Giao Trinh Tho Nhuong Hoc - Tran Van Chinh

LI NI U

Gio trnh Th nhng hc c bin son cho sinh vin cc ngnh khoa hc t, ho nng nghip, mi trng, qun l t ai, cy trng, bo v thc vt lm ti liu tham kho cho sinh vin cc ngnh khc, hc vin cao hc, nghin cu sinh v cn b ngnh nng nghip. Vi tinh thn i mi ca B Gio dc v o to v c s ng ca trng i hc Nng nghip I, b mn Khoa hc t ti bn gio trnh Th nhng hc (xut bn nm 2000) c sa i, b sung, cp nht thng tin, thay i cch trnh by v c phn cng chu trch nhim nh sau: PGS.TS. Trn Vn Chnh: Chng VIII, IX, X, XV v mt phn chng III. TS. Cao Vit H: Chng VI v VII. TS. Nguyn Hi: Chng XI, XII v XVI ThS. Hong Vn Ma: Chng I, II v XVII. PGS. TS. Nguyn Hu Thnh: Chng IV, V, XIII v XIV. PGS.TS. Nguyn Xun Thnh: mt phn chng III. Hiu nh v ch bin ln ti bn ny: PGS.TS. Trn Vn Chnh Bm st yu cu o to, cc tc gi tham kho nhiu ti liu trong v ngoi nc, cc kt qu nghin cu gn y. Tuy nhin, do trnh v thi gian c hn nn kh trnh khi nhng thiu st. Mong nhn c nhiu kin ng gp ca bn c. Mi kin ng gp xin gi v a ch: B mn Khoa hc t - Trng i hc Nng nghip I - Gia Lm - H Ni Telephone: 04 8769272 Email: [email protected]

Th nhng hc

http://www.ebook.edu.vn

Bi m u KHI NIM CHUNG V TH NHNG1. Khi nim v t v ph nhiu Trn mt a cu c ch l mt khi rn chc, c ch l bi ct mnh mng hoang mc, c ch cy ci mc xanh ti bt ngt. Loi ngi gi vng th nht l (nham thch), vng th hai l sa mc v vng th ba l th nhng. Nh vy th nhng l t mt ti xp ca v lc a, c dy khc nhau, c th sn xut ra nhng sn phm ca cy trng. Ngun gc ca t l t cc loi " m nm trong thin nhin lu i b ph hu dn dn di tc dng ca yu t l hc, ho hc v sinh hc. Tiu chun c bn phn bit gia " m" v t l ph nhiu, nu cha c ph nhiu, thc vt thng ng cha sng c th cha gi l th nhng. Th nhng hc l khoa hc nghin cu t nhm gii quyt nhng vn quan trng ca sn xut x hi c lin quan n t. Do yu cu s dng t khc nhau, loi ngi dng cc phng php nghin cu t khc nhau v lch lu c rt nhiu kin thc v t. Nhng cng c cc nhn thc khc nhau v t. Th d i vi cc cng trnh xy dng nh ca, ng s, thu li th t ch l nguyn liu chu lc cho nn cc cn b thu li v xy dng thng coi t l mt loi nguyn liu, ch quan tm n cc tnh cht vt l v c l ca t. Cn trong sn xut nng nghip t l c s sinh sng v pht trin cy trng. Cy trng c th sng trn t l nh ph nhiu. ph pht huy c tc dng nh cc yu t bn trong ca t (mi trng t nhin ca khu vc v yu t k thut canh tc). Mun c nhn thc ng n v t trng cn phi nm vng quan im ph lm trung tm. Nh c ph m t tr thnh i tng canh tc ca loi ngi l t liu sn xut c bn ca nng nghip v l c s thc vt sinh trng v pht trin. Bi v ph nhiu l kh nng ca t c th cung cp cho cy ng thi v khng ngng c nc ln thc n", kh nng nhiu hay t (tc ph cao hay thp) do cc tnh cht l hc, ho hc v sinh hc t quyt nh; ngoi ra cn ph thuc vo iu kin thin nhin v tc ng ca con ngi. Nh vy ph khng phi l s lng cht dinh dng tng s trong t m l kh nng cung cp cht dinh dng cho cy nhiu hay t. l mt ch tiu rt tng hp, l s phn nh tt c cc tnh cht ca t v th cn c quan im ton din. c nhiu quan im khc nhau v ph t. Ricac v cc nh khoa hc phng Ty cho rng: " ph t gim dn". Cc nh Th nhng Lin X (c) m i din l Viliam th cho rng " ph t khng ngng tng ln, khng c t no xu m ch c ch canh tc ti m thi". Cc Mc khi bn v vn a t chia ph t lm 5 loi l: ph thin nhin, ph nhn to, ph tim tng, ph hiu lc v ph kinh t. 2. Ngun gc v thnh phn c bn ca t Cc loi nm trong thin nhin chu tc dng l hc, ho hc v sinh hc dn dn b ph hu thnh mt sn phm c gi l mu cht. Trong mu cht mi ch c cc nguyn t ho hc cha trong m sinh ra n, cn thiu mt s thnh phn quan trng nh cht hu c, m, nc... v th thc vt thng ng cha sng c. Tri qua mt thi gian di nh tc dng ca sinh vt tch lu c cht hu c v m, thc vt thng ng sng c, c ngha l hnh thnh th nhng. Nh vy c th ni ngun gc ban u ca t l t m. Th d nc ta c t nu trn bazan, t nu trn vi, t vng trn phin thch st hoc bin cht nh phin thch Mica, Gnai...

Th nhng hc


D l t nng nghip, t lm nghip, t ng c, thm ch t hoang u gm c cc thnh phn c bn sau y:

Th nhng hc


Th nhng

Nc Trong : Cht hu * Cht v c do ph hy to thnh chim 95% c trng lng hay 38% th tch ca cht rn. * Cht hu c do xc sinh vt phn hu chim di 5% trng lng hoc 12% th tch cht rn. * Khng kh mt phn t kh quyn nhp vo (O2+ N2) hoc do t sinh ra (CO2 v hi nc). * Nc ch yu do t ngoi nhp vo, v c ho tan nhiu cht cho nn nc trong t thc cht l dung dch t. * Sinh vt trong t c nhiu loi nh cn trng, giun, nguyn sinh ng vt, cc loi to v mt s lng rt ln vi sinh vt. Nhng thnh phn trn c th rt khc nhau v t l phi hp. Th d trong t than bn hm lng cht hu c c th ti 70-80%. Ngc li trong t ct, hoc t xi mn tr si khng c thc b che ph th hm lng cht hu c ch c my phn nghn m thi. Khng kh v nc trong t cng thay i rt nhiu bi v hai thnh phn ny tn ti trong cc khe h ca t, n khng nhng ph thuc cht, xp m cn ph thuc m ca t. C hai thnh phn ny cng li c th chim trn 50% th tch t. Cn quan tm n thnh phn sinh vt, c bit l vi sinh vt bi v hu ht cc qu trnh bin ho phc tp xy ra trong t u c s tham gia ca vi sinh vt. Vi ni dung ca gio trnh, y ch cp n nh hng ca vi sinh vt n t.

Cht v c - Cht rn Cht hu c - Khe h gia cc ht Khng kh Nc - Cc loi sinh vt

Khng kh

Cht v c

3. t l c s sinh sng v pht trin thc vt, l t liu sn xut c bn ca nng nghip c im c bn ca sn xut nng nghip l to ra cht hu c trong c sn xut thc vt. Trong cuc sng thc vt cn c 5 yu t l nh sng (quang nng), nhit lng (nhit nng), khng kh (O2 v CO2), nc v thc n khong. Trong 3 yu t u do thin nhin cung cp (yu t v tr), nc va do thin nhin va do t cung cp, cn thc n khong gm rt nhiu nguyn t nh N, P, K, S, Ca, Mg v cc nguyn t vi lng l do t cung cp. Nh vy nhng nm thi tit kh hu bnh thng, trong iu kin cng mt loi ging v trnh canh tc tng t th nng sut cy trng trn cc loi t cao hay thp ni chung ph thuc vo kh nng cung cp thc n ca t. Ngoi ra t cn l ni cho cy cm r, "bm tr" khng b nghing ng khi ma to gi ln. Mt loi t c gi l tt phi bo m cho thc vt "n no" (cung cp kp thi v y thc n), "ung " (ch nc tt), " tt" (ch khng kh v nhit thch hp) v "ng vng" (r cy c th mc rng v su). Sn xut nng nghip bao gm 2 ni dung ln l: sn xut thc vt (trng trt) v sn xut ng vt (chn nui). Chng ta bit rng nu khng c thc vt ht thc n trong t qua tc dng quang hp bin thnh cht hu c thc vt th ng vt khng th c ngun nng lng cn thit duy tr cuc sng ca chng. Bi vy t khng nhng l c s sn xut thc vt m cn l c s sn xut ng vt. Trng trt pht trin th chn nui cng pht trin.

Th nhng hc


4. t l mt b phn quan trng ca h sinh thi Sinh thi hc l mn khoa hc nghin cu v mi quan h gia cc sinh vt vi mi trng. Trn a cu c v s sinh vt, cc sinh vt ny cng vi mi trng ca chng to thnh sinh quyn. Sinh quyn do nhiu h sinh thi to thnh. Mi h sinh thi c t hp sinh vt ring ca n. Trong mi trng thin nhin ca mt vng th ng vt, vi sinh vt, th nhng lm thnh mt h sinh thi. l mt b phn quan trng trong h sinh thi ca vng. Mt khc tnh hnh t ca mt vng li c quan h vi nhng yu t khc cu to nn h sinh thi ca vng , gia chng c quan h iu tit cn bng ln nhau v khng ch nhau. V vy, trong khoa hc mi trng, t khng nhng l t liu sn xut c bn ca nng nghip m cn c coi l mt b phn quan trng ca h sinh thi mt vng. t c ngha quan trng i vi loi ngi tng t nh nc, khng kh, sinh vt v khong sn. Loi ngi sng trong mi trng thin nhin, lun tm cch ci to mi trng xung quanh ph hp vi yu cu ca sn xut v cuc sng, lp nn cn bng ng ca h sinh thi. Nhng mt khc s hot ng ca loi ngi cng c lc ph hu cn bng sinh thi thin nhin m hu qu l nhng tn tht khng b p c. Th d hu qu ca nhim t khng nhng gy nn tnh trng hoang ho t, thay i h sinh thi t t lm thay i h sinh thi ng rung, thm ch c th dn n s hy dit mt s sinh vt trong vng. nhim t cn c th gy nh hng xu n sc kho con ngi v gia sc. Nhng nm gn y, khoa hc mi trng i hi cng tc th nhng c bin php gim nh, phng nga v x l nhim t, nh ra tiu chun lm sch ho t. T ta thy Th nhng hc cn i c s pht trin mi, n tr thnh mt b phn quan trng trong khoa hc mi trng. T nhng ngha trn, vic s dng t khng nhng cn c vo yu cu ca nn kinh t quc dn v s pht trin nng nghip m cn phi xut pht t gc khoa hc mi trng, ch n vn cn bng ng trong ton b h sinh thi t nhin. Nu t ph hp vi nng nghip th lm nng nghip, ph hp vi lm nghip th pht trin rng. t ph hp vi chn nui th pht trin ng c... i vi nhng vng t b nhim nghim trng th cm trng cy lng thc thc phm hoc chn th gia sc m nn chuyn sang trng cy lm nghip hoc cy ly g. i vi qun l ng rung cn lu phng chng nhim do thuc tr su, thuc tr c hoc nh hng ca nc thi cng nghip. i vi khai hoang cn ch chng xi mn t v kh cn t lm nh hng n ton b h sinh thi ca khu vc. 5. i tng v nhim v ca th nhng hc Th nhng hc l mn khoa hc nghin cu t trng. y l mt mn khoa hc c s nhm trang b cho hc vin kin thc v ngun gc hnh thnh t, quy lut phn b cc loi trn a cu, nhng c tnh v hnh thi, l hc, ho hc v sinh hc t cng vi phng hng s dng, ci to v bo v nhm nng cao ph t cy trng t nng sut cao v n nh. hc tt mn Th nhng hc cn c nhng kin thc nht nh v a cht, thc vt, vi sinh vt, sinh l, thc vt, ton, l v nht l ho hc. Mt khc, trn c s hc mn Th nhng hc vin s c iu kin hc tt cc mn chuyn mn c lin quan nh nng ho hc, thu nng, nh gi t, nh gi t, quy hoch t, cy cng nghip, cy lng thc, rau qu, bo v thc vt...

Th nhng hc


Mun nh gi t y cn phi hp gia kt qu kho st t thc a, phn tch t trong phng th nghim vi kt qu th nghim ng rung v trong chu. Ngoi ra cn tng kt kinh nghim qun chng.

Th nhng hc


Chng I KHONG VT V HNH THNH TV Tri t c cu to bi cc loi khc nhau, mt loi thng c cu to bi mt s khong vt nht nh. v khong vt lp ngoi cng ca v Tri t b ph hu to thnh mu cht, do tc ng ca sinh vt mu cht bin i to thnh t. Vy khong vt v l c s vt cht hnh thnh nn t. 1. Khong vt 1.1. Khi nim chung v khong vt Theo a cht hc: khong vt l sn phm t nhin ca cc qu trnh ho l v cc qu trnh a cht din ra trong v Tri t, c thnh phn tng i ng nht v c nhng tnh cht vt l, ho hc nht nh. Khong vt tn ti 3 th: rn, lng v kh, trong ch yu th rn. Khong vt th rn hnh thnh v tn ti 2 dng c bn l kt tinh to thnh cc tinh th v v nh hnh, hu ht khong vt dng tinh th. Hnh dng tinh th do s lin kt theo quy lut ca cc nguyn t, ion hoc phn t to nn cc mng li tinh th.

Na

Cl a. Mui m b. Thch anh Hnh 1.1. Mng li tinh th v hnh dng mt s khong vt Cc khong vt khc nhau c: hnh dng, kch thc, cng, t trng, mu sc, ct khai, vt v, thnh phn ho hc... rt khc nhau, y cng l nhng du hiu nhn bit v phn loi khong vt trong t nhin. Tu iu kin hnh thnh m mt khong vt c kch thc khc nhau. V d: Khong vt mica l nhng tm mng c kch thc t vi mm2 n hng m2. Mt s khong vt c cng thnh phn nhng kt tinh mng li tinh th khc nhau to nn khong vt c tnh cht vt l khc xa nhau. V d: Than ch v kim cng c cng thnh phn ho hc l C nhng kt tinh mng tinh th khc nhau m than ch c cng 1, kim cng c cng 10. Hin nay xc nh c trn 3000 loi khong vt c trong v Tri t. Theo Chetvericp, ton b khong vt c trong v Tri t nm trong 10 lp: - Silict - Sunphat - Ccbont - Haloit - Oxyt - Phosphat - Hydroxyt - Vonfranat - Sunphua - Nguyn t t nhin

Th nhng hc


Mt s tc gi ngh ghp lp Sunphua vi Sunpht thnh lp khong vt c lu hunh... Da vo ngun gc thnh to, cc khong vt nm trong 2 nhm ln l khong vt ni sinh v khong vt ngoi sinh. C khong 50 khong vt chim t l ln trong cc loi v Tri t c gi l khong vt chnh to . Trong th nhng hc, khong vt c chia lm 2 nhm: khong vt nguyn sinh v khong vt th sinh. Khong vt nguyn sinh c hnh thnh ng thi vi s hnh thnh . V d: thch anh, Fenspat, mica trong Grant l cc khong vt nguyn sinh. Khong vt th sinh c hnh thnh do qu trnh bin i nh cc qu trnh phong ho, cc hot ng a cht.v.v. Do vy khong vt th sinh gp nhiu trong mu cht v t nh oxyt, hydroxit, cc keo st.v.v.. S phn bit khong vt nguyn sinh vi th sinh c tnh cht tng i. Thch anh trong Grant l nguyn sinh, khi grant b phong ho cho ra thch anh l khong th sinh, nhng thch anh th sinh li l thnh phn chnh to trm tch l ct kt nn n cng l khong nguyn sinh trong ct... Cc khong vt c th tn ti c lp hoc lin kt vi nhau trong nhng qu trnh a cht no to thnh . V vy khong vt l thnh phn vt cht c bn cu to nn v Tri t. Nhiu khong vt l ngun ti nguyn khong sn rt c gi tr i vi con ngi. 1.2. Mt s loi khong vt trong v Tri t a. Lp Silict Silict l lp khong vt gp nhiu nht trong v Tri t, c khong 1500 loi khong vt ca v Tri t nm lp ny. Theo vin s A.Phecxman, lp Silict chim 75 % trng lng v Tri t, nhiu khong vt ca lp ny l khong vt chnh to . n v c s cu to Nguyn t Silic nn khong vt lp Silict l Nguyn t oxy khi 4 mt Silic-oxy c cng thc [SiO4]4- vi 1 nguyn t Silic nm gia 4 nguyn t Hnh 1.2: Cu to ca khi 4 mt oxy nm 4 nh. oxit silic, khong cch Si-O2 l 1,6 Cc khi [SiO4]4- c th ghp ni vi nhau theo cc phng to thnh cc lp Silict ph l Silict di, Silict o, Silict khung... Ngoi ra do tha 4 ho tr m nn c th lin kt vi nhiu nguyn t khc dng cation nh Ca2+, Mg2+, K+, Na+... c bit, Silic trong khi 4 mt c th c thay th bi Al (thay th ng hnh khc cht) to thnh nhm Silict (alumino Silict). Sau y l mt s khong vt in hnh: livin [(Mg,Fe)2.SiO4] Mu xanh liu, cng 6,5 - 7,0, t trng 3,3 - 4,0, nh thu tinh, vt vch khng mu, ct khai trung bnh. Kt tinh dng khi hay dng ht. livin c ngun gc t hot ng macma, l khong vt chnh to thnh cc macma siu baz, macma baz nh: unit, Peridotit, gabro, bazan... Trong cc qu trnh bin i hu sinh chuyn thnh Secpentin, Tan, Manhetit, Limont v pan.

Th nhng hc


livin p c s dng lm trang sc, loi cha nhiu Mg (45-50% MgO) dng sn xut gch chu la. Vit Nam livin gp ni Na - Thanh Ho, Ph Qu Ngh An, Ty Nguyn...

Mica trng v enMica trng c cng thc ho hc: K.Al2[(Al.Si3.O10)].[OH]2 giu K Mica en c cng thc ho hc: K(Mg,Fe)3[Si3AlO10][OH,F]2 Trong thnh phn Mica en c cha nhiu Fe, Mg. Cc khong mica kt tinh dng dt, tm, vy; cng 2-3; T trng 2,7-3,1. nh thu tinh hoc x c; ct khai rt hon ton d tch thnh tm mng; mu sc thay i t trng n vng, xm v en. Mica c ngun gc t hot ng macma rt ph bin trong macma axit nh grant, ngoi ra cn gp trong bin cht nh phin mica, trm tch c hc nh ct... Khi b ph hu mica to thnh Hyromica, Kaolint, Hydroxyt...

FenspatL mt nhm khong vt rt ph bin, chim khong 50 % trng lng v Tri t. Trong thnh phn Fenspat cn c cc nguyn t kim v kim th v c chia lm cc nhm ph nh octoclaz, plazoclaz. Fenspat c cng 6,0-6,5; T trng 2,6-2,8; Mu trng, hng, xm hay en; ct khai hon ton theo 2 phng. Fenspat c ngun gc macma, l thnh phn chnh ca cc loi macma. Khi b phong ho, Fenspat to thnh Kaolint, oxyt v cc loi mui kim v kim th. gt Cng thc Ca(Mg, Al, Fe)(Si,Al)2O6 cng 5-6. T trng 3,2-3,6. Mu en, lc hay nu. nh thu tinh; ct khai trung bnh. Tinh th dng lng tr ngn, tm hoc khi ht c st. gt hnh thnh do hot ng macma, l thnh phn chnh ca macma baz nh bazan, gabr... b. Lp Ccbnt Lp khong vt ny kh ph bin, l mui ca axit H2CO3. Khong vt lp ny gin, cng nh, d ho tan trong nc v si bt khi tc ng vi HCl. Canxit - Cng thc CaCO3 Kt tinh nhiu dng tinh th nh khi mt thoi, hnh hp ch nht lch, hnh thp, hnh lng tr hoc tp hp ht c st. cng 3, t trng 2,6-2,8. nh thu tinh; mu trng, xm, vng, nu, lc, lam. Ct khai hon ton theo 3 phng. Si bt mnh khi tc ng vi axit HCl. Canxt c hnh thnh do hot ng a cht ngoi sinh hoc xc sinh vt c cha nhiu CaCO3. Canxt l thnh phn khong vt ch yu to vi. Canxt l nguyn liu sn xut vi, xi mng, lm cht ci to phn ng chua cho t. lmt: Cng thc (Ca, Mg)[CO3]2 c hnh thnh do Mg thay th Ca trong CaCO3. cng 3,5-4,0. T trng 1,8-2,9. nh thu tinh. Mu trng, vng, xm, lc, en. Khng si bt khi tc ng vi HCl nhit thng. Gp lmt trong vi hoc to thnh cc khi ring. lmt c dng sn xut gch chu la, sn xut phn bn... c. Lp Oxit Khong vt lp ny gm tt c cc oxyt. Lp Oxyt c 200 khong vt chim khong 17 % trng lng v Tri t. Thch anh: Cng thc SiO2 Rt ph bin trong v Tri t. cng 7. T trng 2,5 - 2,8. nh thu tinh. Mu trng, vng, tm, en, hng hoc trong sut. Thch anh gp dng khi c hoc

Th nhng hc


vn, tinh th c hnh lng tr vi 2 chp 6 mt. Thch anh rt ph bin trong macma axit, siu axit, bin cht v trm tch. Thch anh l khong vt bn, rt kh b phong ho ho hc. Hematit: Cng thc Fe2O3 L qung st , mu vt vch nh mu ca mu. cng 5,5-6,0. T trng 5,2. nh kim hay phi kim. Mu ru vang, xm, sm, en. Kt tinh to khi ht c st hay trng c. Hmatt c ngun gc bin cht hoc phong ho ho hc macma siu baz. d. Lp Hydroxyt Khong vt lp ny l nhng hp cht ho hc c thnh phn l kim loi v gc - OH . Hydragilit: Cng thc Al(OH)3 cng 2,5-3,5. T trng 2,34. Mu trng, xm, pht lc, pht . nh thu tinh. Tinh th dng tm lc gic, vy mng hoc khi n tinh. Hydragilit c hnh thnh do s phong ho cc khong nhm silict. e. Lp khong vt c lu hunh Khong vt lp ny l hp cht ca kim loi vi lu hunh hoc l mui ca axit H2SO4. Pyrit: Cng thc FeS2 Ting Hylp "pyros" c ngha l la, mu khong vt ny ging mu ca la nn c gi tn l pyrit. cng 6,0 - 6,5. T trng 5. Mu vng rm. Khng ct khai. Tinh th hnh khi lp phng in hnh, Pyrit c ngun gc t hot ng macma hoc bin cht. Pyrit l nguyn liu iu ch axt H2SO4. Trong t phn, st c th tc ng vi cc hp cht c lu hunh nh H2S to FeS2, gp iu kin oxy ho FeS2 b bin i to thnh phn st Fe2(SO4)3, phn st d thu phn khi gp nc to thnh H2SO4 v Fe(OH)3 kt ta lm cho t c phn ng rt chua. Anhydrit: cng thc CaSO4 cng 3,0 -3,5. T trng 2,8-3,0. nh thu tinh. Mu trng, xm hay hi . Ct khai hon ton theo 3 phng. Anhydrit kt ta t nc bin khi nhit trn 42oC hoc kt ta t dung dch c nng bo ho. Anhydrit thng tp hp ng c tinh th nh cng vi thch cao hoc mui m. Trong nng nghip CaSO4 dng ci to t mn kim. g. Lp Haloit (lp mui m) Khong vt lp ny l nhng mui ca HF, HCl, HBr, HI vi kim loi. Synvinit: Cng thc KCl cng 2. T trng 2,1-2,2. Rt gin v ct khai hon ton. nh thu tinh. Mu trng hoc trong sut, nu ln tp cht s c mu xm, vng, . Tinh th kt tinh dng khi lp phng. Hnh thnh do s kt ta t nc bin khi b kh cn hay bo ho mui tan. Synvinit l nguyn liu sn xut phn Kali. Ccnalit: Cng thc KCl.MgCl2.6H2O cng 1,0-2,5. T trng 1,6. Mu trng, nu, hng, . Ccnalit c ngun gc t trm tch bin thng cng gp vi NaCl, KCl. Cacnalit dng iu ch phn Kali v iu ch manh.

Th nhng hc


h. Lp phosphat Khong vt lp ny l nhng mui phc tp c cha phospho. Apatit: cng thc Ca5(PO4)3(F,Cl) cng 5. T trng 3,2. nh thu tinh. Mu trng, vng, lc, lam. Tinh th hnh lng tr, hnh kem hay hnh tm thng tp hp to khi c st. Apatit c hnh thnh trong hot ng macma v hot ng ngoi sinh. Apatit l nguyn liu sn xut phn ln dng trong sn xut nng nghip. Vit Nam c m Apatit vi tr lng ln Cam ng- Lo Cai. Phosphorit: Cng thc Ca5(PO4)P. Phosphorit c thnh phn tng t Apatit nhng thng ln nhiu tp cht hn. Phosphorit hnh thnh trong cc hang vi do xc sinh vt cht t lu hoc qu trnh sinh ho vng bin cn c nhiu cht hu c tch lu. mt s vng nhn dn ta gi l phn ln gp trong cc ln (ni) vi. Phosphorit c cng dng nh Apatit. i. Nguyn t t nhin Nguyn t t nhin l nhng khong vt ch c mt nguyn t ho hc l kim loi hoc kim. Nguyn t t nhin l nhng khong sn rt qu nh vng (Au), bc (Ag), kim cng (C), lu hunh (S)... 2. 2.1. nh ngha v phn loi l mt tp hp nhiu hoc mt khong vt, l thnh phn vt cht ch yu cu to nn v Tri t. Ngnh khoa hc chuyn nghin cu v cc loi cu to nn v Tri t gi l nham thch hay thch hc. Theo nh thch hc li lc ngi c Rozenbt th ch c nhng tp hp khong vt to thnh nhng th a cht c lp mi c gi l . Mt th a cht c lp phi c cc iu kin sau: - Phn bit r vi cc khi xung quanh v c thnh to do nhng qu trnh a cht ring. - C thnh phn khong vt, ho hc xc nh v khc vi cc khi bao quanh. - Cc thnh phn to c phng thc kt hp ring. do nhiu loi khong vt to nn gi l a khong, do mt loi khong vt gi l n khong. b phong ho to thnh t gi l m. Theo ngun gc hnh thnh, ton b cu to nn v Tri t nm trong 3 nhm ln l: macma, trm tch v bin cht. Trong tng nhm chnh li chia ra nhiu nhm nh hn. V d: nhm macma c cc nhm ph l macma siu axit, macma axit, macma trung tnh... 2.2. macma a. nh ngha v phn loi macma macma l nhng c hnh thnh do s ng cng ca dung dch macma. Nu dung dch macma ng cng di su (trong v Tri t) to macma xm nhp, ngc li dung dch macma phun tro ra pha ngoi mt v Tri t ri ng cng li th to nn macma phun tro. macma c nhiu loi khong vt khc nhau, c kin trc v cu to phc tp. Trong v Tri t nm nhiu th: tng mch, nn, tr, nm, lp ph, vm ph...

Th nhng hc


C nhiu cch phn loi macma, phng php c s dng rng ri l da vo hm lng SiO2 trong nh bng 1.1. Bng 1.1. Phn loi macma theo hm lng SiO2 Hm lng SiO2 (%) Tn > 75 Macma siu axt 65 - 75 Macma axt 52 - 65 Macma trung tnh 40 - 52 Macma baz < 40 Macma siu baz Macma c hng trm loi khong vt nhng s khong vt chnh to khng nhiu. Mi khong vt: Fenspat, Thch anh, Amphibon, Pyroxen, Mica, livin, Nephlin, Lxit, Manhtit, Apatit chim 99% trng lng macma; Thnh phn ho hc ch yu ca macma l Silic, nhm, st... th hin bng 1.2. Bng 1.2. Hm lng trung bnh ca cc nguyn t Cc cht SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O K2O H2O Hm lng trung bnh (%) 59,12 15,13 6,88 5,08 3,49 3,84 3,13 1,15

Da vo mu sc, cc khong vt to macma chia lm hai nhm chnh: - Cc khong vt sng mu: Fenspat, Mica trng... - Cc khong vt sm mu: Amphibon, livin, Manhtit... b. Mt s loi Macma Pecmatit L loi in hnh cho macma siu axit, hnh thnh di su, nm th mch, c kin trc ton tinh ht ln. Cc khong vt chnh to l Fenspat dng Octoclaz, Thch anh, Mica kt tinh to cc tinh th ln, mu xm trng hay trng xm. Pecmatit l loi cng rn rt kh b ph hu ho hc. Sn phm phong ho ca Pecmatit ch yu l cc ht c gii c kch thc khc nhau. t hnh thnh trn Pecmatit c thnh phn c gii nh, tng t mng chua v ngho dinh dng. Vit Nam gp Pecmatit La Ph, huyn Thanh Thu, tnh Ph Th. Granit Granit cn c tn gi l hoa cng, i din cho macma axit. Hnh thnh di su, rt ph bin trong v Tri t, mu xm trng, xm hoc hng. Kin trc ton tinh vi cc kch thc ht khc nhau. Thnh phn khong vt ch yu l Octoclaz, Thch anh, mica trng v en, Hoocblen. Khong vt ph c Plazoclaz, Apatit, Manhetit. Cc khong vt c th quan st nhn bit bng mt thng. Da vo kch thc v thnh phn khong vt m c cc tn gi nh: Granit ht th, Granit ht trung bnh, Granit ht mn, Granit 2 mica...

Th nhng hc


Granit c Fenspat kim nh Anbit, Microlis... th c mu hng, , sm dng lm gch trang tr. Granit l loi cng rn, kh b phong ho. t hnh thnh trn Granit ni ring v Macma axit ni chung c thnh phn c gii nh, tng mng, rt chua v ngho dinh dng. Vit Nam gp Granit nhiu ni nh Hong Lin Sn (Lo Cai), Trng Sn Bc, Trng Sn Nam, o Hi Vn, Thanh Ho, Qung Bnh... phun tro tng ng vi Granit l Rilit (cn gi l Lipazit) c thnh phn khong vt ging vi Granit nhng c kin trc poocphia, cu to dng chy. Nu Rilit khng kt tinh c gi l thu tinh ni la. Dy ni Tam o ch yu cu to bi Riolit. Anzit v Poocphia L nhng macma trung tnh in hnh, hnh thnh bng con ng phun tro. Anzit c mu xm, xm en, xanh en, en. Thnh phn khong vt ch yu l Plazoclaz, Hoocbles, gt, Pyroxen, Bitit. Anzit l phun tro kiu mi, Poocphia l phun tro c. xm nhp tng ng vi Anzit l iorit c kin trc ton tinh, thnh phn khong vt tng t Anzit. Khi l ra ngoi Anzit b ph hu d hn macma axit. t hnh thnh trn loi ny c thnh phn c gii nng, tng dy v c nhiu tnh cht tt. Vit Nam gp Anzit Thanh Ho, Lai Chu, Ty Nguyn. iorit gp Lo Cai, Kontum... Bazan, iabaz, Gabr Bazan l in hnh ca Macma baz, hnh thnh bng con ng phun tro. Mu xm, xm en, en. Thnh phn khong vt chnh to l Pyroxen (gt hoc iopxit) chim khong 50 %, th n l Plazoclaz kim, khong vt ph l Olivin, hoocblen. Bazan c kin trc vi tinh hay ht mn, mt thng khng phn bit c cc tinh th khong c trong . Trong thng c cc l hng hnh trn hay bu dc, nu c nhiu l hng thng xp, nh gi l bt Bazan. Th nm ca Bazan ch yu l vm ph v dng chy. iabaz l Bazan c. Gabr l xm nhp tng ng vi phun tro Bazan, c kin trc ton tinh dng ht ln v trung bnh. Khi l ra ngoi mt, Bazan rt d b ph hu, t hnh thnh trn Bazan c mu , nu , thnh phn c gii nng, tng dy v c nhiu tnh cht tt. Vit Nam gp Bazan Ty Nguyn, ng Nam B, Qung Ngi, Qung Tr, Ngh An, Thanh Ho... unt unt l Macma siu baz hnh thnh di su. c kin trc ht trung bnh hay ht nh. Mu xanh lc, xm en, en. Khong vt ch yu l livin (thay i t 85 - 100%), ngoi ra cn gp mt t Crnit, Manhtt. Khi b bin i livin to thnh Secpentin. t hnh thnh trn unt c mu en. Vit Nam gp unt C nh - Thanh Ho. 2.3. trm tch a. nh ngha v phn loi trm tch trm tch l hnh thnh t sn phm phong ho ca cc c trc hoc do xc sinh vt tch ng to thnh.

Th nhng hc


V d: ct kt (Sa thch) do cc ht ct l sn phm ca phong ho vt l kt gn to thnh. vi San h do xc San h cht tch ng to thnh... Da vo ngun gc hnh thnh, nhm trm tch thng c chia thnh cc nhm ph sau: Trm tch c hc, trm tch ho hc, trm tch sinh hc v trm tch hn hp. b. Mt s loi trm tch ct ct l in hnh ca trm tch c hc. Ht ct l sn phm ph hu c hc cc khc c kch thc t 2mm - 0,1mm. Sn phm trng thi ri rc gi l ct, nu kt gn li gi l ct kt (Sa thch). Ct kt c 2 thnh phn c bn l cc ht ct v cht xi mng kt gn. Thnh phn khong vt ca ct kt: Thch anh, Fenspat, Mica, Ziacon, Manhett, Kaolint... Ct kt c cu to khi v cu to phn lp. Xi mng kt gn l Silic, st, canxi, st... Ct kt rt ph bin trong v Tri t, chim khong 60% trm tch c hc. t hnh thnh trn ct c thnh phn c gii nh, ngho dinh dng, c nhiu tnh cht xu. Vit Nam ct gp ph bin cc tnh trung du v min ni nh Bc Giang, Qung Ninh, Thanh Ho, Ngh An, Kontum... Ct ri gp ven cc dng sng sui, c bit gp mt di di ven bin min Trung t Thanh Ho n Bnh Thun. Vi vi c hnh thnh do kt ta CaCO3 t dung dch tht (trm tch ho hc) hoc do xc sinh vt cha nhiu CaCO3 tch ng li (trm tch sinh hc). Mu trng, hng, xm, xanh, xm en. Thnh phn khong vt ch yu l Canxit, ngoi ra cn gp Aragnt, Kaolinit, Thch cao, oxyt st, nhm, lmt... vi sinh vt do xc cc loi sinh vt nh Hu bin, Tay cun, San h, s, hn,... Ni vi vnh H Long ch yu l xc San h. t hnh thnh trn vi c mu , nu , trng hp c bit c mu en. vi cn c dng sn xut vt liu xy dng, lm cht ci to t chua... Than bn Than bn c hnh thnh do s phn gii khng hon ton xc thc vt trong iu kin d m v thiu oxy (vng m ly), mu en, nu en hay xm en. Rt nh, xp v cha nhiu di tch thc vt. Thnh phn ho hc ca Than bn: Oxy chim 30 - 38%, Cacbon 28 - 35%, Hyro 5,5%, Nit 1- 2%. Than bn c phn ng rt chua. Than bn c s dng lm cht t, lm nguyn liu sn xut phn bn cho sn xut nng nghip. trm tch hn hp Cc thnh phn to c ngun gc c hc, ho hc v sinh hc. Tu thnh phn trong m c cc nh: St vi (macn), vi sinh ho, st bt... 2.4. bin cht a. nh ngha v phn loi bin cht bin cht l c hnh thnh do macma, trm tch b bin i mnh m trong iu kin nhit cao v p sut ln. Nguyn nhn to nhit cao v p sut ln l cc hot ng a cht din ra trong v Tri t nh hot ng macma, hot ng kin to... Gii hn di ca nhit l 350oC, ca p sut l 250-300 atm bt u gy bin cht cho . Da vo ngun gc ban u, da vo nguyn nhn, da vo mc bin cht, da vo thnh phn khong vt v ho hc phn loi bin cht.

Th nhng hc


Nhm bin cht c cc nhm ph l bin cht ng lc, bin cht nhit, bin cht nhit ng v bin cht trao i. Nu bin cht c ngun gc macma th thm u ng l Octo, c ngun gc t trm tch th thm tip u ng l Para. V d: Octognai, Paragnai... b. Mt s loi bin cht Nhm phin L nhng c cu to phn phin, gp rt ph bin trong v Tri t vi nhng in hnh sau: - Phin thch st: trc y ny xp vo trm tch, nay c xp vo bin cht, thc cht phin thch st c coi l trung gian gia trm tch v bin cht. Thnh phn chnh ca l st, ngoi ra cn gp mt s khong vt c trng ca bin cht nh: Xrixit, Clorit. c cu to phn phin in hnh, mu xm, xm en, en hoc xanh xm. Khi l ra ngoi khng kh d b ph hu to thnh t v c nhiu tnh cht tt. Vit Nam, phin thch st gp nhiu ni nh Tuyn Quang, Yn Bi, Ph Th, Ho Bnh, Ty Nguyn... - Phin thch mica: c cu to phn phin nhng khng in hnh nh cc phin khc. Thnh phn khong vt chnh ca l st, mica, khong vt ph l Grnat, Xinimanit, ites, Thch anh. Mu xm, xm vng. Vit Nam gp nhiu Ph Th, Yn Bi, Lo Cai, Sn La, Ngh An... - Phin Clozit, phin Philt: L nhng c cu to phn phin rt in hnh. Khong vt ch yu trong Clozit l st v Clozit, trong Philt l st v Xrixit. Vng vng cung sng chy gp kh ph bin Clozit v Philt. - Amphibolt: L phin kt tinh ca nhm bin cht nhit ng. Thnh phn khong vt chnh to l Hoocblen v Plazoclaz, khong vt ph c Pyroxen, Biotit, pit, thch anh. c cu to phn phin, cu to phn lp song song. Mu en, lc, xm xanh, xanh l cy. Vit Nam Amphibolit gp Yn Bi, Tuyn Quang, Ph Th... Gnai Thuc nhm bin cht nhit ng, c kin trc ht bin tinh vi kch thc ht kh ln. Thnh phn khong vt chnh to l Fenspat, thch anh v mica, khong vt ph c Hoocblen, Pyroxen, Grant. Gnai c ngun gc t Granit, ioxit, Ct kt.... Vit Nam Gnai gp thng ngun sng chy, Kontum... hoa hoa do vi b ti kt tinh khi gp nhit cao. Thnh phn khong vt chnh l Canxit kt tinh t ht mn n trung bnh hoc to, ngoi ra cn gp khong vt ph l lmit, Xrixit, Tan. c cu to khi, mu trng, nu, hng... Vit Nam hoa gp Phong Th - Lai Chu, Quc Oai - H Ty. Quczt Quczt thuc nhm bin cht nhit. Kin trc ht bin tinh vi cp ht mn l chnh. Thnh phn khong vt ch yu l Thch anh, ngoi ra cn gp Xirxit, Fenspat. Quczt c ngun gc t macma siu axit hay ct kt thch anh. Mu vng, trng, hng hoc xm. rt cng rn, kh b phong ho khi l ra ngoi khng kh. Vit Nam gp Quczt nhiu ni nh: Thanh Ho, Ngh An, Bc Giang...

Th nhng hc


trm tch

bin cht

Macma

L macma

Mi quan h gia 3 nhm chnh trong v Tri t

Th nhng hc


Cu hi n tp 1. Khi nhim chung v khong vt? 2. Khong vt in hnh ca lp silicat 3. Khong vt in hnh ca cc lp oxyt, hydroxyt, sunfua v sunphat, ccbnt, phosphat v mui m. 4. l g? Nhng nhm chnh cu to nn v tri t? 5. nh ngha, phn loi v m t macma? 6. nh ngha, phn loi v m t trm tch? 7. nh ngha, phn loi v m t bin cht?

Th nhng hc


Th nhng hc


Chng II S HNH THNH TS hnh thnh t l nhng qu trnh bin i phc tp ca vt cht din ra lp ngoi cng ca v Tri t do s tc ng ca cc yu t t nhin v nhn to. S tc ng ca cc yu t lm cho khong vt v b ph hu to thnh mu cht. Sinh vt tc ng ln mu cht lm cho mu cht c tch lu cht hu c, dn dn bin i to nn th vt cht gi l t. t l mt sn phm c bit c hnh thnh do s tc ng ca kh quyn, thu quyn, sinh quyn, nng lng bc x mt tri ln b mt thch quyn (v Tri t). 1. Qu trnh phong ho khong vt, v sn phm ca n 1.1. Qu trnh phong ho khong vt v Di s tc ng ca nc, cc cht kh nh O2, CO2... v ngun nng lng bc x mt tri, cc khong vt v l ra pha ngoi cng ca v Tri t b ph hu. Qu trnh ph hu khong vt v c gi l qu trnh phong ho. C 3 loi phong ho v khong vt l phong ho vt l, phong ho ho hc v phong ho sinh hc. S phn chia cc loi phong ho ch l tng i v trong thc t cc yu t ngoi cnh ng thi tc ng ln v khong vt, do vy 3 loi phong ho ng thi cng din ra. Cc qu trnh phong ho lin quan mt thit v h tr cho nhau, tu iu kin c th m mt trong 3 qu trnh xy ra mnh hn. a. Phong ho vt l Phong ho vt l l s v vn ca cc loi thnh cc ht c gii c kch thc khc nhau nhng cha c s thay i v thnh phn khong vt, thnh phn ho hc ca cc ban u. Nguyn nhn gy nn vic ph v khong vt v l do s thay i ca nhit , p sut v s tc ng ca cc hot ng a cht ngoi lc nh nc chy, gi thi xy ra trn b mt v Tri t. S thay i nhit lm cho cc khong vt c trong b gin n khng u dn n kt qu b v ra. Cc khong vt khc nhau c h s gin n rt khc nhau. V d: Tn khong vt Thch anh Octoclaz Mica Canxit H s gin n 0,00031 0,00017 0,00035 0,00020

Mt loi c cu to bi nhiu khong vt khc nhau, do nhit thay i cc khong vt co gin khng ging nhau lm b v vn. Nh vy thnh phn khong vt ca cng nhiu th cng d b v vn. Nhng cu to bi mt loi khong vt ( n khong) cng b v do h s n di theo cc phng khc nhau. S chnh lch nhit gia ngy v m, gia cc ma trong nm cng ln th phong ho

Th nhng hc


vt l din ra cng mnh. V d, vng sa mc thng c s chnh lch nhit gia ngy v m ln nn vo ban m c th nghe c ting n v ca trong vng. Trong thng c cc l hng v cc vt nt nguyn sinh cha y kh hay nc. Khi nhit xung thp di OoC, nc th lng chuyn thnh th rn (nc ng bng) lm tng th tch to p sut ln c khi ti hng ngn atmtphe ln thnh khe nt lm cho b v ra. Cc mnh vn sinh ra c th di chuyn i ni khc theo dng nc chy hoc gi thi s ph hu cc trn ng di chuyn ca chng. Phong ho vt l c tnh cht tin phong, to iu kin thun li cho phong ho ho hc v sinh hc. b. Phong ho ho hc Do s tc ng ca H2O, O2, CO2... cc khong vt v b ph hu, thay i v hnh dng, kch thc, thnh phn v tnh cht ho hc. C th ni, phong ho ho hc chnh l cc phn ng ho hc din ra do s tc ng ca H2O, O2, CO2 ln v khong vt. Phong ho ho hc c chia thnh 4 qu trnh chnh l: xy ho, hyrat ho, ho tan v st ho. + Qu trnh xy ho: Qu trnh ny ph thuc cht ch vo s xm nhp ca O2 t do trong khng kh v O2 ho tan trong nc. Qu trnh xy ho lm cho khong vt v b bin i, b thay i v thnh phn ho hc. V d: Khong vt pyrt b xy ho v bin i nh sau: FeS2 + 7O2 + 2 H2O = 2 FeSO4 + 2 H2SO4 12 FeSO4 + 3O2 + 6 H2O = 4 Fe2(SO4)3 + 4 Fe(OH)3 Qu trnh xy ho din ra rt mnh vi hu ht cc nguyn t ho hc c trong khong vt v , c bit l cc nguyn t ho tr cao, v d Mangan. + Qu trnh hyrt ho: L qu trnh nc tham gia vo mng li tinh th ca khong vt, thc cht y l qu trnh nc kt hp vi khong vt lm thay i thnh phn ho hc ca khong vt. V d: + 2 H2O CaSO4 Anhyrit Fe2O3 Hmatt + n H2O CaSO4.2H2O Thch cao Fe2O3.nH2O Limonit

+ Qu trnh ho tan: L qu trnh cc khong vt v b ho tan trong nc. Hu nh tt c cc khong vt v b ho tan trong nc, nhng mnh nht l cc khong vt ca lp ccbnt v lp mui m. V d: CaCO3 ( vi) b ho tan nh sau: Ca(HCO3)2 CaCO3 + H2O + CO2 Cc khong vt v b ho tan to thnh cc dung dch tht. + Qu trnh st ho:

Th nhng hc


Cc khong vt silicat, nhm silicat do tc ng ca H2O, CO2 s b bin i to thnh cc khong st (keo st). Cc cht kim v kim th trong khong vt b H+ chim ch trong mng li tinh th c tch ra di dng ho tan. Nh vy thc cht ca qu trnh st ho l cc qu trnh ho tan, hyrt ho chuyn cc khong vt silict, nhm silicat thnh cc khong vt th sinh, cc mui v oxt. V d: K2Al2Si6O16 + H2O + CO2 H2Al2Si2O8.2H2O + K2CO3+ SiO2.nH2O Fenspatkali (orthoclaz) Kaolinit pan c. Phong ho sinh hc Hot ng ca sinh vt bc thp, bc cao cng tham gia ph hu cc khong vt v . R cy xuyn vo cc khe nt ht nc v cc cht khong, theo thi gian, r to dn ph v . Mt khc r cy tit H2O v CO2 to H2CO3 ho tan v khong vt. Khi cht xc sinh vt b phn hu sinh ra cc axit hu c gp phn ho tan cc khong vt v . Do vy, bn cht ca phong ho sinh hc l phong ho vt l v ho hc do s tc ng ca sinh vt ln khong vt v . Cng trong qu trnh ny mu cht c tch lu cht hu c do xc sinh vt li sau khi cht, lm cho mu cht xut hin nhng thuc tnh mi c gi chung l ph v mu cht bin i thnh t. Nh khoa hc ni ting ngi Nga Vecnatxki cho rng: "Hot ng ho hc ca v Tri t, gn 99% c lin quan ti qu trnh sinh ho hc". 1.2. Sn phm phong ho, v phong ho a. Sn phm v v phong ho + Sn phm phong ho: Cc sn phm phong ho l kt qu ca qu trnh ph hu cc khong vt v , do vy chng rt phong ph v a dng. Phong ho vt l to thnh cc ht v c c kch thc khc nhau. Phong ho ho hc to thnh cc hp cht d tan, oxyt, Hydrxit v cc loi keo st. Phong ho sinh vt ngoi s to thnh cc sn phm trn cn to s tch lu cht hu c trong mu cht. + V phong ho: cc loi sn phm phong ho tch ng li to thnh v phong ho. V phong ho l lp vt cht nm pha ngoi cng ca v Tri t. Sn phm phong ho bin i to thnh mu cht, mu cht chu tc ng su sc ca sinh vt dn dn tr thnh t. b. Cc loi v phong ho Cn c vo qu trnh tch lu, thnh phn v tnh cht, v phong ho c chia thnh v phong ho ti ch v v phong ho trm tch. + V phong ho ti ch: Cc sn phm phong ho tch lu ngay trn gc ( m) to thnh v phong ho ti ch. V phong ho ti ch c cc loi sau: - V phong ho vn th: cc mnh vn c hc c kch thc ln tch lu ngay trn gc, gp vng xi mn mch. - V phong ho Feralit: ph bin vng n i c kh hu n ho. Hu ht khong vt silict, nhm silict u ho st, cc mui d tan ca cc cht kim v kim t c rt t do b ra tri mnh. Cc khong vt nguyn sinh cn li u l khong vt bn vng nh thch anh - SiO2. - V phong ho alt: Ph bin vng nhit i v cn nhit i, phong ho din ra mnh, khong vt nguyn sinh gp ph bin l thch anh, thnh phn chnh l cc hp cht ca nhm. + V phong ho trm tch

Th nhng hc


Sn phm phong ho di chuyn theo dng nc chy hay cun theo gi thi, c tch lu li khi gp cc iu kin thun li to thnh v phong ho trm tch. V phong ho trm tch c cc loi sau: - V phong ho trm tch Sialit: ch yu l st, cc keo st, ngoi ra cn c limon ct. Khong vt nguyn sinh c thch anh, Fenspat. - V phong ho cacbonat - Sialit: Thnh phn ging v phong ho trm tch Sialit nhng c cha mt lng CaCO3 nht nh. - V phong ho Clorua, Sunpht, Cacbont - Sialit: Thnh phn ging 2 loi v phong ho trm tch Sialt, Cacbonat - Sialt v c cha thm cc mui Clorua Sunpht ca cc cht kim v kim t. Theo vin s Plnp c 3 loi mu cht l tn tch (luvi), sn tch (luvi) v ph sa (aluvia). Tn tch l sn phm phong ho tch ng ti ch ngay trn gc, thng b ra tri v xi mn mnh. Sn tch l sn phm phong ho b cun tri t trn nh i, nh ni xung tch t sn hay chn i, ni. Do vy sn tch cn gi l sn phm dc t. Ph sa l sn phm tch ng t cc sn phm c cun tri do dng nc chy, thnh phn ph sa phc tp v khc xa so vi gc. + V phong ho Vit Nam Theo V.M.Fritland, Vit Nam c cc loi v phong ho sau: - V phong ho Feralit: Ph bin vng trung du v ni thp, cc khong vt th sinh ch yu l Kaolinit, gipxit, gtit. Trn v phong ho ny hnh thnh nn nhm t Feralit - t vng nc ta. - V phong ho alit: gp vng ni cao t 1700m tr ln, in hnh nht l cao > 2000m. Kh hu m t, st b ra tri mnh nhng nhm c tch lu do khng b ra tri nh st. - V phong ho Macgalit - Feralit: Gp Ph Qu Ngh An trn bt bazan - V phong ho trm tch Sialit: Gp cc vng ng bng to bi qu trnh lng ng ph sa ca h thng sng ngi nc ta. Thnh phn l cc loi keo st, ngoi ra cn gp cc khong vt nguyn sinh nh Thch anh, Fenspat, Mica. Vng ven bin cn gp v phong ho Clorua, Sunpht - Sialit. 2. Yu t hnh thnh t Nm 1883, nh bc hc ngi Nga V.V.Docuchaev cho rng t c hnh thnh do s tc ng tng hp ca 5 yu t: m v mu cht, sinh vt, kh hu, a hnh v thi gian. S tc ng ca cc yu t trn quyt nh v chi phi cc qu trnh hnh thnh v bin i din ra trong t hnh thnh nn cc loi t khc nhau. Nhng quan im ca V.V. Docuchaev c coi l hc thuyt v pht sinh t. Sau V.V. Docuchaev, cc nh th nhng hc b sung thm mt yu t na l s tc ng ca con ngi trong s hnh thnh t. 2.1. m v mu cht Cc l ra pha ngoi cng ca v Tri t b phong ho lin tc cho ra cc sn phm phong ho v to thnh mu cht. c s tc ng ca sinh vt, mu cht bin di dn dn to thnh t. Thnh phn khong vt, thnh phn ho hc ca quuyt nh thnh phn mu cht v t. b ph hu to thnh t c gi l m. m l c s vt cht ban u v cng l c s vt cht ch yu trong s hnh thnh t. Cc loi m khc nhau c thnh phn khong vt v ho hc khc nhau, do vy trn cc loi m khc nhau hnh thnh nn cc loi t khc nhau. V d:

Th nhng hc


- t hnh thnh trn m l grant c dy tng t t mng n trung bnh, thnh phn c gii nh v ngho cc cht dinh dng. - t hnh thnh trn m l bazan c tng t t rt dy, thnh phn c gii nng v cha nhiu cc cht dinh dng. Trong vic nghin cu, phn loi t vng i ni Vit Nam chng ta thng da vo c s u tin l m. V mu cht, cn phn bit r 2 loi: mu cht ti ch v mu cht ph sa. Mu cht ti ch hnh thnh ngay trn m, c thnh phn v tnh cht ging m. Mu cht ph sa c lng ng t vt liu ph sa ca h thng sng ngi nn c thnh phn rt phc tp. Ngoi ra vng i ni cn gp mu cht dc t. S phn bit gia mu cht v t c tnh cht tng i, nhiu trng hp rt kh phn bit. Mu cht ph sa Vit Nam thc cht l nhm t ph sa c nhiu tnh cht tt ca nc ta. Khi cha c s sng xut hin trn Tri t, qu trnh ph hu m din ra theo chu trnh:ph hu bin i

mu cht

t

Chu trnh ny c tn l i tun hon a cht v c coi l c s to thnh t. 2.2. Sinh vt S sng xut hin cch y 500-550 triu nm (k Cambri ca nguyn i c sinh) sinh vt, trong ch yu l thc vt tc ng ln mu cht, to thnh cht hu c trong mu cht, lm thay i mu cht v chuyn mu cht thnh t. Tham gia vo qu trnh hnh thnh t c nhiu loi sinh vt khc nhau nm trong 3 ngnh chnh l thc vt mu xanh, ng vt v vi sinh vt. + Vai tr ca thc vt: Thc vt l ngun cung cp cht hu c ch yu cho mu cht v t. Khong 4/5 cht hu c trong t c ngun gc t thc vt. Trong hot ng sng ca mnh, cc loi thc vt ht nc v cc cht khong trong mu cht v t, ng thi nh qu trnh quang hp to thnh cc cht hu c trong c th. Sau khi cht, xc ca chng ri vo mu cht v t b phn gii tr li cc cht ly t t v b sung thm ccbon, nit... to thnh cht hu c trong mu cht. S tch lu cht hu c lm cho mu cht xut hin ph v chuyn thnh t. Chu k t - cy - t din ra lin tc trong t nhin lm cho ph t tng dn. Thc vt gm cc loi cy trong t nhin v h thng cy trng trong sn xut nng - lm nghip. Di cc kiu rng khc nhau gp cc loi t c ph rt khc nhau. V d: t di rng tre, na hoc trng c c ph thp hn t di rng cy l rng. Mt s loi thc vt c dng lm cy ch th cho mt s tnh cht t. V d: cy sim, cy mua l cy ch th cho t chua, cy s vt ch th ca t mn..v.v. + Vai tr ca ng vt: Cc loi ng vt c th chia thnh 2 nhm: ng vt sng trn mt t v ng vt sng trong t. ng vt sng trn mt t gm nhiu loi khc nhau, cc cht thi trong cuc sng ri vo t cung cp mt s cht dinh dng. Sau khi cht xc chng ri vo t b phn gii b sung cht dinh dng v cht hu c cho t. ng vt sng trong t c nhiu loi nh: giun, kin, mi... Giun t c vai tr rt ln trong s to ph t. Theo Russell, mt hecta t tt c th c ti 2.500.000 c

Th nhng hc


th cc loi giun. Giun n t, phn giun l cc ht kt vin bn vng lm cho t ti xp. Khi cht xc chng c phn gii cung cp nhiu nit v cc cht khong cho t. ng vt gp phn b sung cht hu c v lm tng ph t. + Vai tr ca vi sinh vt Tp on vi sinh vt trong t rt phong ph vi nhiu chng loi khc nhau. V s lng c th c ti hng trm triu con trong mt gam t. Cc kt qu nghin cu cho thy rt nhiu qu trnh din ra trong t c s tham gia trc tip hay gin tip ca tp on vi sinh vt t. Qu trnh phn gii xc hu c, qu trnh hnh thnh mn, qu trnh chuyn ho m trong t, qu trnh c nh m t kh tri... tri qua nhiu phn ng, nhiu giai on, mi phn ng u c s tham gia ca mt loi sinh vt c th. Hu ht cc loi vi sinh vt u sinh sn theo cch t phn nn lng sinh khi to ra trong t ln, sau khi cht xc cc loi vi sinh vt b phn gii gp phn cung cp cht hu c v to ph t. Nh vy, sau khi s sng xut hin, gii sinh vt c nhng tc ng su sc v nhiu mt ti mu cht chuyn mu cht thnh t, sinh vt tip tc tc ng vi t t ngy cng pht trin. Ni cch khc nu khng c sinh vt th cha c t, v vy cc nh khoa hc cho rng sinh vt l yu t quyt nh trong s hnh thnh t. 2.3. Kh hu Cc c trng ca kh hu nh nhit , m khng kh, lng ma... nh hng rt ln ti s hnh thnh t. + nh hng trc tip: kh hu nh hng trc tip n phong ho , s thay i nhit to s ph hu vt l, lng ma v ch ma nh hng ti phong ho vt l v ho hc... Nhiu qu trnh din ra trong t nh khong ho, mn ho, ra tri, xi mn... chu s tc ng r rt ca kh hu. Nhng vng c lng ma > bc hi, lng nc tha s di chuyn trn mt t v thm su xung t to nn cc qu trnh xi mn v ra tri. Cc nguyn t kim, kim t rt d b ra tri, do vy lng ma cng ln t b ho chua cng mnh. Mi tng quan gia lng ma v chua c th hin bng 2.1. Bng 2.1. nh hng ca lng ma n chua ca t (Theo Jenny - Bn o Mabrikia) Lng ma hng nm (mm) 600-1300 1300-1900 1900-2500 2500-3200 3200-3800 Nhit (oC) 29,5 26,2 22,9 22,3 20,6 H+ (me/100g t) 5,5 11,2 14,7 16,6 19,6 Tng cation kim trao i (me/100g t) 24,0 15,0 8,2 5,5 4,0 pH 6,8 6,3 5,9 5,7 5,6

+ nh hng gin tip: nh hng gin tip ca kh hu thng qua yu t sinh vt, kh hu gp phn iu chnh li yu t sinh vt. Mi i kh hu trn Tri t c cc loi thc vt c trng. V d: thc vt c trng ca kh hu nhit i l cy l rng, thc vt c trng ca kh hu n i l cc cy l kim... V.V.Docuchaev pht hin mi i kh hu c nhng loi t c th ring. 2.4. a hnh a hnh cng nh hng trc tip v gin tip n s hnh thnh t. + nh hng trc tip: Cc c trng ca a hnh nh dng t, cao, dc... nh hng trc tip n nhiu qu trnh din ra trong t. Vng i ni, vng cao

Th nhng hc


ng bng qu trnh ra tri xi mn din ra mnh. Ngc li trong cc thung lng vng i ni hoc vng trng ng bng din ra qu trnh tch lu cc cht. Lng nc trong t cng ph thuc a hnh; vng cao thng thiu nc, qu trnh xy ho din ra mnh; Vng trng thng d m, qu trnh kh chim u th... kt qu cc a hnh khc nhau hnh thnh nn cc loi t khc nhau. + nh hng gin tip: a hnh nh hng gin tip n s hnh thnh t thng qua yu t kh hu v sinh vt. Cng ln cao nhit cng gim dn theo quy lut cao tng 100 m, nhit gim 0,5oC, ng thi m tng ln. S thay i kh hu ko theo s thay i ca sinh vt. cc cao khc nhau c cc c trng kh hu v sinh vt khc nhau. Cc nh th nhng pht hin c quy lut pht sinh t theo cao. Nm 1968, Cao Lim tm ra quy lut hnh thnh t theo cao trn dy ni Hong Lin Sn nh sau: cao (m) Loi t Di 1000 m t Feralt 1000-1800 m t Feralt - mn trn ni 1800-2300 m t mn alt trn ni cao 2300-2900 m t mn th trn ni > 2900 m t mn th than bn trn ni 2.5. Thi gian Thi gian l tui ca t, gm tui tuyt i v tui tng i. Tui tuyt i c tnh t khi mu cht c tch lu cht hu c (cacbon hu c) n ngy nay, ni cch khc tui tuyt i chnh l tui cacbon hu c trong t hay l tui mn ca t. xc nh tui ca mn, dng phng php phng x cacbon. C12 c 2 ng v phng x l C13 v C14, trong c th sng ca thc vt t l C13 v C14 l mt hng s v ging trong kh quyn. Sau khi cht C14 khng bn v b phn hu gim dn, t lng C14 cn li trong mn da vo chu k bn phn r ca C14, tnh c tui ca mn trong t. Bng phng php trn, Devries (1958) xc nh tui ca t vng (hong th) c t 32-42 ngn nm. Tui tng i ca t c dng nh gi s pht trin v bin i din ra trong t nn khng tnh c bng thi gian c th. Da vo hnh thi t c cc nhn xt v hnh thnh v pht trin ca t. V d: S phn tng cha r ca phu din thng gp nhng loi t mi c hnh thnh. S hnh thnh kt von hoc ong trong mt s loi t vng chng t t pht trin ti mc cao (gi hn) so vi t cng loi cha c kt von. 2.6. Con ngi Con ngi c nhng tc ng rt su sc i vi cc vng t c s dng vo sn xut nng nghip, lm nghip. S tc ng v nhiu mt trong qu trnh s dng t lm bin i nhiu vng theo cc hng khc nhau, hnh thnh nn mt s loi t c trng. V d: t ph sa, t xm bc mu, t mn, t phn... sau mt thi gian s dng gieo trng la nc s hnh thnh nn t la nc. Nhng tc ng tt ca con ngi nh: B tr cy trng ph hp vi tnh cht t; xy dng cc cng trnh thu li; p ngn l v nc mn; b sung cht dinh dng trong t bng cc loi phn bn; bo v t; ci to tnh cht xu ca t... lm cho t bin i theo chiu hng tt dn ln. Ngc li, nhng tc ng xu nh: B tr cy trng khng ph hp; bn phn khng y ; cht ph rng lm nng ry; khng thc hin tt cc bin php chng thoi ho t... s lm cho t bin i theo chiu hng xu.

Th nhng hc


S tc ng tng hp ca cc yu t hnh thnh t s quyt nh cc qu trnh hnh thnh v bin i din ra trong t. Nhng qu trnh hnh thnh ph bin trong t nhin: - Qu trnh hnh thnh t s sinh. - Qu trnh tch lu cht hu c v mn trong t. - Qu trnh tch lu st, nhm trong t. - Qu trnh ra tri, xi mn t. - Qu trnh gly. - Qu trnh ho chua, phn, nhim mn. - Qu trnh lng ng vt liu ph sa. 3. Hnh thi t Hnh thi th hin phu din t, ni cch khc hnh thi t l phu din t. Phu din t l mt ct thng ng t trn mt t xung di su. 3.1. Cu to phu din t Quan st phu din t, t trn mt xung di su thng c cc tng t khc nhau v: mu sc, thnh phn c gii, cht, xp, mc ln, s phn b r cy trng, m... Vy tng t l g? Tng t l nhng lp t nm song song hay gn song song vi b mt t, cc tng t c phn bit vi nhau bi cc du hiu c th quan st, o m ti thc a hoc thng qua phn tch trong phng. Tng t trong phu din l kt qu ca mt hay mt s qu trnh hnh thnh hoc bin i din ra trong t, v vy tng t thng c gi l tng pht sinh. Nh vy, nghin cu phu din t gip ta chn on c qu trnh pht sinh t. Tng pht sinh l c s tin hnh phn loi t theo pht sinh, tng pht sinh c nh lng cc tnh cht gi l tng chn on trong phn loi t theo phng php nh lng. V.V. Docuchaev l ngi u tin dng cc k t l ch ci in hoa k hiu cho cc tng t, theo ng t trn mt xung di su c 3 tng c bn l A, B, C. Tng A l lp t trn cng (cn gi l tng mt, tng canh tc), y l tng tch lu cht hu c v mn, ng thi tng A cng l tng ra tri, tu mc nghin cu m tng A c chia thnh Aoo, Ao (tng thm mc), A1, A2, A3. Tng B l tng tch t cc cht ra tri t tng A xung, c th c chia thnh B1, B2, B3. Tng C l tng mu cht nm ngay trn m pht sinh ra t. Hin nay, cc nh khoa hc t ngh b sung thm mt s tng t. Theo Soil Taxonomy v FAO-UNESCO, trong phu din c cc tng ln lt t trn xung di nh sau: tng O, tng H, cc loi tng A, tng E, cc loi tng B v tng C (mt phu din t khng nht thit phi c tng t nu trn) Cu to phu din in hnh t Vit Nam c th hin hnh sau: A B Vng i ni: Phu din in hnh c 3 tng c bn l: A, B, C. m k hiu l C (Hnh 2.1). Tng B thng c dy ln nht Ch : dy t mt xung ti m c gi l dy t, cn quen gi l dy tng t

C D Hnh 2.1. Cu to phu din t vng i ni:

+ Vng ng bng: in hnh l phu din t la nc, th hin hnh 2.2:

Th nhng hc


AC P B G Hnh 2.2. Cu to phu din t la nc

AC: Tng canh tc (cn gi l tng A), tng ny cng dy, t cng tt P: Tng cy: nm ngay di tng canh tc B: Tng tch t c mu loang l vng, tng ny tch t cc cht ra tri t trn xung, ngoi ra cn tch t mt s cht t nc ngm em ln, nn tng B t ng bng c tch t 2 chiu. G: Tng gly c mu xanh xm hoc xm xanh.

3.2. Mu sc t, cht mi sinh v cht ln vo a. Mu sc t Mu sc t thay i rt phc tp, trong mt phu din cc tng thng c mu sc khc nhau. Cc loi t cng c mu sc khc nhau. Mu sc t thay i theo m. Mu sc ca t c to bi 3 nn mu chnh l en, v trng. Thnh phn v tnh cht t quyt nh mu sc ca t. Mu en ca t ch yu do mn to nn, do vy mn cng nhiu t cng en v ph cng ln. Ngoi mn cn c mt s hp cht ho hc c mu en nh oxyt Mangan - MnO2. Mu ca t ch yu do oxyt st - Fe2O3 to nn, nu oxyt st ngm nc chng s c mu vng. i b phn t vng i ni v vng c a hnh cao ng bng Vit Nam c mu vng hay loang l vng ch yu do Fe2O3 v Fe2O3.nH2O to nn. Mu trng ca t ch yu do thch anh (SiO2), Canxi Cacbont (CaCO3) v Kaolinit to nn. Nhng t c mu trng thng cha nhiu SiO2, rt ngho mn v cc cht dinh dng. t xm bc mu Vit Nam c mu trng hoc xm trng. Nhng vng t lun d m (t c m bo ho) qu trnh kh din ra mnh, st tn ti trong t dng kh trong cc hp cht nh: FeO.nH2O, Fe(HCO3)2, Fe(OH)2... lm cho t c mu xanh xm hoc xm xanh, y chnh l qu trnh gly trong t. S phi hp gia 3 mu en, v trng cho ra nhiu mu khc nhau. Zakharp xy dng mt tam gic mu vi 3 nh l en, v trng. Ngy nay, cc nh khoa hc t th gii xy dng mt thang mu chun ca t - thang mu Munsel. Mu ca t c nh lng theo h thng mu c th rt thun li cho vic m t mu sc ca t. b. Cht mi sinh v cht ln vo Nhng vt liu nh mnh bom n, mnh snh s, gch ngi... gp trong t c gi l cht ln vo. Nhng cht ln vo khng c ngha vi qu trnh pht sinh t nhng c th gip chng ta c nhng nhn xt v tnh hnh s dng t trc y. Cc cht trong t nh: mn, cc hp cht st ho tr 3, cc hp cht st ho tr 2, cc loi mui tan trong t, phn st, nhm... l kt qu ca qu trnh hnh thnh v bin i trong t c gi l nhng cht mi sinh. Cc cht mi sinh l cn c, l c s gip chng ta c kt lun chnh xc v qu trnh hnh thnh v bin i din ra trong t. Cu hi n tp

Th nhng hc


1. 2. 3. 4. 5.

Qu trnh phong ho khong vt v ? Lin h vi thc tin Vit Nam? V phong ho l g? V phong ho Vit Nam? Cc yu t hnh thnh t? Lin h vi thc tin Vit Nam? Nhng qu trnh hnh thnh v bin i t? Phu din t l g? Cu to ca phu din t? Phu din in hnh ca t vng ng bng v i ni Vit Nam? 6. ngha ca mu sc, cht mi sinh v cht ln vo trong t?

Th nhng hc


Th nhng hc


Chng III SINH VT TQu trnh hnh thnh t l mt qu trnh bin i vt cht xy ra lp ngoi cng ca v tri t lin tc v ko di t hng triu nm nay. Kt qu lp ph th nhng hnh thnh trn b mt tri t c hot ng sinh hc. Hc thuyt hnh thnh t ca V. V. Docuchaev ch ra rng sinh vt l mt trong 5 yu t hnh thnh t v c xem l yu t ch o. Sau khi t c hnh thnh sinh vt gi vai tr quan trng trong vic lu chuyn vi quyn khc trong sinh quyn. t l ni hng lot qu trnh chuyn ha vt cht, trao i dinh dng v nng lng hnh thnh v pht trin ph nhiu ca t m trong sinh vt t ng vai tr quan trng. V th sinh vt t khng nhng l thnh phn khng th tch ri ca t m cn l mt trong cc ch tiu nh gi ph nhiu ca t. Tnh ton ca cc nh khoa hc cho thy ngoi hng trm tn cht xanh ca thc vt bc cao cung cp cho t, trn 1 ha t canh tc ( su 20 cm) c 5- 7 tn vi khun, 2- 3 tn nm, x khun v ng vt nguyn sinh v 3- 4 tn ng vt khng xng sng. R rng ngoi chc nng tham gia vo cc qu trnh chuyn ha vt cht, sinh vt t sau chu k sng li cho t sinh khi rt ln to nn ph nhiu ca t. Tuy nhin hot ng ca sinh vt t cng nh sinh khi ca chng li hon ton ph thuc vo cc yu t mi trng nh: kh hu, tnh cht tCc yu t ny li gy tc ng tng h gia sinh vt. Nghin cu sinh vt t rt phc tp, trong phm vi gio trnh ny chng ti ch gii thiu s b mt s nhm sinh vt chnh v tc dng ca chng i vi qu trnh hnh thnh t v bin i ca t, l vi sinh vt t, thc vt, nguyn sinh ng vt v ng vt t. 3.1. Vi sinh vt t (microorganisms) 3.1.1. c im chung Vi sinh vt l nhng sinh vt c kch thc b khng quan st c bng mt thng m phi dng knh hin vi mi nhn thy. Nhng c th nh b ny c th cha phi l t bo (virus), l t bo nhng cha c nhn tht (Prokaryota)- nhn nguyn sinh nh vi khun hay c nhn (Eukaryota) nh sinh vt bc cao ca vi nm. Kch thc ca vi sinh vt thng c o bng micromet (m) hay bng nanomet (nm) (1nm= 10-3m = 10-6mm). C kh nng hp thu v chuyn ha mnh vt cht do b mt tip xc ln (t mi pha ca t bo). Chng c th hp thu c khi lng ln hn hng ngn ln trng lng c th. C kh thch ng cao vi mi trng v d bin d. y s l cn tr trong qu trnh chn lc hoc v duy tr mt ging vi sinh vt. Sinh trng v pht trin nhanh. Nhiu loi c 20 pht th mt t bo c nhn i. Vi sinh vt ph bin khp mi ni trong mi iu kin. Trong mt gam t trng trt c th c ti 109 t bo vi nhiu chng loi khc nhau. Nu theo nh ngha chung th vi sinh vt bao gm nhiu nhm. Trong phm vi phn ny chng ti gii thiu cc nhm chnh sau y: Vi khun, x khun, vi nm, to v a y. 3.1.2. Vi khun (Bacteria) Vi khun c cu to t bo nhng cha c nhn (prokaryota). Nhn l mt chui AND khng c mng nhn, c mng ngoi. C c gam m (bt mu tm) v gam dng

Th nhng hc


(bt mu hng). Vi khun c nhiu dng: hnh cu, hnh que, hnh si, hnh xon (Hnh 3.1).

Hnh 3.1. Hnh thi ca vi khun (nh ca WCB. McGraW- Hill. 1998) Kch thc ca vi khun t 0,2- 2,0 m x 2,0- 8,0 m. Vi khun nguyn sinh b hn. Trong t vi khun chim ti 90 % tng s sinh vt. Khi lng ca chng trong t c th ln ti hng tn (trong t ng c n i t 10 tn/ ha). a. Vi khun nguyn sinh Vi khun nguyn sinh kch thc b hn vi khun Eubacteria (vi khun tht), a s sng k sinh trn thc vt, trn ng vt hay ngi. C 3 nhm vi khun nguyn sinh: Micoplatma k sinh trn thc vt, Ricketxi k sinh trn ngi v ng vt v Clamidia k sinh trn cc sinh vt c nhn v gy bnh cho chng. b. Vi khun (Eubacteria) Bao gm cc vi khun c cu to t bo y gm thnh t bo (mng ngoi), mng t bo cht (mng trong), nhn, t bo cht, riboxom v cc vt th nm trong t bo cht. Vi khun ny bt mu c gam m v gam dng. C loi c c quan di chuyn gi l tim mao. C loi hnh thnh bo t sng rt lu (c th ti hng ngn nm). Sinh sn nhn i. Mt s loi t bo xung quanh c lp nhy gi l bao nhy hay gip mc.

Th nhng hc


Cc bo nhy c tnh dnh do chng kt li thnh khi v cng lm cho cc ht t kt dnh to nn kt cu t. Vi khun phn b rng ri trong t, t t rt ngho dinh dng nh t ct ven bin (Arenosols), t xm bc mu (Haplic Acrisols) n t ph sa trung tnh (Eutric Fluvisols) mu m. Tuy nhin thnh phn v s lng ca chng trong cc loi t trn l rt khc nhau. Phn ln vi khun thuc vi khun t dng - heterotrophia. Chng ly dinh dng bng cch phn hy xc hu c. Vi khun t dng (autotrophia) c kh nng tng hp cacbon t CO2 t qu trnh xy ha ca cc cht v c. Nh vy cc vi khun t dng sng c trong c cc t ngho dinh dng nh t ct v t xm bc mu. i vi cc vi khun phn hy cht hu c thnh cht khong cn thit nht l nit. Phn ln xc hu c trong t c hn 1,5- 2,0 % N, nhn chung l tng i cho vi khun. Nu xc hu c cha t nit th vi khun ly nit t t. Khi c nhiu xc hu c nng lng cao nhng ngho nit s xy ra cnh tranh v nit gia vi khun v thc vt. V th t l C/ N trong xc hu c c nh hng ng k. Ngi ta cho rng t l ny bng 25 l tt nht, khi gn nh ton b nit c vi khun s dng ht nui c th, khi t l ny ln hn 25 s xy ra cnh tranh v nit trong t s cn kit. iu ny khuyn co chng ta khng nn bn phn hu c ngho m nh rm r chng hn. S ph thuc s lng vi khun vo hm lng cht hu c trong phu din t c th xem s liu bng 3.1. Bng 3.1. Phn b cht hu c v vi khun trong t en (chernozem) Vi khun (mln.g-1) Ho kh Ym kh A1 49,2 1,0 0- 6 A2 6- 12 131,8 1,0 B1 12- 28 158,3 10,0 B2 28- 48 45,3 1,0 C 48- 80 6,0 0,001 Ngun: Timonina Nhn chung vng r cy c nhiu vi khun hn v r cy thi ra mt s cht hu c l ngun nng lng cho vi khun. Pha rn ca t c kh nng tip nhn vi khun t dung dch t v vy vi khun kh di chuyn trong dung dch t. V d, vi khun amn ha di chuyn t dung dch ln b mt cc ht t v c tr ti . Hot ng ca vi khun ph thuc rt ln vo iu kin khng kh - nc trong t. Ngi ta cho rng hot ng ca vi khun km khi t kh v rt km ti m cy ho (pF= 4,2). S liu bng 3.2 cho thy r iu ny. Tng su (cm) Cht hu c (%) 8,04 3,18 2,41 1,76 0,80 Bng 3.2. Quan h gia m t v s lng vi khun trong t Sc cha m ti a (%) 30,0 56,0 65,0 80,0 100,0 T l nc so vi nc S t bo vi khun mao qun (%) (mln.g-1.) 6,51 9,98 10,85 11,89 14,10 16,41 17,35 29,96 21,69 25,29 Ngun: Musierowicz

Th nhng hc


chua ca t cng quyt nh thnh phn v s lng ca vi khun. Phn ln vi khun thch hp pH = 7,0. Tuy nhin chng c th hot ng c trong phm vi rng hn nhiu (pH 1- 10). Vi khun phn gii lu hunh (Bacillus thiooxidans) thch ng tt trong t chua. C rt nhiu loi vi khun vi chc nng khc nhau trong t, ta c th phn bit ra mt s nh sau: - Vi khun phn gii cht hu c khng cha m - Vi khun phn gii protein, ure gii phng amnic - Vi khun phn nitrat ha - Vi khun tng hp nit t do - Vi khun xy ha lu hunh - Vi khun xy ha st - Vi khun phn gii P, K. 3.1.3. X khun (Actinomycetes) V mt cu trc x khun thuc nhm Eubacteria v chng cng cha c nhn c trng, nhn ca chng ging vi nhn ca vi khun (prokaryota). Tuy nhin hnh thi, kch thc v c vai tr trong t c nhng nt c trng ring khc vi vi khun (Hnh 3.2).

Th nhng hc


t tha

t ngn

t chm

t cong

t cong xon

t chm qu

t sao

t cnh

t xon c

t xon c chm

Hnh 3.2 Hnh thi ca x khun (nh ca WCB. McGraW- Hill. 1998) V th x khun c gii thiu tng ng vi nhm vi khun (Eubacteria). X khun c cu trc si, ng knh si thng 0,2- 3,0 m. X khun cng c kh nng hnh thnh bo t sinh sn. X khun c gam dng. X khun trong t l mt trong cc nhm sinh vt t ng nht v quan trng nht, chng chim ti 10- 70 % s t bo vi sinh vt trong t. mi trng trung tnh x khun pht trin mnh nht trong t giu hu c v thng thong. X khun c vai tr phn gii cht hu c v nht l phn gii ng tan trong nc, hemicenluloza v cenluloza. X khun tham gia vo qu trnh hnh thnh cc axit mn. Mt vi loi x khun c kh nng c nh nit t do t kh tri khi cng sinh vi thc vt khng thuc b u. X khun l vi sinh vt to ra khng sinh ch yu (ti 80 % cht khng sinh) v th trong t c nhiu x khun cy trng t b bnh hn. a x khun vo t gy nhim sinh hc l mt hng nghin cu.

Th nhng hc


3.1.4. Vi nm (Microfungi) Vi nm bao gm cc loi nm a bo v nm si sinh qu th ln. Kch thc ca chng b nn l i tng ca vi sinh vt hc. Khc vi vi khun v x khun, vi nm c nhn tht (Eukaryuta) ging nh t bo sinh vt bc cao k c ca ngi. Vi nm gm 2 nhm: nm men (Yeast) l nm dng n bo c kch thc ln hn vi khun (khong 10 ln) v nm si (Filamentous fungi) l nm h si phc tp, a phn l a bo, mt s t loi h n bo. Nm men (Yeast) sinh sn bng v tnh ging vi khun, a s theo hnh thc ny mm (m mc con, con mc chu), mt vi loi sinh bo t. Nm cng c sinh sn hu tnh nh chi Saccharomyces. Nm si cn gi l nm mc (Filamentous fungi) c qu trnh sinh sn phc tp hn nm men. Sinh sn v tnh c nhiu cch: bo t trn, bo t kn. Sinh sn hu tnh ca nm si cng c vi hnh thc khc nhau. S pht trin ca nm trong t ph thuc vo iu kin khng kh - nc. Chng c th sng c trong nhng iu kin khc nhau d t hay nhiu khng kh v nc, nhit cao hay thp. Tuy nhin khi nc xung di mc cy ho hoc bo ha nc gy kh khn cho khng kh xm nhp th nm pht trin km. Trong t trng trt v t ng c khi lng nm tng ng khi lng vi khun. Ngc li nm ly nhiu nit t t hn l vi khun v nm dng ti 60% xc hu c phn gii xy dng bo t. Trong t rt nhiu loi nm ph hoi cy trng. Ta c th chia ra 3 nhm: nhm biu sinh (saprofite), nhm k sinh (pasoryte) trn r v nhm tn cng trn thn, l thc vt. Thuc nhm th nht c: loi Pythium gy tn thng cho r bp ci, thuc l v c ci ng nu t qu m; ging Rhizoctma solani gy tn thng cho mm khoai ty; loi Fusarium culmorum ph hoi r ng cc. Chng gy tn thng cho r ch yu tit ra cht c. Thuc nhm hai mt s nm nh loi Synchytrium endobioticum gy ung th khoai ty hoc thi c r ng cc nh loi Ophiobolus gramini hay Cercosporella herpotrichoides. Cng c loi tn cng vo cc b phn trn thn, l thc vt nh Piricularia oryzae gy bnh o n cho la. ngha ln nht i vi qu trnh hnh thnh t l cc nm sng trong t chua di rng, tp trung ch yu tng thm mc vi chc nng phn gii xc hu c (v d, phn gii cenlulo, tinh bt, nha, lignin) v lm cho t tr nn chua. Trong t chua ly tht cng c rt nhiu nm hot ng. Theo Waksman, Mller, de Koening nm ng vai tr quan trng trong qu trnh mn ha, c bit l cc loi: Cladosporium humificans, Trichoderma viride Nm ly nit ch yu di dng amnic nhng li khng c kh nng xy ha amnic thnh nitrat mc d c kh nng xy ha cc hp cht lu hunh mc yu. Thng thng ngi ta cng gp cc nm cng sinh vi thc vt to ra hin tng gi l mikoryza. Mikoryza c trn r nhiu cy (nh cy rng, ng cc, cy b u) chng cung cp cho cy nc v thnh phn dinh dng (N, P, K); ngc li nm trong cc mikoryza ly t cy cacbua hydro. Ngoi ra cc nm cn kch thch ny mm v sinh trng cho cy. 3.1.5. To (Algae) To l nhng sinh vt rt ph bin trong t. Chng c cu trc a dng (n bo, a bo, tp on) bao gm nhiu ngnh c kch thc, cu to (Hnh 3. 3) v hnh thc sinh sn khc nhau.

Th nhng hc


1. Cyanophyta - To lam

2. Chlorophyta - To lc

3. Bacillariophyta - To ct

4. Rhodophyta - To

5. Euglenophyta - To mt

6. Phaeophyta - To nu

7. Chrysophyta - To nh vng

8. Pyrrophyta - To gip

9. Charophyta - To vng 9. Charophyta - To vng

10. Xanthophyta - To vng 10. Xanthophyta - To vng

Hnh 3.3. Hnh thi ca cc loi to (theo Robert Edward Lee, 1999) Tt c cc to u c dip lc tuy cc cht sinh sc t c khc nhau. a phn to sng trong nc dng ph du (plankton) v y (benthos), mt phn sng trong t, trn cy v trn . Trong t Vit Nam ta gp cc ngnh to sau: - To lamCyanophyta, cng sinh vi bo du - To lcChlorophyta, sng nc ngt v l - To vngXanthophyta, sng nc l - To ct (silic)- Bacillariophyta, sng nc ngt v l - To nuPhacophyta, sng nc mn - To mtEulenophyta, sng nc mn - To nh vng - Chrysophyta, sng nc mn v l - To gipPyrophyta, sng nc mn - To vngCharophyta, sng nc mn. To khng ch l ngi tin phong (pioneer) trong vic ph hy v khong vt m cn nh kh nng thch nghi cao vo iu kin khc nghit cng nh sinh khi ln cung cp cho t sa mc mt lng ng k cht hu c. Ngoi ra t xi mn

Th nhng hc


do gi to cn c kh nng gn kt cc ht t nn hn ch c s xi mn (H. Uggla, 1976). 3.1.6. a y (Lechnes) Mt v d in hnh v s cng sinh gia nm v thc vt (to) l a y, trong to cung cp cho nm cacbua hydro do to c kh nng quang hp cn nm cung cp cho to nc v mui khong. a y khng c mu lc m thng mu xm, xanh xm, nu xm hoc nu thm i khi en. a y c th sng trong ct, trn v g- ni m cc sinh vt khc kh tn ti c, ngay c nh i vi nm v to nu sng c lp. a y cng l ngi tin phong trong qu trnh hnh thnh t, chng gii phng mt s axit (v d axit licheic) nng ln ph hy khong vt hnh thnh t v ly thnh phn dinh dng nh: S, P, Cu, F v cc vi lng khc nui c th. a y c khong 20.00 loi, thuc 400 chi. Vit Nam pht hin c mt ca hu ht i din ca cc chi thuc 2 lp chnh: a y ti (Ascolichenes) v a y m (Basidiolichenes). a y ti (Ascolichenes) do nm thuc lp nm ti cng sinh vi cc to lam v to lc, chng trong t, v gc cy Tam o, Sa Pa, Lt c loi Lobaria pulmonaria dng cha bnh ng h hp. Ba V c loi Usnea sp. dng tr ho v li tiu. a y m (Basidiolichenes) do cc nm da (Thelephoraceae) thuc lp nm m cng sinh vi cc to lam. a y m c trong hu ht cc loi t vng nhit i m. 3.1.7. Vai tr ca vi khun v cc vi sinh vt khc trong qu trnh hnh thnh t a. Phn gii cht hu c khng cha m Trong mi trng trung tnh t chua v y xy, cenlulo b phn gii ch yu bi vi khun: Cytophaga, Cellvibrio, Pseudomonas v mt s x khun. Trong mi trng chua, ngho dinh dng hoc rt chua v ho kh, trong s cc vi sinh vt phn hy cenlulo nm gi vai tr quan trng. Trong mi trng d m cenlulo li do vi khun ym kh nh Clostridium Omejanski, Plectridium phn hy l chnh. Sn phm ca qu trnh phn gii vi sinh cenlulo mt lot cht trung gian c to ra nh celobioza, glucoza, axit uronic, axit boNhng hp cht ny s b khong ha. ng thi xy ra qu trnh tng hp mt phn to nn mn. Lignin (m t bo g) rt bn vng trong qu trnh phn gii vi sinh ny. Trong iu kin xy, t chua do nm Basidiomycetes phn hy lignin l ch yu. Mt s nh khoa hc khng loi tr kh nng phn gii lignin ca vi khun ging Pseudomonas. Trong sn phm phn gii ca lignin c cc hp cht mn mu ti, chua, ngho m, d ha tan. iu kin thiu xy cc hp cht ny t b phn hy v c tch ly kh nhiu (v d, trong than bn). Qu trnh phn gii xc hu c khng cha nit ph thuc vo nhiu yu t nh: bn cht xc hu c, m t, cy trng, kh huC th xem qua cc s liu trong bng 3.3

Th nhng hc


Bng 3.3. S lng vi sinh vt trong cc loi t khLoi t A Trng trt Tnh trng t T nhin Tng t (cm) 0-10 10- 20 0- 10 10- 20 0- 10 10- 20 0-10 10- 20 0- 10 10- 20 0-10 10- 20 0- 10 10- 20 0-10 10- 20 0- 10 10- 20 0-10 10- 20 Tng s VSV 21,506 18,129 24,736 8,701 20,682 7,320 21,952 13,760 13,267 8,339 18,593 12,175 14,791 8,810 15,146 6,190 9,300 4,910 10,019 5,856 Vi khun amn ho 19,506 17,577 22,613 2,938 16,148 6,173 20,012 12,807 10,230 6,904 15,798 10,750 13,143 8,009 12,920 4,832 8,351 4,371 8,466 5,302 Vi khun sinh bo t 11,281 1,251 7,650 2,938 1,927 2,963 8,245 4,564 3,910 2,132 6,805 3,125 4,599 2,543 7,450 1,890 3,497 2,342 2,332 1,703

mln CFU.g-1 tX khun 1,605 0,476 1,475 0,225 3,948 0,864 1,677 0,855 1,954 0,588 2,539 1,125 1,424 0,649 2,000 1,158 0,722 0,319 1,257 0,320 Nm 0,383 0,166 0,648 0,101 0,585 0,395 0,263 0,208 1,092 0,847 0,255 0,300 0,350 0,152 0,226 0,200 0,227 0,224 0,296 0,243

B

T nhin Trng trt

C

T nhin Trng trt

D

T nhin Trng trt

E

T nhin Trng trt

Ngun: Nguyn Kim V Ghi ch: A l t feralit/ phin st, rng ti sinh hoc c trng sn B l t feralit/ phin mica b ho 10 nm hoc c trng ch C l t feralit/ phin st cy bi hoc c trng ng D l t feralit/ ph sa c cy bi hoc c trng sn E l t feralit/ sa thch cy chi s hoc c trng sn b. Chuyn ha phospho Kt qu ca s gii phng axit, vi sinh vt l tc nhn chuyn ha cc cht v c kh tan trong c phospho. Cc axit nh: axit cacbonic, axit hu c c trong t do t qu trnh phn gii xc hu c. Theo Bassalik, Clostridium pasteurianum to ra axit b c kh nng gii phng phospho t apatit. Bacillus extorquens to ra axit cacbonic (yu hn axit bo). Cc axit mn, axit nitric v axit sulfuric cng tham gia vo s gii phng phospho t cc hp cht khng tan. c. Chuyn ha kali Ngi ta cho rng vi khun to ra axit hu c. V d, Bacillus amylobacter c nh hng ti vic gii phng kali (c nhm) t fenspat. Cc vi khun Baccillus mucilaginsus, B. megatherium c kh nng gii phng kali t khong st alumin silicat. Tng t, theo cy cng c cung cp khng ch P v K m c Ca, Mg d. Chuyn ha lu hunh xy ha lu hunh ch yu l cc vi khun lu hunh, nh vy chng c nng lng ng ha CO2. Beggiatoa mirabilis l mt trong cc vi khun xy ha sulfua hydro thnh axit sulfuric lm cho t tr nn chua. Thiobacillus c xem l mt ging c vai tr rt quan trng bin H2S thnh H2SO4 trong t phn Vit Nam. 2H2S+O2VSV

2 H2O + S2 + 126 Kcal

Th nhng hc


S2 + O2

VSV

H2SO4 + 294 Kcal.

Mt s nm cng c kh nng xy ha lu hunh. Trong t trung tnh hay kim yu cng xy ra qu trnh xy ha lu hunh mc d mt s vi khun i hi mi trng ti thch pH 2,0- 4,0. Qu trnh xy ha lu hunh to ra H2SO4 ph hy tip mt s khong st a li li ch cho mt s loi cy. Thibacillus thiooxidans l i th ca x khun gy bnh bng khoai ty trn t kim Rendzin. Ngoi vic xy ha lu hunh mt s vi khun c kh nng kh H2SO4 v dng H2S c hi cho cy trng H2SO4 VSV H2S + 2O2 Ta gp hin tng ny trong t t chua, ngp nc v giu hu c. Vng chuyn ha lu hunh c th hin trn hnh 3.4.Phn gii do vi sinh vt

Lu hunh trong lin kt hu c

Sulfua hydro

Oxy ho trong cc

sinh vt ng ho

qu trnh ho hc

Lu Oxy ho trong cc qu Axit hunh trnh ho hc v vi sinh hc sulfuric t do Hnh 3.4. Chu trnh chuyn ho lu hunh trong t nhin (Theo Dudy v Zodrow) e. xy ho st Cc vi khun st xy ho hp cht hu c cha st ho tr 2 thnh ho tr 3 ly nng lng l hin tng rt ph bin trong t nhin. Trong t ta gp Leptothrix, Crenothrix, Galionella l nhng vi khun c kh nng ny (Hnh 3.5). Hin tng xy ho mangan cng xy ra tng t. Trong mi trng ngp nc qu trnh kh xy ra (gly ho) i vi st v mangan (c phospho) Mangan ho tr 4 (Mn4+) b kh thnh mangan 2 (Mn2+) cy trng d dng s dng.

Th nhng hc

Thc vt v vi


v vi sinh hc

T bo vi khun

Nha do tn thng

Hnh 3.5. Vi khun oxy ho st (Theo Dudy v Zodrowa) f. Qu trnh chuyn ho nit Qu trnh chuyn ho nit trong t xy ra rt phc tp di s tc ng ca nhiu loi vi sinh vt cng nh nhiu yu t t nhin. Hnh 3.6 biu din chu trnh chuyn ho nit trong t nhin. Sau y ta tm hiu nhng qu trnh chnh trong chu trnh ny. N2 kh quyn C nh N2 cng sinh Cy trng ng vt

C nh N2 t do Phn nitrat ho

Xc hu c

Kh nitrat v huy ng NO3 NH3 Hnh 3.6. Chu trnh chuyn ho nit trong t nhin Nitrat ho

C nh nit t khng kh Nhm vi khun c kh nng c nh nit t khng kh l nhng vi khun cng sinh v khng cng sinh. Vi khun cng sinh cn gi l vi khun nt sn sng cng sinh vi cy b u to ra nt sn trn r cy (Hnh 3.7). Cc vi khun ny ly cacbua hydro t cy v cung cp nit cho cy.

Th nhng hc


Amn ho v khong ho

a

b

c

d

Hnh 3.7. Vi khun nt sn (theo Ziemiecka) a. Trn c ba l b. Trn u H Lan c. Trn c lucena d. Trn u lupin Loi Rhizobium ng vai tr quan trng nht trong qu trnh ny. Mt s ging vi khun nt sn thng gp trn r cc cy b u l: Rhizobium leguminosorum - gp trn cy u H Lan R. triofolii - gp trn c ba l R. lupin - gp trn cy u lupin R. phasoli - gp trn cy u c ve R. meliloti - gp trn c lucena R. japonicum - gp trn cy u tng R. archium - gp trn cy lc R. cajanus - gp trn cy u triu R. vigna - gp trn cy u a R. sesbania - Gp trn cy in thanh. Vi khun nt sn pht trin tt trong t thong kh. Khi t qu thiu xy th ngng hot ng. Theo Lityski th in th xy ho kh cng c vai tr nht nh: p sut xy thp trong cc nt sn tng ng vi in th xy ho kh cao trong t. Vi khun nt sn pht trin mnh trong t m va phi, trong t kh b r pht trin km mc nhim khun thp. khc phc iu ny ngi ta tin hnh x l nhim khun ht ging hoc cy trc khi gieo trng bng ch phm vi sinh gi l nitragina. Vi khun nt sn i hi t c phn ng trung tnh hay t chua, duy nht c Rhizobium lupini trn cy u lupin c th pht trin trong t chua. Pht trin ca Rhizobium cn ph thuc vo hm lng nit v c trong t. Qu nhiu nit dng ny cng km hm Rhizobium pht trin v lc mt phn nit s dng vo giai on u pht trin ca cy. Canxi, phospho v kali nh hng ti pht trin ca vi khun nt sn. V d, Ca lm d dng cho vic xm nhp ca vi khun. Cc vi lng cng tc ng ng k ti vi khun ny, nht l bo v molipden.

Th nhng hc


Vi khun nt sn rt c ngha trong t ngho mn nh t ct ven bin, t xm bc mu trn ph sa cTheo Nguyn Kim V th bnh qun cc vi khun c th c nh c t 34 n 290 kg N2 trn ha tu theo loi cy b u v loi t. Tuy nhin, hot ng ca vi khun nt sn s suy gim hay km hm bi hin tng gi l "mi mt" ca t. l hin tng c th do virus k sinh qu nhiu (trong t c canh cy h u) tn cng ph hu vi khun nt sn. C nh nit trong rung la Din tch trng la trn th gii kh ln (khong 150 triu ha) v th lng phn bn thng xuyn thiu ht nht l cc nc ang pht trin hoc phi trng chay, tuy vy vn cho nng sut nht nh. l nh mt phn m do hin tng cng sinh to ra trong rung la. Thc cht y l do to lam (Blue-green algae) v cc vi khun d dng sng t do c nh nit. Chng c th lm tng 10 % nng sut la Nht Bn v 20 % Philippine (Watanabe, 1981). Nu trong rung la c bo du (Azolla) th vi khun lam Anabaena azolla cng sinh vi bo du lm tng ngun m cho t v kt qu nng sut la c th tng ti hn 20 % (Nguyn Hu Thc, 1984). Vi khun khng cng sinh Vi khun khng cng sinh thng gp ho kh c Azotobacter chroococcum, ym kh c Clotridium pasteurianum. Azotobacter c trong t trng trt kt cu tt, ch nc - khng kh iu ho. N rt mn cm vi mi trng chua, pht trin tt nht trong t y Ca v P vi pH 6,9- 8,0. Clotridium pasteurianum t i hi hn v thch ng tt hn trong t chua (pH 4,7), thiu xy (t nng, m) vn pht trin c. Phn gii protein v ure - Amn ho Tham gia vo qu trnh phn gii protein v bin i nit trong l vi khun, x khun trong iu kin ho kh v ym kh v mt s nm trong iu kin ym kh. Tuy nhin vi khun l nhn t chnh trong qu trnh amn ho. Vi khun ho kh c Bacillus mycoide, B. megatherium, B. subtilis; vi khun ym kh c Bacillus putrificus, Clostridium sporogenes. Tt nhin trong qu trnh amn ho mt phn nit c ti tng hp thnh mn. Nm tham gia vo qu trnh to amnic thng gp l Aspergillus niger v cc loi Mucor, Cladosporium, Botrytis. Chng hot ng ch yu trong t chua giu mn. Sn phm cui cng ca qu trnh phn gii protein (khng k amnic) l: CO2, H2O, H2 S, H3PO4 t do. Trong qu trnh chuyn ho ure thnh amnic nh enzim ureaza do vi khun Urobacillus, Uroccus, Planosarcina, Ureae v mt s x khun v nm. NH2 CO + H2O VSV (NH)2CO3 VSV 2 NH3 + CO2 + H2O NH2 Amnic c hnh thnh mt phn cy ly, mt phn t hp ph. Phn cn li tip tc b bin i theo con ng sinh hc m ch yu l nitrat ho. Nitrat ho Nitrat ho l qu trnh chuyn ho amnic thnh axit nitric (HNO3). Nm 1890 Vinogradski phn lp c vi khun gi l tc nhn gy nitrat ho. Qu trnh ny xy ra theo 2 bc. Bc th nht, amnic b xy ho vi s tham gia ca vi khun Nitrosomonas theo phn ng: 2 NH3 + 3 O2 VSV 2 HNO2 + 2 H2O + 148 Kcal

Th nhng hc


Bc 2, axit nitr (HNO2) b xy ho tip vi s tham gia ca vi khun Nitrobacter thnh axit nitric (HNO3) HNO2 + O2 VSV 2 HNO3 + 48 Kcal Trong t thong kh, giu P, Ca, Mn v Fe, mi trng trung tnh hoc hi chua nitrat ho xy ra mnh nht. Nhit cng nh hng ti qu trnh ny. Tri qu rt lm km hm qu trnh nitrat ho trong t. t chua qu trnh nitrat ho b gim dn n tch lu qu nhiu amnic. Lc vi khun hot ng km qu trnh xy ho nitr thnh nitrat xy ra yu. Nh c qu trnh ny m cy trng c tng cng lng dinh dng di dng nitrat d tiu. Phn nitrat Phn nitrat l qu trnh kh mui nitrat qua nitrit ri cui cng l nit phn t (N2) thot ra khi t. Qu trnh phn nitrat xy ra trong cc t nng kh thot nc thiu xy, phn ng kim, trung tnh hay t chua. Qu trnh ny c s tham gia ca mt s vi khun nh Bacillus denitrificans. Qu trnh ny cng lm mt m trong phn chung. Phn nitrat c th xy ra theo 2 mc. Mc mt, ch mt phn axit nitric b kh thnh amnic HNO3 + H2O VSV NH3 + 2O2 Mc hai, ton b axit nitric b kh thnh N2 N2 2 HNO3 VSV 2 HNO2 VSV 2 H NO VSV Ngi ta cho rng qu trnh phn nitrat mc hai ngoi vi khun c c x khun tham gia, cn mc mt ngoi vi khun v x khun cn c c nm tham gia. 3.2. Thc vt Cc gio trnh hc nh sinh vt hc (phn thc vt) ni rt k v phn loi, anatomy, iu kin sinh thi, sinh sn... Trong phn ny chng ti ch gii thiu tm tt v cc c im ca thc vt v ngha ca chng i vi qu trnh hnh thnh t v to ph nhiu cho t. 3.2.1. c im chung Thc vt nh mt tm thm xanh ph b mt tri t. chng ng vai tr quan trng trong qu trnh chuyn ho vt cht trn hnh tinh. Chng cung cp cho ngi v ng vt xy ng thi s dng nng lng nh sng mt tri tng hp cht hu c t nc, CO2 v mui khong. Ni ti thc vt th khng th khng k ti vai tr ca rng. Thc vy, khi con ngi cha gy bng n v dn s, trn tri t cng nh Vit Nam ni ring thc vt ph phn ln din tch t t nhin. Lc rng l kinh t, rng l mi nh che ch cho chng ta. Rt ng tic din tch rng ngy cng b thu hp khng ch nh hng trc tip ti i sng ca con ngi, ti t ai m chnh c thm thc vt, c bit l thnh phn v chng loi. Thc vt, tr nm v to lam c nhng c im sau: - L nhng c th t dng c kh nng tng hp cht hu c t cc cht v c thng qua qu trnh quang hp. Mt s thc vt sng k sinh trn thc vt khc mt kh nng t dng tr thnh d dng c gi l d dng th cp.

Th nhng hc


-

-

Lp mng ngoi ca t bo thc vt (cn gi l thnh t bo) thng cu to bng cenlulo, rt t khi bng kitin, c dy ln hn mng t bo ca sinh vt khc. Cht d tr thng dng tinh bt v mt s cht khc. Hu ht cc thc vt cha dip lc nhm a, b v c. Thc vt sinh sn bng hu tnh, v tnh v c v tnh - hu tnh Phn b rng khp mi ni trn b mt tri t, lan truyn bng nhiu hnh thc nh: do gi, do nc, do sinh vt khc k c con ngi.

3.2.2. ngha ca thc vt i vi t v s hnh thnh t Thc vt c ngha v cng quan trng i vi t v s hnh thnh t. Cc thc vt bc thp nh to, a y l nhng thc vt u tin c kh nng quang t dng. Chng cng cc vi khun t dng to nn nhng cht hu c u tin trn m t nhng cht v c. Qu trnh quang hp ca nhng thc vt bc thp u tin ny bin CO2 v H2O thnh nhng hp cht hu c u tin. Khi cht i chng li cho t cht hu c. T , di tc ng ca vi sinh vt, mn c hnh thnh. Cc to nh to khu, to khc c kh nng ph hu khong vt ly dinh dng. a y l nhm thc vt bc thp c kh nng ph hu rt mnh do chng tit cc axit. Cng vi cc vi sinh vt nh nm cc b phong ho hon ton. Kt qu pht trin ca thc vt bc thp lm tch lu cc nguyn t nh N, P, K, Sv cht hu c. l nhng cht dinh dng cho thc vt bc cao pht trin. Thc vt bc cao pht trin tip tc ph hu v khong vt ( mc no vi s ln ln ca r cy cng gp phn vo qu trnh phong ho theo dng phong ho vt l) ng thi tng hp cht hu c. Tri qua mt qu trnh lu di di tc ng ca cc yu t l, ho v sinh hc, lp t mt c hnh thnh v pht trin to iu kin cho th gii thc vt lan rng bao ph b mt tri t. Thc vt cng phong ph v s lng v thnh phn th cng cung cp nhiu cht hu c cho t sau khi chng cht i, t c xem cng ph nhiu. R ca thc vt c tc dng gi nc, hn ch xi mn ra tri dinh dng. 3.3. ng vt t (Fauna) 3.3.1. Khi nim v ng vt t Ni mt cch chung nht, th tt c nhng ng vt c hot ng sng ph thuc hoc c lin quan t hay nhiu ti mi trng t u gi l ng vt t. Nh vy th th gii ca ng vt t v cng phong ph v a dng. Chng gm i din ca hu ht cc ngnh ng vt khng xng sng t n bo n a bo v c i din ca ng vt c xng sng. Tu thuc vo thi gian v mc gn b vo mi trng t v tu theo vai tr ca chng i vi cc qu trnh sinh hc trong mi trng ny m c th xp ng vt t theo cc nhm c trng, khng c trng hay tm thi. Cu trc ca ng vt t c chia ra theo nhiu dng. Ngoi chia theo nhm ra cn c cc dng chia khc: theo phn loi t nhin, theo c im dinh dng, theo c im h hpHin nay, vic phn chia ng vt t theo kch thc ca chng cha thng nht nhng c u im l d din t s thch nghi ca chng i vi mi trng sng trong t. Cc nh khoa hc chia ng vt t ra ng vt b (microfauna), ng vt trung bnh (mezofauna) v ng vt ln (macrofauna). 3.3.2. Quan h gia ng vt t v mi trng t t l mi trng c th gm 3 th rn, lng v kh, trong th rn l ch yu. Th

Th nhng hc


rn gm cc ht v c v cc ht hu c. i vi ng vt t y l mi trng sng a ht, vi h thng khe h chim 20- 30 % th tch chung ca t. Trong h thng khe h ny lun lun cha khng kh v nc. Nc cha cc cht v c v hu c ho tan; khng kh lun gn nh bo ho hi nc v cc cht kh c bit kh cacbonic v xy. Nh vy r rng t l mi trng 3 th cho ng vt t. Do cu to ca t mang c th ring nh mt mi trng trung gian cho nhiu sinh vt chuyn t mi trng nc sang mi trng cn. Thc vy, nhit trong t bin thin lin tc nhng khng ln nh khng kh kh quyn, ngc li n nh hn trong mi trng nc. Trong t sinh vt sng theo mt ch nhit kh n nh v gi cho sinh vt khng b mt nhit - khc vi s sng trong mi trng nc hay mi trng cn. Trong t nh sng trc tip t mt tri gim i nhiu lm cho chc nng nh sinh sn, h hp, dinh dng khng b thay i t ngt. Chnh nh tnh cht trung gian ny m cc ng vt nguyn thu c i dn dn thch nghi vi mi trng sng trn cn sau chim lnh khong khng gian bao la. tn ti, pht trin v tin ho cc ng vt phi c bin i thch nghi vi mi trng t. Trc ht l thch nghi v s thiu ht nc so vi mi trng thu vc, ng vt t cn c bin php chng li mt nc nh v cng, dy; thc n cha nhiu nc ng thi cht thi t nc nh vn hn, to khi chng mt nhit th c th ca chng phi tch lu nhiu m. Hng thch nghi cho di chuyn ca ng vt t rt cao. Chnh v th di chuyn th ng trong hang chng bin i c th cho ph hp vi chui lun. Cng c th di chuyn ch ng nh vy chng cn t lm cc ng i nh o hang. Cng c loi kt hp c 2 phng thc di chuyn trn nh giun t. ng vt t c cc hnh thi di chuyn khc nhau nh by n, ring l, xung thng ng hay trn mt t, vo ban m hay ban ngy 3.3.3. Cc nhm ng vt t Trong phn ny chng ti gii thiu cc nhm ng vt t c vai tr nht nh i vi s hnh thnh t v ph nhiu ca t m ta hay gp. a. ng vt nguyn sinh (Protozoa) ng vt nguyn sinh l nhm sinh vt n bo, kch thc t vi m n vi cm thuc ng vt b (microfauna). C ng vt nguyn sinh t dng, d dng (ly thc n ho tan) nh trng roi, cng c loi ging nh ng vt - tiu ho xc vi sinh vt, to (tim mao). Kiu sng ca chng a dng, trong nc (trng bnh xe Habrotrochapusilla mimetica) hoc h hp xy t do nh tuyn trng (Nemada). Trong t c rt nhiu ng vt nguyn sinh, ta c th d dng gp nh: amip (Amoeba polydia), trng chn gi v cng (Cyclopyxis kahli), tim trng mao (Monas vivipara), trng bo t (Mnolia tetraodon), trng dy (Clopidium colpada)(Hnh 3.8). Trong t canh tc v t ng c vng n i tim mao amip (Amoeba) khng nhiu (khong trn di 5 g/ m2 t, ngc li trong t vng kh hu lnh c kh nhiu (n 20 g/ m2 t). ng vt nguyn sinh khng ng vai tr ln trong qu trnh phn hu cht hu c thng qua n v trung chuyn vt cht trong qu trnh hnh thnh t nh hp thu nit v nho trn cc hp cht cha m. ng vt nguyn sinh n vi khun, x khun, nm, to v xc vn hu c. Nh cng sinh vi vi khun nn chng c th tiu ho c cenlulo. Chng cng tham gia trc tip vo qu trnh gii phng nit qua phn hu thn gi ca nm. Sn phm cui cng ca qu trnh trao i nit l amnic. Hot ng tiu ho ca ng vt nguyn sinh ng thi cng kch thch qu trnh gii phng phosphat.

Th nhng hc


Hnh 3.8. Nguyn sinh ng vt (Phan Trng Cung, 1979) 1 - Trng amip (Amoeba polypodia) 4 - Trng bo t (Mnobia tetraodon) 2 - Trng chn gi c v cng (Cyclopyxis kahli) 5 - Trng giy (Colpidium colpada) 3 - Trng tim mao (Monas vivipara) b. Giun tuyn trng (nematoda) Tuyn trng thuc ng vt b. S pht trin ca chng trong t ph thuc vo lng xc hu c v thc vt vi b r ca chng. Tuyn trng thng tp trung vng c nhiu xc hu c thi ra v s lng ca chng ph thuc vo cng gii phng axit cacbonic. Tuyn trng c loi n vi thc vt hoi sinh, to v cc xc hu c t thc vt bc cao. C loi k sinh, n tht, n ng vt nguyn sinh khc. Kh nng n v tiu ho ca tuyn trng ni ring giun trn ni chung l rt ln. V d loi Rhabditis mi ngy tiu ho lng thc n ln gp 10 ln c th chng (15 mg). Hn 1/3 lng tuyn trng n vi thc vt, tham gia trc tip ph hu m t bo thc vt (tit dch) m ng cho ng vt khng xng sng xm nhp vo c th cy xanh gy bnh (Banuge, 1963). c. B nhy B nhy thuc lp chn khp, v kch thc thuc ng vt b. C ngha hn c l nhn v cn trng. V s lng ca chng khng c nhiu trong t so vi nhng ng vt khc.Trn hnh (3. 9) l mt s ng vt b trong t.

Th nhng hc


Vai tr ca b nhy i vi t l nghin nh xc sinh vt thng qua n v tch lu phn thi ra ngoi di dng cc cc hay ht cha nhiu cht dinh dng trong tng t mn (A1, A2). c bit, cc nghin cu cho thy vi sinh vt phn gii cenlulo c nhiu trong h thng tiu ho cng nh trong phn thi ca b nhy. Ch nc- khng kh nh hng rt ln ti b nhy, nhn chung l nhn thch ng vi mi trng thiu nc tt hn l cn trng. iu ny c th thy r qua s liu bng 3.4.

1 b a 2

c

d e

f

g

h

i

Hnh 3.9. ng vt t nh a- B nhy Rhagidia ; b 1,2- B nhy Haploderma; c- B cp Neobisium; d, e- Rt Polychaeta; f, g- Thn t Collembola; h- B vng Anisophia; iIzopoda Bng 3.4 Quan h gia m v t s s lng cn trng v b nhy trong t m t (%) T s cn trng: nhn 63 1: 1,5 61 1: 2,3 57 1: 2,4 23 1: 3,2 19 1: 5,3 11 1: 8,8 Ngun: Margowski v Prusinkiewicz

Th nhng hc


d. Ve gip v ve bt Ve gip (Oribatei) cng vi b nhy l thnh phn ng vt nh tham gia vo qu trnh ph hu xc thc vt, n nm v cc thnh phn ca cy xanh. Trong t ve gip c mt kh ln hng chc ngn c th trn mt mt vung t. Chng di chuyn theo chiu thng ng v chiu nm ngang. Theo c im dinh dng cc ve gip c chia ra cc nhm: hoi sinh, n nm, n tht, n xc cht hay tp dng. Chng tiu ho lng thc n ch bng 1/ 10 trng lng c th. Do s lng ln nn phn m chng thi l khng t. Ve bt gm nhiu nhm, v d: Mosostigmata, AstigmataChng l nhng ng vt n tht, n xc cht. Trong s cc thc n ca ve bt c c b nhy, b ui nguyn thu, giun trn, giun trngVai tr quan trng ca ve bt l phn hu xc thc vt to cht dinh dng trong tng thm mc di rng v trong h sinh thi ng rung. e. Giun trng (Enchytraeidae) Giun trng l ng vt trung gian gia ng vt nh v ng vt trung bnh (gia tuyn trng v giun t), c th xp l ng vt trung bnh. Chng i hi c mi trng ging tuyn trng nhng hot ng ging giun t. Chng c vai tr nho trn cht hu c vi phn khong ca t v tch lu lng ln cc cc t thi vi t l hu c cao. Chng nghin cc m t bo v tip tc bin i trong thnh rut. Trong t canh tc c th t 8- 14 ngn c th trn 1 m2. t trng c thm canh cn cao hn nhiu (hn 20- 30 ngn c th trn 1 m2). c bit, giun trng c th pht trin trong t chua, ngho dinh dng nh t sa mc, t potzon. Cng c th thy chng bm theo to thnh m vng t ngp thu triu. f. Giun t Giun t l ng vt hoi sinh, thuc ng vt trung bnh (mezofauna). Theo v tr c tr, ta thy c loi chuyn sng lp t mt, c loi sng su di t v c loi sng lng chng gia nhng loi trn. Giun t tham gia vo qu trnh phn hu xc hu c, chuyn ho thnh mn v cht khong. Trong ng tiu ho ca giun ngi ta thy c nhiu loi dch v men tiu ho, chnh nh vy m xc hu c sau khi c nghin nh tip tc c phn hu. Giun yu cu t c m ph hp, giu thc n, phn ng trung tnh hoc t chua. Khi t c pH nh hn 4,5 giun t pht trin rt km. S phn b ca giun t trong cc loi t rt khc nhau (hnh 3.10). Trong t ng c vng n i khi lng giun t c th ln 1000- 4000 kg/ ha. Ngc li t trng trt ch t 50- 500 kg/ ha.

t tht nng ph sa

t tht t/bnh ct ri

t tht nh

Hnh 3.10. Mt qun th giun t Lumbricus terrestris trong cc loi t (Theo Guilda)

Th nhng hc


a

b

Hnh 3.11. Lt ct hang giun (theo Tischlerim) a. Trng b. u trng Rt c ngha l vic giun o hang ly t n v thi "phn giun" (hnh 3. 11) Cc ht t qua bng giun l nhng on lp ln (macroaggregates) rt giu v y thnh phn dinh dng (N, P, K, Ca, Mg) n mc ta c th xem l nhng vin phn. Cc nh khoa hc tnh rng nu trong t c 150 c th trn 1 m2 th hng nm c ti hn 120 tn vin phn giun trong 20 tn c n ln khi mt t (theo Nguyn Kim V). Giun t to ra mt h thng "hang" c th chim ti 2/ 3 th tch khe h chung ca t (Uggla, 1976), rt c li cho ch khng kh - nc - nhit nht l trong t nng. Do c nhiu tc dng nh vy nn giun t c v l "anh th cy cn mn". g. Cun chiu (Diplopoda) Cun chiu l ng vt hoi sinh, kch thc trung bnh (mezofauna), c nhiu chn (chn kp). Chn kp gi vai tr di chuyn nhng ng thi tham gia vo qu trnh nghin thc n ban u to thun li cho qu trnh tiu ho v phn hu tip theo di hnh thc cng sinh vi vi khun khc nhau. Nhiu cht khong trong qu trnh phn hu ny cui cng cng c tch lu trong c th v trn b v bao quanh c th. Thc n ca cun chiu ch yu l mn thc vt. Cun chiu rt pht trin vng nhit i v nhit i m trong lp thm mc. Chng cng pht trin mnh c ni kh v nng nh vng t xm bn kh hn Vit Nam hay vng sa mc. h. Mt m (Oniscoidea) v u trng b cnh cng (Diptera) Mt m thuc ng vt trung bnh, phn ln l hoi sinh, c vai tr quan trng trong qu trnh phn hu bc u tng thm mc (gm thn, cnh, l rng) ca rng l rng. Mt c c im dinh dng v sinh thi gn ging cun chiu (Hnh 3.7) nhng kh nng tiu ho ln hn nhiu, t hiu sut cao (30- 70 %). Phng thc phn hu xc thc vt ca mt ging giun t, tuy nhin chng ch tp trung lp trn t mt, m khng ko su xung. Nhiu nhm su b hai cnh cng khng gn b sut vng i trong t nhng giai on u trng (Hnh 3.12) li sng trong t v c vai tr nht nh trong mi trng ny. l cc h rui, h mui (Tipulidae, Bibionidae, Lycoriidae). Chng

Th nhng hc


hot ng mnh lp t mn, nh hng ti thnh phn ho hc ca cc hp cht hu c.

Hnh 3.12. u trng su b cnh cng k. Kin v mi Kin v mi l nhng ng vt t trung bnh v nh. Vai tr ca kin v mi i vi t l "gm" xc thc vt v nho nn vi phn khong ca t v tch lu cht hu c. Trong ng tiu ho ca chng tit ra cc cht men tiu ho phn hu cenlulo ng thi li c c vi khun cng sinh do hiu sut tiu ho rt cao (60- 80 %). Ngoi ra trong qu trnh sng h thng ng i m chng to ra cng l iu kin vt l c li cho cy trng v cc sinh vt khc pht trin. l. ng vt ln (macrofauna) Trong s ng vt ln c ngha nht l cc ng vt mu lnh nh chut ch, chut chithm ch c th rng. Vai tr chnh ca chng i vi t l lm ri cc khi t, di chuyn vt liu t xung i khi rt su, ng thi lm ti t. ng i ca cc ng vt ny trong t c gi l hang cha nhiu cht hu c do chng nho ln trn xung. Nhng ht t chng o ln va c tnh dnh cao hn bnh thng va l nhng ht kt tt. Cht thi ca cc ng vt ny rt giu v cn i cht dinh dng d tiu gp phn lm tng ph nhiu ca t.. Cu hi n tp 1. Khi nim chung v cc sinh vt t, chng gm nhng nhm sinh vt no? 2. c im chung ca vi sinh vt t? 3. Vai tr ca cc nhm vi sinh vt t trong s hnh thnh v s to ph nhiu cho t? Ch cc qu trnh chuyn ho cc cht hu c trong t. 4. Vai tr ca thc vt trong s hnh thnh v to ph nhiu cho t? 5. Vai tr ca cc nhm ng vt t trong s hnh thnh v to ph nhiu cho t? Ch phng thc phn hu cht hu c ca chng.

Th nhng hc


Th nhng hc


Chng IV CHT HU C CA T1. Khi nim chung v cht hu c trong t Du hiu c bn lm t khc m l t c cht hu c. S lng v tnh cht ca chng tc ng mnh m n qu trnh hnh thnh t, quyt nh nhiu tnh cht: l, ho, sinh v ph nhiu ca t. Ton b cc hp cht hu c c trong t c gi l cht hu c ca t. C th chia cht hu c ca t lm 2 phn: nhng tn tch hu c cha b phn gii (r, thn, l cy, xc ng vt) vn gi nguyn hnh th v nhng cht hu c c phn gii. Phn hu c sau c th chia thnh 2 nhm: nhm nhng hp cht hu c ngoi mn v nhm cc hp cht mn. Nhm hu c ngoi mn gm nhng hp cht c cu to n gin hn nh: protit, gluxit, lipit, lignin, tanin, sp, nha, este, ru, axit hu c, anehit... Nhm ny ch chim 10% - 15% cht hu c phn gii nhng c vai tr rt quan trng vi t v cy trng. Nhm cc hp cht mn bao gm cc hp cht hu c cao phn t, c cu to phc tp (s trnh by phn mn), nhm ny chim 85% - 90% cht hu c c phn gii. t khc nhau c hm lng cht hu c khc nhau. t en (chernozem), t mn ni cao hm lng cht hu c c th n 10% hoc hn na, song t bc mu, t ct lng hu c li ch 1% hoc thp hn. S lng, c im hnh thi, tnh cht ca cht hu c ca t rng v t trng trt rt khc nhau. Cht hu c l phn qu nht ca t, n khng ch l kho dinh dng cho cy trng m cn c th iu tit nhiu tnh cht t theo hng tt, nh hng ln n vic lm t v sc sn xut ca t. Vai tr ca cht hu c ln n mc vn cht hu c ca t lun lun chim mt trong nhng v tr trung tm ca th nhng hc v dnh c s quan tm ca nhiu nh nghin cu trong v ngoi nc. 2. Ngun gc cht hu c t Trong t t nhin ngun hu c cung cp duy nht cho t l tn tch sinh vt bao gm xc thc vt, ng vt v vi sinh vt. i vi t trng trt ngoi tn tch sinh vt cn c mt ngun hu c b sung thng xuyn l phn hu c. 2.1. Tn tch sinh vt + Sinh vt sng trong t, ly cht dinh dng t t sinh trng, pht trin, khi cht li nhng tn tch hu c (xc hu c). Trong tn tch sinh vt, ch yu (ti 4/5) l tn tch thc vt mu xanh. Trong qu trnh sng chng quang hp to cht hu c v khi cht chng li cho t: thn, r, cnh, l, qu v ht. + Thc vt mu xanh c nhiu loi, s lng v cht lng cht hu c chng a vo t cng khc nhau. Cy g sng lu nm cung cp ch yu l cnh, l kh v qu rng to thnh trn mt t mt tng thm mc t rng, sau mi b phn gii bi vi sinh vt t. Cy thn c cho lng cht hu c nhiu v tt hn, lng hu c m chng li trong t ch yu li l r. vng ng c lng r li trong t tng mt (0- 1 m) hng nm 8 - 28 tn/ha. i vi cy thn c hng nm, lng r li trong t t hn, khong 3 - 5 tn/ha; lng thn, l khong 0,5 - 13 tn/ha, phn ln

Th nhng hc


thn l ca chng b ngi v sc vt s dng, v vy lng tn tch hu c li trong t hnh thnh mn khng nhiu. + Ngoi thc vt mu xanh cn c xc ng vt v vi sinh vt, lng ca chng khng nhiu, thng khng vt qu 100 - 200 kg/ha/nm trong a s cc loi t, song cht lng li rt tt i vi dinh dng cy trng. + Thnh phn ho hc ca nhng tn tch hu c rt khc nhau tu thuc vo ngun gc ca chng. Nhn chung cc tn tch hu c cha n 75 - 90% l nc. Trong thnh phn cht kh, ngoi cc cht

Documents

Giao Trinh Tho Nhuong Hoc - Tran Van Chinh