Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araşllmıaları Merkezi Uluslar Arası Dördiincii Orta Doğıı Semineri (İ lleçağlardan İslamiyelin Doğuşıma Kadar Ortd Doğu), Elazığ, 29-3 I Mayıs 2009 365

HİTİT KRALLIGI İLE KUZEY SURİYE İLİŞKİLERİNDE HALP A/HALAP (HAL EP) KENTi'NİN YERİ

Doç. Dr. Turgut Yİ GİT•

ABSTRACT

Halpa (Aleppo) in the Relations Between Hittite Kingdom and Northern Syria

Hittite's primary objective was Northern Syria after they had conquered Anatolia in the 2nd half of the 17th century B.C. The whole of the northem part of Syria was controlled by the lamhad Kingdom in the 18th and 17th centuries B.C. From its capital Halpa (Aleppo), lamhad Kingdom had dominated the area through vassal states and appanage kingdoms which extended from Southeastern Anatolia to the Amik Basin. Hatrusili I the founder of the Hittite Kingdom launched a military campaign against the lamhad Kingdom. His main target was Halpa. Hittites could capture Halpa's peripheral areas, but not Halpa in the Hattusili's time. The capture of Halpa was made by Mursili I successor of Hattusili I. Halpa had been controlled by the Hittites from the 16th century to the fall of the Hittite Kingdom. The archives from Hattusa provide us information about relations between Hittites and Halpa. Suppiluliuma I established a viceregal kingdom at Halpa in the 14th century B.C. and this sihıation of the city continued until the end of the kingdom. N orthem Syria was an important junction of major trade routes from Anatolia, Mesopotamia and Egypt the most important civilization areas in the 2nd millennium world. Halpa the most important and weil-fortified çity of Northem Syria had a significant place in the Hittite foreign policy.

Hitit Krallığı M.Ö. 17. yüzyılm ikinci yarısında Orta Anadolu'da kurulmuş ve bu yüzyılın sonuna dek egemenliğini güney, batı ve güneydoğu yönünde yaymıştır. Başkenti Hattusa olmak üzere tarih sahnesine çıkan krallık, askeri seferleri ile Anadolu içinde varlığını pekiştirdilcten sonra kendisine öncelikli hedef olarak Kuzey Suriye'yi belirlemiştir. Kuruluş

dönemine ait bilgiler veren yazılı kaynaklara balctığımızda lcrallığın Anadolu dışında Kuzey Suriye' de daha ilk yıllarında önemli mücadelelere giriştiği, tüm tarihi boyunca devam edecek olan bu bölgeye yönelik politikasmın daha bu sıralarda oluşturulduğu görülmektedir.

Hitit Krallığı'nın yıkılışma dek sürecek olan Kuzey Suriye'ye olan ilginin temelinde siyasal ve ekonomik olarak iki başlılcta toplayabileceğimiz

' Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümil.

366 Turgut Y/GİT. Hitit Krallığı lle Kıızey Suriye Ilişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

nedenler bulunmaktadır'. Siyasal nedenler arasında öncelikle belirtilmesi gereken Hurrilerin bu bölgedeki varlığının Hititterin oraya ilk kez yönelmelerini etkileyen bir husus olarak belgelere yansıdığıdır. Hitit Krallığı 'nın henüz Anadolu' da varlığını sağlamlaştırma çabası içinde olduğu ilk yıllarında Batı Anadolu'ya düzenlenen askeri sefer sırasında geride kalan asıl egemenlik alanı güneydoğudan gelen Htm-ilerin saldırısına uğramıştt Bu olaydan sonra Hititler Hiırri üzerine yani Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye'ye yönelmişlerdir. Böylece lcrallığın erken aşamasında başlayan

Kuzey Suriye'nin dış politikasında yer edinmesi, tüm tarihi boyunca giderek artan ağırlığıyla izlenir. Hurri kavminin yoğun olarak bulunduğu yerlerin ötesinde Hititlerin merkez alanı için de tehdit oluşturması Güneydoğu

Anadolu ve Kuzey Suriye'ye yönelik politikaların neden başladığını ve devam ettiğini açıklayan unsurlardan biridir. Başlangıcı belki böyle idi, ancak ilerleyen yüzyıllar boyunca Hurrilerin hem kültürel hem de etnik varlık olarak Hitit ülkesine nüfuz etmiş olduklan çla burada belirtilmelidir.

Kuzey Suriye'nin M.Ö. 2. binyıl dünyasının en önemli güçlerinin bulunduğu, en önemli uygarlıklannın geliştiği üç bölgenin, Anadolu, Mezopotamya ve Mısır'ın birbirleriyle ilişkiye geçtikleri yerde olması ve Yakındoğu'nun o dönemdeki büyük güçlerin gözünün de hep burada bulunması siyasal nedenlerden biri olarak sayılabilir. Hititler çağdaşlan diğer güçlü kraliıkiara karşı güvenlilderini sağlamak için Kuzey Suriye'de kontrolü elde bulundurmanın gereldiliğini anlamışlardı. M.Ö. 2. binyıl boyunca yazılı belgeler vasıtasıyla izleyebildiğimiz, Önasya'nın hangi güçlü lcrallığı daha etkili ise ondan yana tavır alan küçük lcrallıklar ya da beyliklerden oluşan Suriye'deki siyasal yapı bu güvenlik endişesini artırıyordu.

Ekonomik nedenler denilince Kuzey Suriye'nin yine konumundan kaynaklanan, yani üç önemli uygarlık bölgesi arasında bulunması dolayısıyla o dönemin ticaret yollarının kesiştiği, Doğu Akdeniz !imanlarına açıldığı bir yer olmasının sağladığı ekonomik avantaj öncelilde belirtilmelidir. Suriye'nin diğer bölgelerinin, Anadolu'nun, Mezopotamya'nın, Mısır'ın yanı sıra Akdeniz ve Ege'deki adaların da dahil olduğu geniş kapsamlı bir ticaret ağının merkezinde olması3 Kuzey Suriye'ye büyük önem

ı F.Kınal, "Hitit Devletleri İçin Kuzey Suriye'nin Önemi," Atatürk Konferansları 4(1970), s. 3-13; T.Yiğit, "Eski Hitit Krallığı'nın Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye Politikası," 15. Türk Tari/ı Kongresi (Baskıda)

2 KBo X 2 1 22-26 · 3 H.Kiengel, Syria 300 to 300 B.C., A Handbook of Political History, Berlin 1992, s.

18,80.

Fırat Oııiversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördiincii Orta Doğu Semineri

(llkçağlardan lslamiyetin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 367

kazandırmıştır. İldnci olarak ise yazılı belgelere de yansıyan deniz kıyısına yalan dağlık alanlarından elde edilen kereste, bunun dışmda zeytin, · zeytinyağı, dağlık bölgenin doğusundan Fırat'a kadar uzanan ovalarda yetiştirilen tahıl gibi ürünler, bal kumaş, değerli taşlar Kuzey Suriye'nin sahip olduğu buraya ilgi çeken değerler olara~ sayılabilir4 •

Hititterin dış politikadaki ilgilerini yoğunlaştırdıklan Kuzey Suriye'nin M.Ö. 2. binyıldaki tarihine ilişkin Hititçe çivi yazılı belgeler bize önemli bilgi sağlamaktadır. Bu belgelerde oradaki çok sayıda yerleşim yeri ve küçük lcrallığın ismi geçmektedir. · Hem Esld Hitit hem de Büyük Krallık dönemlerinde Hititlerle ilişkilerde önemli rol üstlenmiş olan kentlerden biri, belki de en önde geleni Halpa/Halap5(=Halep)'tir. Hititterin Kuzey Suriye'ye yönelik politikalarında önceleri asıl hedefleri, daha sonra ise bu politikanın sürdürülınesindeki en önemli dayanakları bu kent olmuştur.

Hitit Dönemi Anadolu'sunda yoğun olarak tapınılan Fırtına Tanrısı'nın kilit merkezlerinden biri olan kentin adı Hititçe metinlerde genellikle "Halpa" olarak, bir kaç kez de "Halap" fonnunda; Ald<adca metinlerde ise genellilde "Halap" olarak geçmektedir.

Hitit Krallığı 'nın Hal pa kenti ile olan ilişkileri kronolojik bir sıra ile takip edilirse kuruluş dönemi ile başlamak gerekir. Geleneksel dış politikanın ilk uygulayıcısı olan I.Hattusili döneminde ilk kez yazılı

belgeleriyle birlikte tarih sahnesinde yeıini almış olan krallık, ilk önce Anadolu içinde siyasal birliği sağlayıp güçlendikten sonra, hedefini güneydoğu yönüne çevirmişti. Nedenlerine kısaca yukarıda değinilen bu hedef belirlemenin ilk izleri I.Hattusili zamanına ait temel belgelerden biri olan yıllıklarda takip edilebilmektedir.

I.Hattusili askeri hedefini Kuzey Suriye'ye çevirdiği zaman, orada merkezi Halpa şehri olan, bu bölgenin tarih boyunca nadiren gerçeldeştirilmiş siyasal birliklerinden biri Yarnhad Krallığı vardı6• Şüphesiz I.Hattusili 'nin öncelikle mücadele ettiği güç de bu krallık olmuştur. Ancak I.Hattusili'nin Yıllıkları'nda ilk olarak Alalah, Warsuwa, İkakala, Tashiniya

4 H.Kiengel, Gesclıi'clıte Syriens im 2. Jalırtausend v.ıı.z, Tejli-Nordsyrien, Berlin 1965, s. 9 vd.; Klengel, Syria, s. 108.

5 Halpa/Hatap = Halep. Bu şehir hakkında bibliyografya ve Hititçe çivi yazılı belgelerde geçtiği yerler için bak. del Monte, G.F.-Tischler,J., Die Orts-und Gewassemamen der lıetlıitisclıcm Text e, Wiesbaden, ı 978, s. 71-74.

6 F.Kınal, "Yamhad Krallığı," Tari/ı Araştırmaları Dergisi 5/8-9( 1967), s.193-21 ı; Kınal, Atatiik Konferansları 4 (1970), s. 13.

368 Turgut Yi GiT, Hitit Krallığı lle Kuzey Suriye Ilişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

şehirleri üzerine yüründüğünden bahsedilir7• Alalah, Yamhad'a bağlı küçük

krallıklardan birisiydi8. Neden öncelilde Alalah üzerine yüründüğünün sebebini bilmiyoruz. Güneydoğu yönünde olan seferde Kilikya kapılannın kullanılmış olduğu düşünüldüğünde, Hal pa' dan önce Arnilc ovasındaki

Alalah'ın hedef alınmasının sebebi de açıklığa kavuşur>. Buralara seferler düzenlenmesi herhalde Hal pa 'yı da ilgilendiren faaliyetlerin içinde olmalıydı. Ancak I.Hattusili döneminde doğrudan Halpa'ya bir askeri girişimde bulunulmamıştır.

Yanıhad'ın Hititterin asıl hedefi olmasının nedeni şüphesiz onun bölgedeki en önemli güç olmasıydı 10 • Kuruluşu hakkında bilgi sahibi olmadığımız, merkezi Halpa Şehri olan Yamhad Krallığı'na bağlı şehirler ~rasında belgelerdeki ifadelerle ortaya konulabilen Alalah ve Hassuwa'nın olduğunu biliyoruz. Bunların yanı sıra Ursu kentinin de Halpa ile olan yalan ilişkisi ortaya çılanaktadır.

I.Hattusili'nin Yıllıklan'nda Halpa şehrinin adı altıncı yıl11 olaylannın anlatıldığı yerde geçmektedir. Halpa adının bulunması gereken yerler Hititçe nüshada kırıktır12 • Aldcadca nüshada ise Halpa şehrinin adını Halap formunda iki kez görüyoruz. Bunlardan biri "Halap beyi Fırtına Tannsı" olarak geçer13

• Şelu·in adının geçtiği bizi ilgilendirecek olan satırlar şöyledir14 :

7 KBoX2II5-21 8 D.J.Wiseman, Tlıe Ala/aklı Tablets, London 1953, s. 2. 9 O.R.Gurney, "Anatolia c.l750-1600 B.C," CAH II/1(1973), s.241. Gurney, Telipinu

Fermanı'nda anlatılan Labarna'nın sefer yaptığı şehirlerin bulunduğu yerlere bakıldığında, ve yine Telipinu Fermanı'nda Ammuna zamanında Adaniya şehrinin elden çıkmış olduğunun (KBo III 1 öy. II 2) anlatılmasından hareketle Kilikya'nın zaten Hititterin elinde olması gerektiğini; Tarsus'ta Orta Anadolu seramiğinin bulunması ve Mersin'de de bir Hitit kalesi olmasının bu yoruma destck verdiğini belirtir. Buradan hareketle l.Hattusili'nin kullandığı yolun Kilikya kapıları olması gerektiğini ileri sürer

1° Kuzey Suriye topraklarının, güçlü devletlerin kurulduğu Mezopotamya, Anadolu ve Mısır'ın ilgi alanı olması dolayısıyla, burada yerli bir büyük devlet olarak sadece Yamhad'ın kurulduğunu Kınal, Atatiirk Konferans/arı., s. 13'te, s. 6'da da bu devletin yaşamını devam ettirebilmek için Mısır ve Asur'a vergi veriyor olmasının muhtemel olduğunu belirtir.

11 Yıllıklar'ın Akkadca nUshasında altı yıl olaylar anlatılırken, Hititçe nüshada beş yıl yer alır. Bunun sebebi, Akkadca nüshanın öy.29. satırında "ertesi yıl" ifadesi bulunurken, aynı olayın anlatıldığı Hititçe nüshanın öy.II 7. satırında bu ifadenin olmamasıdır.

12 KBo X 2 öy. II 14, 26 13 KBo X 1 öy. 38 14 KBo X 1 öy. 31-35; bak. H.J.Houwink ten Cate, "The History ofWarfare According

to Hi tti te Sources: The Annals of Hattusili 1 (Part II)," Anatolica 1 1 (1 984), s. 50; H.M.Kümmel, "Die Annalen Hattusilis 1," Texte aus derUmwelt des Alten Testamenis (TUA T) 115 ( 1 985), s. 457~458. (Hititçe nüshada KB o X 2 öy. Il 1 1-1 9).

Fırat Oniversitesi Orta Doğıt Araştırmalart Merkezi Uluslar Arası Dördiincii Orta Doğıt Semineri (lllcçağlardan islamiyelin Doğıışıma Kadar Orta Doğıı), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 369

"Ertesi yılda Zarıma ya gittim. Ve Zaruna yı mahvettim. Hassu 'ya gittim, ve onlar benim karşuna geldiler ve Ha/ap ordusu onunlaydı. Adalur dağmda onların haklandan geldim. Bir kaç günde Biiyük Kral Puran nehrini bir aslan gibi geçti. Bir aslan gibi pençeleriyle Hassuwa yı bastırdı .. . "

Yukarıdaki pasajdan da anlaşılacağı gibi·, lcrahn Hassuwa şehri üzerine yaptığı seferde Halap (Halpa) askerleri, Hassuwa'nın yanındadır. Bu ordu yenilmiş ve sonuçta Hassuwa şehri ele geçirilmiştir. Belgedeki ifadeye göre savaş Adalur dağında15 olmuş, ardından "bir kaç günde" Puruna nehri16

geçilerek Hassuwa'ya ulaşılmıştır. Herhalde savaş Hassuwa'dan uzakta bir yerde olduğu için savunmasız kalan şehir kolayca ele geçirilmiştir. Buna göre Halpa'nın kendine bağlı Hassuwa şehri ile birlikte hareket ederek Hitit ordusuna karşı çıktığı, yenilgi üzerine Hitit ordusunun Halpa'ya değil,

Hassuwa 'ya yürümeyi tercih ettiği anlaşılıyor. Bunda Hassuwa şehrinin

Halpa'ya göre daha kuzeyde olması, yani Hititler için öncelilde ele geçirilmesi gereken yerde olmasının yanı sıra Hal pa 'nın bu yenilgiye rağmen

··· hala güçlü kalabilen bir şehir olması etleili olmuştur.

Puhanu lcroniği olarak adlandırılan metinlerde de Halpa şehri geçer17•

Kronikte anlatılanlara göre lcral Ariuna'daki düşmanını alt ettikten sonra, Halpa şehrine karŞı savaş hazırlıklannın yapıimasını eınretrnektedir18 • Daha sonra, Halpa şehrine karşı sefer hazırlıklarının başladığı, ancak Hurrilerin Anadolu'ya gelmeleriyle bu hazırlıkiann yarım kaldığı anlaşılmaktadır19• I.Hattusili 'nin güneydoğu politikasının başlangıcını, Puhanu lcroniğinden de bu şelcilde talcip edebiliyoruz. Hurrilerin Anadolu'ya saldırmaları, Halpa üzerine olan seferi bir süre geciktirmekle beraber önleyememiştir. Nitekim I.Hattusili 'nin Halpa'yı hedef alan güneydoğu yönünde askeri seferlerinin sürdüğü Puhanu Kroniği ve yıllıkların yanı sıra diğer belgelerle de anlaşılmaktadır.

15 Amanos Dağlan'nın güneye doğru uzanan kısmında olmalıdır. K.Balkan, Mama Kralı Anwn-Hirbi 'nin Kan iş Kralı Warşama ya Gönderdiği Mektup, Ankara, 1957. s. 40.

16 Puruna=Fırat. Akadca nüshada (KBo X 1 öy. 34) Puran, Hititçe nüshada (KBo X 2 öy. II 17) Puruna olarak geçen bu isim, Purattu'nun eski formudur (Kümmel, TUAT, s.457 dn.34c.)

17 KUB XXXI 4+KBo III 41 öy. 20 ve "Halpa'nın Fırtına Tanrısı" olarak da KBo III 40 ay. 8'de.

ı s O.Soysal, "KUB XXXI 4+KBo III 41 und 40 (Die Puhanu Chronik) zum Thronseit Hattusilis," Hetlıitica VIII(1987), s. 202

ı g Soysal, Hetlıitica., s. 202

370 Turgut YİG]T, Hitit Krallığı lle Kuzey Suriye l!işkileriııde HalpalHa/ap (Ha/ep) Keııti'ııin Yeri

Bu belgelerden birisi de Zukrasi Kroniği olarak adlandınlandır. Metinde kentin Halap ve Halpa formlarİnda geçtiği satırlar şöyledir20 :

" ... MANDA askerlerinin büyüğü Zaludi, ağır silahlı askerlerin başı Zula·asi ... H alap şehri adamının askerleri ve savaş arabaları ile birlikte Ha/pa şehrinden ... geldiler ... "

Bu metinde asıl konu Ha~suwa üzerine yapılan seferdir. Aktardığımız pasajda görüldüğü gibi, Halap lcrah "ağır silahlı askerlerin başı Zukrasi"yi ve "MANDA askerlerinin büyüğü Zaludi"yi Hassuwa şehrine yardım için yollamıştır .

. Kroniğin de ona göre adiandınidığı "Zula·asi"nin adının yardımıyla, I.Hattusili 'nin çağdaşı olan Hal pa krallan saptanabilmektedir. I.Hattusili 'nin seferine maruz kaldığı ve böylece bu kralla çağdaş olduğu anlaşılan Alalah VII. tabakanın belgelerinde, Yanıhad krallan olarak ill.Yarim-lim ve Il.Hammurabi'nin adlan bulunur. Bu lcrallardan III.Yarim-lim'in adı, Zukrasi ile -Zukrasi yine aynı unvanı taşıyor olduğu halde- aynı belgede yer alır.

II.Hammurabi 'nin I.Hattusili ile çağdaş olduğunu ise KB o XXI 5 (dupl.KBo XIX 91) yardımıyla tespit edebiliyoruz. Metin içeriği itibariyle Zukrasi kroniğine yalandır. Burada Halpa şehrinin adı geçmez, ancak Hammurabi'nin "ağır silahlı askerlerin başı Zukrasi"yi yardım için yolladığı anlatılır. Herhalde bu, Hassuwa'ya gönderildiğini Zulcrasi lcroniğiyle bildiğimiz yardımdır.

Ursu kuşatması metninde Halpa şehri iki kez birbirini takip eden s·atırlarda geçmektedir21

• Bu satıriara dayanarak, kuşatma sırasında Halpa şehrinin Ursu'ya yardım etme· olasılığının olduğunu ve bu nedenle Aruar şehri, Hurriler ve Zuppa ile birlikte Halpa'nın da Ursu ile ilişkisinin

Hititlerce kesilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır.

Hurriler, Halpa, Aruar, Kargamıs ile ilişkide olduğu görülmektedir. Bunlar belki de Ursu'nun müttefikiydiler2

• Bu şehrin, Halpa ile olan ilişkisi dolayısıyla Yanıhad Krallığı ile de ilişkili olduğu, yani Halpa'nın bağlaşığı olduğu düşünülebilir. Böylece I.Hattusili 'nin Halpa şehrinden önce onun

20 I<Bo VII 14 öy. II 14-16; O.Soysal, "Zukrasi Metni ve Diğer Tarihsel Konulu Boğazköy Tabietleri ışığında M.Ö.J6.yy. Halap-Hassu(ua) ile Hitit Siyasal İlişkileri," F .. O.Ed.Fak.Derg.)/2 (1 981 ), s. 26, 30

21 KUB 1 1 1 ay. 25, 28 21 O.R.Gurney, Tlıe Hillites, 1962, s. 178 ve Gurney, CAH IIli, s. 245

Fırat 011iversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördüucü Orta Doğu Semiueri (ilkçağlardan islamiyetiıı Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 371

daha kuzeyindeki bağlı şehri Ursu'yu ele geçirmeye çalışması anlam kazanmaktadır.

Halpa'nın Hassuwa şehriyle Hititlere karşı bir koalisyon oluşturduğu ve Ursu 'yu da onlarla olan mücadelesinde desteklediği metinlerdeki ifadelerden anlaşılmaktadır. Halpa şehri, kendisi için büyük tehlike olarak gördüğü Hititleri yıpratmak ve bu tehlikeden uzak durabilmek için bağlaşığı olan şehirlerle onlara karşı birlikte hareket ettiği gibi, Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye'de Hitit saldınsma uğrayan diğer şehirlere yardım etmeyi kendi geleceği açısından gerekli görüyor olmalıydı.

I.Hattusili zamanına tarihleneo ve Hititterin güneydoğudaki faaliyetlerini konu alan KBo III 60 no'lu metinde, Halpa şehri kralının habercilerinin yakalandığı ve onların tekrar Halpa şehrine salıverildiği

anlatımı vardır23 • Buradan Hal pa ile ilgili herhangi bir bilgi elde edilememekte, aneale bu metinle de Hititler'in güneydoğudaki her hareketlerinde Halpa şehriyle ilişkiye geçmek durumunda kaldıkları bir kez daha ortaya konulmaktadır.

KBo lll 27 no'lu ferman niteliğindeld I.Hattusili'ye ait belgenin sonunda Zalpa, Hassuwa ve Halpa aynı cümlelerle peş peşe sıralanır. Burada ilk iki şehrin "baba sözünü "reddettilderi için cezalandınldıkları, Halpa'nın ise cezalandınlacağı bildirilmektedir24

•

"Zalpalı adam babanın sözünü reddetti. İşte o[Z]alpa! Haisumalı adam babanın sözünil reddetti

[İş]te o Hassuwa! Halpumalı adam [bajbanın sözünü reddetti. Ha/pa mahvolacak"

Halpa ile ilişkileri izieyebildiğimiz I.Hattusili zamanına ait belgelerin tümünde, kralın doğrudan bu şehir üzerine yürüdüğüne ve orayı ele geçirdiğine tanık olnmyoruz. Halpa üzerine sefer için hazırlıklara başlanması emredilmiş; müttefikleri ile, bağlı şehirlerle savaşılmış; Hititlerin güneydoğu mücadelelerinde daima varlığı hissedilmiş, ama orası doğrudan Hitit istilasına maruz kalmamıştır. Son olarak değindiğimiz KBo lll 27 no'lu metinde de Halpa'nın, konu olan diğer iki yerden farklı olarak geleeelete "mahvolacağı" vurgulanmaktadır.

23 KBo III 60 III 5-7 24 K Bo lll 27 28-3 1

3 72 Turgut YIGIT. Hitit Krallığı lle Kuzey Suriye Ilişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

II.Mursili'nin Halpa lcrah Talmi-Sarruma ile yaptığı anlaşmanın Hititlerle Halpa şehrinin ilişkisinin özetinin verildiği baş kısmında şu

cümleler okunmaktadır25 :

"Eskiden Halap krallarının ülkesi Büyük Krallık 'tı. Ancak onların krallığını Büyük Kral, Hatti ülkesi kralı, Hattusili sona erdirdi. Hattusili 'den sonra Biiyük Kral Hattusili 'nin to runu, Biiyük Kral H aıt i ülkesi kralı Mursili Halap ülkesi krallığını ve Ha/ap ülkesini mahvetti ... "

Buradaki ifadeterin önceki paragrafı doğruladığı hemen dilekati çeker. Hattusili'nin "Halpa Krallığı"nı, ondan sonra gelen Mursili'nin hem "Halpa Krallığı"nı hem de "Halpa ülkesi"ni tahrip ettiği ifadesine dikkat etmek gerekir. I.Hattusili'nin Halpa'nın kendisini değil, sadece lcrallığını, yani bağlı şehirlerini ele geçirdiği anlamı çıkarılabilir. Bu da, yukarıda üzerinde durduğumuz metinlerde anlatılanlar ve onlara dayalı yorumlarımızia uyum içindedir.

Talmi-Sarruma anlaşmasında da görüldüğü gibi, Halpa şehrini I.Hattusili 'nin halefi I.Mursili ele geçirerek tahrip etmiştir. Bu olayı öğrendiğimiz diğer bir belge de Telipinu Fermanı' dıı.l6: ·

"Ha/pa ya gitti. Halpayı mahvetti ve Halpa 'nın NAMRA '!arını ve mallarını H atıusa ya getirdi... "

Bunun yanı sıra KBo III 57 no'lu metinde de I.Mursili'nin Halap'ı zaptettiği anlatılır. Çok zor okunan ve duplikatlarıyla tamamlanabilen metinde Musili'nin kral olduğu, düşman ülkeleriyle savaşarak tümünü yenip Hattusa'ya bağladığı aniatıldıktan sonra onun Halpa'ya sefer yaptığı

Halpa'yı ve Halpa kralını ele geçirdiği "babasının intikamını aldığı" ve Halpa'yı yağınaladığı anlatılı~7 • Bu durum I.Hattusili'nin belki de Halpa şehri ile ilgili bir sefer sırasında, yani Talmi-Sarruma anlaşmasındaki ifadeyle "Hapla"nın krallığını sona erdirdiği" sefer sırasında ölmüş olduğunu düşündürür28 •

I.Hattusili zamanında gerçekleştirilemeyen Hapla'nın zapt edilmesi işi

onun halefi I.Mursili zamanına kaldığı böylece anlaşılmaktadır. KBo III 27 satır 31 'deki "Halpa'nın gelecekte cezalandırılacağı" yolundaki ifadeyi hatırlayacak olursak I.Hattusili tarafından bu işin I.Mursili 'ye vasiyet

25 KBo I 6 ı ı-ı4; A. Goetze, "Die historische Einıeitung des Aleppo-Vertrages (I<Bo I, 6) ", MA OG IV (ı 928-29), s. 60-6 ı

26 KBo III 1 öy. 1 28-29. Bak. I. Hoffmann, Der Eriass Telipin u, ı 984, s. ı 8- ı 9 27 I<Bo III 57 4-ı8 28 Gumey, CAH /lll. , s. 244

Fırat Oniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördillicil Orta Doğu Semineri (llkçağlardan lslamiyetiıı Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 373

edildiğini söyleyebiliriz. Hitit Krallığı 'nın Kuzey Suriye' de kontrolü tam olarak sağlayabilmesi, bu bölgedeki siyasal ve ekonomik çıkarlarını tam olarak sürdürebitmesi için Halpa kentinin ele geçirilmesi zorunluydu.

I.Mursili Halpa'yı ele geçirdikten sonra Kuzey Suriye tamamen Hititterin kontrolü alhna girmiş olmalıdır. Buradaki Hurri tehlikesinin geçici bir süre de olsa bu şekilde hertaraf edilmesi üzerine I.Mursili idaresinde Hititterin Babil 'e dek sefer yaptıklan, Babil'i ele geçirerek yağmaladıklan belgelerde görülmektedir9

• Ancak Babil'e kadar yapılan seferin kalıcı sonuçlan olmadığını biliyoruz. Üstelik I.Mursili'nin Halpa'yı ele geçirmesi de kalıcı olmamıştır. I.Mursili'den sonra başlayan Hitit Krallığı 'nın Kargaşa Dönemi 'nde Hal pa Hititterin elinden çıkmış, burası yeniden Hurrilerin kontrolüne geçmiş olmalıdır. Zira Hitit Büyük Krallığı 'nın başlangıç dönemi kabul edilen II.Tudhaliya zamanında biz Halpa'nın Hititlerce tekrar zapt edildiğini biliyoruz.

I.Mursili'den sonra Hititçe çivi yazılı belgeler uzunca bir süre Hititterin Halpa'ya yönelik faaliyetlerine ilişkin bilgiler vermez. Bu durum şüphesiz Hitit Krallığı 'nın taht kavgaları, suikastlar ve krallık sarayındaki cinayetlerle içine düştüğü karıŞıklıklarla yalandan ilgilidir. Hititterin Halpa ile olan ilişkilerinin tarihsel özetini bize sunan II.Mursili ile Tatmi-Sarruma arasında yapılmış, II.Muwatalli tarafından mühürtenerek olduğu gibi yenilenmiş olan antlaşmada da bu isti}<rarsızlık dönemine ilişkin bilgi yoktur. Bu durum Hititlerin lcrallıklarının daha kuruluş aşamasında başlayan ve tüm tarihi boyunca devam eden Kuzey Suriye'deki geleneksel politikalarının bu evrede etkin bir şekilde sürdürülemediğini gösterir.

M.Ö. 14.yüzyıl ile başlayan Büyük Krallık Dönemi ile birlikte Hititler ve Halpa arasındaki ilişkiler yeniden belgelere yansımaya başlar. Özellikle Talmi-Sarruma antiaşmasındaki ilişkilerin tarihsel özetinin verildiği kısım bu açıdan önemlidir.

IT.Tudhaliya ile birlikte Hititler yeniden Kuzey Suriye'ye dönerek, daha önce I.Hattusili'nin başlatmış ve I.Mursili'nin devam ettirmiş olduğu

politikalannın izinden gitmişlerdir. Halpa yine öncelikli hedefleri olmuştur. Bunu öğrendiğimiz IL Tudhaliya'dan yaklaşık yüz yıl sonra yapılmış Talmi­Sarruma antlaşmasının ilgili kısmı şöyledir30:

29 I<.Bo III 1 I 29; KBo III 57 19 3° KBo I 6 öy. 15-18. E.F. Weidner, Politisclıe Dokumen/e aus Kleinasien (PD), Leipzig

1923, 82-83; G.Beckman, Hillile Dip/omatic Texls, Atlanta 1996, 89

374 Turgut YlGİT. Hitit Krallığılle Kuzey Suriye İlişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

"Büyük Kral Tudhaliya [krallığın} tahtma oturduğu zaman H alap ülkesi kralı onunla antlaşma yaptı. Fakat Ha/ap ülkesi leralı Hanigalbat ülkesi la·alma döndü ve Hanigalbat ülkesi kralı ile birlikteydi. Bu konu nedeniyle o onları [ülkeleri? ile birlikte] mahvetti. Ve Ha/ap kentini boşalttı. "

Hitit! erin güçlü bir · şekilde Kuzey Suriye 'ye yönelmeleri üzerine, yukarıda antlaşmadan alıntı . yapılan kısma göre Halpa lcralı lcrallığmın varlığını devam ettirebilınek için Hititlerle bir antlaşma, şüphesiz bağlaşıklık antiaşması yapmak zorunda kalmıştır. Aneale bu sırada Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya bölgesinde etldn olan Hanigalbat (=Mitanni) Krallığı da oradald çıkarlarını korumak üzere harekete geçmiş olmalıdır. Kendi bölgesindeld güçlü Mitaı:ıni Krallığı ile mücadeleyi göze alamayan Halpa ki-ah Anadolu'nun içlerinde, uzak bölgelerden çıkıp gelen Hitit kralı ile yaptığı anlaşmayı hiçe sayarak yeniden Mitanni leralına dönmüş

görünmektedir. Buradald "Hanigalbat ülkesi lcralına döndü" ifadesi I.Mursili sonrası Halpa 'nın HuıTi kontrolüne girdiği yoi.1Umunu desteklemektedir. Halpa Krallığı, Ön Asya'nın büyük güçleri arasında kalan Suriye'deld diğer küçük la'allıldar gibi varlığını sürdürebilmek için ilcili politikalar izlediği anlaşılmaktadır. Bölgede etkin olan hangi büyük la'allığı kendisine daha yakın ve güçlü tehdit olarak görürse onun yanında yer almayı, daha doğı·usu onun kısmi egemenliği altına girmeyi tercih ediyordu. Ancak bu zor durum yukarıdaki pasajda da görüleceği üzere bazen felakete de yol açıyordu. Nitekim Hitit lcrah II.Tudhaliya önce kendisi ile anlaşan, ancak ardından Mitanni'ye dönen Halpa'yı affetmemiş ve üzerine yürüyerek orayı ele geçirip tahrip etmiş ve yağmalamıştır. Hatta metindeki anlatıma göre, Mitanni ülkesini de onunla birlikte tahrip etmiştir. Bu ifadeler başka herhangi bir tarihsel kayıtla doğrulanaınaınaktadır. Hal pa Krallığı 'nın konumu, Kuzey Suriye genel politik görünümü içindeki yeri, o dönemde büyük la·allıklara karşı politikaları, bunun ötesinde daha sonraki tarihsel süreci ve Hititlerle olan ilişldleri göz önüne alındığında Halpa'nın ele geçirilip tahrip edilmiş ve yağmalanmış olması kabul edilebilir bir gelişme olarak görülmektedir. Ancak yine aynı hususlar açısından, yani lcrallığın gücü, konumu, daha sonrald tarihsel süreci, diğer güçlü lcrallılara karşı tutumu ve bölgedeki izlediği politikalar söz konusu olduğunda Mitanni 'nin II.Tudhaliya zamanında Hititler tarafından tahrip edilmiş olması çok zayıf bir olasılıktır. Nitekim, tela'ar edecek olursak, bunun başka bir tarihsel belgede kaydı ya da izi de yoktur. Mitann i 'nin (Hanigalbat) Hal pa ile beraber II.Tudhaliya tarafından ele geçirilerek tahrip edilmesi ifadesi biraz abartılı olmalıdır. Sadece Halpa Krallığı ile birlikte hareket eden bir Mitanni gücünün de bu mücadele sırasında Halpalılarla birlikte Hititlere yenilmesi söz konusu olmalıdır.

Fırat Oniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördiiııcil Orta Doğıı Semineri (1/kçağlardan islamiyetitı Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 375

Talmi-Sarruma ile yapılan antlaşmanın II. Tudhaliya zamanında Halpa ile ilişkilerin anlatıldığı satırlarını takiben Hattusili adında bir kral zamanında gelişen Halpa ile ilgili olaylar anlatılmaktadır.

Antlaşmanın II. Tudhaliya zamanına ayrılan satırlarından önce I.Hattusili ve I.Mursili zamanında Halpa ile olan ilişkilerin ele alındığı satırlar 1 görülmektedir. Buna göre metinde Hitit krallan ile Halpa ilişkilerinin kronolojik sıra ile ele alındığı anlaşılmaktadır. Zira II.Tudhaliya'dan sonra yer alan Hattusili isimli kral zamanına dair anlatılanlardan sonra da I.Suppiluliuma zamanında Halpa ile ilişkilere geçilmelctedir.

Talmi-Sarruma Antiaşması metninin II.Tudhaliya'dan sonraki Hattusili isimli krala ilişicin kısmı şöyledir32 :

"Ha/ap Kralı Hanigalbat Kralı 'na [karşı] bir suç işledi. Fakat o Hatti [Kralı 'na} karşı da bir suç işledi.

Astata halkı ve Nulıassi [halkı} [kentleri] ve Ha/ap ülkesinin sınır bölgelerini [Mitan'!iJ Kralı['ndan] istediler.

Ve Mitanni Kralı [geldi} ve [bu] kentleri ve sınır bölgelerini Astata [halkı 'na] ve Nulıassi hallana dostça ilişidier kurmak için verdi.

Ve o [bu] kentler/e ve bu sınır bölgeleriyle ilgili onlara tabietler yazdı, ve miihriiyle mühürledi. H alap halkı böylece Ha tti [Kralı] Hattusili ye karşı bir suç işledi.

[Astata halkı] ve Nuhass i [halkı} Hatti Kralı HattuSili ye geldiği zaman Ha/ap ülkesinin kentlerini [ve] sımr bölgelerini istediler. [ve Hatti Kralı} geldi ve Ha/ap ülkesinin kentlerini ve sınır bölgelerini [Astata halkına) ve Nulıassi halkına verdi. [O bu kentler ve sınır bölgelerine ilişldn tabietler yazdı] ve mührii[yle] mühürledi. Onlar hala onların miilkiidür. "

Araya I.Suppiluliuma dönemine ilişkin 4 satırlık bir kısım girdikten sonra Hattusili dönemine ait Halpa (Bu metinde Halap olarak) ile ilişkilerin aniatılmasına devam edilir33

:

31 I<Bo I 6 öy. 11-14 32 I<Bo I 6 öy. 19-32. Weidner, PD 82-85; Becknıan, Hillile Dip/omatic Texts, 89 33 KBo I 6 öy. 37-39. Weidner, PD 84-85; Beckınan, Hillile Dip/omatic Texts, 89

376 Turgut YI GİT. Hitit Krallığı ile Kuzey Suriye ilişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti'nin Yeri

"Hatti Kralı, [Büyük Kral Hattusili, Halap ülkesinin kentlerini ve sınır bölgelerini] Astata [halkı} ve Nuhasi halkına verdi. Ha/pa ülkesinin kentleri ve [sınır bölgeleri} ... "

Yukarıdaki alıntıda görüldüğü üzere Halpa ülkesinin hem Hanigalbat(=Mitanni) hem de Hattusa'ya karşı suç işlediğinden bahis var. Bu şüphesiz daha önce de belirttiğimiz Hal pa 'nın iki taraflı politikasıyla ilgili bir ifade olmalıdır. Metnin bundan somal<i satırlarını yoı;umlamak güçtür. Halpa'ya güneyden sınır olan Nuhassi ve Fırat'ın bah kıyısında sınır olan AStata34 halkının önce Mitanni lcralından Halpa sınır bölgesini ve bazı kentleri istediği ve Mitanni kralının da bunları verdiği belirtiliyor. Şu halde böy.le bir isteğİn muhatabı olan, bu isteği olumlu karşılayan ve gereğini yapan Mitanni halı o bölgede egemen olmalıdır. Hem Nuhassi ve Astata, hem de Hal pa, Mitanni 'ye bağlı ya da onun kontrolü altında olan yerler olmalılar ki olaylar böyle gelişebilsin.

1

Ancak hemen devam eden satırlar Halpa 'nın Ha tti kralı Hattusili 'ye karşı suç işlediği ifadelerini içerir. Daha sonra da Astata ve Nuhassi hallanın Mitanni kralından yaptıkları talebin aynısını Hatti kralından da yaptildan yazılmıştır. Hitit leralı da bunu olumlu karşılamış ve söz konusu yerleri Astata ve Nuhassi halkına bağış olarak vermiştir. Bu ifadeler Mitanni'den sonra Hititlerin bölgede kontrolü bir kez daha ele geçirdiklerinin delili olarak görülebilir. Araya Suppiluliuma dönemine ilişkin cümleler girdikten sonra yeniden aynı ifadelerle Hattusili'nin Nuhasse ve Astata hallona Halpa'nın sınır bölgeleri ve şehirlerini verdiği telcrarlanır. Peş peşe ve araya başka bir konu girdikten sonra bir kez daha telcrarlanan bu anlatımları yorumlamak güçtür.

Burada söz konusu olan Hattusili'nin I.Arnuwanda ile II.Tudhaliya arasında Hitit tahtında yer alan bir la·al olduğu kabul edilmekte ve II.Hattusili olarak anılmaktadır. Ancak sadece bu metne dayalı olarak Hitit halları listesine elden en II.Hattusili 'nin hallık yaptığına dair başkaca belgelerde sağlam bir kanıt yoktur.

Hattusili adında bir kişinin Hitit tahtına I.Suppiluliuma'dan önce çıktığını bu antlaşmaya dayanarak kabul eden bilim adamlarının yanı sıra yukarıda verilen antlaşmanın satırlarında geçen Hitit leralı Hattusili 'nin I.Hattusili olması gerektiğini ya da bu isimle Hitit lcral ailesi üyesi olmakla beraber la·allık yapmadığını ya da büyük kralın altmda Kuzey Suriye işleri ile ilgilenen belki de alt derecede bir leral olabileceğini, nitel<im antlaşmada

34 T.R.Bryce, Tlıe Kingdam oftlıe Hittites, New York 1998, s. 153

F11·at Oniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördüncü Orta Doğu Semineri (llkçağlardan İslamiyeti/ı Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 377

büyük kral unvanıyla anılmadığını, sadece buradaki ifadelere dayanarak bir TI.Hattusili'nin varlığının kabul edilemeyeceğini savunurlar35

• Ne kurban listelerinde ne de başka herhangi bir belgede n. Hattusili'nin varlığına dair kanıtların olmadığını belirtir ler. Bu pasaj da I.Hattusili 'yi görmek isteyenler Mitanni sözcüğünün geçmesini katibin bir ya:ıılgısı olarak kabul ederler. Zira I.Hattusili zamanmda Mitanni henüz tarih sahnesinde yoktur. Ancak TI.Mursili zamanmda yazılıp, TI.Muwatalli zamanında yenilenen bu antlaşmada böyle bir yanılgının olması beklenemez. Üstelik I.Hattusili zamanında bu bölgede Hititlerin karşısında durabilecek ve Halpa ülkesinden toprak alıp diğer bazı halldara (küçük krallıklara) verebilecek bir krallık söz konusu değildir. Bölgede o zaman da daha sonra kurulan Mitanni Krallığı 'nın temel unsurunu oluşturan Huniler vardı. Ancak onlar güçlü bir krallık olarak değil, boylar ya da kent devletçileleri halinde varlıklarını sürdürüyorlardı. O dönemin ve öncesinin en güçlü krallığı olan Yamhad ise bizzat Halpa kenti merkezli ve Hurrilerin etkin olduğu bölgedeki bir krallıktı36 • Yani Halpa'nın elinden sınır bölgelerini ve bazı kentlerini alıp da başka küçük beyiiidere vermesi söz konusu olamazdı. Ayrıca antlaşma metninde anlatılan bu olaylar gerçekten I.Hattusili zamanında yaşanmış olsaydı I.Hattusili'ni·n güneydoğudaki faaliyetlerine de değinilen yıllıldarı, Ursu kuşatması metni ve kroniklere de mutlaka az da olsa yansımış olması beklenirdi.

Şu halde antlaşma· metninde 19-32 satırlarda anlatılanlar gerçekten lcronolojik sıraya da uygun olacağı' şekilde II.Hattusili olarak belirlenen bir lcral zamanına ait olmalıdır. TI.Tudhaliya ile I.Suppiluliuma zamanı arasındaki zamanda Hitit tahtında bulunmuş olan II.Hattusili hala çok etkin olan Mitanni Krallığı'na karşı Kuzey Suriye'de çıkarlarını koruma çabası içindedir. Bunu da başarıyla yürüttüğü yukarıda aktanlan satırlardan anlaşılmaktadır.

II.Tudhaliya sonrasında dış politikada zafıyet gösterdikleri anlaşılan Hititler, I.Suppiluliuma ile birlikte yeniden eski güçlerini kazanmışlar, hatta onun ötesine bile geçmişlerdir. l.Suppiluliuma zamanında Hititler Güneydoğu Anadolu ve Suriye'de en güçlü ve en etkin dönemlerini sürdürmüşlerdir. Bu bölgede etkili olan güçlü Mitanni Krallığı ile yapılan ilk

35 II.Hattu~ili'nin krallık yapıp yapmarlığına dair öne sürillen görüşler ve tartışmalar için bak. M.C.Astour, Hillile Histoıy and Absolııte Clıronology oftlıe Bronze Age, Partille 1989, s. 39-41; E.Akurgal, Hall i ve Hitit Uygarlık/arı, İstanbul 1995, s. 40-43

36 T.Yiğit, "Hurrilere İlişkin Hititçe Çivi Yazılı Belgelerdeki İlk · Kayıtlar," Tari/ı Araştırmalan Dergisi 24 (2005}, s. 64

378 Turgut YkiİT. Hi/il Krallığılle Kuzey Suriye İlişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

mücadelede I.Suppiluliuma yönetimindeki Hititleıin karşısına Mitanni lcralı Tusratta 'nın çı lanaktan ç~kindiği anlaşılınaktadır37 • Tusratta 'nın karşısına çıkamaması üzerine Suppiluliuma Fırat'ı geçerek ilerlemiş, Halpa ve Mukis ülkelerini ele geçinniştir38• Halpa'nın bu la·al zamanında ele geçirilişine dair kayıt Talmi-Sarruma antiaşmasında da vardır39 • Bundan sorıra Hitit güçlerinin Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye bölgesinde karşılarında büyük bir güç kalmamıştır. Halpa kenti ele geçirilirken bir zorlukla karşılaşılmamıştır. Hititler Mitanı1i Krallığı 'nı tümden ortadan kaldırmamışlar, la-al Tusratta 'nın oğlu Sattiwaza 'yı yapılan bir antlaşmayla Mitanni tahtma geçirmişler ve lcrallığı kendi kontrolleri altına almışlardır40• Bunda amacın Mezopotamya'da güçlenen Asur Krallığı'na karşı bir önlem aJmak, Asur'la Hitit ülkesi arasmda doğrudan teması engellemek olduğu kabul edilir. Ele geçirdikleri yerleri bu şekilde ya da doğrudan bir Hititli prensi başına geçirerek Hitit Krallığı 'na bağlamak I.Suppiluliuma'nın izlediği Güneydoğu Anadolu ve Suriye'yi güçlü bir şekilde kontrol etme, elinde bulundurma politikasıydı. Böylece Hititler Suriye'nin ortalanna kadar olan bölgede etkili olmuşlar, Mısır nüfuz alanına dek uzanımşlardır41 • I.Suppliluliuma zamanında günümüzdeki Humus kenti yalanlannda olan Kades'e kadar olan bölge Hititlerin elinde olmuştur. Orta Asi havzası ile Akdeniz kıyısı arasındaki bölgede bulunan Amun·u Krallığı da Hititterin elinde bulunmuş42, bu kralhkla da bir antlaşma yapılınıştır43 •

I.Suppiluliuına Suriye politikasını yürütürken onun hal olarak atadığı iki oğlu en büyük yardımcıları olmuşlardır. Oğlu Telipinu'yu Halpa'da, diğer oğlu Piyassili'yi (sonra Sarri-Kusuh adını aldı) Kargamıs'ta kral olarak atamıştı44 . Ondan sonra da bu Ia-allıldar Hitit Krallık ailesinin kontrolünde kalmışlar, Hitit Krallığı tarih salınesinden silindikten sonra da Hitit geleneğini bir süre daha devam ettiren yerler olmuşlardır.

37 KBo I 1 öy. 28-29; Weidner, PD, s. 8-9. B~ckman, Hill/e Dip/omatic Texts, s. 39 38 Mısır'a yollanan bir mektup (KUB XIX 20) ile l.Suppiluliuma ve Sattiwaza arasında

yapılan antlaşmanın giriş kısmında bu olaydan bahsedilmektedir. KBo I 1 öy. 30. Weidner, PD, s. 8-9. Beckman, Hittte Dip/omatic Texts, s. 39

39 KBo I 6 öy. 33-36. 4° KBo 1 1 .Hitit Kralı Suppiluliuma ile Mitanni Kralı Sattiwaza arasında yapılan

antlaşma. Bak. Weidner, PD, s. ı vd. Beckman, Hill/e Dip/omatic Texts, s. 38 vd. 4 ı KBo I 1 öy. 30-41. Weidner, PD, s. 10-15, Beckman, Hill te Dip/omatic Text s, s. 39 42 J.Singer, "The 'Land of Amurru' and 'the lands of Anıurru' in the Sausgamuwa

Treaty," Iraq 53 (1991), s.71 43 CTH 49. Amurrulu Aziru ile I.Suppiluliuma arasında yapılan antlaşma 44 KUB XIX 9 I 17 vd. K. A. Kitchen, Suppiluliımıa and tlıe Amama Plıaraolıs,

Liverpool 1 962, s. 3

Fırat Outversitesi Orta Doğıı Araştımıaları Merkezi Ulııslar Arası Dördiincii Orta Doğu Semineri (1/kçağlardan lslamiyetin Doğuşıma Kadar Orta Doğıı), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 379

Telipinu I.Suppiluliuma'nın rahip unvanı taşıyan oğluydu. II.Mursili de Telipinu'dan rahip unvanıyla söz eder45

• Bu unvanı alınası onun babası tarafından öncelikle Kizzuwatna' da Fırtına Tanrısı 'nın rabipliğine verilmesine46 bağlıdır. Kizzuwatna'da rahip olarak atanmalda beraber bu konumun ötesinde güç ve yetkilere sahip olduğu anlaşılan47 Telipinu, bu görevi devam ederken babası tarafından Halpa Krallığı'na atanmıştır. Bu iki görevi bir arada yürütmüş olabilir. Belki de II.Mursili o nedenle belgelerinde Telipinu'dan hep rahip diye bahsediyordu48

•

I.Suppiluliuma Kuzey Suriye'den Anadolu'ya dönerek askeri seferler düzenlerken, Kaskalada uğraşırken49, bu sırada Suriye'de Hitit kralının bıraktığı boşluğu Hal pa 'nın başına lcral olarak atamış olduğu rahip unvanlı oğlu Telipinu doldunnuştu50• Hitit lcrahnın bu bölgede elde ettiği üstünlük Halpa kralı tarafından devam ettirilmişti.

Halpa'da kral atanan Telipinu'dan sonra Kargamıs'ın ele geçirilmesi ile orada da Piyassili'nin kral atanması51 Suriye'deki Hitit politikasını daha da güçlendirmiştir. Hititterin Mısır etki alanına dek varlıldarını genişletmiş

olmaları, zaten H~tit çıkarlarına yönelik bu bölgedeki en güçlü tehdit olan Mısır'la gerilimi artırmıştı. Mitanni 'nin yı kılmasından sonra doğuda daha da güçlenıneye başlayan Asur'un varlığı, ayrıca tüm bu güçler arasında kalan Suriye'nin o dönemdeki küçük lcrallıldarının güvenilmez politikaları Hitit lcralını böyle bir önlem almaya sevk etmişti. Ancak Halpa ve Kargamıs'taki bu düzenlemelerden sonra Hitit kralı Anadolu içinde kendi güvenliği ya da ülkesinin çıkarlarını kollamak için diğer girişimlerinde bulunabilmiştir.

Hal pa ve Kargamıs . kentleri Hitit Krallığı 'na bağlı, onun Güneydoğu Anadolu ve Suriye'deki politikalarını izleyen, devam ettiren merkezler olarak, başlarında kral unvanını taşıyan prensler olduğu halde statü açısından aynı konumdaydılar52. Fakat belgelere yansıyan kayıtlara bakıldığında Kargamıs kralı Sarri-Kusuh atanmadan önce askeri ve politik açıdan etkin

45 KBo V 6 ve d up!. ll ı O, 12, ı 5. H.G.GOterbock, "The Deeds of Suppiıuliuma as Told by his Son, Mursili Il," JCS ı O (ı956), 92

46 KUB XIX 25 I 3. A. Goetze, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geograplıy, New Haven ı 940, s. ı 3

47 Bryce, Tlıe Kingdam oftlıe Hittites, s. 190 48 Goetze, Kizzııwatna, s. 12 dn.S 1. 49 K Bo V 6 I 3 ı -50. Gilterbock, JCS 1 O, s. 91-92 5° KB o V 6 II ı -20. GOterbock, JCS 1 O, s.92-93. sı GOterbock, JCS 10, s. 95-96. KBo V 6 no'ıu tabieti tamamlayan fragınanın 17-20

satırlarında bu anlatılmaktadır. Ayrıca KUB XIX 9 I 17 vd. ve KBo VI 28 öy. 19 vd. 52 Bryce, Tlıe Kingdam oftlıe Hittiles, s. 204

380 Turgut Yi GiT. Hitit Kralliğı İle Kuzey Suriye l!işkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

olan Halpa lcralı Telipinu, kardeşinin Kargamıs lcralı olarak atanmasından sonra bu açıdan ikinci plana düşmüş görülür. Bu durum Telipinu'nun Sarri­Kusuh 'un altında olduğu şeklinde de yorumlanmaktadır53 • Ancak belgelere dayalı olarak kanıtlanamamaktadır. Her ikisinin de LUGAL unvanı taşımış olması bu hususta göz önüne alınmalıdır54 • Sarri-Kusuh 'un Kargamıs kralı atanmasından sonra Telipinu 'nun askeri ve politik aktiviteleri belirgin ölçüde azalmasına karşın bu· fonksiyon Sarri-Kusuh tarafından yüklenilmiş görünmektedir. Bundan sonra Telipinu bölgede daha çok dini ve adli sorumluluklanyla dikkati çeker. Kizzuwatna'daki daha önceki görevi dolayısıyla vurgulanan din adamı kimliğiyle yerel krallıklar arasındaki

anlaşmazlıkları halletme görevini de üstlenmişti. Başkent Hattlısa'da resmi kült içinde yerini alınış olan Fırtına Tanrısı'nın bir yerel kült merkezi olan Halpa'nın dini açıdan sahip olduğu gelenek de böylece anlam kazanmaktadır. Fırtina Tanrısı'nın rabibi olan Telipinu'nun Halpa'ya lcral yapılmış olması bu açıdan değerlendirilebilir. Hitit lcralının kendi ülkesinde üstlendiği askeri, politik, adli, dini gibi yetkileri~i Suriye'de Kargamıs ve Halpa kentlerinin başında bulunan prensierin paylaştıkları, bu bağlamda Hitit Krallığı 'nın Kuzey Suriye' deki gücünün sürdürülmesinde Hal pa 'nın önemli bir rol üstlendiği anlaşılmaktadır55 •

Çocuk yaşta tahta geçen II.Mursili kendi annallerinden öğrenildiğine göre lcrallığının ilk yıllarında çeşitli zorluldarla karşılaşmıştır56 • Kuzey ve batıda egemenliğini pekiştirrnek ıçın askeri seferler düzenlerken güneydoğuda babası zamanında atanan kardeşlerinin başında bulunduğu Kargamıs ve Halpa lcrallıkları dolayısıyla emniyet içindeydi. Ancak onun lcrallığının dokuzuncu yılında ağabeylerinden önce Halpa lcralı Telipinu ardından da Kargamıs lcrah Sarri-Kusuh öldü57

. Bu durum Hititlerin Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye'deki otoritelerini sarsmıştı. II.Mursili bu gelişmeler üzerine ortaya çıkan zafiyetten yararlanarak Kargamıs'ı ele geçiren Asurlulardan Kargamıs'ı geri almış ve başına da ölen ağabeyinin oğlu Sahurunuwa'yı getirmişti. Hemen peşinden Halpa'nın başına da ölen Telipinu'nun oğlu Talmi-Sarruma'yı atadı58 • Tahni-Sarruma ile bir antlaşma yaptıs9.

$J Klengel, Gesclıiclıte Syriens, s. 196-1 97; Klengel, Syria, s. 129 54 Bryce, The Kindom of the Hittites, s.204 d,n. 123. ss Klengel, Syria, s. 114 $6 K Bo lll 4 1 8-24. A.Goetze, Die Annalen des Mıırsilis, Leipzig 1 933, s. 14-23 51 KB o IV 4 1 12. Goetze, Die Annalen des Mursilis, s. 108-109 58 KBo IV 4 lll 12-16. Goetze, Die Annalen des Mıırsilis, s. 124-125 59 KBo 1 6 -CTH 75, bak. Weidner, PD 80 vd.

Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördiincii Orta Doğıı Semineri (1/kçağ/ardan lslamiyetin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 381

Yıllıklanndaki anlatıma göre Il.Mursili Halpa lcralı olan ağabeyi Telipinu öldükten sonra Kargamıs lcralı olan ağabeyi Sarri-Kusuh ile bir araya gelmeyi planlamıştı60• Öncelikli amacı şüphesiz Halpa lcrahnın ölümü sonucu bölgede Hititler aleyhine gelişen durumu görüşmek, tedbir almak, Hal pa lcrallığının başına Talmi-Sarruma 'nın atanmasını tartışmaktı61 • Ancak Sarri-Kusuh'un da aniden ölmesi bu planın ' gerçekleşmesini engellemişti. II.Mursili Kargamıs ve Hal pa 'ya yeğenierini babalarının yerine lcral atayarak bölgedeki Hitit kontrolünü yeniden sağlamış, Halpa lcralı yaptığı Tatmi­Sarruma ile, güneydeki Amurru ile62

, Akdeniz kıyısındaki Ugarit ile63

antlaşmalar yaparak Suriye bölgesinde Hitit Krallığı 'nın geleneksel politikasını güçlendirmiştir.

Talmi-Sarruma ile yapılan antlaşmanın ilk kez II.Mursili ile yapıldığı, daha sonra II.Muwatalli tarafından yenilendiği bilinmektedir64

• Antlaşmada ifadeler doğrudan II.Mursili zamanına ilişkinidir. Talmi-Sarruma ile böyle bir antlaşmanın yapılmış olması ve anlaşmadaki bazı satırlar Halpa'nın bu sırada Hitit Krallığı aleyhine bazı davranışlar içerisine girmiş olduğu

ihtimalini ortaya koymaktadır65 •

"Talmi-Sarruina 'mn nesli, Hatti ülkesi [kralı]majestem Mursili 'nin nesiini korusun. Büyük Kral majestemin nes/i, Tabni-Sarruma 'mn nesiini tahttan indirmesin ... Biz hepimiz Büyük Kral Suppiluliunıa 'nın nesliyiz. Bu yüzden evimiz bir olsun. Hatti ülkesinin tanrıları ve Ha/ap ülkesinin tanrıları bu meselede tanık olsun

Gelecekte H alap Krallığı Hatti Kralı 'ndan üstün olmasın ... ".

Nitekim II.Mursili zamanından sonra Halpa kentinden, bu kentin krallarından bir daha haber alamayız. Sadece Hitit-Halpa ilişkileri

kapsamında son olarak II.Muwatalli zamanında Mısırla yapılan Kades savaşında Hititterin yanında yer alanlar arasında Halpa'nın da sayıldığı

görülmektedir. I.Muwatalli'nin, babası zamanında yapılmış olan üzerinde durduğumuz antlaşmayı yenilemesinin bir nedeni de Kadeş Savaşı öncesinde

6° KUB XIV 29 I 28-31. Goetze, Die Annalen des Mıırsilis, s. 108-109 61 Bryce, Tlıe Kingdom oftlıe Hittites, s.220. 62 CTH 62. Amurrulu Tuppi-Tesup ile II.Mursili antlaşması. Weidner, PD 76 vd.;

Beckman, Hillile Dip/omatic Texts, s. 56 vd. 63 CTH 66. Ugaritli Niqınepa ile II.Mursili antlaşması. Beckman, Hillile Dip/omatic

Texts, s. 59 vd. 64 CTH 75. Halpalı Tatmi-Sarruma ile IJ.Muwatalli antlaşması. Weidner, PD, s.81 vd.;

Beckman, Hillile Dip/omatic Texts, s. 88 vd. 65 KBo I 6 ay. 3-5, 8-12

382 Turgut YIGIT. Hitit Krallığı İle Kuzey Suriye İlişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti 'nin Yeri

bu lcralın kendisine tabi küçük lcrallıklarla yapılmış olan bağlaşıklıklan güçlendirme, dolayısıyla Mısır'la büyük mücadeleye girmeden önce konumunu garanti altına alma çabası içerisinde değerlendirilmelidir. Kargamıs Hitit Krallığı 'nın sonuna dek yazılı belgelere yansırken, Kargamıs la"allarının adları bilinirken, Halpa'dan bundan sorıra Hititçe belgelerde hiç haber alınamaması bu kentin Kargamıs 'ın egemenliğine girdiği ve varlığını bu şekilde devam ettirdiğiyorumlarınada neden olmaktad1r.

Hititterin tüm tarihleri boyunca Kuzey Suriye'ye ilgi gösterınelerinin nedenlerini daha başlangıçta siyasal ve ekonomik olmak üzere iki grupta ele alarak lasaca değinmiştik. I.Hattusili ile başlayıp en son IJ.Muwatalli zamanında Hititçe çivi yazılı belgelere yansıyan Halpa'ya dair kayıtlar

incelendiğinde bu kentin Hititterin Kuzey Suriye'ye yönelik politikalannın merkezinde yer aldığı ortaya çılcrnaktadır. Doğudan batıya ve kuzeyden güneye uzanan yolların kavşağında yer alan Halpa, bulunduğu bölgedeki siyasal ilişkilerde hep kendini göstem1iştir. Kontimunun yanı sıra burada erkenden gelişen kent kültürü ve Kuzey Suriye'nin nadir siyasal birliklerinden birinin merkezi olması Hal pa 'nın rolüne katkıda bulunmuştur.

Henüz kurulmuş, gelenekleri, kurumları, politikaları, sınırları tam olarak belirlenmemiş bir lcrallığın söz konusu olduğu Eski Hitit Dönemi 'nde, Kuzey Suriye'ye olan yaklaşım bu bölgeyi süreidi kontrol altında bulundurup siyasal, ekonomik ve kültürel açıdan kalıcı ilişkiler geliştirmekten çok uzaktı. Bu durum ele geçirilmesi yönünde yoğun çaba harcanan bir kent olarak Halpa ile olan ilişkilerde kendini gösterir. Nitekim ele geçirilmekle beraber, bunun belki de sadece bir yağmadan öte geçeınediği, Hal pa 'mn kalıcı olarak Hititlere bağlanamadığı, belld de böyle bir amacın hiç olmadığı, kısa sürede kentin telcrar kaybedildiği anlaşılmaktadır. Sınırların kalİcı olarak genişletildiği, siyasal ve kültürel açıdan izlendiğinde bir devlet geleneğinin uzun süredir yerleştiğinin görüldüğü Hitit imparatorluk Dönemi'nde ise Kuzey Suriye ile siyasal ve kültürel ilişkilerdeld gelişme, buna bağlı olarak Hititterin bölgeye olan siyasal, askeri ve ekonomik yaklaşımlanndaki belirgin farklılık dildcati çekınektedir. M.Ö. 14. yüzyılla birlikte başlayan dönemde Hititlerin Güneydoğu Anadolu, Kuzey Suriye ve Doğu Akdeniz havzasındaki politikalarının, egemenliğinin Kargamıs'la beraber en önemli dayanağı Halpa olmuştur.

Fırat Vniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Dördiiııcii Orta Doğu Semineri (İikçağlardan İslamiyelin Doğuşıma Kadar Orta Doğu), Elazığ, 29-31 Mayıs 2009 383

Bibliyografya ve Kısaltınalar

Akurgal, A., Hatti ve Hitit Uygarlık/arı, İstanbu11995

Astour, M.C., Hittite Histoıy and Absolute Chronology of tlıe Bronze Age, Partille 1989

Balkan, K., Mama Kralı Anum-Hirbi'nin Kani~· Kralı Warşama ya Gönderdiği Mektup, Ankara 1957 ·

Beckman, G., Hittite Dip/omatic Texts, Atlanta 1996

Bryce, T.R., The Kingdom of the Hittites, New York 1998

CAH: Cambridge Ancient Histoıy

CTH: E.Laroche, Catalogue des textes hittites, Paris 1971

Del Monte, G.F.-Tischler,J., Die Orts-und Gewassernamen der hethitischen Texte, Wiesbaden 1978

Goetze, A., "Die histoı·ische Einleitung des Aleppo-Vertı·ages (KBo I, 6)", MAOG IV (1928-29), s. 59-66

Goetze, A., Die Annalen des Mursilis, Leipzig 1933

Goetze, A., Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geograplıy, New Haven 1940

Gurney, O.R., The Hittites, 1962

Gurney, O.R., "Anatolia c.l750-1600 B.C," CAHII/1(1973), s. 228-255

Güterbock, H.G., "The Deeds of Suppiluliuma as Told by his Son, Mursili II," JCS 10 (1956), s.41-68, 75-98, 101-130

Hoffmann, I., Der Eriass Telipinıt, Heidelberg 1984

Houwink ten Cate, H.J., "The History ofWarfare According to Hittite Sources: The Annals ofHattı.ısili I (Part II)," Anatolica 11(1984), s. 47-82

JCS: Joumal ofCımieform Studies

KBo: Keilsclıriftexte aııs Boghazköi

Kınal, F., "Yamhad Krallığı," Tarih Araştırmaları Dergisi 5/8-9 (1967), s.193-211

Kınal, F., "Hitit Devletleri İçin Kuzey Suriye'nin Önemi," Atatürk Konferansları 4 (1970), s.3-13

Kitchen, K.A. Suppiluliııma and the Amarna Pharaolıs, Liverpool 1962

384 Turgut YIGIT. Hitit Krallığılle Kuzey Suriye ilişkilerinde Halpa/Ha/ap (Ha/ep) Kenti'nin Yeri

Klengel, H., Syria 300 to 300 B. C., A Handbook of Political Histoıy, Berlin 1992

Klengel, H., Geschichte Syriens im 2. Ja/ırtausend v.u.z, Teil 1-Nordsyrien, Berlin 1965

KUB: Keilsclırifturkunden aus Boghazköi

Kümmel, H.M., "Die Anrialen Hatrusilis I," Texte aus derUmwelt des Alten Testamenis (TUAT) I/5( 1985), s.455-563

MAOG: Mitteilungen der Altorientalische Gesellschaft

Singer, I., "The 'Land of Amurru' and 'the lands of Amurru' in the Sausgamuwa Treaty," Iraq 53 (1991), s. 69-74

Soysal, 0., "Zula-asi Metni ve Di~er Tarihsel Konulu Bogazköy Tabietleri Işığmda M.Ö.16.yy. Halap-Hassu (na) ile Hitit Siyasal İlişkileri," F. Ü.Ed.Fak.Derg. 112(1981), s. 15-64 .

Soysal, 0., "KUB XXXI 4+KBo III 41 und 401 (Die Puhanu Chronik) zum

Thronseit Hattusilis," Hethitica VIII (1987), s. 173-253

Weidner, E.F., Politisclıe Dokumente aus Kleinasien (PD), Leipzig, 1923

Wiseman, D.J., The Ala/aklı Tablets, London 1953

Yiğit, T., "Hurrilere İlişkin Hititçe Çivi Yazılı Belgelerdeki İlk Kayıtlar," Tarih Araştırmaları Dergisi 24(2005), s. 55-69

Yiğit, T., "Eski Hitit Krallığı'nın Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye Politikası," 15. Tilrk Tari/ı Kongresi (Baskıda)