Ali b. Ilyas ’Ali: Ars. Islamica, V, 1, Suppl, I. Preliminary materials for a Dictionary of Islamic Art-ists, 1938, s. IV-VIII.

59. Rumtürkisch: OLZ, 42, 1939, Sp. 76-82.

60. Zunftwesen und Religiöse Bruderschaften im islamischen Orient: Geistige Arbeit, 6. Jg. Nr. 10, 20 Mai 1939, s. 1 f.

61. Iran im Mittelalter: Die Neue Propylaeen- Weltgeschichte, Bd. II, 1940, s. 579- 624.

62. Ein altosmanischer Bericht über das vorosmanische Kkonstantinopel: Annali (Neapel), N. S., I (Festschrift L. Bonelli), 1940, s. 181-189.

63. Der weg des Osmanischen Staates vom Glaubenskaempferbund zum ıslami-schen Weltreich: Die Welt als Geschichte, 6, 1940, s. 206-215.

64. Der Islam in der gegenwaertigen Weltkrise, I-III: ZMR, 4, 1941, s. 125-143; IV-VI: S. 230-252.

65. Legendenbildung um Achi Evran, der Heiligen von Kırşehir: WI, Sonderband: Festschrift F. Giese, 1941, s. 61-71.

66. Zur Legendenbildung um Achi Evran: WI, 23, 1941, s. 90 f.

67. Das Zunftwesen in der Türkei: Leipzig 1941, Viertelj. f. Südosteuropa, 5, s. 172-188.

68. Die Eroberung Anatoliens durch die Türken: Europ. Wissensch.- Dienst, Jg. 2, Nr. 16, 1942, s. 14-16.

69. Hubert Grimme. Ein Nachruf: ZDMG, 96, (n. F. 21), 1942, s. 381-392 m. 1 taf.

70. Das ıslamische Rittertum im Mittelalter: Forschungen u. Fortschritte, 19, nr. 3-4, 1943, s. 28f.

71. Geschichte der arabischen Welt (Arabische Welt Bd. 3), Heidelberg (Kurt Vowickel), 1944, 161 s.

90

72. Der Anatolische Dichter Nâsırî (um 1300) und sein Futuvvetnâme (Abhandl. f. d. Kunde d. Morgenlandes, XXIX, 1). 1944, 100. s. 64 s.Pers. Text.

73. Das Futuwwa- Rittertum des islamischen Mittelalters: Beitr. Zur Arabistik, Semitistik u. Islamwissenschaft, 1944, s. 340-385.

74. Der Islam im Banne des Nationalismus der Zwischenweltkriegszeit: ebenda, 1944, s. 484-513.

75. Das islamische Rittertum im Mittelalter: Der Orient in deutscher Forschung, hg. v. H. H. Schaeder, Leipzig 1944, s. 94- 104.

76. Die achi- Bünde im mittelalterlichen Anatolien: Das Mosaik, 1947, Nr. 9.

77. Al- Ghazzali (Algazel). Der Former der höheren Frömmigkeit im heutigen Is-lam: ZMR, 1947-48, s. 122-134.

78. Eine Futuwwa- Urkunde des Mamluken- Sultans al- Aschraf Chalil von 1292, in: F. Taeschner& G. Jaeschke, Aus der Geschichte des islamischen Orients. Philosophie u. Geschichte, Tübingen 1949, 69, s. 1-16.

79. Tadeusz Kowalski 5 Mai 1948: Der Islam 29, 1949, s. 109-112.

80. Adolf Rücker (1880-1948): ZDMG, 99, 1949, s. 159-163.

81. Eine Asgabe von Neschri’s altosmanischer Chronik: Der Islam, 29, 1949, s. 307-317.

82. Gihannümâ, Die altosmanische Chronik des Mevlânâ Mehemmed Neschrî,... I. Einleitung und text des Cod. Menzel. Leipzig 1951, IV, 31+ 255 s.

83. Kulturgemeinsachaft und nationale Sonderheiten im mittelalterlichen Orient: ZMR, 1951, s. 128-141.

84. Das Bosnische Zunftwesen zur Türkenzeit (1463-1878): Byzant. Zeitsch., 44, 1951, s. 551-559.

85. Der XXII. Internat. Orientalistenkongress, Istanbul 15.- 22. Sept. 1951: Socio-logus, N. F. 1, s. 149 f.

86. Neşrî Tarihi elyazıları üzerine araştırmalar : Belleten, 15, 1951, s. 497-505.

87. Das Futuwwa- Kapitel in İbn Ga’dawaihis Mir’at al- muruwwât, in: Docu-menta Islamica inedita (Festsch. f. R. Hartmann). Berlin 1952 (Akademie Verlag), s. 104-119.

88. Reise in der Türkei : Westf. Nachr., 19. 1. 1952.

89. War Murâd I. Grossmeister oder Mitglied des Achibundes?: Oriens, 6, 1953, s. 23-31 u. Taf.I.

90. As- Sulamî’s Kitâb- al- futuwwa, in: Studia Orientalia Joanni Pedersen Dicata (J. P.- Festschrift), 1953, s. 340-351.

91. Zwei Gazels von Gülşehri, in: Mélanges Fuad Köprülü, İstanbul 1953, s. 479-485.

92. Islamistische Arbeitsplaene: Ebda, 1953, s. *39-45*.

91

93. Iran in den ersten Jahrhunderten der Higra. Die Türkensultanate, in: Hand-buch der Weltgeschichte, hg. v. A. Randa, I. Band., 1954, Sp. 1031-1094.

94. Antichristliche Bestrebungen im Vorderen Orient, in: Christen u. Antichristen, Die Missionen in der religionsfeindlichen u. Widerchristlichen Welt von heu-te. Hiltrup, 1954, s. 182-192.

95. Ein zunft- Fermân Sultan Mustafâ’s III. von 1773, in: West- östliche Abhand-lungen (Festsch. R. Tschudi), Wiesbaden 1954, s. 331-337.

96. Art. Adana II. EI I, 1954, s. 184.

97. Gülschehrîs Mesnevî auf Achi Evran, den Heiligen von Kırschehir und Patron der türkischen Zünfte (Abhandl. f.d. Kunde des Morgenl. 31, 3), Wiesbaden 1955, IX, 81 s., 13 s. türk. Text.

98. Gihânnümâ, Die altosmanische Chronik des Mevlânâ Mehemmed Neschrî, Bd. II: Text des Cod. Manisa 1373, Leipzig 1955, XII, 18+ 325 s.

99. Ein Beitrag zur Frage des islamischen verbotes der Abbildung lebender We-sen, insbesondere im sakralen Bereich: WI, N. S., 4, 1955, s. 46-50.

100. Ein Gebet am Schlusse der Feier der“Nacht der Bestimmung“ Lailat ul- qadr, Kadir Gecesi) : Ebda, 1955, s. 202-212.

101. Maennerbundartige Gruppen im islamischen Orient des Mittelalters. Des Futuwwa- Bundeswesen, in: Actes du IV e Congrés Intern. Des Sciences An-thropologiques et Ethnologiques, Wien 1952. IV, s. 142-146.

102. İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı), in : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15, 1955, s. 3-32.

103. Ankara bei den Osmanischen Geographen des 17. Jahrhunderts, in: Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul 1955, s. 147-156.

104. Vom Bosporus zum Euphrat, Eindrücke auf einer Reise quer durch Anato-lien: Westf. Nachrichten, 4 Mai 1955.

105. Art. Adiyaman, Afyûn Kara Hisar, Aghri Dagh. EI, I, 1955, s. 199 f. 243 f., 251, 251 f.

106. Türkische Geschichte (1792- 1914), in: Handbuch der Weltgeschichte, hg. v. A. Randa, II. Bd. Olten, Freiburg i. Br. 1956, Sp. 2142- 2146, 2202, 2284-2286.

107. Futuwwa, eine gemeinschaftbildende Idee im mittelalterlichen Orient und ihre verschiedenen Erscheinungsformen: Schweiz, Archiv. f. Volkskunde, 52, 1956, s. 122-158.

108. Der Achidschuk von Tebriz und seine Erwaehnung in Iskendernâme des Ahmedî, in: Charisteria Orientalia (Festschrift Jan Rypka). Prag 1956, s. 338-344.

109. The itinerary of the First Persian Campaign of Sultan Süleyman 1534-36, according to Nasûh al- matrâki, in: Imago Mundi, 13, 1956, s. 53-55, Fig 1-8.

92

110. Kırşehir’de ahi Evran Zaviyesinin Mütevellisine ait 1238/ 1822-23 tarihli bir berat: Vakıflar Dergisi, 3, 1956, s. 93-96. Eine Urkunde für den Stiftungs-inhaber der Zaviye des Ahi Evran in Kırşehir von 1238/1822-23: Ebda, s. 309-312.

111. Art. Ak Saray, Ak Shehr, Akhi, Akhi Baba, Akhi Ewran, Akhidjuki, Akh-lat, Alanya, Altintash, Amasya, EI, (engl. Ausgabe), I, 1956, s. 321-326, 329 f., 354 f., 424, 431 f., (franz. Ausg.) I, s. 322, 322-23, 331-333, 334, 334- 335, 335, 339-340, 365-366, 436, 444.

112. Gurûh-i futuvvat-i kisvarhâ-yi islâmî va naw-i zuhûr-i gunagûn-i anhâ muhassasan der Iran va kisvarhâ-yi hamgivâri- an, in: Zamima-i Mağalla-i Dâniskada-i Adabiyât, 4, 1957, Nr. 2, s. 76-94.

113. Nüfûz-ı si’r-i Klâsik-i İran der adabiyât-ı Alman: Ebda, Nr. 3, 1957, s. 1- 10. (Université de Téhéran, Revue de la Faculté des Lettres).

114. Ein Beitrag zur Kenntnis der anatolischen Hochzeitssitten: WI, N.S., 5, 1957, s. 105-110.

115. Spuren für das Vorkommen des Achitums ausserhalb von Anatolien, in: Proceedings of the Twenty- second Congress of Orientalists, Istanbul 1951, Vol II, s. 273-277.

116. Die Neschri Chronik nach der Menzel’schen Handschrift von 1493: Ebda, s. 367-371.

117. Art. As’ari (al- As’ari), in: Lexikon f. Theologie u. Kirche, I, 1957, Sp. 916.

118. Art. Abu Hanifâ, an- Nu’mân ben Tâbit: Ebda, 1957, 100 f.

119. Art. Anamur, Anadolu, Ankara, Antalya, Ankara, Ardahan, Arabkir, Art-vin, Ashik Muhammed (Mehmed Asik), Ashik Pasha- Zade. EI, engl. Ausg., I, 1957, s. 481, 461-480, 509-511, 517 f. 626, 603, 667, 697 f., 699, franz. Ausg., I, s. 495, 475, 525-527, 533, 646, 622 f., 688, 718 f., 720.

120. Eine fahrt zu Zarathustra und Hafiz: Westf. Nachr. 30.3.57.

121. Landesplanung der Türken in Anatolien und Rumelien: Historische Raum-forschung II, Bremen- Horn, 1958, s. 73-81.

122. Ein Icazetnâme aus dem Kreise der Achis, in Jean Deny Armağanı, Anka-ra 1958, s. 249-54.

123. Mevlâna und sein Mausoleum von Mehmed Önder (Übersetzung von Mehmet Önder, Mevlâna ve Türbesi), Konya 1959, 48 s.

124. Die Entwicklung des Wegenetzes und des Verkehrs im Türkischen Anato-lien: Anadolu Araştırmaları (jahrbuch für Kleinasiatische Forschungen) I, 2, 1959, s. 169-193, 1 Karte.

125. Das persische Neujahesfest, wie es heute gefeiert wird: WI, N.S. VI, 1959, s. 113-116.

93

126. Die rumseldschukische Inschrift bei der Kesik Köprü über den Kızıl Irmak südlich von Kırşehir: Festschrift Ernst Kühnel, Berlin 1959, s. 290-292.

127. Das Heiligtum des Elvan Çelebi in Anatolien: Festschrift H. W. Duda WZKM 1960, s. 227-231.

128. Das Kulturgefüge der alten Türkei: DTG, Mitteilungen 35, 1960, s. 1-3.

129. Türkiye’nin bir tarihî haritası plânı: V. Türk tarih Kongresi 1956, Kon-greye sunulan tebliğler, 1960, s. 364-367.

130. Rudolf Tschudi (1884- 1960): ZDMG 111, 1961, s. 4 f., 1 Tafel.

131. Das Reiterfest der Yürüken zu Ehren des Gazi Ertoğrul in Söğüt: DTC Mitteilungen, 44, 1961, s. 7-9.

132. Eski Manyas und seine Ruinen, in: First International Congress of Türkish Arts, Ankara 1961, s. 312-314, Taf. 238-242.

133. Das Land der edlen zeigt seine goldenen Schaetze. Die grosse Ausstellung iranischer Kunst in der Villa Hügel: Christ und Welt XV, Nr. 12, 1962, s. 18.

134. Das Itınerar des ersten Persienfeldzuges des Sultans Süleymân Kanuni 1534/35 nach Matrakçı Nasuh: ZDMG 112, 1962, S. 50-93, 1 Karte.

135. Türkei I. Geschichte, I A. Bis 1839: RGG, VI, 1962, Sp. 1071-75.

136. Übers. V. Mehmet Önder, Ein neugefundenes rumseldschukisches Dra-chen relief: Archâologischer Anzeiger 1961, sp. 69-73.

137. Kulturelle Traditionen in der alten Türkei: Zeitschr. F. Kulturaustausch Jgg. 12, H. 2/3, 1962, s. 136-141.

138. Des altrumtürkischen Dichters Gülşehri Werk Mantık ut-tayr und seine Vorlage, das gleichnamige Werk des persischen Dichters Fariduddin Attar Németh Armağanı, 1962, s. 359-71.

94

95

96

97

98

99

100

Konstantinopel’de Bezistan

(Taeschner, Alt-Stambuler Hof Und Volksleben )

101

Ok meydanında ok atışı

(Taeschner, Alt Stambuler Hof Und Volksleben)

102

Bir talip’in Lonca’ya alınması (Taeschner, Alt- Stambuler Hof und Volksleben )

103

Anadolu ve Rumeli’de tarihî yol ağı

(Taeschner, “Landesplanung der Türken in Anatolien und Rumelien”)

104

(Franz Taeschner Koleksiyonu’ndan, Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ’sı, Schmidt, “Franz Taeschner’s

Collection”, s. 249)

105

(Franz Taeschner Koleksiyonu’ndan, İbnü’l- Arabî’nin Fütûhatü’l Mekkiyye adlı eseri, Schmidt, “Franz Taeschner’s Collection, s. 258)

106

(Franz Taeschner Koleksiyonu’ndan, II. Abdülhamit Dönemi İstanbul Haritası, Schmidt, “Franz Taeschner’s Collection”, s. 252)

107

(Franz Taeschner Koleksiyonu’ndan, Osman Dede’nin Mi’racu’n- Nebî adlı eseri, “Franz Taeschner’s Collection”, s. 259)

108

(Franz Taeschner Koleksiyonu’ndan, Samako’dan İstanbul’a kadar olan menziller, “Franz Taeschner’s Collection”, s. 253)

109

(Franz Taeschner Koleksiyonu’ndan, et- Tanûhî’nin el- Ferec ba’d eş- şidde adlı eseri, “Franz Taeschner’s Collection”, s. 248)