HUKUKUN GÖSTERGEBİLİMSEL ANALİZİ

Ertuğrul UZUN

Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı

Doktora Tezi

Eskişehir 2006

HUKUKUN GÖSTERGEBİLİMSEL ANALİZİ

ERTUĞRUL UZUN

DOKTORA TEZİ

Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı

Danışman: Doç. Dr. Yasemin Işıktaç

Eskişehir

Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Mart, 2006

ii

DOKTORA TEZ ÖZÜ

HUKUKUN GÖSTERGEBİLİMSEL ANALİZİ

Ertuğrul Uzun

Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı

Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mart 2006

Danışman: Doç. Dr. Yasemin Işıktaç

Göstergebilim, bildirişimde kullanılan göstergelerin ve gösterge sistemlerinin

incelenmesi olarak tanımlanabilir. Birisi A. J. Greimas’ın, F. de Saussure’ün yapısal

dilbilimine ve Lévi-Strauss’un yapısal antropolojisine dayanarak kurduğu yapısalcı

göstergebilim, diğeri ise C. S. Peirce’ün mantıkçı göstergebilim olarak bilinen

göstergebilim kuramı olmak üzere iki ana göstergebilim geleneği bulunmaktadır.

Hukuka uygulandığında, hukuk, bildirişimsel bir olgu olarak görülmektedir.

Yapısalcı hukuk göstergebilimi, hukuk söyleminin derin düzeyindeki anlam oluşumunu

anlamanın peşindedir. Söylemin derin düzeyi, anlambilimin derin düzeyi çerçevesinde

modellenmiştir ve dizimsel ve dizisel eksenlerin karşılıklı ilişkisini barındırır. Dizisel

eksen, söylemin ideolojik unsurlarının açıklanması için kullanılmaktadır.

Mantıkçı göstergebilim, anlamın ancak pratik etkilerin düşünülmesiyle olanaklı

olduğunu vurgulamak suretiyle hukukun kurallardan ya da kodlardan oluştuğu

düşüncesini reddeder. Böylece yargıç, kararlarına birbiri ardına eklenmiş yorumsal

tercihlerle ulaşan temel hukuksal aktör olarak kabul edilmiş olur. Bu düşünce,

Amerikan Hukuksal Gerçekçiliğinde olduğu gibi, gerçekçi bir hukuk anlayışını ortaya

çıkarır.

Hukuk göstergebiliminin ışığı altında, yargı kararlarının ana kaynağı olduğu düşünülen

kodlara sahip Kıta Avrupası hukuk sistemlerinde dahi hukuksal gerçekçiliğin hukukun

karakteristiğini açıklamaya daha yetkin olduğunu savunmak mümkündür. Dolayısıyla

bir hukuk kuramının, bir yargılama ve yorum kuramı olması gerektiği dikkate

alınmalıdır. Hukuk göstergebilimi aynı zamanda, hukuksal usavurma ve hukuksal

yorum olarak adlandırılacak, hukuka has bir usavurma ve yorum yönteminin

bulunmadığını da göstermektedir.

iii

ABSTRACT

SEMIOTIC ANALYSIS OF LAW

Ertuğrul Uzun

Department of Common Law

Anadolu University Institute of Social Sciences, March 2006

Supervisor: Doç. Dr. Yasemin Işıktaç

Semiotics may be defined as the studying of signs and system of signs used in

communication. There are two main traditions in semiotics, one is known as

structuralist semiotics developed by A. J. Greimas depending on structural linguistics of

F. de Saussure and Lévi-Strauss’ structural anthropology; the other is C. S. Peirce’s

semiotic theory known as logical semiotics. Applied to law, law is seen as a

communicational phenomenon.

Structural legal semiotics seeks to understand the construction of meaning at the deep

level of legal discourse. The deep level of discourse is modeled upon the deep level of

semantics and consists in the interplay of syntagmatic and paradigmatic axes. The

paradigmatic axis is used to explain the ideological elements of the discourse.

Logical legal semiotics rejects the idea that law is made up by legal rules or codes,

expressing that meaning can only be possible by the conception of practical affairs.

Thus, the judge is assumed as the principle legal actor who reaches a decision through a

sequence of interpretive choices. This idea gives rise to a realistic understanding of law

as happened in the case of American Legal Realism.

Under the light of legal semiotics, it is possible to show that legal realism is more

adequate to explain the characteristics of law, even in continental legal systems which

have codes supposed to be the main source of judicial decisions. Therefore, it should be

considered that a theory of law shall be a theory of adjucation and interpretation. Legal

semiotics also shows that there is no method of reasoning and interpretation which

exclusively belongs to law to be named as legal reasoning and legal interpretation.

iv

JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAYI

Ertuğrul UZUN’un “Hukukun Göstergebilimsel Analizi” başlıklı tezi

06 Nisan 2006 tarihinde, aşağıdaki jüri tarafından Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav

Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca, Kamu Hukuku Ana Bilim Dalında Doktora

tezi olarak değerlendirilerek kabul edilmiştir.

İmza

Üye (Tez Danısmanı) : Doç. Dr. Yasemin IŞIKTAÇ ………….

Üye : Prof. Dr. Erdal ONAR ………….

Üye : Doç. Dr. Ayşe Tülin YÜRÜK ………….

Üye : Doç. Dr. M. Tevfik ÖZCAN ………….

Üye : Yrd. Doç. Dr. A. Halûk ATALAY ………….

Prof. Dr. Nurhan AYDIN

Anadolu Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü

v

ÖZGEÇMİŞ

ERTUĞRUL UZUN

Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı

Doktora Programı

Eğitim

Yüksek Ls. 2001 University of Malta, Faculty of Law, “Human Rights and

Democratization”

Ls. 1999 Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi

Lise 1993 Konya Meram Anadolu Lisesi

İş/İstihdam

1999- Araştırma Görevlisi, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Yayınlar

Kitap Bölümü

“İskandinav Hukukî Realizmi”, Çağdaş Hukuk Felsefesine Giriş, Ed.: A. Halûk Atalay, İstanbul: Teknik Yayıncılık, 2004, ss. 75-92.

“Amerikan Hukukî Realizmi”, Çağdaş Hukuk Felsefesine Giriş, Ed.: A. Halûk Atalay, İstanbul: Teknik Yayıncılık, 2004, ss. 61-73.

“John Austin: Analitik Pozitivizm”, Çağdaş Hukuk Felsefesine Giriş, Ed.: A. Halûk Atalay, İstanbul: Teknik Yayıncılık, 2004, ss. 11-22.

Hakemli Dergide Makale

“John Rawls'un ‘Orijinal Pozisyon’u ya da ‘Cilalanmış’ Toplumsal Sözleşme Kuramı”, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Ayferi Göze'ye Armağan, 2004/1-2, ss. 223-38.

"İngiliz Analitik Hukuk Teorisi ve John Austin", Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 2, 2003, ss. 1-24.

“Avrupa Birliği'nin Akdeniz Politikası ve Barselona Süreci”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S.1, 2003, ss. 1-32.

vi

Hakemsiz Dergide Makale

“Ahlâksızlığın Cezalandırılması: Devlin-Hart Tartışması”, Eskişehir Barosu Dergisi, S. 6, Şubat 2005, ss. 152-71.

Çeviri

Bix, Brian, “Doğal Hukuk: Modern Gelenek”, Çev.: Ertuğrul Uzun, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 2, 2004, ss. 291-343.

Diğer Yayınlar

“Doğuştan Suçlular”, Günışığı - Aylık Hukuk Dergisi, S. 5-6, 2003, ss. 19-21.

“Analitik Pozitivizmin Özü: Hukukun Ahlaktan Ayrılması”, Günışığı-Aylık Hukuk Dergisi, S. 14, 2004, ss. 43-5.

“Pozitivist Olarak Hukuku Eleştirmek”, Günışığı - Aylık Hukuk Dergisi, S. 15, 2004, ss. 40-1.

“H.L.A. Hart ve Sistem Olarak Hukuk”, Günışığı-Aylık Hukuk Dergisi, S. 16, 2004, ss. 40-1.

“Austin, John”, Felsefe Ansiklopedisi, Ed.: Ahmet Cevizci, 1. Cilt, İstanbul: Etik Yayınları, 2003, ss. 737-40.

“Pozitivizmin İki Türü: Kapsayıcı ve Dışlayıcı”, Günışığı-Aylık Hukuk Dergisi, S. 17-8, 2004, ss. 44-5.

“Dworkin'in Dilberi”, Günışığı - Aylık Hukuk Dergisi, S. 21, 2004, ss. 40-1.

“Cesare Bonesana Marchese di Beccaria”, Felsefe Ansikpoledisi, Ed.: Ahmet Cevizci, Ankara: Babil, 2005, ss. 141-3.

Günlük Gazetede Makale

“Soykırım Retoriğiyle Aşure”, Radikal İki, 22.05.2005.

“Devlet Ahlâk Bekçisi Değil”, Radikal, 03.09.2004.

“Hukuk Diktatörlüğü”, Radikal, 15.04.2000

Kişisel Bilgiler

Doğum yeri ve yılı: Sakarya, 1975 Cinsiyeti: Erkek Yabancı dili: İngilizce

vii

İÇİNDEKİLER

ÖZ..................................................................................................................................... ii

ABSTRACT.................................................................................................................... iii

JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAYI......................................................................................... iv

ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................... v

KISALTMALAR LİSTESİ.......................................................................................... xii

ŞEKİLLER LİSTESİ .................................................................................................. xiii

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

HUKUK GÖSTERGEBİLİMİ: KURUCU GELENEKLER VE TEMEL

KAVRAMLAR

1. HUKUK GÖSTERGEBİLİMİ .................................................................................. 5

1.1. Hukuk ve Göstergebilim ..................................................................................... 5

1.2. Mantıkçı Hukuk Göstergebilimi......................................................................... 9

1.3. Yapısalcı Hukuk Göstergebilimi ...................................................................... 13

1.4. Çalışmanın Kapsamı.......................................................................................... 16

2. AKIL .......................................................................................................................... 22

2.1.Aklın Yapısı ......................................................................................................... 22

2.1.1. Aklın Sınırı ................................................................................................. 22

2.1.2. Göstergebilimsel Dörtgen ve Kiplikler ..................................................... 23

2.1.3. Birincilik, İkincilik, Üçüncülük ................................................................. 26

viii

2.2. İlişkiler Üzerine Kurulu Dünya........................................................................ 29

2.3. Farkı farketmek ................................................................................................. 31

3. GÖSTERGE.............................................................................................................. 33

3.1. Yapısalcı Dilbilimde Dil Göstergesi.................................................................. 33

3.1.1. Dil ................................................................................................................. 33

3.1.2. Eşsüremli Dil İncelemesi: Yapı Olarak Dil .............................................. 36

3.1.3. Gösteren ve Gösterilen ............................................................................... 37

3.1.4. Göstergelerin İlişkisi Olarak Anlam......................................................... 38

3.1.5. Göstergenin Nedensizliği ............................................................................ 39

3.2. Peirce: Göstergebilimsel Zihin ......................................................................... 40

3.2.1. Hakikatin Peşinde: Nasıl Biliriz? .............................................................. 40

3.2.2. Gerçeklik Nedir?......................................................................................... 44

3.2.3. Göstergelerle Düşünmek ve Üçlü Gösterge Modeli ................................. 47

İKİNCİ BÖLÜM

ANLAMIN TEMELİNE YOLCULUK: DERİN YAPININ KEŞFİ

1. GÖRÜNENİN GÖSTERMEDİĞİ .......................................................................... 51

1.1. Bilinç-dışı, Üst-yapı ve Yapısalcılık.................................................................. 51

1.2. Toplumsal Bilinçdışı .......................................................................................... 54

1.2.1. Amerikan Dilbilim Çalışmaları ................................................................. 54

ix

1.2.2. Yapısal Antropoloji..................................................................................... 57

1.2.2.1. Akrabalık İlişkileri .............................................................................. 60

1.2.2.2. Söylenler ............................................................................................... 63

2. ANLATI OLARAK HUKUK .................................................................................. 65

2.1. Anlatıbilim ve Hukuk ........................................................................................ 65

2.2. Greimas: Hukuk Söyleminin Analizi ............................................................... 69

2.2.1. Anlamlama ve Söylem ................................................................................ 69

2.2.2. Anlatı Grameri ............................................................................................ 74

2.2.3. Eyleyensel Örnekçe..................................................................................... 75

2.2.4. Hukukta Anlam Yaratılması ..................................................................... 79

2.2.4.1. Hukuk Dili ............................................................................................ 79

2.2.4.2. Hukuksal Anlam Evreni...................................................................... 80

2.2.5. Üretici Yörüngenin Hukuk Söylemine Uygulanışı .................................. 84

3. HUKUK VE İDEOLOJİ .......................................................................................... 90

3.1. İdeoloji ve Dil ..................................................................................................... 90

3.2. Hukukun Derin Yapısı ...................................................................................... 94

3.2.1. Şirketin Temeli: Birey mi, Sermaye mi? .................................................. 96

3.2.2. Yaban Arzunun Ehlileştirilmesi ................................................................ 98

3.3. Hukukun İdeolojisi ve Eleştirel Hukuk Çalışmaları .................................... 100

x

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HUKUK GÖSTERGEBİLİMİ: UYGULAMA

1. GİRİŞ: KURAMDAN UYGULAMAYA HUKUK GÖSTERGEBİLİMİ ........ 108

2. BİLDİRİŞİMSEL BİR OLGU OLARAK HUKUK VE DOĞAL HUKUKUN

REDDİ...................................................................................................................... 109

3. YARGILAMA FAALİYETİ OLARAK HUKUK: POZİTİVİZMİN

REDDİNDEN HUKUKSAL GERÇEKÇİLİĞE.................................................. 112

3.1. Göstergebilimin Gerçekçi Yüzü: Mantıkçı Hukuk Göstergebilimi ............ 112

3.2. Yapısalcı Hukuk Göstergebilimi .................................................................... 121

4. HUKUKSAL USAVURMA VE GÖSTERGEBİLİM......................................... 127

4.1. Genel Olarak .................................................................................................... 127

4.2. Usavurmanın Temel Yöntemleri ve Hukuk Uygulaması ............................. 134

4.3. Abdüksiyon....................................................................................................... 143

4.3.1. Yeni Bilgilerin Kaynağı Olarak Abdüksiyon ......................................... 143

4.3.2. Hukuksal Usavurmada Abdüksiyon ....................................................... 148

5. TÜRK HUKUKU AÇISINDAN GERÇEKÇİLİĞİ SAVUNMAK:

YORUMLAMA FAALİYETİ OLARAK HUKUK............................................. 152

5.1. Gerçekçiliği Savunmak.................................................................................... 152

5.2. Yargıç Gerçekte Nasıl Karar Verir?.............................................................. 153

5.3. Yorum Faaliyeti Olarak Hukuk ..................................................................... 160

xi

SONUÇ ........................................................................................................................ 174

KAYNAKÇA............................................................................................................... 180

xii

KISALTMALAR LİSTESİ

AÜHFY : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları

Bkz. : Bakınız

C. : Cilt

CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu

Çev. : Çeviren(ler)

dn. : Dipnot

ed. : Editör

Fr. : Fransızca

HFSA : Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi

ibid. : Aynı eser

İng. : İngilizce

Karş. : Karşılaştırınız

İÜHFY : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları

Lat. : Latince

md. : Madde

Ör. : Örneğin

par. : Paragraf

s. : Sayfa

S. : Sayı

TCK : Türk Ceza Kanunu

TDK : Türk Dil Kurumu

TMK : Türk Medeni Kanunu

tz. : Tarihsiz

vd. : Ve diğerleri

vs. : Vesaire

Yay. haz. : Yayına hazırlayan

Yun. : Yunanca

YKY : Yapı Kredi Yayınları

xiii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1. Dizimsel ve dizisel eksenler ............................................................................ 24

Şekil 2. Göstergebilimsel Dörtgen................................................................................ 25

Şekil 3. Saussure’e Göre Dil Göstergesi....................................................................... 38

Şekil 4. Anlamın Oluşumu ve Göstergelerin İlişkisi .................................................... 39

Şekil 5. Üretici Yörünge ............................................................................................... 72

Şekil 6. Eyleyensel Örnekçe ......................................................................................... 77

Şekil 7. Hukuksal Bildirişim Süreci ............................................................................. 83

Şekil 8. Yönetim ve yürütme kurulunun kâr dağıtımındaki durumu............................ 89

Şekil 9. Kolektif Eyleyenin Mantıksal Kurulumu ........................................................ 96

Şekil 10. Ortakların yaban isteklerinin medenileştirilmesi........................................... 98

GİRİŞ

Bütün bir felsefe tarihini, insanın ve evrenin anlamını ortaya çıkarma uğraşı olarak

tanımlamak, sanırım yanlış olmaz. Bir zamanlar bu uğraşı felsefe içerisinde sürdüren

bilim dalları da, insana ve evrene ilişkin bilgiye ulaşmanın araçları olarak iş

görmektedirler. Geçtiğimiz yüzyılın başında düşünürlerin dikkati, ‘anlam’ın bizzat

kendisine yönelmiş, farklı yöntem ve ilkelerle de olsa, ‘anlam’ın ne olduğunun

aydınlatılmasıyla, pek çok felsefi sorunun çözüleceğine ilişkin yaygın bir inanç

oluşmuştur. Sonuç, anlamın görünür, mübadele edilebilir, hatta düşünülebilir hale

geldiği ‘dil’in incelenmesinin zorunlu olduğu düşüncesidir.

Dil olmadan düşünmenin de olamayacağını savunmak kanıtlanması güç bir işse de,

dilsel anlamın belli bir yapı çerçevesinde ortaya çıktığının görülmesi, dilin en azından

bir model olarak kabul edilebileceğini göstermektedir. Kaynağını F. de Saussure’ün dile

biçtiği bu rolden alan yapısalcı göstergebilim, anlamın altında yatan temel yapıyı ortaya

çıkarmaya çalışır. Saussure’le neredeyse eş zamanlı, ama ondan habersiz, okyanusun

öbür kıyısında C. S. Peirce’ün yürüttüğü başka bir çalışma, kendisini yine göstergebilim

olarak adlandıracak, doğrudan aklın çalışma tarzını hedef alarak, dil ve dil-benzeri

yapıları da aşacak şekilde, bütün bir anlam oluşumunu açıklamaya çalışacaktır.

İnsanın ve anlamın söz konusu olduğu her şeyi çözümleyebilme iddiasındaki

göstergebilimin, diğer pek çok disiplinde olduğu gibi, hukuk alanında da karşılığını

bulması kaçınılmazdır. Hukuk göstergebilimini, en genel şekliyle, göstergebilimsel

bakış açısıyla hukukun ele alınması olarak tanımlayabiliriz.

2

Böyle bir değerlendirme, farklı düzeylerde söz konusu olabilir. Örneğin, bir tanık ya da

sanığın sadece sözlerini değil hareketlerini de yorumlamak, göstergebilimsel bir faaliyet

olarak kabul edilebilir ya da hukuk metninin yapısal özellikleri inceleme konusu

yapılabilir. Günlük hukuk uygulaması içerisinde araçsal bir yere sahip olan böylesi bir

inceleme, önemli ve pratik sonuçlar vermeye uygun olsa da, bizzat hukukun kendisine

ilişkin bir tartışmaya yol açmaz. Ne var ki, hukuku ‘bildirişimsel bir olgu’ olarak gören

hukuk göstergebilimi, hukuk algımızı değiştirmeye adaydır ve elinizdeki çalışmada,

‘bildirişimsel bir olgu olarak hukuk’ düşüncesinin, kuramsal hukuk tartışmalarının

gündeme getirdiği sorunlar açısından ne ifade ettiği değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Hukuk göstergebilimi, göstergebilimin doğuşundaki gelenek farklılığına koşut olarak,

iki koldan gelişir. Birincisi, Saussure çizgisindeki A. J. Greimas’ın yapısalcı

göstergebilimini hukuk alanına taşıyan B. S. Jackson’ın çalışmalarıyla tanınan ve

‘anlatısal’ bir hukuk modeli oluşturmayı hedefleyen yapısalcı hukuk göstergebilimidir.

Greimas, Saussure’ün dilbilimsel devriminden sonra kurulan ve gelişen yapısalcı

dilbilimle birlikte, dilbilimin temel ilke ve yöntemlerini sosyal bilimlere taşıyan C.

Lévi-Strauss’un bıraktığı miras üzerinde yükselen bir yaklaşım geliştirmiştir. Yapısalcı

göstergebilim, yapısal dilbilimdeki dil göstergesi merkezli çalışmaları genişleterek,

genel olarak anlam yaratımının, bir anlamda aklın anlam yaratma olanağının koşullarını

araştırmaktadır. Greimas ve Greimas’ın kurduğu Paris Göstergebilim Okulu mensupları,

göstergebilimsel analizi edebi metinlerle sınırlamayarak, sosyal bilimlerin diğer

alanlarındaki ürünleri de analize tabi tutmuşlardır. Bizzat Greimas, Fransız Ticarî

Şirketler Yasasının bir bölümünü incelemiş ve yapısalcı hukuk göstergebiliminin ilk

ürününü vermiştir. Greimas’a göre hukuk, bildirişimsel bir süreçtir. Bu süreç içerisinde

dilin anlam evreni yasakoyucu tarafından yaratılmakta, yargıç ise hukuk söyleminin

dışındaki bir olaya ilişkin önermelerin bu hukuksal evrene aidiyetini belirlemektedir. Bu

açıdan hukuk, ikili bir göstergesel sistem olarak ortaya çıkmaktadır.

Diğer yandan, Peirce’ün etkisiyle gelişen mantıkçı göstergebilim, hukuk alanındaki

etkisini çok kısa bir süre içerisinde göstermiştir. Amerikan hukuk tarihinde önemli bir

yeri bulunan O. W. Holmes, mantıkçı göstergebilimin, daha çok bilinen ismiyle

pragmatizmin, temel ilkeleriyle uyumlu bir hukuk anlayışı ortaya koymuştur. W. James

ve J. Dewey tarafından sunulduğu şekliyle Peirce’ün geliştirdiği pragmatizmden yer yer

3

sapmalar göstermekle birlikte Peirce etkisinin yadsınamayacağı türüyle pragmatizm ise,

Amerikan Hukuksal Gerçekçiliğini etkileyen önemli düşünsel kaynaklar arasında yer

almıştır.

Nasıl düşündüğümüzü, kararlarımızı ve inançlarımızı nasıl oluşturduğumuzu araştıran

mantıkçı göstergebilim, anlamdan söz edilebilmesi için pratik sonuçların hesaba

katılması gerektiğini belirterek, uygulamadan ayrı, mantıksal bir bütün olarak tasavvur

edilebilecek hukuk kurallarının varlığını kabul etmemiş, sürekli yorumlanan, değişen ve

evrilen bir hukuk anlayışı ortaya koymuştur.

Kıta Avrupası hukuk sistemlerinde hukukçuların, çeşitli nedenlerle, hukuksal

gerçekçiliğe uzak durdukları bilinen bir olgudur. Hukuksal gerçekçiliğin iki örneğinin

de (Amerikan ve İskandinav Hukuksal Gerçekçilikleri), içtihadî hukuk sistemlerinin

bulunduğu ortamlarda yeşermesi, gerçekçiliğin ancak bu tip kodifiye edilmemiş

kuralların bulunduğu bir durumda savunulabileceği yanılgısına yol açmıştır. Halbuki

hukuk bildirişimsel bir olgu olarak görülmekle, hukukun neliği üzerine yapılacak

tartışmalarda, hukuk sisteminin içtihatlara ya da kodlara dayanıyor olması, ancak ikincil

bir öneme sahip olabilir.

Hukuk kuralları, uyuşmazlıkların çözümünde sanıldığı kadar önemli bir yere sahip

değildir. Hukuk göstergebiliminin ulaştığı sonuçlar, özellikle Amerikan Hukuksal

Gerçekçileri tarafından da dile getirilen bu görüşü desteklemektedir. Kodlara dayanan

bir hukuk sisteminde dahi yargıç, esasında hukuka has olmayan, herkesin sahip olduğu

usavurma yöntemleriyle iş görmektedir. Ne var ki yaratılan ideal yargıç tiplemesiyle

hukukçular, hukuka has usavurma ve yorum yöntemlerinin varlığına inanmakta,

yargıçların bir makine gibi salt mantıksal işlemlerle karar verdiğini düşünmektedirler.

Uygulamada bu ideal yargıçla hiçbir zaman karşılaşılamamış olması ve farklı

yargıçların benzer davalarda oldukça farklı kararlar verebilmeleri tali sorunlar olarak ele

alınmış ve bu tali sorunların çözümü üzerine tartışmalar yapılmıştır. Oysa bir an için bu

durumun tali (ya da arızî) olmadığı düşünülür, dilin ve düşünmenin öz niteliğinden

kaynaklanan aslî bir mesele olduğu görülebilirse, hukukun neliği üzerine yeniden

düşünmek gerekecektir.

4

Böylece, hukuk göstergebiliminin temel ilkelerini ortaya koymak ve hukuk

uygulamasındaki sorunların temelinde yatan yanlış hukuk algısını ortaya çıkarmak,

hukuka ilişkin kuramsal bir çalışma alanı olarak belirmektedir. Söz konusu olan bir

‘çalışma alanı’ olduğuna göre, sınırlara ilişkin olası belirsizlikler de makul

karşılanmalıdır.

Hukuk göstergebilimi, alana ilişkin tartışma ve yazını ile bize en azından, dil, mantık ve

yorum sorunlarını merkeze almamış bir hukuk kuramının artık mümkün olamayacağı

ikazında bulunmaktadır.

Bu ikazı dikkate alarak, çalışmamızın birinci bölümünü göstergebilimin yöneldiği hedef

olarak belirlediğimiz aklın çalışma yapısını ortaya çıkarma amacına ayıracağız. Bu

amacı daha açık bir şekilde ortaya koyabilmek için, salt hukuk göstergebilimine ait

alanın sınırlarını zorlayarak, çoğunca da aşarak, göstergebilimsel analizin temel kavram

ve yöntemlerine yer vereceğiz.

İkinci bölüm, yapısalcı analiz yönteminin iki türünü içerecektir. Birincisi, Lévi-

Strauss’un yapısalcı dilbilimin ilke ve yöntemlerini toplum araştırmasına uygulaması,

ikincisi ise, hukukun bir anlatı olarak ele alınması ve yapısalcı göstergebilim

çerçevesinde Greimas’ın gerçekleştirdiği hukuk söylemi analizidir. ‘Anlatı olarak

hukuk’ kabulünün genel yönelimine uygun olarak, Eleştirel Hukuk Çalışmaları olarak

bilenen hareketin hukukun ideolojik analizinde göstergebilimi kullanması da ele

alınacaktır.

Üçüncü bölümde hukuk göstergebilimi, kuramsal hukuk tartışmaları açısından

değerlendirilecektir. Öncelikle, hukuk göstergebiliminin ulaştığı sonuçların geleneksel

hukuk kuramı tartışmaları içerisinde nereye oturduğunu belirleyeceğiz. Sonrasında,

hukuk uygulamasının, daha doğru bir ifadeyle hukukta gerçekleştirilen usavurma ve

yorumun özelliklerinden yola çıkılarak, hukuk göstergebiliminin nasıl bir hukuk

algısına yol açabileceğini tartışacağız.

BİRİNCİ BÖLÜM

HUKUK GÖSTERGEBİLİMİ: KURUCU GELENEKLER VE TEMEL

KAVRAMLAR

1. HUKUK GÖSTERGEBİLİMİ

1.1. Hukuk ve Göstergebilim

Bir dilbilimciye “Dil nedir?” diye bir soru yöneltilse, onun bir anda bunu

yanıtlamasına, üzerinde ömrünü harcadığı bir konuyu birkaç sözle açıklayıp bir

tanımlamaya gitmesine olanak yoktur. Başkalarının, “Dil bir iletişim aracıdır”

biçiminde yapacağı basit bir tanımlama, onun için hiç de yeterli, doyurucu

olmayacaktır.1

Bu çalışmanın yazarı ne bir göstergebilimcidir ne de ömrünü bu konu üzerine

harcamıştır. Ancak göstergebilime ya da hukuk göstergebilimine ilişkin bir tanım verme

zorunluluğu söz konusu olduğunda, Aksan’ın işaret ettiği çaresizliği iliklerine kadar

hissetmiş durumdadır. Bunun bir nedeni, Türkçe yazında hukuk göstergebiliminin hiç

ele alınmamış olmasının yanında, genel göstergebilimin de bütünlük oluşturacak

düzeyde gelişmemiş olması ise, diğer nedeni de, göstergebilimle ilgilenenlerin çok dar

bir çevreden ibaret olmasıdır. Hukuk göstergebilimini Türkçe’de konu edinen bir

çalışmada ne kadar göstergebilim, ne kadar hukuk göstergebilimi inceleneceğine ilişkin

tereddüt, ilerleyen bölümlerde açıkça hissedilecektir. Bir tanım vermenin zorluğuna

rağmen, en azından kısa açıklamalarla başlamamız gerekiyor.

1 Doğan Aksan, Dil, Şu Büyülü Düzen… (Ankara: Bilgi Yayınları, 2003), s. 9.

6

Göstergebilimsel bakış açısıyla bakıldığında hukuk, kendine has anlamlar yaratan, bu

anlamların göstergeler vasıtasıyla insanlar arasında mübadele edildiği bir gösterge

sistemidir. Bu çerçevede hukuk, somutlaşmış normlar sistemi olarak değil bildirişimsel

bir olgu olarak ele alınmaktadır.2 “Hukuk; edebiyat, sanat, müzik, matematik, Mors

Alfabesi ya da trafik işaretleri gibi, kodlanmış bir mesajı taşıyan gösterge, ya da daha

bilinen şekliyle sözcük, denen unsurlardan oluşan bir bildirişim sistemidir”.3 Hukuk

göstergebilimi, hukuk önermelerinin sadece dilsel özelliklerinin ele alınmasıyla

yetinmez. Bir başka deyişle, hukuk önermelerinin, doğal dilin özellikleri temel alınarak

anlaşılabileceğini kabul etmez: hukuk söylemi (hukuku yaratan söylem) ile hukuk

uygulaması arasındaki bildirişimsel süreçler de dahil olmak üzere bütün bir hukuk

sistemi, düşüncenin gelişiminin evrensel bir modeli olarak görülmektedir. Bu açıdan

hukuk, ekonomi ya da dilde olduğu gibi, bireyler arasında gerçekleştirilen değer

mübadelesinin bir örneğidir.4

Geçen yüzyılın başında temelleri atılan ve ikinci yarısında yaygınlaşan göstergebilim,

bir üst-bilim olarak pek çok disiplinin yanında hukuksal düşünceyi de etkilemiştir.

Bugün için göstergebilim, biri Amerika diğeri Avrupa kaynaklı iki ayrı gelenekle temsil

edilmektedir. Buna koşut olarak iki hukuk göstergebiliminden söz etmek mümkündür.

Yine bu iki göstergebilim geleneğinin ilişkisine paralel bir şekilde, hukuk

göstergebilimi gelenekleri arasındaki fark da kapanmakta, birbirlerinin rakipleri değil,

tamamlayıcıları5 olarak görülmektedirler.

2 Bernard S. Jackson, Law, Fact and Narrative Coherence (Liverpool: Deborah Charles Publications,

1991), s. 29; Roberta Kevelson, The Law as a System of Signs (New York: Plenum Press, 1988), s. 3, 5. 3 Susan W. Tiefenbrun, “Legal Semiotics”, Cardozo Arts & Entertainment L. J., C. 5, 1986, s. 96. 4 Kevelson, The Law as a System of Signs, s. 4. 5 “[A]slında hem Saussure hem de Peirce yanyana incelenmeli, çünkü her ikisi de göstergebilim ve

dilbilimine farklı açılardan eğilmişlerdir. Saussure’ün daha somut uygulanabilirliği olan dil-yönlü

gösterge kuramının aksine, Peirce’ün köklü göstergebilimi, hiç şüphesiz geniş anlam kuramsal çalışmalar

için daha uygundur” (Linda L. Gorlée, Göstergebilim ve Çeviri Sorunu - Charles S. Pierce’ün

Göstergebiliminden Özel Alıntılarla, İngilizce’den çev.: Mine Mutlu (Ankara: Alıç Ofset Matbaacılık,

2000), s. 24.). Karş. Jackson, Law, Fact and Narrative Coherence, s. 27.

7

Göstergebilim, en yalın şekliyle, göstergeleri inceleyen bilimdir, göstergelerin doğa ve

işlevlerini, anlamlamanın6, ifade ve temsil etmenin altında yatan sistem ve süreçleri

ortaya çıkarmayı amaçlar.7

Göstergebilim (İng. semiotics, Fr. sémiologie) kavramı Türkçe’de, semiyotik,

semiyoloji, gösterge bilimi, işaret bilimi, imbilim şeklinde de kullanılmaktadır.

Semiyoloji (bildirişim göstergebilimi) ve semiyotik (anlamlama göstergebilimi) ayrımı

bazı yazarlarca savunulmaktaysa da8, her iki kavramın da aynı anlama geldiği genel

kabul görmüştür ve uluslararası yazında İng. semiotics (Fr. sémiotique) kavramı

kullanmaktadır.9

Kavramın kökeni Yun. σηµειον ( işaret/gösterge (İng. sign))’dur. İlk olarak

Locke, semeiotike kavramını, diğer ikisi Physica (doğal felsefe) ve Practica (etik

bilimi) olmak üzere, üçe türe ayırdığı bilimin, göstergeler öğretisi olan türü için

6 Anlamlama (İng. Fr. signification), kökeni itibariyle işaret etme, gösterme, imleme (İng. to sign)

anlamlarına gelir. İleride daha geniş bir şekilde incelenmek üzere, şimdilik, bir sözcük ya da nesnenin

zihinsel bir anlamı/kavramı imlediğini, çağrıştırdığını, ya da bu anlamın yerine geçmek üzere

kullanıldığını dikkate alırsak, anlamın imlemeyle ortaya çıktığı, bir ön kabuldür. Dolayısıyla, bizim de

sadık kalacağımız Türkçe yazındaki anlamlama, öncelikle, imleme/işaret etme olarak düşünülmelidir.

Bununla birlikte, İng. ‘semiotics’ (Fr. sémiotique) ve ‘anlamlama’ (İng. Fr. signification) eş anlamlı

olarak kullanılabilmektedir. ‘Semiotics’, bu durumda ‘anlamlama sistemi’ olarak anlaşılmalıdır (Bkz. A.

J. Greimas ve J. Courtés, Semiotics and Language – An Analytical Dictionary, Fransızca’dan çev.: L.

Crist vd. (Bloomington: Indiana University Press, 1982), s. 287).). Türkçe yazın bu ayrıma dikkat

etmemekte, ‘semiotic’, ‘semiotics’ sözcüklerini her defasında göstergebilimsel, göstergebilim olarak

çevirmektedir. Ancak bir bilimin, inceleme nesnesinden farklılığı açıktır ve bu anlamsal farklılık, yapılan

çevirilerde muğlaklığa neden olmaktadır. Çalışmamızda, bu farklılığa dikkat etmekle birlikte, Türkçe

yazına sadık kalmak zorunda hissettiğimiz durumlarda bunu açıkça belirteceğiz. 7 Paul Perron, “Semiotics”, The Johns Hopkins Guide to Literary Theory & Criticism, Ed.: Michael

Groden ve Martin Kreiswirth, (01.09.2005). 8 Ör. bkz. Mehmet Rifat, XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları-1 - Tarihçe ve Eleştirel

Düşünceler (İstanbul: Om Yayınevi, 2000), s. 128-9; Gorleé, Göstergebilim ve Çeviri Sorunu, s. 29-35

(Saussure kaynaklı göstergebilimi ‘dilbilimsel göstergebilim’ olarak isimlendirerek ve bunu genel

göstergebilimin parçası olarak kabul ederek). 9 Umberto Eco, A Theory of Semiotics (Bloomington: Indiana University Press, 1979), s. 30 n1. Bu

çalışmada kullanılan göstergebilim kavramı, bu uluslararası kullanımın karşılığıdır.

8

kullanmaktadır.10 Modern çağda, Peirce İng. semeiotic ve Saussure Fr. sémiologie

kavramlarını, aynı kökten türetmişlerdir.

Başka bir şeyi temsil ederek, temsil ettiği şeyin yerini alabilecek nitelikteki her çeşit

nesne, olgu ve varlık, göstergedir.11 Bu açıdan bir dilin sözcükleri kadar, bir trafik

levhası ya da bir hastalığın belirtisi olan vücuttaki kızarıklıklar da gösterge kabul

edilir.12 Göstergebilimsel yaklaşımda göstergeler tek başlarına incelenemez, çünkü

göstergebilimcilere göre anlam, göstergelerin gösterge sistemleri içindeki ilişkilerinden

doğar.

Şüphesiz, gösterge ya da göstergebilim dendiğinde ilk akla gelen dildir. Sadece doğal

diller (Türkçe, İngilizce, vd.) değil, doğal dillerden yola çıkılarak yaratılmış mors

alfabesi, sağır-dilsizlerin işaret dili ve diğer yapay diller de, dil kavramı içerisinde

düşünülmelidir. Dili bildirişim aracı olarak ele aldığımızda, trafik işaretlerinde, belli

anlamlara gelen bayrak kullanımlarında olduğu gibi bazı mesajların iletilmesi de,

gösterge sistemleriyle mümkün olmaktadır.

Ancak göstergebilimin kapsamı, dil veya dil benzeri sistemlerden daha geniştir. Mesaj

iletme niyeti bulunsun ya da bulunmasın13, herhangi bir gösterge sistemi içerisinde,

anlamın oluşumu, çeşitli yollarla aktarılması ve kavranması, göstergebilimin

kapsamında yer alır. Kapsam bu kadar geniş olunca, dilden bilime, hayvan

hareketlerinden müziğe ve sanata pek çok alan, göstergebilimle bağlantısını kurmak

zorunda kalmıştır. Eco, göstergebilimin inceleme alanına giren, doğal ve spontan

bildirişimsel süreçlerden başlayarak daha karmaşık ‘kültürel’ sistemlere kadar giden,

10 John Locke, İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme, Çev.: Vehbi Hacıkadiroğlu (İstanbul: Kabalcı

Yayınevi, 2004), s. 495. 11 Eco, A Theory of Semiotics, s. 7. 12 Gösterge kavramı için bkz. Rifat, XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları-1, s. 129;

Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri (İstanbul: Multilingual, 1998), s. 73-84; Fatma

Erkman, Göstergebilime Giriş (İstanbul: Alan Yayıncılık, 1987), s. 8-11; Zeynel Kıran, Dilbilime Giriş,

Yayına Haz.: Ayşe (Eziler) Kıran (Ankara: Seçkin Yayınevi, 2002), s. 47-59. 13 Doğal göstergeler, jestler ve mimikler de bir anlam taşımakla birlikte bildirişim kastı taşınmaksızın

gerçekleştirilebilirler; ancak bunlar da göstergebilim çerçevesinde incelenmektedir.

Genel bir giriş olarak kabul edilebilecek bu kısımda sunduğumuz göstergebilim, daha çok Peirce’ün

yaptığı tanıma yakın olarak, göstergenin bildirişimsel işlevini aşan bir görünüm arz etmektedir.

9

hayvan iletişimini inceleyen hayvan göstergebiliminden dokunmayla kurulan iletişime,

hastalık belirtilerini ve hasta şikayetlerini inceleyen tıbbî göstergebilimden14 matematik

ve kimyadaki biçimsel dillerin incelenmesine ve kültürel kodların çözülmesine pek çok

disiplini barındıran bir liste sunmaktadır.15

1.2. Mantıkçı Hukuk Göstergebilimi

Charles Sanders Peirce16, göstergebilimin Amerika ayağındaki kurucu isimdir. Peirce

sonrasında göstergebilimin yaygınlaşmasını sağlayan Charles Morris olmuştur. Ancak

14 Hasta hikâyelerinin ve hastalık belirtilerinin değerlendirilerek teşhis konması, tıpta ‘semiyoloji’ olarak

isimlendirilmektedir. 15 Eco, A Theory of Semiotics, s. 9-14. 16 Charles Sanders Peirce (1839-1914): Babası Harvard’da astronomi ve matematik profesörüdür. Dört

yaşında babasının teşvikiyle matematik, fizik ve mantık, dokuz yaşında ise amcasıyla kimya çalışmaya

başlar. 19 yaşında, sınıfının en genç öğrencisi olarak Harvard’dan mezun olur. 1861’de Harvard’dan

Master of Arts, 1863’te ise Harvard Lawrence Scientific School’dan kimya dalında Bachelor of Science

derecesi alır. 1859-1891 yılları arasında, United States Coast and Geodetic Survey’de çalışır. 1869-1872

yılları arasında, Harvard’taki rasathanede yaptığı çalışmalarda ulaştığı sonuçların bir kısmı günümüzde de

kullanılmaktadır. 1879’da Johns Hopkins Üniversitesi’nde mantık dersleri vermeye başlar. Bu dönemde,

Century Dictionary’ye 16.000 madde yazacaktır. 1863’te yaptığı evlilik, 1875’te karısının kendisini terk

etmesiyle sonlanır. Ancak fiilen 1883’te boşanabilen Peirce, 1876’dan itibaren boşanmasının hemen

ardından evleneceği Fransız bir kadınla birlikte yaşamaya başlar. Dönemin koşullarında skandal olarak

nitelendirilen bu beraberliği, Johns Hopkins’teki işinden olmasına neden olacaktır. 1891’de,

Pensilvanya’da kendisine miras kalan arsada yaptırdığı ve Arisbe ismini verdiği büyük eve yerleşir.

Peirce’ün tasarısı, burada bir felsefe topluluğu kurmak, evi de misafirhane olarak kullanmaktır. Ancak

projesini gerçekleştiremez. 1910 yılına kadar dostu William James’in topladığı yardımlarla hayatını

devam ettiren Peirce, dostunun ölümünden sonra yokluk içinde yaşayacaktır. Peirce’ün bu dönemde,

çeşitli konularda pek çok makalesi yayımlanmıştır. Peirce’ün kurmayı tasarlığı felsefî sisteme ilişkin el

yazmaları, 100 bin sayfa civarındadır. Bkz. Cornelis de Waal, On Peirce (Belmont: Wadsworth, 2001), s.

2-4; Gorleé, Göstergebilim ve Çeviri Sorunu, s. 36-7; Celal Türer, Charles S. Peirce’ün Pragmatik

Felsefesi, İstanbul: Üniversite Kitabevi, 2003, s. 13-8; Albert Atkin, “Charles Sanders Peirce”, The

Internet Encyclopedia of Philosophy, (07.10.2005); Robert Burch,

“Charles Sanders Peirce”, Stanford Encyclopedia of Philosophy, (07.10.2005).

Felsefî açıdan önemli eserlerinin bir kısmı, 1931-1935 arasında, sekiz cilt halinde Collected Papers

başlığıyla yayımlanmıştır. Indiana University-Purdue University Indianapolis bünyesinde kurulan bir

grupla yürütülmekte olan Peirce Edition Project kapsamında, bugüne kadar her birisi yaklaşık yedi yüz

sayfa olan altı cilt yayımlanmıştır. Bkz. The Peirce Edition Project, (21.10.05).

10

Morris’in göstergebilimsel yaklaşımı, tam olarak Peirce’le örtüşmez. Morris, Peirce’ün

düşüncelerini Viyana Çevresi’nin mantıkçı pozitivizmiyle bağdaştırmayı denemiş ve

göstergebilimi salt mantık olarak görmüştür. Uzun süre Peirce ve Morris’e mantıkçılar

tarafından yapılan atıf, Morris’in göstergebilim yorumunu yansıtmaktadır.17

Peirce daha çok pragmatizmin kurucusu olarak bilinir.18 Peirce’ün, mantıkçı

göstergebilim olarak bilinen19 kuramı, pragmatizminin de temelini oluşturur. Peirce’ün

Peirce’ün eserlerinin bir kısmına internet üzerinden de ulaşılabilmektedir. Bkz. Arisbe: The Peirce

Gateway, (21.10.05); textlog.de - Historische

Texte & Wörterbücher, (13.10.2005). 17 Nitekim, “dil hakkındaki araştırmaların tümünü içine alan en kuşatıcı işaretlerbilimine … “semiotik””

diyen ve göstergebilimi sentaks, semantik ve pragmatik şeklinde üç ana bölüme ayıran Grünberg,

Peirce’ü değil, kendisinin de belirttiği gibi Morris’i izlemektedir (Teo Grünberg, Felsefe ve Felsefî

Mantık Yazıları (İstanbul: YKY, 2005), s. 102.). Grünberg’e göre felsefe, yapma dilleri inceleyen salt

semiotik üzerine kurulmalıdır (ibid., 104). Peirce’ün özgün göstergebilim kuramının yeniden ele alınması

ancak 1950’lere doğru başlayabilmiştir.

İşaret etmek istediğimiz bir başka nokta, Amerika’daki göstergebilimsel araştırmaların Avrupa’ya ya da

Avrupa kaynaklı göstergebilimsel yaklaşımlara oranla daha yeni ve cılız olduğudur. Berger bunu şöyle

anlatıyor: “..Amerika Birleşik Devletleri’nde [bizler] yararcı ve akla uygun olmaya eğilimli[yizdir]” ve

“anlaşılması güç, kuramsal ve biçimci yöntembilimler [Amerikalılara] uygun değildir. Ayrıca, bir tür

kültürel geri kalma vardır; Avrupa’daki aydın çevresinde önemli olan akımların Amerika Birleşik

Devletleri’nde benimsenebilmesi zaman alır. Faulkner’i ve film’i (anlamlı bir sanat biçimi olarak)

keşfeden kişi Fransızdı ve önemli bir yapıtı burada Peirce ortaya koymuş olsa da, göstergebilimsel

çözümlemenin, bizim dikkatimizi çekmeden önce Avrupa’da geliştirilmesini ve olgunlaştırılmasını

beklemek zorundaydık” (Arthur Asa Berger, “Göstergebilimsel Çözümleme”, Kitle İletişiminde

Çözümleme Yöntemleri, Çev.: N. Bayram (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim Sağlık ve Bilimsel

Araştırma Çalışmaları Yayınları, 1996), s. 13.). Gerçekten de, yapısalcı göstergebilimin bu anlamda bir

üstünlüğe ve olgunluğa sahip olduğunu iddia etmek mümkündür. Nitekim, son otuz-kırk yıla damgasını

vuran postyapısalcı ve postmodernist tartışmalar Avrupa merkezlidir ve Kıta Avrupası felsefesi

kaynaklıdır. Yine, aşağıda göreceğimiz gibi, Amerika kaynaklı Eleştirel Hukuk Çalışmaları mensubu

araştırmacıların büyük bir kısmı, göstergebilimsel analiz olarak Saussure’ün yapısal dilbilim yaklaşımını

kullanmaktadırlar. 18 Ancak pragmatizm konusunda da Peirce’e sadece ismen atıf yapılır. Bunun nedenlerinden birisi,

Peirce’ün pragmatizme ilişkin pek az eser vermesidir. Üstelik, sağlığında pragmatizm üzerine yazdığı

yazılar, büyük bir felsefî sistemi oluşturma çabası içerisinde olduğundan, dağınık ve karmaşık bir

görünüm arz etmektedir. Peirce, pragmatizmi popüler hale getiren J. Dewey ve W. James’in

düşüncelerinin kendi yaklaşımından farklılaşması nedeniyle, ‘pragmatizm’ sözcüğünü kullanmayı

bırakarak ‘pragmatisizm’i tercih edecektir (John R. Shook, Amerikan Pragmatizminin Öncüleri,

İngilizce’den Çev.: Celal Türer (İstanbul: Üniversite Kitabevi Yayınları, 2003), s. 26.). 19 Morris’in de etkisiyle mantıkçı göstergebilim olarak tanınan bu akıma verilen ismi benimseyecek,

ancak incelememizi, Peirce’ün göstergebilim kuramıyla sınırlayacağız.

11

göstergebilimi, “bir düşünce ya da yargının nasıl imlediğini, bir başka düşünce ve

yargıyı nasıl doğurduğunu, kararların ve inançların nasıl geliştiğini ve yeni bir bilginin

nasıl ortaya çıktığını açıklamaya çalışmaktadır”.20 Peirce için göstergebilim, zihnin

işleyiş tarzını açıkladığından, pragmatist ilkelerle uyumlu olarak, epistemoloji, bilim

felsefesi, mantık ve metafizik araştırmalarının hem temeli hem de ayrılmaz bir

parçasıdır; zira insan ancak göstergeler vasıtasıyla düşünebilir.

Peirce, Amerikan Hukuksal Gerçekçiliği üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Peirce ve

Hukuksal Gerçekçiliğin öncüsü sayılan O. W. Holmes, bir fikir kulübünde birlikte

bulunmuşlardır ve ortaya koydukları düşünceler arasında önemli benzerlikler

bulunmaktadır. Bunun yanında Peirce, pragmatizmin kurucusu olarak da Hukuksal

Gerçekçiliği etkilemiştir. Hukuksal Gerçekçiliğin önemli temsilcilerinden J. Frank ve K.

Llewellyn’in görüşlerinin şekillenmesinde pragmatizmin, özellikle de J. Dewey’in

önemli rolü bulunmaktadır. Ayrıca F. Gény, Peirce etkisini, Kıta Avrupası hukuk

düşüncesine taşımıştır.21

Peirce’ün hukuk göstergebilimi tartışmalarında ihmal edildiğini söylemek mümkündür.

Örneğin, Avrupa ve Amerika kaynaklı hukuk tartışmalarına ilişkin en kapsamlı

incelemelerden birisi olarak kabul edilebilecek Lloyd’s Introduction to Jurisprudence’ın

1526 sayfalık 2001 baskısında bile, Göstergebilim ve Hukuk Kuramı başlığı altında

Peirce’ten ismen dahi bahsedilmezken22, Peirce’e tek bir yerde, pragmatizm ve

Bununla birlikte, belki de, Peirce’ün göstergebilimine mantıkçı yerine matematiksel demek daha doğru

olurdu. Zira Peirce’e göre tüm bilimlerin temeli matematiktir. Bu görüşüyle Peirce, Frege ve Russell’ın

temsil ettiği mantıkçılık denen anlayışın karşısında yer alır. Frege ve Russell’a göre tüm matematik birkaç

temel mantık yasasından çıkarılabilirdi. Oysa Peirce, biçimsel mantığın matematiğin temeli değil,

yalnızca bir dalı olduğunu savunacaktır. Peirce’e göre matematik gerçekliğe uygulanabilirliklerinden

bağımsız olarak ideal ya da salt hipotetik yapılardan zorunlu sonuçlar çıkaran bir disiplindir. Biçimsel

mantıktan ayrı olarak, doğru muhakemenin kuramı olan mantık ise, normatif bir bilimdir. Doğru

muhakeme kuramıyla uğraşan mantıkçı, bazı önermelerin ya da hipotetik durumların zorunlu sonuçlarını

ortaya koyan matematikçiye dayanmak zorundadır. Bu açıdan bir fizikçiden ya da iktisatçıdan farkı

yoktur. Bkz. de Waal, On Peirce, s. 6-8. 20 Kevelson, The Law as a System of Signs, s. 4. 21 ibid., s. 54-5. 22 M. D. A. Freeman (ed.), Lloyd’s Introduction to Jurisprudence (Londra: Sweet & Maxwell Ltd,

2001), s. 1261-4.

12

Amerikan Hukuksal Gerçekçiliği ilişkisi bağlamında rastlanır23. Peirce ve hukuk

ilişkisini 1970’lerden itibaren yeniden kurarak, Amerika’da bir hukuk

göstergebiliminden24 bahsedilmesini olanaklı kılan Roberta Kevelson olmuştur25. Bu

23 ibid., s. 800. 24 Çalışmamızın sınırları dışında yer alan, salt mantıksal bakış açısıyla geliştirilmiş bir hukuk

göstergebiliminden de bahsetmek mümkündür. Bu noktada öncelikle anılması gereken, Morris’in çizdiği

çerçevede göstergebilimi hukuka uygulayan çalışmalardır. Bu çalışmaların başında, Felix E.

Oppenheim’ın ‘Outline of a Logical Analysis of Law’ (1944) başlıklı makalesi gelmektedir. Oppenheim,

doğal dilde somutlaşan hukuk normlarını bir örnekçe dil kurarak mantıksal analize tabi tutmuştur.

Oppenheim’a göre, “mantıksal analizin hukuk bilimine uygulanması için, “hukukun bir dil olarak

görülebileceğini ortaya koymamız gerekmektedir.” Aynı zamanda dilsel göstergelerle dilsel olmayan

göstergeleri de birbirinden ayırmamız gerekir. Hukuk olarak ifade edilmiş her şey bunlardan birincisine

karşılık gelir: genel itibariyle doğal dilde ifade edilmiş (İngilizce, İspanyolca, Fransızca, vs.) hukuksal

kurallar, kararlar, düzenlemeler. Şunlar ise ikincisine aittir: bir polisin düdük çalması, trafik ışıkları,

mimikler; bunların hepsi bir “sözcük diline” çevrilebilir. Bu perspektiften bakıldığında “belirli bir

zamandaki belirli bir topluluğun hukuku, bu andaki topluluğun hukuki kurallarını, kararlarını, emirlerini

ifade eden bir dil kurmuş olan önermeler topluluğu” olarak düşünülebilir. Dolayısıyla, hukuk sistemleri,

hukuki önermelerden oluşmuştur ki bunlar hukuk biliminin “hukuk tümceleri hakkındaki tümceler”

içermesinin sebebidir. Hukuk dil olarak anlaşıldığında iki farklı bilimin inceleme konusu olabilir: (a)

hukukun görgül bilimi, ki hukuk tümceleri ile onları yaratan, yorumlayan ve uygulayan insanlar

arasındaki ilişkiyi inceleyecektir; bu yaygın bilim türünün örnekleri sosyoloji ve tarihtir. Burada hukuk

“toplumsal bir fenomen” olarak “fiili hukuk” olarak görülmektedir ve “insanlar niçin hukuk kurallarına

uyar veya onlara karşı gelir” türü sorulara yanıt verecektir; (b) hukukun mantıksal analizidir, kendisini

hukuki önermelerin mantıksal yönü ile ilgili görür. Bu görevi yerine getirmek için, “belirli bir zamanda

belirli bir topluluğun pozitif hukukunu ifade eden ‘verili’ tümceler grubuna karşılık gelen basitleştirilmiş

bir” dil kurulmalıdır. Mantıksal analiz hukukçuların nasıl düşündükleri ile ilgilenmez; bu ikinci tip

çalışma daha çok psikoloji ya da görgül bilime karşılık gelir. Mantıksal analiz daha çok hukukun bazı

esaslı unsurlarının daha iyi anlaşılabilmesi için bir araçtır. Bağımsız olarak düşünüldüğünde, her ikisi de

kısmi bakış açıları oluştururlar; birlikte görüldüklerinde, aynı fenomenle ilgilenen tamamlayıcı

bilimlerdir”. Oppenheim hukuk göstergebilimini şu şekilde tanımlar: “Göstergeler ile onları kullananlar

arasındaki ilişkinin görgül incelemesi betimsel edimbilimin çalışma konusudur. Önermelerin

geçerliklerinin edimsel koşullarının mantıksal çalışması da salt edimbilime ve salt anlambilim ve salt

sözdizimiyle birlikte mantıksal analize aittir –buna bazen göstergebilimsel de denir. Hukukun görgül

bilimi betimsel edimbilime bir örnektir; hukukun mantıksal analizi salt edimbilim, anlambilim ve

sözdizimi ile ilgilenir” (Roque Carrión-Wam, “Semiotica Juridica”, Semiotics, Law and Social Science,

Ed.: Domenico Carzo ve Bernard S. Jackson (Roma: Gangemi Editore & The Liverpool Law Review,

1985), s. 24-32.).

Georges Kalinowski de aynı çizgide yer alır. Kalinowski’nin mantıkçı hukuk göstergebilimine ilişkin

görüşleri, Introduction a la logique juridique, (1965, 1978), isimli kitabında yer almaktadır.

Kalinowski’ye göre, hukuk göstergebiliminin ve mantığının amacı ve önemi, bu bilimlerin, hukuk dilinin

kuramları ya da teknikleri olarak tüketilmediği, ancak “göstergebilimin, farklı hukuk bilimlerinin

yenilenmesine, sorunlara olan yaklaşımlarına yeni bakış açıları önermesi ve araştırmalarında yeni ve

13

çerçevede, hukuk ile toplum ve toplumsal kurumlar arasındaki ilişki; hukuksal

usavurmanın yapısı; mantık, ahlâk ve değer ilişkisi; ve İngiliz Analitik Pozitivizminin

hukuk algısı tartışma konusu yapılmaktadır.26

1.3. Yapısalcı Hukuk Göstergebilimi

Avrupa’da göstergebilim, Ferdinand de Saussure’ün27 modern dilbilimi kurarken28,

dilbilimi göstergebilimin alt dalı olarak kabul etmesiyle attığı temellerle başlar. Roman

güçlü bir ışık sunmasıyla katkıda bulunabileceği” gerçeğinde yatmaktadır. “Bundan başka, (derin

farklılıkları bulunduğundan ötürü) hukuk felsefesi ile karıştırılmaması gereken hukuk mantığı ve hukuk

göstergebilimi, halen onunla bağlantılı olmaya devam etmektedir. Sahip oldukları değer sadece hukuk

biliminin yenileyicisi olmalarında değil aynı zamanda hukuk felsefesi için yeni bir bilimin başlangıcını da

oluşturmalarında bulunmaktadır” (ibid., s. 33.).

Nihayet, H. von Wright’ın deontik mantık çalışmaları da, genelde normatif önermelerin, özelde de hukuk

önermelerinin mantıksal analizi açısından büyük önem taşımaktadır. Deontik mantık, klasik mantık

açısından doğru/yanlış olamayan normatif önermeleri mantık alanına dahil etme çabasıdır ve von Wright,

geliştirdiği semantik modellerle, normların mantıksal analizinin mümkün olabileceğini göstermiştir.

Ayrıntılı bilgi için bkz., A. Halûk Atalay, Hukuksal Uslamlamanın Formelleştirilmesi,

Yayımlanmamış doktora tezi (İstanbul, 1998), s. 27 vd.

Hukuk ve mantık ilişkisi için ayrıca bkz. Yasemin Işıktaç, Hukuk Normunun Mantıksal Analiz ve

Uygulaması (İstanbul: Filiz Kitabevi, 1999). 25 Genel olarak bkz. Kevelson, The Law as a System of Signs; Roberta Kevelson, Charles S. Peirce’s

Method of Methods (Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1987); Roberta

Kevelson, Peirce, Science, Signs, Semiotics and the Human Sciences, C. 9 (New York: Peter Lang

Publishing, 1996). 26 Kevelson, The Law as a System of Signs, s. 11-2. 27 Mongin-Ferdinand de Saussure (1857-1913): Cenevre’de doğan Saussure, 1875’te fizik ve kimya

eğitimi almaya başlar, ancak dile duyduğu ilgi nedeniyle (on beş yaşında, anadili Fransızca’nın yanında,

Almanca, İngilizce, Yunanca ve Latince bilmektedir) 1876’da dil öğrenimi için Leipzig’e ve Berlin’e

gider. 1880’de Sanskritçe üzerine hazırladığı doktora tezini savunur. 1880-1891 arasında Paris’te kalır.

1891’de Cenevre’ye dönerek Cenevre Üniversitesi’nde önce karşılaştırmalı dilbilgisi ve Sanskritçe

dersleri, 1907’den itibaren de genel dilbilim dersleri verir. Bkz. Rifat, XX. Yüzyılda Dilbilim ve

Göstergebilim Kuramları-1, s. 22-4; Jonathan Culler, Saussure, İngilizce’den çev.: Nihal Akbulut

(İstanbul: Afa, 1985), s. 13-6; Berke Vardar, “Ferdinand de Saussure ve ‘Genel Dilbilim Dersleri’”,

Genel Dilbilim Dersleri, Ferdinand de Saussure, Fransızca’dan çev.: Berke Vardar (İstanbul:

Multilingual, 1998) içinde sunuş yazısı, s. 8-10; Savaş Kılıç, Saussure Dilbiliminin Felsefî Kaynakları,

Yayımlanmamış yüksek lisans tezi (İstanbul, 2002), s. 9-12. 28 Saussure’ün dilbilim (ve göstergebilim) çalışmalarında çığır açan yapıtı, Course de Linguistique

Générale (Ferdinand de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, Fransızca’dan çev.: Berke Vardar (İstanbul:

14

Jakobson29 ve Louis Hjelmslev30 gibi dilbilimcilerin büyük katkısı olmakla birlikte,

göstergebilim adını taşıyan çalışmalar ancak 1960’larda başlayabilmiştir.31

Göstergebilimin Avrupa’daki en büyük temsilcisi, Paris Göstergebilim Okulunun

kurucusu olan A. J. Greimas’tır.32 Yapısalcı göstergebilim olarak bilinen akım, sadece

Multilingual, 1998) - bundan sonra Dersler), ölümünden sonra, öğrencilerinin tuttuğu notlardan yola

çıkılarak 1916’da yayımlanmıştır. Dersler’in Saussure’ün düşüncelerini ne kadar yansıttığına ilişkin bir

tartışmaya girmeyeceğiz. Yine de belirtmek gerekiyor ki, 1957’de Saussure’ün Dersler’e ilişkin kendi

notlarının, 2002’de de ders verdiği dönemden önce tuttuğu notların yayımlanmasıyla, hem yayımcıların

müdahalesinin hem de bu müdahaleyle yaratılmış Dersler’in yapısalcı yorumunun, Saussure’ün

düşüncelerinin çarpıtılmış bir sunumu olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu tartışmalar için bkz. Savaş Kılıç,

“Saussure’ü Yeniden Okumak”, Siyahî, S. 4, 2005, s. 66; Simon Bouquet, “Saussure’ü Okumaya Giriş”,

Çev.: Savaş Kılıç, Siyahî, S. 4, 2005, s. 67-9.

Metin içerisinde, özel bir vurgu olmaksızın Saussure’e gönderme yaptığımızda, Dersler’in Saussure’üne

işaret edeceğiz. 29 Bkz. Umberto Eco, “The Influence of Roman Jakobson on the Development of Semiotics”, Classics of

Semiotics, Ed.: M. Krampen vd. (New York ve Londra: Plenum Press, 1987), s. 109-27. 30 Bkz. Jürgen Trabanat, “Louis Hjelmslev: Glossematics as General Semiotics”, Classics of Semiotics,

Ed.: M. Krampen vd. (New York ve Londra: Plenum Press, 1987), s. 89-108. Ayrıca bkz. Louis

Hjelmslev, “Anlatım ve İçerik”, Çev.: G. Işık, Yirminci Yüzyıl Dilbilimi, Ed.: Berke Vardar (İstanbul:

Multilingual, 1999), s. 180-7; Louis Hjelmslev, “Dilsel Dizgeler ve Dil Dışı Dizgeler”, Çev.: G. Işık,

Yirminci Yüzyıl Dilbilimi, Ed.: Berke Vardar (İstanbul: Multilingual, 1999), s. 192-5. 31 Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, s. 89. 32 Algirdas Julien Greimas (1917-1992): Litvanyalı anne babadan Rusya’da doğan Greimas,

Litvanya’daki lise eğitimi sonrasında, yine Litvanya’da, Kaunas Üniversitesi’nde hukuk eğitimine başlar.

Daha sonra Fransa’ya giderek 1939’da Grenoble Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden mezun olur.

1940’ta tekrar Litvanya’ya dönerek öğretmen ve editör olarak çalışır, dergilerde edebiyat eleştirileri ve

kültürel eleştiri temelli yazılar yazar. Savaş nedeniyle 1944’te Fransa’ya gider ve Sorbonne’da edebiyat

doktorası yapar. Tezi, daha sonra Roland Barthes tarafından popülerleştirilecek olan ‘modanın sözcük

dağarcığı’ konusundadır. 1949-1958 arasında, Mısır İskenderiye Edebiyat Fakültesi’nde Fransız dili tarihi

dersleri verir. Burada, Roland Barthes’la tanışır ve onu Roman Jakobson’un dilbilimsel yaklaşımıyla

tanıştırır. 1958’de Türkiye’ye gelen Greimas, Ankara Üniversitesi’nde (1958-1962) ve İstanbul

Üniversitesi’nde (1960-1962) dilbilim ve anlambilim dersleri verir. 1965’te, Paris l’École pratique des

hautes études’de, Genel Anlambilim Kürsüsü’nün yöneticiliğini alır.

1966’da yayımlanan Sémantique structurale [Yapısal Anlambilim] isimli yapıtı, Paris Göstergebilim

Okulu olarak adlandırılacak akımın doğuşuna neden olur. Du sens [Anlam Üzerine] (1970), Maupassant.

La sémiotique du texte [Maupassant. Metnin Göstergebilimi] (1976), Sémiotique et sciences sociales

[Göstergebilim ve Toplum Bilimleri] (1976), Sémiotique. Dictionnaire raisonné de la théorie du langage

(J. Courtés’le birlikte) [Göstergebilim. Dilyetisi Kuramının Açıklamalı Sözlüğü] (1979) ve Du sens II

[Anlam Üzerine II] (1983) önemli yapıtları arasındadır. Bkz. Rifat, XX. Yüzyılda Dilbilim ve

Göstergebilim Kuramları-1, s. 200-10; Marvin Katilius-Boydstun, “The Semiotics of A. J. Greimas: An

15

yapısal dilbilimle değil, C. Lévi-Strauss’un temsil ettiği Fransız yapısalcılığıyla da

yakından bağlantılıdır. Lévi-Strauss, yapısal dilbilimin analiz yöntemini, dilbilimin

dışına çıkararak, sosyal bilimlerin tümü için kullanılması olanaklı bir yöntem haline

getirmiş ve ilerlemeci paradigmaya bağlı antropolojinin çehresini, ilkel toplulukların

kültürlerinin yapısal özelliklere sahip olduğunu göstererek değiştirmiştir.

Greimas’ın “Analyse sémiotique d’un discours juridique” [Hukuk Söyleminin

Göstergebilimsel Analizi]33 başlıklı çalışması, yapısalcı göstergebilimin, hukuk

söyleminin analizinde kullanılışını temsil eder. Greimas bu analizinde, hukuku

bildirişimsel bir olgu olarak görerek, hukuk söylemini anlatı grameri34 açısından

incelemiştir. B. S. Jackson’ın, Greimas’ın bu incelemesini ve yapısalcı göstergebilimin

genel ilkelerini İngilizce yapılan hukuk kuramı tartışmalarına taşımasıyla35, Kıta

Avrupasında da hukuk göstergebilimi, ayrı bir çalışma alanı olarak ortaya çıkmıştır.

Paris Göstergebilim Okulu, yapısal dilbilimin ve yapısalcılığın ufkunu genişletmiş,

anlam üretim ve naklinin koşullarını ele almıştır. Üst-bilim olma iddiasında olan ve bu

yolda ihtiyaç duyduğu terminolojiyi, kapsamlı bir sözlükle36 oluşturan okul, ilkesel

olarak gösterge sistemlerini konu almakla birlikte, uygulamalar, çoğunlukla edebiyat ya

da metin merkezli olmuştur. Bunun bir nedeni, Greimas’ın düşüncelerinde önemli bir

yere sahip olan Saussure’ün dile verdiği önemdir. Saussure’e göre dil, anlatım

Introduction”, Lituanus – Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences, C. 36, N. 3, 1990,

(24.10.04). 33 Algirdas Julien Greimas (Eric Landowski’nin katkısıyla), “The Semiotic Analysis of Legal Discourse:

Commercial Laws That Govern Companies and Groups of Companies”, The Social Sciences: A

Semiotic View, Algirdas Julien Greimas (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1990), s. 102-38.

34 Yunanca aslı γραμματική – harf sanatı- olan gramer, öncelikle, sözcüklerin

biçimlerinin değişim ve tümce içindeki birleşim kurallarına işaret eder. Aynı zamanda, bu kuralların

incelenmesine ya da bu incelemeye ilişkin kitaplara da gramer ismi verilir. TDK Türkçe Sözlük, gramer

için, “1. Dil bilgisi. 2. Dil bilgisi kitabı.” karşılığını veriyor (Türkçe Sözlük - C. 1, Türk Dil Kurumu

(Ankara: TDK Basım Evi, 1998), s. 895). Dil bilgisini ise “Bir dilin ses, biçim ve cümle yapısını inceleyip

kurallarını tespit eden bilim” şeklinde tanımlıyor (ibid., s. 589.). Açık bir şekilde bu tanımlamalarda

öncelik, kurallara değil, kuralları inceleyen disipline verilmektedir. Oysa bu çalışmada gramer, bir dilin

(başka bir ifadeyle göstergesel sistemin) kuralları anlamında kullanılacaktır. ‘Dil bilgisi’ ifadesi de ilk

başta kuralı değil kuralın bilgisini çağrıştırdığı için, gramer’i kullanacağız. 35 Bernard S. Jackson, Semiotics and Legal Theory (Liverpool: Deborah Charles Publication, 1987). 36 A. J. Greimas ve J. Courtés, Semiotics and Language – An Analytical Dictionary.

16

dizgelerinin en karmaşığı, en yaygın olanı ve en belirginidir. Dolayısıyla, dilbilim “her

türlü göstergebilimin genel örneği olabilir”.37 Saussure’ün dil vurgusundan etkilenen

Saussure sonrası Kıta Avrupası göstergebilim çalışmaları, ‘dil’ kavramından vazgeçmek

istemeyecek, göstergebilim (ya da yapısal dilbilim) dil dışı alanlara uygulanmak

istendiğinde, yine ‘dil’e başvurulacaktır. Hatta, Saussure’ün tasarısının ve

göstergebilimin varlık koşulunun tam tersine Barthes, göstergebilimin, dilbilimin alt

dalı olması gerektiğini bile söyleyebilecektir.38 Bu dar görüşten ne kadar kurtulmuş

olursa olsun, Avrupalı göstergebilim, bir metin göstergebilimi olarak ortaya çıkar.

Metnin olmadığı yerde, inceleme nesnesini (tiyatro, hukuk, resim, vs.) bir metin gibi

okumayı teklif eder.

Dış dünyaya gönderme yapmayan bir dil anlayışını kabul eden yapısalcı göstergebilim,

anlam üretiminin biçimsel nitelikleri üzerinde durmaktadır. Okul, Saussure’ün, anlamın

tümce içinde yaratılması boyutunda ortaya koyduğu dizisel ve dizimsel eksenleri,

tümcelerin bir araya gelerek oluşturduğu daha büyük yapılarda, söylemsel boyutta ele

alarak, en soyuttan en somuta giden “Üretici Yörünge” kurgusuyla, söylemsel anlamın

oluşumunu açıklamaya çalışmıştır. Okulun yarattığı ve yaygınlaştırdığı anlatı izlencesi

örnekçesi, kutsal metinlerden her türlü edebiyat eserine ve bildirişim faaliyetine

uygulanabilen, söz konusu eserlerdeki derin yapıyı ortaya çıkaran bir araç olmuştur.39

1.4. Çalışmanın Kapsamı

Yukarda belirttiğimiz gelenekler açısından hukuk göstergebilimi, ancak otuz yıl kadar

öncesine giden genç bir araştırma alanıdır. Genel olarak göstergebilimin Türkçe yazına

yansıması, sadece yapısalcı göstergebilim açısından ve ağırlıklı olarak edebiyat ve

iletişim alanlarında gerçekleşmiştir. Türkçe yazında Peirce eksenli mantıkçı

37 Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, s. 113. 38 Roland Barthes, Göstergebilimsel Serüven, Çev. M. Rifat ve S. Rifat (İstanbul: YKY, 2004), s. 24. 39 Türkçe yazında göstergebilimsel uygulamalar, birkaç istisna dışında, Paris Göstergebilim Okulunu

yansıtır. Anlatı izlencesi modelinin kullanılmasında ör. bkz. Tahsin Yücel, Anlatı Yerlemleri (İstanbul:

YKY, 1995); Tahsin Yücel, Yazının Sınırları (İstanbul: YKY, 1999); Mehmet Rifat, Genel

Göstergebilim Sorunları – Kuram ve Uygulama (İstanbul: Alaz Yayınları, 1982), s. 125-235; Hilmi

Uçan, Edebiyat Bilimi ve Eleştiri (Ankara: Hece Yayınları, 2003), s. 87-217; Seçil Büker ve Ayşe

(Eziler) Kıran, Reklamlarda Kadına Yönelik Şiddet (İstanbul: Alan Yayıncılık, 1999), s. 61-135.

17

göstergebilimin işlenmemiş olması, yapısalcı göstergebilimin ise söz konusu alanlarla

sınırlı kalınarak incelenmesi, hukuk göstergebilimini konu alan bir inceleme için, bazı

ön açıklamaların yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu amaçla, hukuk göstergebiliminin

en genel şekliyle gösterilmesinin ve çalışmanın kapsamının belirlenmesinin ardından

Türkçe yazında üzerinde çok durulmayan göstergebilimsel araştırmanın aklın yapısını

ortaya çıkarmayı amaçlayan tasarısı ile, her iki gelenek açısından gösterge kavramının

incelenmesi bir genel giriş niteliği taşıyan Birinci Bölüm içerisinde yer alacaktır.

Çalışmanın ikinci bölümü, yapısalcı hukuk göstergebiliminin derin yapı araştırmasını

konu edinmektedir. Yapısalcı göstergebilim, Marx’ın toplum, Freud’un birey için

yaptığı ‘görünmeyen’in, ‘altta kalan’ın ortaya çıkarılması çabasını paylaşmaktadır. Bu

hedefin belirlenmesinde, Lévi-Strauss’un kültür araştırmalarına uyguladığı yapısal

analiz çıkış noktası oluşturur. Her ne kadar Lévi-Strauss göstergebilimle değil

yapısalcılıkla anılsa da, toplumun bilinçdışını keşfetmeye yönelmesi ve uyguladığı

yöntemin göstergebilimsel analiz yöntemiyle büyük benzerlik taşıması, ulaştığı

sonuçları hukuk göstergebilimi açısından önemli kılmaktadır.

Son dönemde, hukuk analizinde hukukun ya da hukuksal metinlerin bir anlatı (İng.

narrative) olarak ele alınmasını savunan bazı araştırmacılar, anlatıbilimin (İng.

narratology) ilke ve yöntemlerini inceleme konularına uygulamaktadırlar. Paris

Göstergebilim Okulu da, anlatıbilim çalışmaları içerisinde önemli bir yere sahiptir ve

Okulun geliştirdiği göstergebilimsel anlatı analizi, bizzat Greimas tarafından bir hukuk

metnine, hukuk söyleminin analizi olarak uygulanmıştır. Yapısalcı hukuk

göstergebilimi, bu yöntemle, hukukun derin yapısını ortaya çıkarmaya çalışmaktadır.

İdeoloji ve hukuk ilişkisi, hukuka eleştirel yaklaşmayı teklif eden araştırmacılarca sıkça

dile getirilen bir konudur. Modern dönemin savunduğu hukuk anlayışı, hukuku tarafsız

ve toplumdaki diğer normatif sistemlerden üstün bir kurum olarak görme

eğilimindeyken, eleştirel hukukçular, hukukun tarafsız olmadığını, belli bir ideolojiyi

yansıttığını savunmaktadırlar. Yapısalcı hukuk göstergebilimi de, metnin/anlatının derin

yapısını ortaya çıkarmak suretiyle, hukuksal düzenlemelerin, görünürdeki anlamın

ötesinde ne tür ideolojik unsurları barındırdığını ortaya çıkardığını savunmaktadır. Bu

açıdan yapısalcı hukuk göstergebilimi, hem Eleştirel Hukuk Çalışmalarıyla hem de

söylem analiziyle ortak özellikler barındırır. Ancak yapısalcı göstergebilimin ideoloji

18

kavramına yüklediği anlamla, eleştirel hukukçuların ideolojiyi ele alış ve göstergebilimi

kullanış tarzlarının açıklığa kavuşturulması gerekmektedir.

Üçüncü Bölüm ise, hukuk göstergebilimini geleneksel hukuk felsefesi yaklaşımları

açısından değerlendirmekte ve salt analiz olmak dışında hukuk uygulaması için

getirebileceği yenilikleri araştırmaktadır. Bu bölümde, hem yapısalcı hem de mantıkçı

göstergebilimin temel önermeleri açısından bir değerlendirme yapılmaktadır.

Hukuk göstergebilimi, hukuku bildirişimsel bir süreç, bir gösterge sistemi olarak

görmekle, hukukun ‘neliği’ne yönelmiş hukuk felsefesi tartışmaları içerisinde hem

doğal hukuku hem de hukuksal pozitivizmi karşısına alır. Bu durum yapısalcı

göstergebilim açısından biraz muğlak olmakla birlikte, mantıkçı göstergebilim açıkça

hukuksal gerçekçilikle aynı saftadır. Greimas’ın yaptığı hukuk söylemi analizi, belli

açılardan hukuksal pozitivizmi diğer hukuk okullarından ayıran temel özelliklerle ortak

noktalar taşır, ancak bazı yazarlar yapısalcı hukuk göstergebilimini, hukuksal

pozitivizme karşı bir eleştiri olarak kabul ederken, aynı zamanda hukuksal gerçekçilik

ve Eleştirel Hukuk Çalışmalarıyla aynı aileye mensup kabul etmektedirler.

Hukuksal usavurmanın klasik mantıktaki kıyas (tasım) uyarınca işlediği genel bir

kabuldür. Bununla birlikte, mantıkçı göstergebilimin kıyas mantığına yönelttiği

eleştiriler hukuk göstergebilimi ve hukuksal usavurma açısından değerlendirme konusu

yapılmaktadır. Yargıçların ve diğer hukuksal aktörlerin zaman zaman bilinçsizce

uyguladığı usavurma yöntem ve ilkelerinin göstergebilimsel açıdan incelenmesi,

hukukta karar verme sürecini aydınlatacak ve geliştirecek yenilikler taşımaktadır. Bu

şekliyle, hukuksal usavurmanın hukuka has özelliklere sahip olmadığı, hatta farklı

hukuk sistemlerinde dahi aynı usavurma ilkelerinin geçerli olduğu, farklılığın tarihsel

nedenlerle bazı öze ilişkin olmayan tekniklerde ortaya çıktığı savunulabilir.

Hukuk önermelerinin uygulanması, yorumlamayı zorunlu kılmaktadır. Zira hukuk

önermeleri, kısa ifadelerle, hiçbir zaman birbirinin aynı olamayacak olayları kapsamaya

yönelmiştir. Pek çok nedenden dolayı hukuk uygulayıcısı, mevcut hukuk kurallarını

karşısındaki olaya uygularken yorum yapmak zorunda kalır. Hatta, bir önermeyi

anlamak, bizatihi bir yorumlama faaliyetidir. Hukuk göstergebiliminin aklın çalışma

yapısına ve dil dışı gerçeklikle dil ilişkisine ilişkin görüşleri, doğru bir yorumun nasıl

19

olacağını göstermese bile, yorum faaliyetinin yapısı hakkında fikir vermek suretiyle, bu

zorunlu ve kaçınılmaz işlem üzerindeki düşüncelerimize ışık tutmakta, hukukun ‘neliği’

sorununa, hukuksal gerçekçilik lehine bir yaklaşım getirmektedir.

Çalışmanın kapsamına neleri dahil ettiğimizi bu şekilde belirlemenin yanında, neleri

dahil etmediğimize de işaret etmemiz gerekiyor. Zira, ‘göstergebilim’, ‘dilbilim’,

‘yapısalcılık’, ‘söylem’ gibi kavramların ilk bakışta göze çarptığı bir metinde bulunması

umulan bazı konu ve isimler, bilinçli bir şekilde bu çalışmada yer almamaktadır.

İngilizce ve Türkçe yazında göstergebilimle ilgili herhangi bir açıklama, genellikle,

Roland Barthes’a yer ayırmaktadır. Barthes adının Türkçe yapılan göstergebilimsel

tartışmalarda, göstergebilimle uğraşan az sayıdaki araştırmacıdan bir kaçının Barthes’ı

konu alan çalışmalar yapmasına bağlı olarak, nisbeten daha sık geçtiğini söylemek

mümkündür. Bununla birlikte, Barthes, göstergebilimi dilbilime tabi kılmakla, genel

göstergebilimsel anlayışın bizim tespit ettiğimiz eğilim ve tasarısına karşıt bir tutuma

girmiştir. Ayrıca, özellikle S/Z’den sonra da, artık yapısalcı ya da göstergebilimci olarak

değil, postyapısalcı olarak anılır olmuştur.40

Saussure’ü takip eden Avrupalı dilbilimciler, genel olarak yapısalcı olarak nitelenen

ancak kendi içinde bölünmeler yaşayan (ör. A. Martinét’nin ve E. Benveniste’nin

dilbilimsel yaklaşımları) bir gelenek yaratmışlardır. Bu gelenekle bağlantılı Prag

Dilbilim Çevresi (R. Jakobson, N. Trubetskoy), Kopenhag Dilbilim Okulu (V. Bröndall,

L. Hjelmslev, H. J. Uldall) gibi grupların yanında, doğrudan yapısalcı olmasa bile,

benzer görüşler taşıyan, yapısalcı dilbilimin ve göstergebilimin gelişimine katkı

sağlayan Ruç Biçimcileri, Polonya göstergebilim okulu gibi pek çok okul, akım ve isme

çalışmada yer vermek mümkün olabilirdi. Ancak kapsamın bu derece geniş tutulması,

göstergebilimin ana hatlarının gözden kaçırılmasına neden olabileceği gibi, zaten

Türkçe’de ilk kez ele alınması nedeniyle salt hukuk göstergebiliminin sınırlarını

zorlayan çalışmayı daha da karmaşık hale getirecekti. Böylece, söz konusu okul ve

isimlere, ancak birkaç yerde gönderme yapmak suretiyle değinmiş olacağız.

40 Susana Onega ve José Angel García Landa, Antatıbilime Giriş, Çev.: Y. Salman ve D. Hakyemez

(İstanbul: Adam Yayınları, 2002), s. 14 (“S/Z çoğu zaman yapısalcılık-sonrası [postyapısalcı] anlatı

çözümlemesinin ilk bildirgesi olarak görülür…”).

20

Dil üzerine yapılan tartışmalar, sadece Saussure kaynaklı modern dilbilimle ya da

yapısalcılıkla sınırlı değildir. 20. yy, dil ve iletişim çalışmalarının egemenliğindedir ve

dil felsefesi konusunda çok önemli bir devrime tanıklık etmiştir. Bu devrimi

gerçekleştiren Analitik Felsefe, anlam konusundaki dikkate değer görüşleriyle mantıkçı

pozitivizm, iletişim kuramları/felsefesi ve dil felsefesi yaklaşımları konumuzu oluşturan

göstergebilimin dil ve gerçeklik ilişkisi hakkındaki kabullerine bazen paralel bazen

karşıt önemli görüşler ileri sürmüşlerse de, dil felsefesine yönelen bir genişleme,

çalışmamızın sınırlarının aşılması anlamına gelecektir. Dolayısıyla, L. Wittgenstein, G.

Frege, J. L. Austin, A. Ayer, J. Searle, A. Tarski, W. Quine, D. Davidson gibi

felsefecilere yer vermeyeceğiz. Türkçe’de henüz ayrıntılarıyla incelenmemiş modern dil

felsefesi ile bu felsefî yaklaşımın hukuk açısından gündeme getirebileceği sonuçlar,

başka bir çalışmanın konusu olmak durumundadır.

Yapısalcılık, bizi, yapısalcı göstergebilime kaynaklık etmesi yönüyle ilgilendirmektedir.

Bu açıdan, yapısalcı dilbilimin temel taşlarına ve Lévi-Strauss’un yapısalcı kültür

analizine değinmenin dışında, ayrıntılı bir tartışmaya girmeyeceğiz. Asıl konumuzun

hukuk göstergebilimi olması ve hukuk kuramı ile siyaset biliminin oldukça yakın

durması nedeniyle, yapısalcılığın diğer önemli isimlerini değilse bile L. Althusser’i

konu edinmemiz gerektiği düşünülebilir. Yapısalcılığın siyaset bilimindeki temsilcisi

sayılan Althusser, hem ideoloji hukuk ilişkisine hem de ideolojinin yapısallığı

dolayımında hukuk toplum ilişkisine dair önemli açılımlar getirmekle birlikte, hukuk

göstergebilimi açısından verimli bir tartışma alanı sunmamaktadır ve dolayısıyla

Althusser –ya da yapısalcı Marksizm- incelememiz içerisinde yer almayacaktır.

Son yılların ‘moda’ kavramı ‘söylem’ ise, doğallıkla, M. Foucault, J. Derrida, J.

Kristeva, J. Lacan gibi isimleri akla getirmektedir. Doğrusu, bu isimler etrafında ortaya

konan düşünceler hem göstergebilimle yakından ilgilidir hem de hukuk üzerine

yapılmış son dönem tartışmaları yansıtmaktadır. Yapısalcı göstergebilim (ve yapısal

dilbilim), temeli Avrupalı olan postyapısalcı (Lacan, Foucault) ve

yapısızlaştırmacı(dekonstrüktiyonist)/postmodern (Derrida) iddiaların eleştirisine maruz

kalmakla birlikte, yine bu akımların çıkış noktasını oluşturmuştur. Oysa Türkçe felsefî

yazın, modern ve postmodern arasındaki geçiş noktası olarak kabul edilebilecek

yapısalcı göstergebilimi (ve yapısalcılığı) ziyadesiyle ihmal etmiştir. Bu ihmal, çağdaş

21

gelişmeleri takip etme adına hukuk felsefesi tartışmalarında da yaşanmış, ara dönem

atlanarak, modernite sonrası41 hukuk görüşü incelenmeye başlanmıştır. Bununla birlikte

postyapısalcı ve postmodern tartışmaların yönelimi, göstergebilimden oldukça

farklılaşmıştır. Bu çalışmanın yapısalcı göstergebilimle ilgili kısmı, ihmal edilmiş bu

boşluğu doldurma ve postyapısalcılık, postmodernizm ve hukuk ilişkisi üzerine

yapılacak araştırmalara sağlam bir zemin hazırlama çabasını da gütmektedir.

Nihayet, 20. yy dilbiliminin yapıtaşlarından sayılan Noam Chomsky’ye niçin yer

vermediğimizi belirtmemiz gerekiyor. Chomsky’nin üretici dilbilimsel kuramı,

gerçekten de, günümüz dilbilim çalışmalarında dikkate alınması gereken önemli bir

açılım sağlamaktadır. Ancak Chomsky’nin kuramı, bir dilyetisi kuramıdır ve kendini

Descartesçı çizgiye yerleştirir.42 Üretici dilbilim, genel olarak anlambilimine ya da genel

göstergeler kuramına katkı sağlamakla birlikte, sadece dil yetisinin varlığını ve bu

yetinin kullanılmasını ele alır; hukuk göstergebilimine katkısı ise, eğer varsa, pek azdır.

41 Sadece postmodern anlamında değil, postyapısalcılık, feminizm ve eleştirel ırk kuramını da kapsayacak

şekilde. 42 John Cottingham, Akılcılık (Ankara: Doruk Yayımcılık, 2003), 134-42. Ayrıca bkz. Noam Chomsky,

Dil ve Zihin, İngilizce’den çev.: Ahmet Kocaman (Ankara: Ayraç, 2002); Dil ve Sorumluluk,

İngilizce’den çeviren: Hüsnü Özasya (Ekin Yayınları, 2002); Yeni Dünya Düzeninde Yalanlar ve

Gerçekler, Çev.: Selen Göbelez (Ankara ve İstanbul: Sarmal, 2000), s. 15-95.

22

2. AKIL

2.1.Aklın Yapısı

2.1.1. Aklın Sınırı

Aydınlanma felsefesi, barındırdığı pek çok farklı düşünceye rağmen, insan aklının

yüceltilmesi olarak özetlenebilir. Bu dönemde, bugün her biri kendine has gelenekler

oluşturmuş felsefî akımların modern dönemdeki kurucuları, bilgiye ulaşmada insan

aklının yetkinliğini onaylayarak işe başlarlar. İngiliz görgücülüğü, Alman idealizmi ve

Fransız rasyonalizminin tek bir başlık –Aydınlanma- altında incelenebilmesini olanaklı

kılan budur.43

Ne ki, Aydınlanmanın bu kutsal nesnesinin sorgulanması için çok uzun bir süre geçmesi

gerekmeyecektir. Aydınlanmanın en büyük savunucusu Kant bir yandan ‘Sapere aude!’

derken44, diğer yandan, aklın sınırlarını çizmiştir.

Dış dünyaya ilişkin bilginin edinilmesinde sınırsız bir araç olarak tasavvur edilen akıl,

Kant’a gelindiğinde, iki sınırla karşılaşır. Birincisi, dış dünyadan gelen verilerin, yani

duyumların, duyu organlarıyla çarpıtılmışlığıdır: duyu organları nesneleri ancak

kabiliyetleri oranında yansıtabilirler ve bu kabiliyet sınırlıdır. İkincisi, aklın bizzat

kendisi, yapısıdır. Akıl, kendisine duyu organlarıyla gelen verileri, sahip olduğu

kategorilerle işleyerek onlara yeni bir biçim verir.45 Bu yeni biçim, ne nesnenin

kendisidir ne de tam bir temsili. Doğrusu, zihindeki algının nesneye ne kadar

yaklaştığını bilmek hiçbir zaman mümkün olmayacaktır.46 Burada, göstergebilime

kaynaklık eden temel düşünce, aklın sahip olduğu belli bir yapı çerçevesinde iş

gördüğüdür. Gerçekten de Kant’a göre, aklın sınırlarından bahsetmek, yapısından

43 Ahmet Çiğdem, Aydınlanma Düşüncesi (İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2001), s. 14, 19. 44 Immanuel Kant, “Aydınlanma Nedir (?) Sorusuna Yanıt”, Çev.: Nejat Bozkurt, Seçilmiş Yazılar

(İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984), s. 213. 45 Immanuel Kant, Arı Usun Eleştirisi, Çev.: Aziz Yardımlı (İstanbul: İdea Yayınevi), 1993, s. 77. 46 ibid., s. 56.

23

bahsetmek demektir.47 Elbette kategoriler düşüncesi (ya da aklın nasıl işlediği sorusunun

araştırılması) Kant’a özgü değildir. Örneğin Aristo da kategorilerden bahsetmektedir.

Ancak Aristo’nun kategorileri, daha çok eşyanın (varlığın) özüne yöneliktir. Aristo

kategorileri bir gramer sorunu olarak ele alırken, eşyanın mahiyeti itibariyle belli bir

şekilde konuşulabildiğini (düşünülebildiğini) ileri sürmektedir.48 Kant ise kategorileri,

bizzat aklın sahip olduğu sınırlar olarak düşünmüştür. Bunun yanında, Aristo’daki

eşyanın belirleyiciliğinin, Kant’la ve –özellikle yapısalcı- göstergebilimle birlikte

tersine döndüğünü, dilin (düşüncenin) dünyayı belirlediğinin savunulmaya başlandığını

söylemek mümkündür.

2.1.2. Göstergebilimsel Dörtgen ve Kiplikler

Kant’ın kategorileri, insanın evreni anlayabilmesinin a priori koşullarını belirlemeye

yönelmiştir. Bu açıdan, hem genel olarak yapısalcılığı49 hem de Greimas’ı Kantçı

geleneğe yerleştirmek hiç de zor olmaz. Greimas’ın tüm anlamsal kategorilerdeki anlam

oluşumunu göstermeyi amaçlayan göstergebilimsel dörtgeni ve anlatı grameri içerisinde

zorunlu öğeler olarak bulunan kiplikler, tam da b