Embed Size (px)
Citation preview
lJnll1rni hori ttJClllk :
Kiirenlizin HluhteFf rnahaUerinde rnesaha edi hirer derecel!k kavislerjn tulIeri
rz n tayinl
Ya;:an: Genel',tl A bdur!JhmUll A), glin
On yedinci ~.~r~.n iptidll ,Ia; do~tl~U ~Hhilar vimali ~IU-'susunda huyul: HzuluJ' bcs'emTlFge oa:;;;landlgl ",alnt,
ol'tay;: mil hi nl bir I \:du1Jl~h. 0 da; Bi1hassa ~ekil V<l;
ei:samc"'ti Arzul tuyini'cli. Bn milhim j~i, Fnmsa ilim ve irfam
mUllina me~hu!' i..;assini Jet' iizenerine alrrq;lar ve mu ilaffak , . I 1 I C"" 1 • GaIn omu~ulr( 'I'. ,?oyJeI{!:
(,"1<';";"1' }l''''(''',,;,C', a". hn ,i IJC'll {·'Ill ('PS"'111Pt; "\rZI'l 'l"'U·!'li·l; ...A ~., '" ,_ Il.l < J j ~ "!1 ~ ,; "~' ... '1..-0. ~.~ b' V ,- u >. U ... --' . .L. t (~J' ~ I 1t.4<
f,'vkaJade r i~ telak\{j elm·'yordu. (\1usa oguUa n) n:Hmndakl
tit;: TUrk altminin himmet 8vvele~ Araplarm StlCHl' sahasmda
yaptlklan gibi, A"zIn uZf'rinde bil' derE'ceiik kavsin tulini
buhnak ve bu mikdal'l, 360 ile zarbetmek maksada JdHl ge]e
cekdi. Fakat Cassininin fduini gH~lkiayail ba~lm bir mes'ele
daha vardl. 0 da; ~ekli Arzm tesbiti idi. Mii~;aI'iinileyh; her
rasadmda Mii~teri seyyaresinin ve haUa ZuhiHin baslkhgilll
goruyor ve bunun da, mezkur seYYdrelerin hareketi mihveri
yeleri jcabatmdan oldugunu biliyordu. diger tanlfdan kUrei
Arzm dahi, bir hareketi mih veriyesi bulundugundan, Cassi
ninin fikl'ince, Arz, tam bil' kiire olmayacaktI. Mu~teri ve
Zuhal gibi; Imtuplarmm baslk bulunmasl ve binaenaleyh bir
kat' I naklSl mGcessemi devranI olmaSI icap edecek ti.
Umu.m! haril'lclhkta f;>pkli arzm tayini 11
!iu j~m tHhkki i9in Cassini; Musa ogullarnnn mesahal:;nm
tetkik ediyordu. Mit;:rUnileyh go/uP Imlarn~11rki, Si:Jcar sah-
1'::1."md1 TUrk mlihe!1dislerillin; biri daha cenubta ve digeri daha
~im{Hdf~ o!<;dUkleri i el' dereeelik kavislerin 1uHeri yekdlge, ine
mlisavi degildir. ~imal taraftaki bir den~eelik kavs:n lulU, Ce~
nubdaki bil' dereeelik klvsin tuliBden bir rnikdar bUyUk zuhur
etmi:;;ti. Cassini, bunu rnesuha hutaS! oLII'ak kabul e\miyordn.
Arzm i?ekli iktizasl, kutuplara dogrLl \'lll>:ddd-\ca KUl'eviydin
a;:;nimasnHh~ll, ve binaelil:l]eyh bir derecelik k<1vis tullnhJ buytlmesinden ileri geldigini iddiu ediyordu. Fikrinde ramamfll
hakh bulumm C3ssini; En nibayet noktai rUlzmml r,er tarafa
kaHH eth'ebHdigincien; hem "Cesameti Arz" \Ie hcmde "~ekli
Arz Mt'smIiuin hallirw: mUt< alii!\: esbabl kUVVi'dC'l1 Hlt, (fJkar
ID3ga !11uv:lffak olabHdi.
Vai,ia nirengi usullle bi!' dereeelik kavis lllBsbhasnw ba~
ltHl]~nHldan evvel; "FeI'neL~ i'~mind,-~ bir Fnms'z dckloru, on
altmtl ~iHlr f~V:181tma dogm; hinmi~ oldugu bil' anlbanm, !fiU
hiti malfun h·kedegiue rabteUigi blf mes;,ha saati He, Paris
ile Amyell masmdaki tnr bel'ee(~lik kElvsin lulini olc.'mU~ ve
57070 Tuvaz bulmu~tu. Bu mikdarm hakikll!te <,~ok yakn 01-
dugu, nir as]r soma yaplhm fermi mesahular netieesimle an
la~Ilnll~ idi.V', keza; Snellius dahi kendi nirengi usulile hir de
recelik kavsin tuhni ".5£)020" tUV3Z ve in~;iliz hey'et ~inasmdan (Richard Norwood) :, Londra He York Hr3SltJU ait bir dere
celik Nu;fllnnehar kavsini "57300" tuvaz bulmu~lar idisede,
aradakl farklarm biiyUkliigllnden dolaYI, bu iki mesafe dahi
~Hemi fence kabul ammeye mazhar olmurm~tl. Bu slralarda
yani 1665 senesinde, Parisde ilk defa olarak te'sis edilen Franslz
fen akademisi, en eyi bir nirengi usulile cesameti Arzm tayinini
kendisine bir vazifei ilmiye telakki eylemililti
12 W mCl Haritacllar mecmuaSI
Akademinin gen<; azasmoan Pikar, birinci Cassininin tavsi
yesl1e Fransada bir derecelik NISfmnehar kavsinin meSahaSlOa
memur edildi. PikaI'; Ayni msfUnnehar Uzerinde buhman
(\1almoiQ ine) ilf~ (\miens) Hl'<J.smda te'sls evledigi btiyUk bir t?eb;~;kei mUsellesatiye neticesinde, bir derecelik kav~dn lulini
"57060" tuvuz buldu. :'l;lU~arlinileyhin dlb esas olul'ak kuHan(iIgl
hat; P<.lris civanndaki (Juvisy) - (Vlllejuif) ~osaSl Uzerinde
"5663,. tuvaz tulinde idiki, hemen henHm on bir kilometre demektir.
Pikann buldugu bu Betice c;ok gifzel idi. Bu muvaffakiye
tind8H dolaYl Fransaya her tarafdan takdirl~3r gelmeye ba~ladl.
Mamafi mes'ele henliz kat'l bi!' ~eki1 almalm~tJ. Aeaba her
yel'de birer derecelik kavsin tuli birbirine mUsavimi idi? BmlUn i<;in Akademi 1672 tarihinde; (Ricber) ismmde bir h(:yet~in~Sl
(Cayenne) e gonderdi. Richer; HiI' d8recelik kavsin tulini mosaha zunnmda Kayen de intihab eyledigi bir noktanm arz ve
tuIi cogralisiei tayin ederken; Parisde mUkemmelen ayar ettigi l'akkasli slldtinin yevmi 2,5 dakika geri kaldlgma ~ahit
olmu~tu. 0 vakitler :;t;emberekli saatler hentiz icat olunmadl
gmdan, bu hadise, herkesde son derece hayreti mucip olmu§tu.
Richer bile bunun sebebini tayin edememi§ti. Nihayet me~hur
Nevton meseleyi ele alarak (Des principes) namile yazdlgl bir
eserde, bunun esbabl fennisini izah etti. Nevtona gore: Arzlll muhtelif noktalanndaki muhtplif cazibeler doleYlsile raks mtid
detlerinin tebed<!llil edecegi, ve her hangi bir saat oraya gore
ayar edilmezse, gidi~lel'inin bozulacagl tabii idi. MU~al'Unileyh
diyol'duki; ArzIn bil' hareketi mihvel'iyesi bulundugu ic;in: Da
irei istivaSl lizerindeki bir noktanm bil' saniyedeki sUr'ati, ku
tuplara dogru olan nukatlll bir saniyedeki sUl'atinden fazladll'.
Bu sUl"at; Hath Ustiivada 463 metre iken, tam kutup noktasmda SI flrdll'.
Umuffil harblClhkta t;;ekli arzm tayini 13
Runlardan baf,?ka; ArzIn hath iistiivasJ, kendi mf:rkezine
daha uzak oldugu halde, kutuplarin mesafesi daha azdlr. Ve
taluiben yirmi iki kilometre kadar daha k]sadlr. Halbuki cazi
beler; Mesaft'lerin murabbalarile makusen miltenasib oldugnn
dan, Parisdeki mi kdal'l tacH daha bliyUk, ve hattl istivada oaha
azdlr. ~u halde, rakkash bir saatin kolundaki siklet; Bervf-'yhi
bala esbab dolaYlsile hath isti'raya dOi~ru azalmaga ba~l~lr.
Hesab edilrni~til'ki; Eger Arzm hareketi mihveriyesi ~imdikinin
17 misE ziyade olsaydl, Hath istlvada hiybir cismin sildeti
bulunmaz, en <.lg1r §eyler bile tamamCc;f1 slfu'mahiyetinde kahrdl.
17 ise 1/297 oaslkhk nisbetinin cezri mUl'<J bbm demektir. Mamafi; Nevtonun bu beyanatl, her tarafca cayi kabul gormedL
l-lele Fransada Hil'aziar birbirini takip ediyordu. <;Unki Nevtona
gore A rz; Bir mandaljna :;,;eklinde bulunmas! Ifizll11 idio Halbuki
Fransada bir yok Id~iler; Arzl bil' yumurtaya benzetiyorlal'dl.
Eger Nevtonun dedigi ·dogru ise; kutuplal':l mUteallik bil'
deretelik msflllnebar kavsi, uzunluk itibarile, hath iSliva
tarafianna mliteaIlik bir del'ecelik kavisd~~n bUylik olacakdl.
ButUn bu dti:;1linceler; kutuplar'de, Hath istivada, ve bir de bunlarm aralarmda olmak uzere, ArzIn i.il~ muhtelif mahtlllinde bil'er derecelik kavislerin uzunluklannI mesaha icab ettiriyordu.
Vakia Uylincii Cassininin 1683 tarihinde yapml~ oldugu
nirengi ~(~bekesi; Parisden Pi rene daglarma dadal' uzatIldlgl
vakit, Fransanm :;1imiH tal'aflarma ait bir derecelik kav~in tilli, cenuba ait tulden hafif dereeede biiyiik zuhur etmi~ti. Bu da gosteriyorduki, Nevton nazariyesinin do:gruluguna ve ~ekli
Arzm her halde bir kiire olmadlgma inanmak zarureti vardlr. Yani kutuplar civarmll1, mandalina gibi bir ::;;ekilde baslk bulundugu anla§lhyordu.
Eger; tam hath istiva taraflarll1da; bir nirengi ameliyah ya
plhrda, orada dahi bir derecelik kav~in tfili, diger taraflara ait
ohu',cJan her halde kUQiik zuhur ede!'~(': :~jddi Arzm bir katl na
t-OSl mUcesserni devranl olduguna ~liphe kalmayacaktl C/Unki
Fransa gibi ~jmalden eenliba dogru aJan :-ah~h!l nihbeten J\:U<,;Uk
buhman bil' memlekete ait birer Uf'ff'ct'lik kavisIerin tuUerinde
ameilyat doluyisile belkide ihticaca sulih bil' fark bulwni'Dya-
bilird1. Halbuki Hattl isti~."Hhdd :;;i~ldnlik ftlzla buluIl2eagmdan
ondarduki bil' derceplik k~;'v'sjn tOll herhal 9ayaru dikknt de-
J~!I; hu giG! mLii£ihazat doIayisjle; nsa hUkumeti ilk
deLt o!nrak 17:3G tnrihinde:, Birl A (pt'rem) yn, digeri
A vrupa ~irnalinueki Laponya yn iki beyeli gonderdi
D,',"lnl"~ 'll"'enO'I' <'lO'jpji\"lt· \7"I<;:l't'1",]'lp 1)ldl'Y1C,l,,!,lqrl c''''h"rl'1 I);"."" rJl di I. 1 ~ '\b ~A L,,-_ '3 ( .. ~ <."l. .. C'-I.t. ~ l. " .. , >,I ... 11.'l.L.d,,_ C'l(",i..1 'I.--h .. d t ')_~-,t
dereceIik vislerli! tullt·rini mesuiJa edeeeklerdi.
Ii'r;IrSHIllIl 0 V:lkitki en. bilyUk riyaziyonundan La Conda'nine
He Bouguer; HaUl istivuyu ait idaI'!' edecekler, ve :\lj('\l1-
pertuis ile:lairauit dahi kutbu ~imaJi nirt:ngi arnaiyatHll bH
ba~gl'aeak13rd! ,
Perouda (,'ah::;anl'.1f s!(~ui{dan; ve LaponyadakUer soguk
lard an son dereeede mi.itessir olduklarmdan, ameliyat betrcetle
Herileyebiliyordu lhukika Lakonduniu heyeti fenniyesinin
Perouda intihap t~yledigi saha; HaUl lstiva ile bunun ii9 derece
cenubunda vaki bir rmtakaya tesadUf ediyordu: Vakia nirengi
nokatmm ekserisi yDksek ralnmh idisede, r;;iddeti hararet yine kendinin his ettiriyor ve mesai lizerinde muzur tesirier
yaplyorda.
Lakondamin heyeti seferiyesinin en cenup noktasl (TARQui)
mevkii, ve en ~imal nokh1s1 da; 2898 metre irtifalOdaki
(Cochesqui) mevkii idi",
UmnnJl hl'rtaclhkta t;ll·kli n'zm layiui 15
Bouguer ile Lakondamin, Tarqui ve Coche~qui arasmdald
nirengi zinc'rini tc'sis etrni:~le!'dirki, h",1' :iki nokt.i arpSl
ur. '1'.1") idi. [VJ:unafi Bouguer, bu ~ebekeyi biraz oaha ~i
rn:,ie dogru uzatmnga Hizum gon=~n;k, yeni :~f'beke uzeri:de
hesabainH yiJptl, Hesabat nc:ticesinde bm'vt:Qhi ati nH'k:Hlir bulllnmu~tu
L~1kondamin Tarqui --- Coche~q
kavc;in tuli: 5G749 tm/az 110604 mptre.
Bouguer: Tarqui - Cochesqui Uzernde hil' dereeelik kav
sin tuli: 56746 tUV<lZ :c= 110598 metre.
Her lld me,-:i1}a amsmdaki p(~k ehenH1:tyd~;:iz fark: Bou
glJer tarafmdan hzla yapdan nirengi mekarlil'iqin, ve ldd:l.:sa
lwyet r:t:;adatlndaki arZl c\)grufi hcsabntdl!lll tes1rinden ileri
gf;l!nit:;t'. Eger her 'iki m:kd:JJ'ln vasnti:·d alWllWll, HaUl i..;tivaya mlHca!lik bir derFc,"lik msfihmelwr kavsinin tuli "110H01"
metre olmk i, hakikl Hnkdara ~ayaUJ dikkal del'8cede yakmdll'.
Lakonlltrnin heyetinin dil Cf;aSl ol:lrak kaLu:1 ettigi hat; Pe
rounun makarrl hUkilmeti oiHn Kito ~ehf'inin 12500 tuvaz ~arlnnda ve (10') <HZI eenubisinde kain (Y;:n'duki) k~l~:abasi ci-
varmda bu]unup haddi cenubisi, hadfli ~imalisinden 126 tuvaz
t;adar mlidefi idi.
Mesaha; BeheI'i £1111 j{iisur metre uzunlugunda ah~3p cd
veUerle Ol<;Ulmil~ ve cenubdan ~imale dogru ohm <1meliyah
"Ooden", ve ~irnalden cenuba dogru olamm da "Lakondamin"
Be "Bouguer" idare etmi~lerdjr.
Bu milhim mesaha; zamammlzdan ild yilz sene evvel ya
pIldlgl halde vaki takyidat ve dikkat sayesinde; dIll eS3sm
uzunlugunu: Bouguer .... 6272 tUV3Z 4 kadern 5 parmak
Goden .... 6272 4 5-61 " " " tulunmu~ turki;
16 16; mCI HaritaCllar mecmuaSl
zamamna gore ~ayam bayret bir netice demektir. Bunlann
vasatisi olan:
(6272 tuvaz 4 kadem parmak)
Perou dill esasmm tuli olarak kabul edilmi~tir.
Laponyaya aidpll (Viaupertuis) heyetine geiince; bunlul'
v~:snn GW 20' ar'Zi ~l!naliye mUsadif bil' sahada c;alI~ml~la!'
ve anc;!k; OC 57' 24" Ilk bir ]{uvsin tulini mesaha edebilmi~
lerdir. Yapllan hesabatta, buralara ait birdert:celik msfm
nelwf Imvsinin tuIi, deniz seviyesine nazai'an 111899,2 metre
bulundu.
Halbuki HattI istivaya ait yine bir derecelik kavsin tuli. .;
110601,0 bulundugundan, uf<jki 1298 metrelik fark kutuplarm
bas]k olduf%unu b.Hnnmen isbat etmi~ti.
Bu ameIiyat ve mesaha neticesinde Arza , (Kutuplan baslk
bir kat'l naklSI rnUcessemi devnmf :;;eklindedir. denildi. Mes'ele: Bu suretle hal edilmi~ olmakla beraber; belki
daba sahih netayic; elde edilebilir dli§lincesile 1740 tarihinde
me~hur hpy'et~inas (Lakay) He ii<;lincli Cassini; lkinci Casst
ninin 1700 de 6lvmli~ oldugu (Dlingerek-Barselon) msfmnehar
kavsinin meSahaSlnl tekrar eylemi~lerdir. Muahharan Lakay
Dmit burnuna azimetle orada dahi bir derecelik msfumehar
kavsinin mesahasllll tekrar eylemi~lerdir. Muahhanm Lakay
Dmit burnuna azimetle orada dahi bir derecelik msfmnehar
kavsini mesaha etmi~tir.
Franslzlarm; Eb'ad ve ~ekli Arz mesaisile ugralildlgmdan
ibret alan mileli saire dahi, bu gibi Hrni ve fermi i1]lere be
veslendiklerinden birer derecelik msfmnebar kavislermin me
sahasma her tarafda balillamldI. Ezclimle;
Boscovich : Roma He Rimini arasmda, Beknrya : Piyemond da ;
Umuml ImrtaClhkta r;;ekli arzm Itayini 17
Liskanig .. Avusturyada, birer derecelik kavislerin tuHerini
mesaha ettikleri gihi; 1768 tarihinde Arnerikah iki mUhendis (:\tlason) ile (Dixon), Pansilvanya ve Marililnd hlikumetlerinin
hudutlun civarmda 180 kilometre tulinde bit' msfmnehHf' kavsini nirengi usulile degil, dogrudan dogruya bil'amel Olymi1~
lerdi. Vakia bu usul dahi ~ayam tavsiyeidisede, icras] Gok
mli~kiil ve hata yapmaga pek mlisaittir. BUlllardan mada; Miladm 1799 tarihinde (Dolambet·) ile (Me~en)~, Dlingerek - Bar-
selon kavsini li<;lincli defa olmak iizere OlQerek metreyi <;1kar
rrll~lardlI·. Me~en He Dolember bu me-sahalar esnasmda gerek bizzat Franslzlar ve gerekse lsp:myollar Itarafmdan <;ok
mli~klilata ve hatta tehUkelere ill3ruz kahnI§lardlr.
Qlinki; 0 slralarda Fransa inkilabl kebin kemaH ~iddet1e
hliki1mferma oldugu, i<;in muhalif partilerin propagandaial'ile
bu iki bUyilk adama her ttirlii fenalJk vo mti~kilat reva gorilldilgil g,bi, Me~en Barselonda nirengi mesaisile me~gul
iken, Fransa - ispanya harbinin zuhurundandan dolayl esir
gibi tutulup tevkif edilmi~til'. Mamafi bu iki bliylik zat hie; bir ~eyden mliteessir olmayarak vezifelerini son derecede bir
sebat ile itmam eylemi~lerdir. Franslzlar; Dlingerek-Barselon
kavsine ehemmiyet verdikleri i<;in, 0 vaktm hliyilk illema ve
riyaziyunundan bulunan me~bUI' ve azimkar' (Arago) ya, Biot yl tefrik ederek kavsi mezkuru 13° ye kadar iblag eylemi~ler ve nirengi zincirini (Formantara) adasma kadar goti1rmij~ler
dir. Tlpkl Me~en gibi Arago dahi, (Balear) adalarmda he
sabatt amikaya daldlgl slralarda, l~panyollar tarafllldan ca
susluk t6hmetile yakalanarak tevkif edilmi~ ve Fas sa hille
rine nakledilmJ~ti Mamafi te§ebblisab siyasiye ile, Arago yine kaglt tomarlarma ve Lugaritma kitaplarma kavu~abildi.
Ve 1806 ile 1808 seneleri arasmda ceryan eden bu ameliyat dahi kemali muvaffakiyetle neticelendi.
IS Hi mel Ihtriiaellar meemuaSl
Dig!'r b'!'nfdan;
ModjG
~va!Jberg
Lambioll
Gavs
UJben; I ~trm\'
Tener
, ingilteredt,
Laponyada
Hindist;~nda
, Hilsyada hodaudda
, !(o; lund c'y:ubunda
iik msfm1vhar kUi;lslerini mesaln etmi~lerdir.
;:3 dr_;l'ece
J ;~ " '" 1» ,:)
" q {)
" 2
,--,1 d:l " 4!
2 "
Btl ler<wt ile beraber; Karlini, piLma, Nikolu ve Bl'u",;()
gibi me~ahil' de, lh~vairj n mevi~ziye kavjskli mesahalarile
teft~iTlit el rni~le!'dir
Q'''kli /\rz!n t'lYI'jli t -, do- tul ve arr~ d:1il'elel'i tiz.erl~~l'inde bu ~s'v 1 ~ .J~;'_~ ( _ ... ~, ",~ j"..,j,
amelivat yaplhrken, Yonb, Bivvo. [\ra0'o, Kater, Sabin,_ Frc-II. ..: V J 0,
sine, Doperro, F()ster gibi mutetHlhhil'in de, fnkkas
leril: ~e:':li Al'zm tU:,irdne \all~mJ~lard1.
Sekii ve cesarneti: A.l'zm tavini iein sad' edden nwsai ynl-;, .J .,. _
ruz bunlardan ibarct kalmanm;itlr, l __ akondamil! Pl'fOncla ikma!i
vazife ettikdt"ll aOl't sem, sonra, Tspanyllnr dahi bH,nell ayni
mevkide, (UHoa) riyasUerinde olmak ilzere B 26' fi2", 1 Llzun
lugunda bil' n;sHinnehar kavsini mes;lba etrlii~lerdi. bur,dnn
bn~im geyen asl1' iyinde '\' vrupada bir <.;ok tE~ebbtisutta bu
IUl1ulmu~ VP msfmndwrlaf He dairei mUtevaziye]er boyuDca
bir j akllTI ameliyatl eesime dHhu icrE!. edUmi§tir. Ezdl'1Jie; DOn-
gerek - Bars!:::;lon NISfmnf'h>lf kavsi, lngiitere Direngisille rapt
olunarak ~~nlbnd ad::JJarmd3kfiin ;;;ak::,aford dan FOITlHmtera
ya lwdc.r i11i]mted nImak UZ01'e :22 derecelik bil' "'i'a
UmurnJ hartaclllkta ~ekli llf2ln tay'nt J9
eclilmi1;!; Ve Laponya kavsi de25 den:eclik bir si'a ile ~imal
burnuncl(:n Tuna ag'lzlarma kaclar temdid OlUIH1Hl§tur.
Hanovre de Gavs; ve Prusya lIn D:rnimarka da m('~hur
(Bpssel) , (Bayer) iIi:; niU~tereken diger msfmnehnI' kavisleri
Hle '1\h<1 drn;~lerdir. Rundan ba~;w 45 dCl'fCe arzmdaki Fransa
cl3in,j miHevaziyci mUUwaSS]t;!Sl ( Jirond) cla kfiin (Latur do Kordovan) dan illiryuda kiiin (Fiyum) ::iehrine:; 'Ve Paris kavsi
miilpvuzisi, Bres!: den itiharen, Stl'<:lzbarg UZt:rinden ge\~mek
~artile l\lunihe k~dal' temdid edildi~~i Ribl, (iO dere(~eljk bir si'a dol olllnk nz~~r~.: ~:i2 dert~ee t'!t'ZIt1Cllki bit' dair8i mUleva· ziye kavsidp, Ld;mdada kain VahHlsiya il(~ Oralda kfiin Ol'sik
heldelerj Hr;lsmcia mesaha edilmi§tir.
BanIaI' gibi: Hiodd,"', IspRnyada, Ceznyil'd', i\mcrikai §ima
lid{~ Birezilyada, lwlyada vel sil kiirei Al'I:m heman kafl'ei Al'k" d '1 .. ~ "I 1 1 • I meow I '!(j" e oun :ira rnuma~l meS;Hla13r YQ)l HnIf;i"II".
l~ler lm dereee tel'akl{i eltikddn soma; \,'};;,:; ,ha am~Jiya
lmIn, ve u'mlhcrinin rnuntazam bir kajdt~ t"hil "da {',Pl':.':Hllm
teminen, Milildm 18fH tarihinde !-'m;;Y11 Clerw:" IlPiindell Ba
yer, ~ay::m diidGh l' ri'-lule ne~['ile, A 'Jrupddaki Geode:-;ie
il;llerinin ne hal ve me!'lH~lde olduguDu 6;:ist:r~l't~rek, ~lsfmne
hal' ve devairi miitC\'Hz::ye dereccltmm rre:mlwlal'l i<;in tek:nil
AVI'UpaYl V<l3atl hllkumatmm i~tirakile bir i!aksimi arazi ce
miyeti te~kt1i 1tizurnunu isbat ve ityan bylemii;;tir"
"Mumaileyhin dHVrPtine ieabetle bl5yie bir euniyet te'sis
ve >e~kil, vo i~e mUba~eriA olun:trak buruya dahi! hUkCullata
rasadal re hesabat i(;in aym usuHer kabul eU1rilmis ve Av
rupayl merkeziyi kamilen nmhit pek vasi bir nirengii umUlTIl
tf'~kil edecck surdte hususl nirengitcrin suveri iltisakiyeleri tertip ve tanzim ohmlnu~tUl'. Bu misiHu biT' tevhiHcki mnhas
son;l:1 fenniye; Cayrikabili inkilr bululH.ll1gm:dan ccmiyctin
16 mel Harit:1Cllar meemUIlRl
LuKurn ve te'siri tedricen ~ayi olarak hernen tekrnil A vrupa
hiikGmetleri bu cemiyete j~tirak etmeyi kabul etmi~lerdir.
(Avrupa derecatmlll mesahasma mahsus Beynelmilpl Tak
simi arazi cflmiyeti) namml ta~lyan bu te~ekkilltin merkezi
Berlinde bulunup her sene bir Komisyonu d:;imi burada iyti
rna He taksirni arazi i~lerinin ne rnerkezdo bulunduf~unu
mU~'il' olmak Uzere muhtelif hilk-Gmetler cografya encUrnen
ler'inden vilrut eden raporJan lnraat ve rnlizakereden som'a
te~ebblis edilecek ameliyatl mllhtelifenin programlarml bmzim
ve ita eyler.
Her tiC; sene de bir kene; mezkur cemiyet umuffil kongre
halinde mUntehab bir ~ehif'{le inikad edilp; Ali taksimi arazi
nazariyelerile me~gul ve icabed"ll rnukarrel'atI ne ~l'ey leI',
Franslzlar'; Bu cemiyeti nazari rnemnuniyetle telakki et
mj~lerdil'. Bilhassa, hirer dereeelik kavislerin ilk defa mesaha
sma Fransada ba~lamldlgl ic;in, blitiin milletlerden zjyade
teshW1t, gayret ve fedakarhk gostermekt\~ idiler,
Nitekim 1901 He 1905 seneleri al'asmda olmak iizere;
Frtlnslzlann (Serviee Geographique de L'Arrnee) dedikleri
Harta dairesi, Perouya biisbiltlin yeni ve mUkemmel aletlerle
mUeehhez bir heyeti tenniye gonderdi. TafsllilUan sal'fm3zarla
bu heyet gayet rnUkemmel bir mesai sayesinde 5" 53' 34",2
saniyelik bir kavsi rnesahaya muvaffak oldu. Bulunan netayic;
Lakondarninin iki aSlr evvel elde ettigi klymetlere son de
rere tevafuk eylemi~ti. Bu heyet; LL,akundaminin layernut
mesaisini takdiren bir abide in~asma karar verdi. Esasen
Lakondamin boyle bir abide in~a etmi~ ve fakat yerliler ta
rafmdan bilahare tahrib edilmi~ti. Yeni Heyeti fenniye; Kito
~ehrinde ve ayni mahalde yeni bir abide rekzettirerek,La.
kondarnin ve arkada~lal'ma kar~l kadir~inashklarIm isbat
U muml hartamlJkta ~,- kli arzm tayini 21
ettiler. Bu abidellin iizerinde, ispanyollarm, Peroulularm hi
demah vakialaflda hilk edilmj~ ve boylemde, ilim ve fen
sahalarmda rnilliyetin mevzu bahis olamayacagl bir kerre daha ciham be~ariyete gosteri1mi~tir. Bu bahse hatime ye
kel'ken; ~imdiye kadar. yapIlan (Mesaha ameliyat) lannm en me~hurlaflm ve bulunan neticelerini bir cetvel halinde iraeyi miinasib bulduk:
2.
22 16 mel HaritaCllar meemuaSI
~::::~: II!
Rusya '. I Inglltere I
Avusturya I Ii I!
Fl'ansa II
1talya
Pansilvanya
Moper tuvi 660,,20',,00" I 0°,,57',,24"
~vanberg ,66" 20" 10 1" 37" 19
,,58,,17,,3713,,35,,05
52" 35" 45 II 3" 57" 13
Liskaning 147" 47" 00. 2" 57" 45 ! I
Cassini, Lakay 146" 52" 02 i 8" 20" 00
Dolamber i 44" 51" 02 112" 22" 13
Me~en 146" 12" 00 I 9" 40" 28
Biyo, Aargo 145" 04" 18112" 48" 44
BoskoviC; i 42" 59" 00 I 2" 09" 47
Lumer 143" 10" 00 2" 11" 26
I I Mazon, Dikson 39" 12" 00· 1" 28" 45
~turuv
Duva-Kater
Umit buruu Lakay 33" 18" 30 1" 13" 17
Hinistan
Perou
Perou
Lambton
Everst ! I i Bouguer
I! Lakondamin j
12" 32" 21 I 1" 34" 56
16" 08" 22 . 15" 57" 04
1" 31" 00 3,., 07" 03
1" 31" 00 3" 07" 01
ICografya dairesi H tt . f Fransa a I IS Iva 5" 53" 34,2
, 1111899,2
,111488,0 i
1111362 ° 1111241,0
111239,0
1 111211,0
1111108,0 !111131,2 f : 111115,8
1 111025,0
\111054,0
11110880,0 II 11087(),8
• f 111163,0 t 111167,0
110644,0
110653,0
110598,0
110604,0
Umumi hartaclhkta :;;ekli arzm tayini 23
Baladaki klymetler ile; Me~hur Bessel ve Klark; mSlf kutru kebiri ve mSlf kutru sagiri ve baslkhk nisbetlerini
hesap etmi~lersede; 1911 de Paris de beynelmilel kabul edi
len (Hayford) anastrl esasiyesi, her tlirlU aglf' hesabatta isti
mal edilmege ba~lanml~hr. Hayforda gore: mSlf kutru kebiri Arz; 6378R88, NISlf kutru sagiri Arz, G3t)6!912 metre, ve baslkhk nisbeti 1 : 297 dir.
