gnaselja9

MORFOLOŠKE KARAKTERISTIKE NASELJA

• Najuočljivije• Izgled naselja

Tipovi naselja po Jovanu Cvijiću

• Morfološke karakteristike naselja Balkanskog poluostrva

• “Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje”– Položaj i tipovi varoši– Položaj i tipovi sela– Tipovi kuća

• Podela sela Balkanskog poluostrva (položaj obradivih površina u odnosu

na kuće)– Sela razbijenog– Sela zbijenog tipa

• Podela gradova (prema kulturnim uticajima i karakteru stanovništva)– Mediteranski tip– Tursko – vizantijski tip– Varoši patrijahalnog režima

Opština Surdulica

Sela razbijenog tipa

• Starovlaški tip (od Starog Vlaha do Kranjske)

• Velike površine• Duga 5‐6 km• Mala koncentracija kuća

• Male, zaseoci, krajevi prema familijama

• Susedno bliže• Više grobalja• Na krčevinama

• Narastaju – umetanjem kuća ili gradnjom na periferiji

• Raselice ili poselice1. Šumadijska vrsta

2. Mačvanska i jasenička vrsta– Karstni tip

– Ibarski tip

Čagalj

Brstilo

Džaje

Granići

Matkovići,

Mustapići, Vrdoljaci

i

Šimundići

RaosiŠćurle

Sela razbijenog tipa


1. Šumadijska vrsta

‐

Oblik transformacije

‐

Umetanje kuća

‐

Oko puteva

‐

Kuće nisu u istoj liniji

‐

Prelazni tip, zbog okupljanja oko škole, crkve, mehane, sudnice

2. Mačvanska i jasenička vrsta– Karstni tip

– Ibarski tip


1. Šumadijska vrsta

2. Mačvanska i jasenička vrsta

‐

Viši oblik transformacije

‐

Kuće sa obe strane puta i duboko u dvorištima

‐

U Mačvi +, u Jasenicama *

– Karstni tip ‐

Na ivicama ulegnuća,

‐

Neprekidni nizovi,

‐

2‐3km

‐

Zbijenija su muslimanska sela i sela bliže primorju

– Ibarski tip‐

Dolina Ibra, ali i NE MNE, N Al, SE SER

‐

Džemati –

grupice kuća

‐

Na zaravnjenim vrhovima brežuljaka, malim rečnim terasama, pl.stranama

‐

Prostrana

‐

Širenje zavisi od površine terena

‐

Rasčlanjen reljef otežava transformacije sela

Sela zbijenog tipa

• Timočki tip

• Čitlučki tip

• Mediteranski tip

• Tursko‐istočnjački tip

• Mešoviti tip

Želovo, zaseok, Dalmacija

Sela zbijenog tipa

• Timočki tip

– Slivovi Timoka, Velike i Južne Morave

– Spontano, koncentrisanom gradnjom kuća

– Osnova ovalnog ili nepravilnog oblika– Sredselo – manji slobodan prostor

– Mahale dele potoci, jaruge

– Salaši E Srbije – povremene nastanbe – trans. u stalna nas.

• Čitlučki tip



• Mešoviti tip

Rajačke pivnice u Istočnoj Srbiji

Knjaževac

Sela zbijenog tipa

• Timočki tip• Čitlučki tip

– Arhaična naseobinska forma– Feudalni odnosi u Turskoj državi– Okolina Soluna– 3 dela: begovska kuća, čivčijske kuće i ekonomske zgrade– Male (10 m2), lošeg materijala (pletar)– Čardak begovske kuće– Selmluk i haremluk– Opasani zidom– Grupa čitluka ‐

selo• Mediteranski tip• Tursko‐istočnjački tip• Mešoviti tip

Sela zbijenog tipa

• Timočki tip

• Čitlučki tip


– Gomilaste forme

– Spratne, kamene kuće

– Trg pijaca1. Grčko‐mediteranska vrsta (malterisane, krečene kuće sa ćeramidom +

cincarska sela)

2. Dalmatinsko‐mediteranska vrsta (klesan kamen, kamene ploče na krovovima)

3. Kaštelanka vrsta (7 u okolini Splita, male tvrđave, kanali sa mostićima)


• Mešoviti tip

Sela zbijenog tipa

• Timočki tip

• Čitlučki tip



– Varoške karakteristike– Uske, vijugave ulice– Dvorišta ograđena zidovima

– Bez uličnih prozora– Jazovi duž

kamenih ulica

– Bosna, Sandžak, Kosmet, S i SE Makedonija

• Mešoviti tip

Ribarice

‐

Sandžak

Sela zbijenog tipa

• Timočki tip

• Čitlučki tip



• Mešoviti tip

– Transformisani čitluci

– Druga sela u transformaciji

Mediteranski tip grada

‐

Uske, prave ulice

‐

Strme ulice –

stepenice

‐

Trgovi pijace

‐

Tesan kamen – 2‐3 sprata

‐

Od Trsta do Bara

1. Mediteransko – dalmatinski varijetet

2. Arbanaški varijetet –

čaršije kao u orijentalnim gradovima

3. Grčko‐egejski varijetet – elementi jevrejske, azijskih, afričkih i dr. kultura

Ulcinj

Tursko –

vizantijski tip grada

• Čaršije sa zbijenim dućanima

• Kratke, krivudave ulice

• Od drveta

• Stambene zgrade van čaršije

• Mahale

– Cincarske varoši S Al i graničnih delova GR• Uske, strme ulice, popločane krupnim kamenom

• Zbijene kamene kuće pokrivene kamenim pločama

Kalitea, Grčka

Varoši patrijahalnog režima

• Sela transformisana u varoši

• Stari gradovi u koje je doseljeno seosko stanovništvo

• Jačaju zapadni uticaji

• Prave, široke ulice

• Male, jednospratne kuće

• Prostrane bašte

• Velika pijaca u centru

• Na periferiji manja industrijska preduzeća– Mlinovi

– Šećerane

– Pivare

– Tkačnice

• Geografija danas nastoji da što tačnije definiše elemente naselja koji čine

njihove morfološke osobine

• Zbog jedinstvenih metodoloških osnova

• Mogućnost tipologija na širem prostoru

• Izvesna egzaktnost

• Raznovrsne i istančane Cvijićeve percepcije

• Teško usaglasiti i uspostaviti univerzalnu tipologiju za veće regionalne celine

• Savremena tipologija po najvažnijim morfološkim karakteristikama naselja

Tipovi naselja po Branislavu Bukurovu

• Više odgovaraju zahtevima savremene nauke

• Tipovi i oblici naselja u fruškogorskoj oblasti

1.

Naselja zbijenog tipa

1.

Naselja poluzvezdastog tipa

2.

Naselja rudarsko‐industrijskog oblika

3.

Naselja tvrđavskog oblika

4.

Naselja izduženog oblika (potočna, prnjavorska i drumska)

5.

Naselja ovalnog oblika

6.

Naselja četvrtastog oblika

7.

Naselja krstastog oblika

8.

Naselja mešovitog oblika

2.

Naselja razređenog oblika

1.

Naselja vinogradarskog oblika

2.

Naselja turističkog oblika


1.


1.

Naselja poluzvezdastog tipa (N FG, potočne plavine)

2.

Naselja rudarsko‐industrijskog oblika (po funk. i fizio, Beočin + 2Vrdnika,

planska gradnja, uniformnost, mali placevi, bez ekonomskih zgrada)

3.

Naselja tvrđavskog oblika (malobrojna, deo Petrovaradina, stešnjenost

unutar zidina, spratnost, ulice uske i prave, mala dvorišta)

4.

Naselja izduženog oblika (potočna, prnjavorska (naselja manastirskih

kmetova) i drumska)

5.

Naselja ovalnog oblika (u pl.delu, u ovalnim proširenjima potočnih dolina,

stešnjenost, uske, krivudave ulice i mala dvorišta)

6.

Naselja četvrtastog oblika (S, zaravnjeni deo, planski građena)

7.

Naselja krstastog oblika (S, spontano, uz raskrsnice)

8.

Naselja mešovitog oblika (bez izrazih karak, delovi se razlikuju)

2.



1.


2.


1.

Naselja vinogradarskog oblika (u vinogradrskim rejonima, udaljeni od

matičnih sela, evoluirala u stalna naselja)

2.

Naselja turističkog oblika (razbijen tip naselja, nekad mala i

malobrojna)

‐

Terminološke neujednačenosti

‐

Neka su nazivana po funkcijama ili položaju ili pravnom statusu

‐

Neujednačenost termina morfoloških oblika (nezainteresovanost)

Tipovi naselja po drugima

1.

Žaklina Bože – Garnije i Žorž

Sabo “Rasprave o urbanoj geografiji”(1963)1.

Gradovi rešetkaste

2.

Radijalne strukture

3.

Grad ulica

2.

Džems Džonson (1972)1.

Kolonijalni

2.

Grandiozni i

3.

Idealni grad

3.

Emris Džons (1965) – farme i selaIsuviše različitih formi da bi se uradila generalizacija

4.

Georg Nimajer (1977) – seoska naselja

5.

I drugi . . . . . Milan Vresk “Osnove urbane geografije”

(1979)

ELEMENTI MORFOLOGIJE NASELJA

• Mali lokaliteti velike koncentracije sadržaja• Suštinske karakteristike naselja

– Položaj– Funkcije– Rang u sistemu naselja

• Osnovni morfološki elementi koji su u sferi interesovanja geografskih nauka– Oblik osnove naselja– Struktura naselja– Fizionomija naselja

• Analize imaju svrhu ukoliko se vrše u kontekstu sa drugim karakteristikama

aglomeracija

• Aplikativna vrednost – prilikom planiranja, uređivanja ili rekonstruisanja

aglomeracija

ELEMENTI MORFOLOGIJE NASELJA

• Osnovna morfološka podela naselja:

– Pojedinačne nastanbe– Naselja razbijenog tipa– Naselja zbijenog tipa

• Morfološke osobine samo kod zbijenih naselja

http://mapy.mk.cvut.cz/data/Jugoslavie‐Yugoslavia/Serbia/Serbia_topo_1.100000/index.html

ELEMENTI MORFOLOGIJE NASELJA – OBLIK OSNOVE NASELJA

‐

Planski ili stihijski razvoj‐

Površina zemljišta koju jedna aglomeracija zahvata‐

Neophodno uopštavanje – opasnost od subjektivnosti

‐

Naselja su prema oblicima osnosva podeljena na:1.

Četvorougaona (ne više od 1/8 obima osn, planska brza gradnja, bez

ograničavajući orohidrografskih elemenata,1/3 mesta APV)

2.

Izdužena (1 red kuća, 1 ulica, 2 paralelne, dužina 3 širine, nenaglašene sopredne

ulice, u rečnim dolinama, uz obale, duž

kontakata, 15%, FG i N Bačka)3.

Ovalna (deformacije bez konkavnih oblika, proširenja potočnih dolina, rtovi

terasa, 10%, i sihijskom gradnjom)

4.

Krstasta (T, +, dvogubi +, *, presečena *, stihijsko narastanje duž

drumova, 15%,

najviše u Sremu)

i5.

Ostala naselja (Najčešća u Vojvodini)

‐

Oblik osnove – dinamična osobina naselja‐

Od 519 naselja –

260 slučajeva‐

Kod naselja koja brže narastaju i nemaju orografska ograničenja‐

1. (3/5), 2. (1/4) 3. (1/1) 4. (2/5) 5. ‐

ELEMENTI MORFOLOGIJE NASELJA – STRUKTURA NASELJA

‐

Unutrašnje uređenje

‐

Više komponenti:

‐

Širine i pravci pružanja ulica

‐

Gustina ulične mreže

‐

Trgovi

‐

Neizgrađene površine

‐

Nekada i komunalna opremljenost

‐

Naselja su prema oblicima osnova podeljena na:

1.

Linearna

2.

Radijalna

3.

Rešetkasta

4.

Mrežasta i

5.

Mešovita

1.

Linearna1.

1 ili više paralelnih ulica

2.

Stihijska gradnja duž puta

3.

Određena topografskim uslovima (obalske grede, podnožje padina, strme

pl. strane, uske potočne doline)

4.

Jednostavnija parcelacija kućišta (planski)

5.

Nema ih jedino kod naselja sa krstastim osnovama

6.

15% (88%)

7.

U Bačkoj ‐

spontanim okupljanjem

8.

U Banatu – obalske grede

9.

U Sremu – uske potočne doline

2.

Radijalna

3.

Rešetkasta

4.

Mrežasta i

5.

Mešovita

1.

Linearna

2.

Radijalna 1.

Ulice se zrakasto šire

2.

Sporedne ulice okružuju centar mesta

3.

Kod naselja krstastih osnova, na raskrsnicama

4.

Stari deo Novog Sada

5.

1/5 vojvođanskih naselja

6.

¾ ima osnove krstastog oblika, ostali ovalan ili nepravilan oblik

7.

U Sremu

8.

Predisponirano topografskim prilikama (potočne doline i obalske grede)

9.

U Bačkoj (uz raskrsnice)

3.

Rešetkasta

4.

Mrežasta i

5.

Mešovita

1.

Linearna

2.

Radijalna

3.

Rešetkasta1.

Struktura šahovske table (F,D)

2.

Najjednostavniji način planiranja

3.

Grčke kolonije, rimski kastrumi, veliki gradovi Amerike, vojvođaska naselja

4.

Kvadratna ili pravougaona osnova

5.

Topografska površina bez orohidrografskih prepreka

6.

Primeri sa neravnih terena (Milet, Dubrovnik, Los Anđeles)

7.

½ vojvođanskih naselja, saglasno sa topogr.prilikama

4.

Mrežasta i

5.

Mešovita

1.

Linearna

2.

Radijalna

3.

Rešetkasta

4.

Mrežasta1.

Kratke i krivudave ulice

2.

Tasirane bez reda

3.

Sučeljavaju se pod različitim uglovima

4.

Stihijska gradnja ili spec. orohidrografski uslovi

5.

NPR. kod Muslimanskog st.

6.

Male, ograničene površine (mala uzvišenja, male kotline, male terase,

plavine)

7.

Svih oblika osnove

8.

10%

9.

2/3 nepravilan, ¼ ovalan

5.

Mešovita

1.

Linearna

2.

Radijalna

3.

Rešetkasta

4.

Mrežasta

5.

Mešovita1.

Pojedini delovi različita uređenja2.

Kod velikih naselja građenih na različitim orohidrogrfskim terenima3.

Dug period4.

Osnove najrazličitijih oblika5.

1/7 vojvođanskih naselja

‐

Struktura naselja može biti formirana pod uticajem

‐

Karakterističnih funkcija‐

Saobraćajnih uslova‐

Društvenog urđenja‐

Etničkog sklopa populacije‐

Dobra i loša uređenja‐

Smernice daljeg planiranja

ELEMENTI MORFOLOGIJE NASELJA – FIZIONOMIJA NASELJA

‐

Najheterogenija morfološka karakteristika‐

Najuočljivija‐

Najmanje

proučena‐

Najčešće pominjani:‐

Silueta naselja‐

Visina, razmeštaj i starost zgrada‐

Širina i pravci pružanja ulica‐

Trgovi i druge neizgrađene površine‐

Korišćen građevinski materijal‐

Konstrukcija krovova‐

Druga arhitektonska rešenja‐

Markantne zgrade‐

Širina horizonta u naselju‐

Kolorit zgrada‐

Zelenilo

Hundertwasser haus, Beč

ELEMENTI MORFOLOGIJE NASELJA – FIZIONOMIJA NASELJA

‐

Spoljašnja fizionomija ili silueta‐

Nije vidljiva kod svih mesta

‐

Zavisi od položaja sa kojeg se posmatra

‐

2 elementa silueta: širina i vertikala

‐

Unutrašnja fizionomija‐

Širine i pravci pružanja ulica

‐

Trgovi i druge neizgrađene površine

‐

Visine i konstrukcije zgrada

‐

Korišćen građevinski materijal

‐

Veličine placeva, ograde, zelenilo i dr.

1. Otvorena

2. Zatvorena naselja

Zemun

SEOSKA NASELJA VOJVODINE

• Vojvođanska, planska, kolonistička...• Morfološke specifičnosti zavise:

– Prirodne sredine (jednolični uslovi za privređivanje + zamočvarene površine)– Istorijskih uslova (nenaseljena, pogranična teritorija)– Naseljavanja i gradnje (spontano i planski, brzo, kontakt)– Položaja (pažljivo birani, kontakt)– Morfoloških karakteristika (uniformne)

• 30 m gl. ulice koja se pružala paralelno sa dužom stranicom osnove naselja• 80 m razmak između ulica• 10‐14 m širina popečnih ulica• Trotoar, drenažni kanal, travnjak, 1‐2 drvoreda• Mimoilaženje senom natovarenih kola• Klimatske i hidrološke prilike u niziji• Zaštita od požara• Oko trga: škola, crkva, opštinska zgrada, dućani, kafana...

SEOSKA NASELJA VOJVODINE ‐

KUĆE

• Uniformno planirane

• Parcele 24 x 80 m

• 5 m ka ulici, 18 m duž

placa

• Ekonomske zgrade u produžetku

• “Gang”

• 3 prostorije

• Zidovi od “naboja”

• Krovovi: slama, šaša, trska

• Uređenje dvorišta: vrta sa bunarom, ekonomsko dvorište, bašta

• Ekonomsko snaženje stanovništva i novi građevinski materijali

• Nemačka kuća

Documents

gnaselja9