ERHAN01 FARKIYLAHUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI 1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14 ZETLER

NTE 1

HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

Toplum ierisinde bireylerin kar atmalarn uzlatrmak, birbirleriyle olan ilikilerini ve davranlarn dzenlemek ve bylece toplum dzenini salamak ve srdrmek amacyla getirilmi kurallara, toplumsal davran kurallar (sosyal dzen kurallar ya da toplumsal hayat dzenleyen kurallar )denir.

SOSYAL HAYATI DZENLEYEN KURALLAR: Toplumsal yaam dzenleyen kurallar din, ahlak, grg, rf ve adet ve nihayet hukuk kurallar eklinde snflandrabiliriz. Temelinde btn bu kurallarn ortak zellikleri ise kiilerin davranlarn belli bir dzene balamay hedeflemeleri, bunun iin de baz emir yasaklar getirmeleri ve bunlara uyulmasn salamak zere eitli yaptrmlar (meyyideler) ngrmeleridir.

DN KURALLARI: Toplumsal yaam dzenleyen kurallar arasnda, din kurallar her zaman nemli yer tutmutur. Dinler hem uhrevi(teki lemlerle ilikin) hem de dnyevi ilikileri dzenlemektedir. slam dininde hkmn zamana gre deiecei ilkesi toplumsal yaamn dinamizmine uygun kurallarn retilmesine imkn tanmakta ise de buna uygulamada gereken nemin tam olarak verildii sylenemez. Din kurallarna uymamann yaptrmnn manevi nitelik tamas da sosyal hayatn dzeninin salt din kurallaryla salanamayacan gsterir. hlal edilen din kural ayn zamanda kanunun su sayld bir eylem(rnein adam ldrme) deilse, devlet tarafndan maddi bir tepki ile karlamayacaktr. Bu durum laik devlet anlay ile ilgilidir. Dinin hukuk zerindeki etkisi, laik devlet anlaynn benimsenmesi ve uygulamas ile azalmtr. Devlet ynetiminin ve hukuk dzeninin dinden bamszl ve birbirinin etkisinde kalmakszn dzenlenmesini ifade eden laiklik ilkesinin benimsenmesi ile ulalmak istenen hedef, insanlara vicdan zgrlnn ve dini inan serbestsinin tannmasdr. Kural olarak hukuk dinden ayrlmtr ve Trk Medeni Kanununda bununla ilgili ksm hkmler bulunmaktadr. Bunun sebebi din kurallarnn hukuka aktarlmas deil, dini inan zrlnn kuvvetlendirilmesinin hedeflenmi olmasdr. rnein: TMKnn 143.maddesinde yer alan evlenen kiilerin medeni nikhtan sonra dini nikh da yapabileceklerine dair dzenleme verebilir. Bu hkm ayrca laiklik ilkesinin din dmanln amalamadn da gstermektedir.

AHLAK KURALLARI: Ahlak, bir toplumda iyilik ve ktlk hakknda oluan ve yerleen deer yarglarna gre yaplmas ya da yaplmamas gereken insan davranlarna ilikin kurallar btndr. Ahlak kurallar iki yaptrma tabi tutularak incelenir. Bireylerin bizzat kendi kendilerine kar nasl davranmalar gerektiini gsteren ahlak kurallarna sbjektif(znel)ahlak kurallar, ferdin dier fertlerle ve toplumla olan ilikilerinde nasl davranmas gerektiini gsteren ahlak kurallarna ise objektif (nesnel)ahlak kurallar ad verilir. Sbjektif ahlak kurallarna kiisel ahlak kurallar, objektif ahlak kurallarna da sosyal ahlak kurallarna da sosyal ahlak kurallar denilir. Sbjektif ahlak kurallar ,namuslu ve drst ol, bakalar hakknda kt hisler besleme, iini temiz tut i dnyadaki tasavvurlara ilikindir. Objektif ahlak kurallar ise fakirlere yardm et, hrszlk yapma, bakalarna zarar verme rneklerinde olduu gibi da vurulan davranlara ilikin olup toplumun bireylerden istedii davran modellerini gsterir ki ahlak kurallarnn hukukla ilgili olan ksm da bunlardr. yi kt arasndaki ayrm yapan ahlak kurallar ou zaman iinde yaanlan corafyaya ve toplumun yapsna gre deiebilmektedir.

GRG KURALLARI: Sosyal hayatta bireylerin bir grup iinde ya da ayn sosyal evreye mensup kiilerin gnlk yaamlarnda ne ekilde davranmalar gerektiini gsteren grg kurallar, insanlarn belli olaylar karsnda hep ayn ekilde davranmalar neticesinde oluur. Grg kurallarnn toplum hayatndaki temel faydas, ayn kurallara uyan insanlar arasnda daha yakn ve salkl ilikilerin kurulmasn salamasdr.

RF VE ADET KURALLARI: rf ve adet kurallar da toplumsal hayat ve insan davranlarn dzenleyen kurallardandr. rf ve adet kurallar, toplum iinde uzun zamandan beri tekrarlana gelen ve toplumun kendisine uyulmas zorunlu kabul ettii ortak davran kurallardr. Bu tanm, rf ve adet kurallarnn iki unsuru bulunduu ortaya koymaktadr. Bunlardan maddi unsur ya da sreklilik unsuru ad verilen unsura gre, davrann rf ve adet kural haline gelmesi iin toplum iinde uzun zamandan beri srekli biimde tekrarlanyor olmas gerekir. rf ve adet kurallarnn manevi unsuru olarak adlandrlan ikinci unsuru ise toplumda uzun zamandan beri tekrarlana gelen o davran biimine uymann zorunlu olduuna dair toplumda genel bir inan varldr. Bu iki unsur bir arada olmas halinde bir rf ve adet kuralndan sz edilebilir. B u iki unsura devlet destei de eklenince bir rf ve adet hukukundan sz edilebilir. rf ve adet kurallarndan bir ksm herkesi ilgilendirir ki bunlara genel nitelikte rf ve adet kural denir. rf ve adet kural sadece belirli bir blgede geerliyse bu da yerel nitelikte rf ve adet kuraldr.

HUKUK KURALLARI: Hukuk ok ynl bir kavramdr. Basit ve ekli bir tanm ile hukuk; bir toplumda kiilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilikilerini dzenleyen ve devlet tarafndan yaptrma (meyyideye) balanm sosyal davran kurallarnn btndr. Hukuk kurallarnn ve hukuki kurumlarn oluturduu dzene ise hukuk dzeni ad verilir.HUKUKSUZ BEER HAYAT VE BEER KADER KABL- TASAVVUR DELDR. NSAN HUKUK OLMAKSIZIN MEVCUDYETN MUHAFAZA EDEMEZ. HUKUKUN YER NSANIN SOSYAL HAYATIDIR. Hukuk kurallarnn amac da dier sosyal dzen kurallar gibi, toplum halinde yaayan insanlarn ilikilerini dzenlemek, onlarn rahat, huzur, gven ve barn salamak, dier bir ifade ile toplumsal yaamn devamn temin etmektir. Hukuk kuralna aykr davranmann sonucu olarak ihlal edilen normun trne gre ceza, cebri icra (zorla yerine getirme),iptal, tazminat, geersizlik gibi maddi nitelikli yaptrmlar sz konusudur. Toplumsal dzeni salayan bu kurallar, kiilerin uymas gereken emir ve yasaklar tespit eder. Hukuk kurallarnn emir ve yasaklarna uyulmas kamu kudreti tarafndan salanr.

HUKUK KURALLARI LE DER TOPLUMSAL DZEN KURALLARININ KARILATIRILMASI: Toplumsal yaam dzenleyen kurallar n ortak amac, kiilerin davranlarn belli dzene balamak ve bylece bir toplum dzeni oluturmaktr. Laiklik ilkesi ile birlikte dinin toplumdaki dzen kurucu ve koruyucu fonksiyonu iyice azalmtr. Din kural olduu gerekesiyle devlet ve hukuk dzeni tarafndan kabul edilip yaptrma balanmas yalnz teokratik devletlerde grlebilir. Hukuk kurallar din kurallarndan birka nemli noktada ayrlmaktadr. Din kurallarnn kaynana ilahi emirler, tanrsal irade yahut baz kutsal varlklar veya inanlar oluturur. Buna karlk hukuk kurallar toplumsal yaamn gereksinimlerini karlamak iin insan akl ve iradesinin bir eseri olarak belirir. Bu nitelii, hukuk kurallarn din kurallarndan daha kolay deitirilebilir klar. Hem ie hem de da dnk olabilen ahlakn balca kaynan ise vicdan oluturmaktadr. Hukuk kurallar bellidir ve genellikle yazldr. Oysa ahlak kurallarnda genellikle hukuk kurallar kadar kesin bir belirlik yoktur. Hukuk kurallar emirler ve yasaklar tespit ettii gibi kiilere birtakm haklar ve yetkilerde salar. Buna mukabil ahlak kurallar bireylere yetkiler salamaz. Grg kurallar devlet tarafndan konulmaz, belirli bir sosyal evre tarafndan oluturulur. Grg kurallarnn hukuk kurallarnn hukuk kurallarndan en belirgin fark, meyyidesinin niteliinde ortaya kmaktadr. rf ve adet kurallar da grg kurallar gibi zamanla toplum iinde oluur.

HUKUK TERM VE HUKUKUN ETL ANLAMLARIJ

Hukukun szlk anlam haklar demektir. Trke de hak kelimesi doruluk, tanr, hukukun kiilere tand yetki, gibi eitli anlamlara gelmektedir. ngilizce de hak iin right, hukuk iin law szckleri kullanlrken, Franszca da droit ve Almanca da rechtszckleri hem hak hem de hukuk kavramlarn karlar. Yaplan tanmlar nda hukukun amac;

1)Toplumsal dzen ve bar salamak

2)Toplumda eitlii salamak

3)Hukuki gvenlii ve hrriyeti salamak

4)Adaleti gerekletirmek olarak belirtilebilir.

POZTF HUKUK: Yazl olsun olmasn yrrlkteki btn hukuk kurallarn ifade eder.

MEVZU HUKUK: Sadece yazl olan yetkili makamlar tarafndan konulmu bulunan kurallar kapsar.

DOGMATK HUKUK: Var olan hukuk kurallarn sistemletiren, eletiren ve yorumlayan bir hukuk daldr.

HUKUK BLMNN NORMATF BR BLM OLARAK NTELENDRLMES: Hukuku, belli bir sorunda baka lkelerdeki hukukla karlatrma yapmak, te yandan yrrlkteki hukukun tarihi kklerini aratrmak ve yrrlkteki kurallarnn toplumun ihtiyalarna uygun olup olmadn, bylece gelecekteki kurallarn nasl olmas gerektiini ortaya koyarak hukuk siyaseti ile uramak zorundadr. Bu nedenle hukuk bilimi normatif bir bilim olarak nitelendirilmektedir.

TAB(DEAL HUKUK):Tabi(ideal hukuk),pozitif hukuktan bamsz, onun dnda ve stnde, yaayan, ulalmas ideal olan hukuktur. Yrrlkteki hukuk deil, olmas

gereken hukuku ideal hukuku ifade eder.

NTE 2

POZTF HUKUKUN KAYNAKLARI: Yasama faaliyetini yrten Trkiye Byk Millet Meclisi, bu anlamda bir organik kaynaktr. Keza, tzkler bakmndan yaratc kaynak Bakanlar Kuruludur. Yrrlkte bulunan hukuk kurallarnn bulunaca yerleri, nitelik ve ierikleri hakknda gerekli bilginin elde edilecei vesikalar ise bilgi kayna deyimi ifade eder. Bu adan kanunlarn, tzklerin ve bir ksm ynetmeliklerin de yaymland Resm Gazete, Tutanak Dergisi, Anayasa Mahkemesi, Yargtay gibi yksek yarg organlarnn kararlarnn yaymland resm ve zel dergiler birer bilgi kaynadr.

BALAYICI-ASL HUKUK KAYNAKLARI

Yazl Kaynaklar:Hukukun ekl kaynaklarnn nemli bir blmn oluturan yazl kaynaklar, devletin yetkili mercii ve organlar tarafndan oluturulup yrrle konulmu olan hukuk metinlerdir. Yazl kaynaklar arasnda hiyerarik bir dzen, dier bir tabirle bir altlk-stlk ilikisi sz konusudur. Yetkili bir merci tarafndan konulmu olan ve yrrlkte bulunan bu kaynaklarn tmne uygulamada mevzuat da denilmektedir.

Anayasa: Daha geni ve madd anlamyla anayasa terimi ise, yazl olsun veya olmasn, devletin kurulu ve ileyi esaslarn belirleyen ilke ve kurallarn tmn ifade eder. Siyasal hukuk dzen ve kurumlarn zn (Keyman, 2007) oluturmasndan dolay anayasaya Esas Tekilt Kanunu da denilmekteydi. gibi bir lkede yazl olmayan anayasa sz konusudur. Anayasay yapanlar nasl deitirileceini de dzenlerler. Baz anayasalarn deitirilmesi daha zor koullara balanm olabilir. Bunun sebebi toplumun siyas dzeni bakmndan anayasann bir istikrar unsuru (Bilge, 2009) olarak grlmesidir. 1982 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az te biri tarafndan yaz ile teklif edilmesi, deitirme tekliflerinin de ye tamsaysnn en az bete tarafndan gizli oyla kabul edilmesi artyla deitirilebilecei iin sert bir anayasadr. Ayrca anayasa deiiklii kabul says TBMM ye tam saysnn te ikisine ulamazsa bu durumda referanduma gitme zorunluluu sz konusu olacaktr. TBMM ye tam saysnn te ikisine ular veya bunu geerse referanduma gidilmesi Cumhurbakannn takdirine baldr.

Kanun (yasa):Hemen her bilimin temel prensiplerine de kanun denilmekle birlikte, hukuk alannda kanun (yasa) terimi geni anlamda btn pozitif hukuk kurallarn kapsayacak biimde genel, soyut, objektif ve srekli nitelikteki dzenlemeleri ifade etmekte kullanlr. Trk hukukunda gerek madd (ierik bakmndan) ve gerekse ekl (ad kanun olan) bakmdan kanun yapma yetkisi TBMMye aittir. Anayasann 87. maddesi ile kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak yetkisi sadece TBMMye verilmi bir yetki ve grevdir. Resmi Gazetede yaymn takiben 45 gn sonra yrrle girerler.

Uluslararas andlamalar:Uluslararas andlama devletler arasnda bir hukuk iliki dourmak, mevcut bir ilikiyi deitirmek veya ortadan kaldrmak zere, karlkl irade beyanlarnn uyumasyla yaplan bir hukuk ilemdir. Onaylanmasna Gerek Olmayan Andlamalar: Ekonomik, ticari veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan andlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme getirmemek, kii hallerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu andlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur.

Kanun hkmnde kararnameler: Uluslararas andlama devletler arasnda bir hukuk iliki dourmak, mevcut bir ilikiyi deitirmek veya ortadan kaldrmak zere, karlkl irade beyanlarnn uyumasyla yaplan bir hukuk ilemdir. Uluslararas andlamalar Anayasann 90. Maddesinde dzenlenmitir. Onaylanmasna Gerek Olmayan Andlamalar: Ekonomik, ticari veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan andlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme getirmemek, kii hallerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir.

Tzk (Nizamname): Tzkler bir idari ilem (karar) niteliindedir. Konusu kanunlarn uygulanmasn gstermek ve emrettii ileri belirtmektir. Usul bakmndan Dantay tarafndan incelenir. Dantay bu incelemeyi Mahkeme sfatyla deil, tarihi konumundan dolay bir idari danma organ sfatyla yapar ve ilgili Daire tarafndan inceleme yerine getirilir. Dantayn gr Bakanlar Kurulunu balamaz.

Ynetmelik: Ynetmelikler de tzkler gibi bir idari ilemdir. Dolaysyla idari yargnn denetimine tabidirler. Baka bir ifadeyle, bunlarn iptali istemleri idari yargda grlr. Anayasada dzenlenmemi olmakla birlikte, uygulamada ynetmelik benzeri dzenleyici ilemlere sklkla rastlanr.

Yazl Olmayan Hukuk Kayna: Hukukun yazl olmayan kayna rf ve det hukukudur. Toplum tarafndan srekli bir ekilde uygulanmak suretiyle adeta bir hukuk kural gibi benimsenmi olan davran biimleridirler.

YARDIMCI HUKUK KAYNAKLARI

Bilimsel tihatlar: Alan uzmanlarnn, bilim adamlarnn ileri srdkleri fikirler, kanaatlerdir. lm tihatlar ya makaleler ya da sistematik eserler eklinde yaynlanmaktadr.

Yargsal tihatlar:Mahkemelerin ve zellikle yksek dereceli mahkemelerin, bir sorunun zmnde vermi olduklar kararlardr. Bu kararlar benzeri sorunlar iin de emsal (rnek) tekil ederler.

Hukuk Kurallarnn Yer Bakmndan Uygulanmas: te bir lkede bulunan herkese o devletin hukuk kurallarnn uygulanmasn esas alan prensibe lkesellik (mlklik, yersellik) ilkesi denir. lkesellik ilkesinin kat biimde uygulanmas bazen eitli sakncalara yol aar; ya baz haklarn kaybolmasna ya da adaletsiz sonularn ortaya kmasna sebep olabilir.

ikinci bir ilke ise kiisellik (ahsilik) ad verilen prensiptir ki, bu ilke kiiye nerede bulunursa bulunsun, vatanda olduu lkenin hukukunun uygulanmasn ngrlr.

Hukuk kurallarnn yrrle girmesi: Anayasa gerei kanun, kanun hkmnde kararname ve tzkler ancak Resm Gazetede yaymlanm olmak kaydyla yrrle girerler. Yazl hukuk kurallarnn yrrle giri zaman hakknda, genellikle o hukuk kuralnn metninde ak bir hkm bulunur. Bu konuda yaym tarihi ya da yaym tarihini takip eden bir sre ( ay, bir yl gibi) veya belli bir tarih ngrlm olabilir.

Hukuk kurallarnn yrrlkten kalkmas: Bir hukuk kural bazen metninde ne kadar yrrlkte bulunacan belirten bir ifadenin bulunmas sebebiyle o srenin dolmas sonucunda kendiliinden yrrlkten kalkarlar. rnein bte kanunlar bir yllktr. Yrrlkten kaldrmann ak olmad durumlar da vardr. Gerekten yeni karlan bir yasal dzenleme, genel bir ifade ile daha nceki hukuk kurallarnn kendisine aykr olan hkmlerinin kaldrldn belirtmekle yetinmi olabilir. te bu gibi durumlarda hukuk kuralnn rtl kaldrlmasndan sz edilir. Eski hukuk kuralnn yrrlkte olduu bir zamanda ahslarn hukuka uygun olarak ve btn sonularyla elde etmi olduklar haklarn yeni kan hukuk kural zamannda hukuk geerliliini korumasna kazanlm hak (mktesep hak) denir.

Geriye yrmenin daha belirgin olduu alan ise yarglama (muhakeme) hukukudur

Hukuk Kurallarnn Anlam Bakmndan Uygulanmas:Genel ve soyut bir dzenleme zellii tayan hukuk kuralnn zel ve somut nitelikteki bir olaya uygulanabilmesi, her eyden nce o kuraln szyle ve zyle tam olarak anlalmasna baldr. Bir hukuk kuralnn makl anlamn ortaya karmak ve bir ifadeyi akla kavuturmak iin yaplan entelektel faaliyete yorum ad verilir. Hukuk yorumda normu koyan ile normun muhatab arasnda iletiim imkn yoktur. Normun muhatab kural koyana normun metninde geen kelimelerin ne anlama geldiini soramaz.

Yorum eitleri: Yorum (eski ifade ile tefsir), retide zellikle yapan kii, organ ya da makama gre bir tasnife (snflandrmaya) tabi tutulmaktadr. te yarg organlar tarafndan yaplan bu tr yoruma yargsal (kaza) yorum ad verilir. Yargsal yorum sayesinde hukuk dinamizm kazanr ve bu da hukukun gelimesine yardm eder.

Hukuk kurallarnn, hukuk bilimi ile uraan bilim adamlar tarafndan, bilimsel makaleler ve sistematik eserlerde teorik biimde yorumlanmasna ise bilimsel (ilm) yorum denir. Hukuk kuralnn konulu amac (ratio legis) gz nnde tutularak kuraln metninin tesinde daha geni bir mana verilmek suretiyle normun yrrlk kapsamn genileten yoruma geniletici (extensiv) yorum, yine normun konulu amac gzetilerek kuraln metninin ifade ettiinden daha dar bir anlam verilmesi yoluyla kapsamnn daraltld yorum eidine ise daraltc (restriktiv) yorum ad verilir.

Yorum yntemleri (metodlar): retide yorum metodlarnn isimlendirilmesi ve snflandrlmas konusunda birlik yoktur. Ancak baskn eilim yorum yntemlerinin balk altnda incelenmesine yneliktir. Bu metod lafz yorum, tarih yorum ve amasal yorum yntemleridir.

Bu yazarlar belirtilenlerin yannda deiik isimlendirmeler ve tasnif tercihlerinin bir sonucu olarak objektif, kavramc, mantki, deyimsel, objektifletirilmi, sbjektif tarih, menfaatler itihad, karma, modern, kyas adlar altnda muhtelif yorum yntemlerini ieren snflandrmalar yapmlardr.

Lfz (szel / deyimsel) yorum metodu:Bu yorum ynteminde hukuk kuralnn anlam, ncelikle metinde geen kelime ve deyimlerin dilbilgisi ve mantk kurallarna gre tespit edilmeye allr. Bu yorum metodu sze gre yorum, sze dayal yorum, gramatikal yorum, mantki yorum eklinde de isimlendirilebilmektedir.

Tarih yorum metodu:Tarih yorum metoduna gre hukuk kural yorumlanrken o kural vazeden organ veya makamn, zel olarak kanun koyucunun sbjektif iradesi aratrlr. Bu nedenle hukuk kuralnn metninin tesinde, o metnin hazrlk aamalar, proje ve tasar hali, grme tutanaklar ve zerindeki tartmalar gibi tarihsel dokmanlar incelenerek kural koyann neyi kastetmek istedii anlalmaya allr ve somut olaya bu dorultuda bir zm bulunur.

Amasal (Ga) yorum metodu

Hukuk kurallarnn yrrle girdikleri andan itibaren kendisini meydana getiren artlardan bamsz bir hviyet kazandklarn, bu nedenle kuraln szne ve gemiteki safahatna taklp kalmakszn bugnn veya uygulanaca zamann ihtiyalarna ve anlayna gre yorumlanmas gerektiini belirten yorum metoduna amasal (ga / teleolojik) yorum yntemi denir.

Hukukun yaayan bir dzen olmas ve sosyal ihtiyalara cevap verme lzumu, kanunun amacnn (ratio legisinin) dikkate alnarak, uyguland zamann anlay ve artlar erevesinde normun yorumlanmasn da gerekli klmaktadr.

Yorum ve muhakemede bavurulan mantk ilkeleri: Her somut olay iin bir hukuk dzenlemenin yaplm olmas dnlemeyecei iin, bu yorumlama faaliyeti esnasnda akl yrtme (muhakeme yapma) yoluna ska bavurulur. Akl yrtme yaplrken de eitli mantk ilkelerinden yararlanlr. Yorum ve muhakeme esnasnda yararlanlan balca mantk aralar kyas, evleviyet ve aksi ile ispattr.

Bunlardan kyas, belirli bir durum veya iliki iin konulan hukuk kuralnn, o duruma veya ilikiye benzeyen fakat hakknda hi ya da yeterli hkm bulunmayan baka bir durum veya ilikiye uygulanmasn ifade eder (Gzler, 1998). rnein tren vagonunda sigara iilmesini yasaklayan kural puro veya pipo iilebilecei eklinde yorumlanamaz. Yasan konulmasnn amac dumandan rahatsz olan yolcular korumak olduuna gre, kyas yoluyla sigaradan baka puro veya piponun da iilemeyecei sonucuna ulalabilir. Yorum ve akl yrtmede bavurulan mantk yollardan biri de evleviyettir. Evleviyet, temelinde oun iinde azn da bulunaca, ou yapmaya yetkili olann az yapmaya da yetkili olaca dncesini barndran kyas benzeri bir ilkedir. Normun yorumlanmasnda akl yrtrken yararlanlan aralarndan bir dieri ise aksi ile kant yoludur (Gzler, 1998). Bununla bir hukuk kuralnn bir zel durum iin ngrd sonucun, o durum dnda kalanlar bakmndan o sonucun aksi ynndeki sonulara tabi olmas kastedilir

HUKUKTA BOLUK KAVRAMI VE HKMN TAKDR YETKS

Hukukta Boluk ve Hkimin Kural Koymas: te bir hukuk meseleye ilikin olarak yrrlkteki hukuk kurallarnn hi ya da yeterli hkm ihtiva etmedii durumlarda hukuk boluundan sz edilir. Eer yrrlkteki hukuk kurallar iinde bir konu ile ilgili hibir hkm bulunmuyorsa ak boluk veya gerek boluk sz konusudur. Buna mukabil, bir mesele hakknda hkm bulunmakla birlikte, bu dzenleme sorunu zmekte yetersiz kalyorsa, tatmin edici deilse, ihtiyaca cevap veremiyorsa, kanunun maksadyla badamyorsa ve tutarszsa rtl (veya dier tabirle gerek olmayan) boluktan sz edilir. nemle belirtilmesi gereken bir nokta da, bir mesele hakknda hibir hkmn bulunmamas kanun koyucunun o mesele iin olumsuz bir zm tarz getirmek amacyla bilerek ve isteyerek dzenlememesinden kaynaklanmsa bu durumun bir kanun boluunun bulunmad sonucuna bizleri gtrebilmesidir.

Hkimin Takdir Yetkisi:Kanun koyucunun bilerek ve isteyerek brakt kural ii boluklarn, hukuk kurallarn uygulamakla ykml olanlarca olaydaki zellikler, toplumdaki ahlak dnceler, hukuk birlii, kuraln amac, sosyal adalet gibi hususlar gz nnde tutularak ferdletirilip doldurulmasna takdir yetkisi denilir. Kanun koyucunun, bir kuraln uygulanmasna ilikin artlar (olaylar) ya da baz artlarn varl hlinde verilmesi gereken hkmn neden ibaret olacan tam olarak gstermeyip bu trl noksanlklarn tamamlanmasn hkime brakmas (Tekinay, 1992) durumunda, hkim takdir yetkisini kullanacaktr

NTE 3

HAKKIN TANIMIVE NTEL: Hakkn niteliini izah etmeye alan teoriler 3 balk altnda toplanmaktadr. rade teorisine gre hak, hukuk dzeni tarafndan kiilere tannan irade kudretidir. rade teorisi, bir kimsenin bir konuda hak sahibi olabilmesini, bakalarn kendi iradesine gre hareket etmeye zorlayabilmesine balamtr.

Menfaat teorisi: Bu teoriye gre hak, hukuk dzeni tarafndan korunan menfaattir. Zira toplumda kiilerin belirli menfaatleri korunduu hlde, bu menfaatlerin korunmasna ilikin dorudan talep hakk verilmeyen durumlar sz konusudur.

Karma teori: Bugn ounlukla ve kk farklarla genel kabul gren karma teoriye gre hak, hukuk dzeni tarafndan korunan ve kullanlp kullanlmamas sahibinin iradesine braklan karlardr. Kii, insan (gerek kii) olabilecei gibi dernek, vakf, sendika rneklerindeki gibi tzel kii de olabilir.

Dzenlendikleri Hukuk Alanna Gre Haklar

Kamu hukuku-zel hukuk ayrmnn bir yansmas olarak haklar da kamu haklar (kamu hukukundan doan haklar)-zel haklar (zel hukuktan doan haklar) eklinde ikili bir ayrma tabi tutulmaktadr. Kamu haklar Alman George Jellinek tarafndan yaplan tasnife paralel olarak 1982 Anayasas tarafndan da kiinin haklar, sosyal ve ekonomik haklar, Siyas haklar biiminde l bir ayrma tabi tutulmu ve bu hak kategorileri Anayasann temel haklar ve devler balkl ksmnda dzenlenmitir. Kiinin haklar, bireyin serbeste gelimesini hedefleyen yaam alanna devletin mdahale etmesini nleyen haklardr. Bu sebeple koruyucu haklar ya da devletin bu haklar karsnda negatif bir tutum sergileyip karmama ykmll altnda bulunmasndan dolay negatif stat haklar da denir. Sosyal ve ekonomik haklar ise bireylere devletten olumlu (pozitif) bir tutum sergilemesini, devletin baz hizmetleri yerine getirmesini isteme imkn tanyan haklardr. Bu sebeple isteme haklar ya da pozitif stat haklar olarak da adlandrlrlar.

Siyas haklar, bireylerin siyasal iktidarn kullanlmasn ve devlet ynetimine katlmasn salayan seme, seilme, siyas parti kurma, kamu hizmetine girme ve dileke hakk gibi haklardan oluur. Bu haklara katlma haklar ya da aktif stat haklar da denir.

Konularna Gre Haklar: Malvarl (mamelek) zerindeki bu haklara malvarl haklar denilmektedir. Malvarl haklar arasnda mlkiyet hakk, alacak hakk, fikir ve sanat eserleri zerindeki mal haklar saylabilir. Kiinin ismi, resmi, eref ve haysiyeti, srlar, zel hayat gibi deerleri ahs varl haklarna dhildir.

Devir Kabiliyetlerine Gre Haklar:Devir kabiliyetlerine (el deitirip deitirilememelerine) gre haklar; devredilebilen haklar-devredilemeyen haklar biiminde snflandrlmaktadr.

ntifa ve skna (oturma) haklar kiiye baldr, belirli bir kii lehine tannabilir ve hak sahibi bunlar bakasna devredemez, hak sahibinin lm ile son bulurlar. ntifa hakk, menkuller, tanmazlar, haklar ve malvarl zerinde kurulabilen, sahibine ondan yararlanma ve onu kullanma hakk veren bir irtifak hakkdr. Skna (oturma) hakk ise bir binadan veya onun bir blmnden konut olarak yararlanma yetkisi verir (Zeytin, 2008: s. 335).

Haklarn bir ksm ise hukuk ilemlerle de, miras yolu ile de bakasna geemez. Bu tr haklara devredilemeyen haklar denir. Bu tr haklar kiiye bal olup hak sahibi lnceye dek varlklarn devam ettirir, hak sahibi lnce de kendiliinden ortadan kalkar. Kural olarak kii varl (ahs varl) haklar devredilemez. Fikir ve sanat eseri sahibinin manevi haklar da devredilemeyen haklardandr

Kullanma Yetkisi Bakmndan Haklar: Haklarn hak sahibi tarafndan kullanlmas doal ve genel uygulama olmakla birlikte, bu haklarn birounun hak sahibi tarafndan ahsen kullanlmas zorunlu olmayp yetkili klnan baka bir kii eliyle de kullanlabilmesi mmkndr. Keza yargsal erginlik (kaza rt) isteme, tbb mdahalelere izin verme, adn deitirilmesini isteme, zina eden veya kt muamelede bulunan ei affetme, soyban reddetme, evlilik d ocuu tanma, evlat edinilmeye rza gsterme de bizzat hak sahibi tarafndan kullanlabilen haklardandr. Hakkn kullanlmasna hak sahibi karar verdikten sonra rnein dava amak gerekiyorsa bunu bir temsilci (avukat) araclyla yapabilir. Kiiye sk skya bal haklarda hakk kullanma kararn alma konusunda yetkili bir temsilci tayin edilemez ve hakkn kullanlp kullanlmayaca karar ona braklamaz ise de, ayrt etme gcne sahip olmayan kiilerin bu tr haklarn bizzat kullanamayacaklar aktr

Niteliine (leri Srlebilecei evreye) Gre Haklar:Haklar, niteliine (ileri srlebilecei evreye gre) gre mutlak haklar ve nisbi haklar eklinde ikiye ayrlmaktadr.

Mutlak haklar:Mutlak haklar, ilikin olduklar kiiler ve eya zerinde sahibine en geni hkimiyet ve tasarruf yetkileri veren, herkese kar ileri srlebilen, herkesin bunlara uymas ve bunlar ihlal etmemesi zorunluluunu ieren haklardr. Mutlak haklar sadece kanun tarafndan oluturulur ve saylar kanunda belirtilenlerle snrldr. Maddi mallar zerindeki haklara ayn haklar denir. Bir yal boya tablo, bir heykel, bir iir gibi eser sahibinin hususiyetini tayan ve zihn bir abann rn olan fikir ve sanat eseri zerinde sanatnn hakk (fikr haklar) ile marka, patent gibi eserler zerindeki mutlak haklar (ticar ve sna mlkiyet haklar) ise gayr maddi mallar zerindeki mutlak haklardr ve bunlara da ksaca fikr ve sna haklar ad verilir. Snrl ayn haklar, mlkiyet hakknn vermi olduu yetkilerin tamamn deil bir veya ikisini ksmen ya da tamamen salar. Bu haklar irtifak hakk, rehin hakk ve gayrimenkul mkellefiyeti olmak zere e ayrlr. rtifak haklar, bakasna ait bir eyay kullanma veya ondan yararlanma yetkisi veren ayn haklardr. Rehin haklar ise, sahibine alacan karl olan bor denmedii takdirde rehin verilmi olan eyay icra vastas ile sattrp paraya evirterek alacan sat bedelinden alma yetkisini verir. Gayrimenkul mkellefiyeti; bir tanmaz malikinin, sadece o tanmazla sorumlu olmak zere baka bir kimseye bir ey yapmaya veya vermeye mecbur bulunmasdr

Nisbi haklar: Bor ilikilerinden doan nisbi haklarn yan sra az sayda aile, eya ve miras ilikilerinden doan nisbi haklar da vardr. Nisbi haklarn bazlarnn, tapuya erh verilmek suretiyle etkisi kuvvetlendirilebilir, bu sayede ileri srlebilecei evre geniletilebilir.

Amalarna (Kullanlmasnn Etkisine) Gre Haklar: Kullanlmalar mevcut hukuk durumu deitirmeyen haklara alelade (yenilik dourmayan) haklar denir. Oysa yle haklar vardr ki, sahipleri tarafndan kullanldklarnda ya yeni bir hukuk iliki meydana gelir, ya mevcut bir hukuk iliki deiir yahut da bir hukuk iliki ortadan kalkar. Bu trl haklara ise yenilik douran haklar (ina haklar) ad verilir. Deitirici yenilik douran haklar, sahibine mevcut bir hukuk durum zerinde tek tarafl irade aklamasyla deiiklik yapma hakk verir. Bu haklara rnek olarak seimlik borlarda seim hakk verilebilir. Yenilik douran haklarn kullanlmas kural olarak kayt ve arta balanamaz, bir defa kullanlmakla sona erer, kullanlp sonu dourduktan sonra buna ilikin ilem geri alnamaz.

Bamsz Olup Olmamasna Gre Haklar: Hak sahibinin dorudan doruya sahip olduu haklara bamsz haklar denir. Mlkiyet hakk, alacak hakk, fikr haklar bamsz haklara rnek olarak verilebilir. Baml haklar; bal olunan hakkn niteliine gre; eyaya bal haklar, alacaa bal haklar, bor ilikisine bal haklar, bir toplulua mensup olmaya bal haklar gibi alt kategorilere ayrlr. Alacaa bal haklarda ise kii alacak hakkna sahip olmas dolaysyla ayn zamanda baka bir hakka da sahip olmaktadr. Bunlara fer haklar da denir.

HAKLARIN KAZANILMASI VE KAYBI:Bir hakkn, bir hak sjesine (kiiye) balanmasna, bylece o hakkn sahibi durumuna gelmesine hakkn kazanlmas (iktisab); hakkn sahibinden ayrlp onun malvarl veya ahs varl evresinden kmasna ise hakkn kayb denir. Haklarn kazanlmasna veya kaybna sebep olan etkenler ya bir hukuk olay, ya bir hukuk fiil ya da bir hukuk ilemdir.

Haklarn Kazanlma Yollar:Haklar, aslen, devren ya da tesisen olmak zere balca ekilde kazanlr (iktisap edilir). Aslen iktisapta kii bir hukuk olay veya kendi fiiliyle bir hakkn dorudan doruya sahibi hline gelir. Hak, nceki hak sahibinin hakkna dayanlmakszn, ilk elden, bir bakasnn aracl olmakszn aslen iktisap edilir. Devren kazanma ise bir hakkn nceki sahibinden ve genellikle onun katksyla kazanlmasdr (Ayan, s.99). Devren iktisapta bir taraf hakk kazanrken dier taraf o hakk kaybeder. Bir ahsn sahip olduu hakk devretmeyip bu hakka dayanarak bir bakasna yeni bir hak salamas hlinde hak tesisen kazanlm olur

Haklarn Kaybedilme Yollar

Haklarn kaybedilmesi bakmndan mutlak kayp-nisbi kayp ayrm yaplr. Buna gre bir hak hukuk olay, fiil ya da ilem sonucunda tamamen ortadan kalkyorsa mutlak kayp, tamamen ortadan kalkmayp bir ekilde el deitiriyorsa nisbi kayp sz konusu olur.

Haklarn Kullanlmasnda Drstlk lkesi

Trk Medeni Kanununun 2. maddesinin ilk fkras herkes, haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr hkmn iermekte, ayn maddenin ikinci fkras ise bir hakkn aka ktye kullanlmasn hukuk dzeninin korumayacan belirtmektedir. Bu maddede biri drstlk kural, dieri ktye kullanma yasa olmak zere iki temel ilkeye yer verilmektedir. Kanun, haklarn kullanlmasnda ve borlarn ifasnda drst davranmay bir ykmllk olarak ngrm, ancak bunu tanmlamamtr.

Haklarn Hak Sahibinin Eliyle Korunmas:Haklarn korunmasnda kural devlet eliyle korunma olmakla birlikte istisna olarak kiinin kendi eliyle hakkn korumasna izin verilen durumlar vardr. Bunlar; meru mdafaa, zorunluluk (ztrar) hli ve hakkn korumak iin kuvvet kullanmadr

Meru mdafaa (hakl savunma); bir kimsenin gerek kendisinin gerekse bakasnn ahsna veya malvarlna kar yaplan bir saldry bertaraf etmek iin tecavzde bulunan kimseye kar kuvvet kullanmaktr. Zorunluluk (ztrar) hli, bir kiinin kendisinin veya bakasnn ahs varl veya malvarl deerlerine ynelik derhal meydana gelecek bir tehlikeyi bertaraf etmek iin tehlikeyle ilgisi bulunmayan bir kiinin malna zarar verilmesidir. Kendi hakkn korumak iin kuvvet kullanma da istisna olarak kiinin hakkn kendi eliyle koruyabilecei durumlardan biridir.

Haklarn Devlet Eliyle Korunmas

Bir kimse hakkn elde etmek veya mevcut bir ihlali durdurmak iin devlete bavurmadan nce hakkna riayet edilmesini talep edebilir. Talep, borluya ya da hakkn ihlal edene kar ahsen kullanlan bir yetkidir.

Dava eitleri: Eda davasnda davac; davalnn bir eyi yapmaya, bir eyi yapmaktan kanmaya veya bir eyi vermeye mahkm edilmesini mahkemeden talep eder. Eda davas konularna gre farkl isimler alr. Bir zararn tazmini iin alan eda davalarna tazminat davas, mlkiyet hakkna dayanarak bir eyann geri verilmesi isteniyorsa alan eda davasna istihkak davas denir.

Tespit davalar, taraflar arasnda bir hukuk ilikinin veya hakkn mevcut olup olmadnn tespiti iin alan davalardr. Bu dava sonucunda sadece belirli bir hakkn veya hukuk ilikinin mevcut olup olmadna dair bir tespit hkm verilir. Tespit davasnn alabilmesi iin bu davann almasnda davacnn menfaatinin bulunduunun ispatlanmas gerekir. Tespit davalar da ikiye ayrlr. Mevcut bir hukuk ilikinin varlnn tespitine ilikin tespit davalarna mspet (olumlu) tespit davalar, hukuk bir ilikinin yokluuna ilikin tespit davalarna menfi (olumsuz tespit) davalar denir.

Yenilik douran davalar, bir hukuk durumun meydana getirilmesi, deitirilmesi veya sona erdirilmesi iin alan davalardr. Bunlara ina davalar da denilir. Davac hukuk ilikiyi kurma, deitirme, ortadan kaldrma hakkn kural olarak tek tarafl kullanr.

Davada ispat:spat, davacnn iddias ve davalnn savunmasnn dayand olgularn var olup olmad konusunda karar verecek olan mahkemeyi usulne uygun ekilde ikna etme ilemidir. Bir olgunun ispat iin kullanlan vastalara ise delil denir.Herkese bilinen vakalar: Herkese bilinen vakalara dayanan kii bunu ispat etmekle ykml deildir. spat yknn kanunla belirlendii hller: Bu durumda ispat yk zel kanun hkmlerinde yazl kimseye der. Karineler: Belirli bir olaydan, belli olmayan bir olaya ilikin karlan sonutur. Karinenin nemi ise karineye dayanan taraf kural olarak iddiasn ispat etmi saylr. Kanun tarafndan karlan sonulara kanun karine denir.

Cebr icra: Dava, davacnn lehine veya aleyhine sonulanabilir. Dava sonunda verilen mahkeme kararna (ilama) uygun davranlmas gerekir. lamn gereini yerine getirmekle ykml kii bunu kendi rzas ile yaparsa hak sahibi hakkna kavumu olur ancak buna yanamamas hlinde ilgili hakknda devletin yetkili organlar (icra ve iflas daireleri) araclyla cebr icra (zorla yerine getirme) yoluna bavurulur.

NTE 4

HUKUK OLAY KAVRAMI: Hukuk, gnlk yaamda karlalan olaylardan hukuk dzenince nemli grdkleri ile ilgilenir. Bylece her olay hukuki bir olay olarak nitelendirilmez. Kendisine hukuki sonular balanan olaylar, hukuki olaylar olarak nitelendirilir

HUKUK FL KAVRAMI:Grld gibi, hukuki olaylarn bir ksm insan fiillerinden bir ksm ise doa olaylarndan olumaktadr. nsan fiillerinden oluan hukuki olaylara, hukukta, hukuki fiiller denmektedir. Bir baka deyile hukuki fiiller dendiinde kiilerin, kendisine hukuki sonu balanm bulunan fiilleri anlalmaktadr. Hukuka aykr fiiller sadece haksz fiillerden ibaret deildir. Bunlardan baka borca aykr davranlar da hukuka aykr fiiller bal altnda toplanr. Bir kiinin szleme ile stlendii borcu yerine getirmemesi bu gruba rnektir. Hukuka aykr fiillerin kart kavram olarak karmza hukuka uygun fiiller kar.

HAKSIZ FLLER:Borlar Kanununun 49-76. maddeleri haksz fillere ayrlmtr. Buna gre bir fiilin haksz fiil olarak nitelendirilebilmesi ve bylece failinin bundan sorumlu tutulabilmesi iin drt unsurun bir arada bulunmas gerekmektedir:

Hukuka Aykrlk Unsuru:Bir olayda haksz fiilin varlndan sz edebilmek iin, grld gibi, hukuka aykr bir fiille bakasna zarar vermek gerekir. Bu yzden bir bakasna zarar verici olsa da failin davran hukuka uygun ise ortada haksz fiil yoktur.

Hukuka aykrl kaldran hller:Hukuka aykrl kaldran hller eitlidir. Ancak bunlar birka balk altnda toplamak mmkndr.

Kamu hukukuna dayanan bir yetkinin kullanlmas:Bazen kamu hukukundan doan bir yetkinin kullanlmas bir bakasnn ahsna ya da mal varlna verilen bir zararn hukuka aykr grlmemesine neden olabilir. Trk Ceza Kanunu m. 256: Zor kullanma yetkisine sahip kamu grevlisinin, grevini yapt srada, kiilere kar grevinin gerektirdii lnn dnda kuvvet kullanmas hlinde, kasten yaralama suuna ilikin hkmler uygulanr.

Zarar grenin rzas:Zarar gren, kendisine zarar veren fiile rza gstermi de olabilir. Zarar grenin rzasndan sz edildiinde akla, bu rzann fiilden nce ya da sonra gsterilmi olmas gelir. Zarar grenin rzasnn hukuka aykrl ortadan kaldrmas iin o fiile rza gsterilmesini hukuk dzeninin caiz grmesi de gerekir. Aksi takdirde gsterilen rza, fiili haksz fiil olmaktan karmaz.

Hakl Savunma :Bir kimsenin bir bakasna zarar vermesi, rnein onu yaralamas baz durumlarda kendisini savunmaya almasndan kaynaklanm olabilir. Trk Ceza Kanunu m. 25(1): Gerek kendisine ve gerek bakasna ait bir hakka ynelmi, gerekleen, gereklemesi veya tekrar muhakkak olan haksz bir saldry o anda hl ve koullara gre saldr ile orantl biimde defetmek zorunluluu ile ilenen fiillerden dolay faile ceza verilmez.

Zorda kalma (ztrar) hli

Bazen yle durumlar olabilir ki bir kimse karlat bir tehlikeden kurtulmak iin bir bakasnn mallarna zarar vermek zorunda kalabilir. rnein heyelan tehlikesi karsnda bir kimsenin aracyla bir bakasnn arsasna girmesi ve sonuta iti krmas ve rnleri ezmesi dolaysyla ona zarar vermesi hli byledir. Zorda kalma hlinde fiilin hukuka aykrl ortadan kalkmakla birlikte, sonuta bir bakasnn mal varl da zarar grm olmaktadr. Bu nedenle hukukumuzda hkimin hakkaniyete gre nc kiiye verilen zararn tamamen ya da ksmen giderilmesine (tazmin edilmesine) karar vermesi mmkndr.

Hakkn korumak iin kuvvet kullanma:Hukukumuzda kiinin bir bakasndan hakkn kendi gc ya da zorlamas ile almas kural olarak caiz deildir. Byle bir hakk olan kii, rnein alaca denmeyen kii, mahkemeye ya da icraya bavurmak suretiyle devlet gcn devreye sokarak alacan elde eder.

stn nitelikte zel ya da kamusal yarar: Bazen bir bakasnn haklarn ihlal eden, kiiliine saldr nitelii tayan bir fiil, buna gre korunmaya daha ok deer stn bir zel ya da kamusal yarar gerei gereklemi olabilir. Bu gibi durumlarda fiil hukuka aykr saylmaz (BK m. 63/II). Nitekim kiiliin saldrlara kar korunmas ile ilgili TMK m. 24/IIde de, kiilik hakk zedelenen kimsenin rzas, daha stn nitelikte zel veya kamusal yarar ya da kanunun verdii yetkinin kullanlmas sebeplerinden biriyle hakl klnmadka, kiilik haklarna yaplan her saldrnn hukuka aykr olduu dzenlenmitir.

Zarar Unsuru:Haksz fiilin unsurlarndan bir dieri haksz fiilden dolay bir kiinin mal varlnda rzas dnda bir azalmann meydana gelmi olmasdr. Bylece kiinin zarara uramasdr.Maddi zarar olarak ifade edilen bu zarar; fiil zarar ve krdan yoksun kalmay kapsar. Fiil zarar, mal varlnn aktifinde bir azalma ya da pasifinde bir oalma meydana getiren zarardr. Maddi zararn hesaplanmasnda, hkim, tazminatn kapsamn ve denme biimini, durumun gereini ve zellikle kusurun arln gz nne alarak belirler. atrk niversitesi Akretim Fakltesi 8

hastanede grd tedavi gideri, otomobilinin yanmasndan dolay urad kayp fiil zarara rnektir.

Krdan yoksun kalma ise haksz fiilden dolay kiinin elde edebilecei bir kr elde edememesini ifade eder. Hastanede tedavi gren kiinin bu arada alamam olmasndan ya da nceden renci servis arac olarak kulland yanan minibsn artk iletememesinden doan zararlar byledir.

Maddi zararn dnda manevi zarar denen bir zarar tr daha vardr. Manevi zarar yukarda anlatlan ekilde bir zarar olmayp aslnda haksz fiile urayan kiiyi manen tatmin etmeye yneliktir (Manevi zarar ve bundan doan manevi tazminat ile ilgili hkmlere rnek olarak bkz. Trk Medeni Kanunu m. 25,121; TBK m. 56, 58).

Maddi zararn hesaplanmasnda, hkim, tazminatn kapsamn ve denme biimini, durumun gereini ve zellikle kusurun arln gz nne alarak belirler (BK m. 51/I). Maddi zarar aynen ya da para ile tazmin edilebilir. Aynen tazminde, rnein, alnan ey geri verilir, bozulan ey onarlr vb. Para ile tazminde ise zarar para olarak tazmin edilir. Haksz fiilde bulunan, zarar grene para der.

lm hlinde uranlan zararlar zellikle;

Cenaze giderlerini

lm hemen gereklememise tedavi giderleri ile alma gcnn azalmasndan ya da yitirilmesinden doan kayplar ve

lenin desteinden yoksun kalan kiilerin bu sebeple uradklar kayplar kapsar. te lm hlinde lenin maddi desteinden yoksun kalanlara, rnein, eine, ocuklarna vb.lerine byle bir tazminat denmektedir ki bu tazminata destekten yoksun kalma tazminat denmektedir.

Zarar grenin lmyle sonulanmayan ancak bedensel bir zararn sz konusu olduu durumlarda ise zellikle unlar bu zarar kapsamnda deerlendirilir:

Tedavi giderleri

Kazan kayb

alma gcnn azalmasndan ya da yitirilmesinden doan kayplar

Ekonomik gelecein sarslmasndan doan kayplar.

Ayrca ar bedensel zarar veya lm hlinde, zarar grenin veya lenin yaknlar manevi tazminat isteminde bulunabilirler.

Kusur Unsuru:Hukukumuzda haksz fiil sorumluluu iin zarar verenin, kural olarak kusurlu olmas gerekir. Yani haksz fiil sorumluluunda kusur sorumluluu esastr. Kusur ise kast ve ihmal olmak zere ikiye ayrlr.

Kastn varlndan sz edebilmek iin failin hukuka aykr sonucun farknda olmas (onu tasavvur etmesi, bilmesi) ve bunu istemesi gerekir. hmal hlinde ise kii hukuka aykr sonucu istememekle birlikte, yle dikkatsiz davranmaktadr ki bir bakasnn zarar grmesine neden olmaktadr. Bylece bir olayda ondan beklenen gerekli dikkat ve zeni gstermemi olmaktadr.

Kusursuz sorumluluk hlleri

Ayrt etme gcnden yoksun olanlarn (hakkaniyet) sorumluluu:Kiilerin haksz fiillerinden sorumlu tutulmalar ayrt etme gcne sahip olmalarna baldr. Aksi hlde bunlara kusur atfedilemez. Bu nedenle de bakalarna hukuka aykr ekilde zarar veren fiillerinden dolay bir sorumluluklar domaz.

Adam altrann sorumluluu:Adam altran, alann kendisine verilen iin yaplmas srasnda bakalarna verdii zarar gidermekle ykmldr

Hayvan bulundurann sorumluluu:Bir hayvann bakmn ve ynetimini srekli veya geici olarak stlenen kii, hayvann bakalarna verdii zarar gidermekle ykmldr.

Yap malikinin sorumluluu:Bir binann veya kpr, bahe duvar vb. dier yap eserlerinin maliki, bunlarn yapmndaki bozukluklardan veya bakmndaki eksikliklerden doan zarar gidermekle ykmldr (BK m. 69).

Tehlike sorumluluu:nemli lde tehlike arz eden bir iletmenin faaliyetinden zarar doduu takdirde, bu zarardan iletme sahibi ve varsa ileten zincirleme (mteselsilen) sorumlu olur.

Nedensellik bann varl:Haksz fiilin son unsuru, failin fiili ile zarar arasnda bir nedensellik (illiyet) bann, neden-sonu ilikisinin varldr. Yani zarar, onun fiili sonucunda domu olmaldr ki faile zarar tazmin ykmll yklenebilsin.

Trk hukukunda nedensellik bann belirlenmesinde, uygun nedensellik ba denen teori benimsenmitir. Bu teoriye gre, bir fiille zarar arasnda neden-sonu ilikisinin varlnn kabul iin gnlk hayat tecrbelerine ve olaylarn normal akna gre o fiilin byle bir zarar dourabilecek olmas gerekir.

HUKUK LEMLER

Tek Tarafl ve ok Tarafl Hukuki lemler:Baz hukuki ilemler iin bir kiinin iradesini aklam olmas yeterlidir. Bu irade aklamasnda bulunulmas ile hukuki sonu doar. te yalnz bir tarafn irade aklamas ile hukuki sonu douran hukuki ilemlere tek tarafl hukuki ilemler denir.

Szlemeler kendi ilerinde tek tarafl ve ok tarafl szlemeler olmak zere ikiye ayrlrlar:

Tek tarafl szlemeler, taraflardan yalnz birinin bor altna girdii szlemelerdir. Tek tarafl szlemelerin en bilinen rnei balamadr.

ki tarafl szlemelerde ise szlemenin her iki taraf da bor altna girer. Kira szlemesi byledir

Kararlar, szlemelerden farkl olarak taraflarn karlkl irade aklamalarnda bulunmad ok tarafl hukuki ilemlerdir. Kararlarda, kanunlarn ngrd durumlarda, birden ok kii belirli bir konuda irade aklamasnda bulunarak soruna bir zm bulmaya almaktadrlar

Karlkl ve Karlksz Hukuki lemler:Bir hukuki ilem sonucu kii, elde ettii kara karlk bir bor altna da giriyorsa karlkl hukuki ilemin varlndan sz edilir. Eer byle olmuyor, kii hukuki ilem sonucu elde ettii kara karlk herhangi bir bor altna girmiyorsa karlksz hukuki ilemlerden sz edilir. Karlkl-karlksz hukuki ilem yerine ivazl-ivazsz hukuki ilem dendii de grlmektedir.

Borlandrc lemler ve Tasarruf lemleri:Kii satm szlemesi gibi bir szleme yapt zaman, belli bir para deyerek bir eyi satn almak konusunda bir dieri ile anlamaktadr

Salararas ve lme Bal lemler:Kiilerin hukuki ilemlerinin tamam, onlarn salnda sonu dourmaya ynelmemitir. Gerekten kiiler bazen lmlerinden sonra sonu douracak ilemler yapmaya da ihtiya duyarlar. te ilem yapanlarn salnda hukuki sonularn douran ilemlere salararas hukuki ilemler, ilem yapanlarn lmnden sonra sonularn douran ilemlere ise lme bal ilemler ad verilir

NTE 5

HUKUKUN SSTEM:

Hukuk, Roma hukuku dneminden beri kamu hukuku-zel hukuk ayrmna tabi tutulmaktadr. Bu ayrm benimsemeyenler ve eletirenler bulunmakla birlikte sz konusu ayrm nemini bir lde korumaya devam etmektedir. Bu ayrma gre kamu hukuku devlet ve kamu kurulularnn rgtlenmeleri, kamu hizmeti grdkleri srada ileyilerini ve bu sfatla dier kiilerle olan ilikilerini dzenlerken zel hukuk kamu hukukunun aksine, eit statde olan kiiler arasndaki hukuk ilikileri dzenler. Bu ayrmn eitli ltleri bulunmakta, bu ltlerin yeterlilii noktasnda getirilen eletiriler eitli ynlerden hakllk pay tamaktadr. Bu yetersizliin bir sonucu olarak karma hukuk dallar denilen nc bir kategorinin varl kabul edilir olmutur

Genel Kamu Hukuku: Toplumun siyas rgtlenmesi olarak devletin millet ya da halk denilen insan topluluu, lke denilen belirli bir coraf alan (toprak paras), egemenlik ya da hkimiyet denilen siyasal g (iktidar) olmak zere unsuru bulunmaktadr

Anayasa Hukuku:Anayasa, devletin yaps, organlar, organlarn ileyii ve birbirleriyle ilikileri, iktidarn el deitirmesi, siyasal iktidarn snrlandrlmas ve bireylerin temel hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmas konularn dzenleyen hukuk ve siyas belgedir. Anayasa hukuku da, saylan bu konular ele alan bir kamu hukuku daldr.

dare Hukuku:Kamu hukukunun gen bir dal olarak idare hukuku, devlet idaresinin kuruluu ve ileyiine dair ilke ve esaslar, kiilerin idare ile olan ilikileri, kamu hizmeti ve kolluk gibi idari faaliyetleri konu edinir. Yrtme organnn gnlk ve teknik ilerini yrten idarenin tekilat ve ileyii, grev ve yetkileri, mallar, personeli, denetimi ile idarenin bireylerle olan ilikileri ve sorumluluunu dzenleyen kurallar btn olarak da tanmlanan idare hukuku kodifiye (tedvin) edilmemi, yarg kararlarna dayanan (itihad) ve gelimekte olan bir hukuk daldr.

Ceza Hukuku:Ceza hukuku, hakszlk tekil eden insan davranlarndan hangisinin su olarak tanmlanmas gerektiini ve bu davranlar karsnda ne tr yaptrmlarn uygulanacan belirleyen kamu hukuku daldr. Ceza hukuku da kendi iinde blmlere ayrlr. ncelikle geni anlamda ceza hukuku maddi ceza hukuku ve biimsel (ekl) ceza hukuku (ceza muhakemesi hukuku) eklinde bir ayrma tabi tutulmaktadr (Hakeri, 2008: s. 32) 2. Suun yapsal unsurlar, sorumluluk iin aranan koullar, su dolaysyla uygulanmas gereken yaptrmlar, kanunlarda yer alan su tanmlar ile ilgili aklama ve deerlendirmeleri konu edinen ksma maddi ceza hukuku denir. Bir suun belirli kiilerce ilenip ilenmediine ilikin maddi gerein aratrlmas srecinde uyulmas gereken kurallar ve srece katlan kiilerin haklar, grev ve yetkilerinin incelendii ksma ise ceza muhakemesi hukuku ad verilir3.

Vergi Hukuku: Vergi, devletin kamu hizmetlerini grmek, kamu giderlerini karlamak amacyla egemenliinin bir neticesi olarak tek tarafl vergilendirme yetkisine dayanarak kiilerin gelir, gider veya mallar zerinden ald ekonomik deerlerdir. Vergi hukuku da kendi iinde vergi usul hukuku, vergi ceza hukuku, vergi yarglama hukuku ve uluslararas vergi hukuku eklinde blmlere ayrlmaktadr

Milletleraras Hukuk (Devletler Umum Hukuku): Devletlerin de uluslararas alanda bar ve gvenlik iinde yaamas iin aralarndaki ilikilerin balayc ekilde dzenlenmesi gerekir. Ancak i hukuktaki gibi devletler arasndaki ilikilerin tm alanlarn tanzim eden kanunlar yoktur. Bu sebeple uluslararas hukukun kurallarnn belirlenmesinde zellikle rf ve adet hukuku, devletlerin uygulamalar ve uluslararas tutum ve davranlar rol oynamaktadr. Devletler, uluslararas hukukun statsn ve ilikilerini dzenledii temel birimdir (Pazarc, 2008: s. 140) ve asl sjedir. Pozitivistlerin taraftar olduu klasik gr, sadece egemen ve bamsz devletleri sje olarak kabul etmektedir. Ancak sonraki dnemlerde yaanan gelimeler sonucunda (Birlemi Milletler, Avrupa Konseyi gibi) uluslararas rgtler de milletleraras hukukun sjesi hline gelmitir.

ZEL HUKUKUN DALLARI

Medeni Hukuk: Medeni hukukun kiiliin balangc, sona ermesi, korunmas, kiinin ehliyetleri gibi gerek ve tzel kiilerin ahs durumlar ile ilgili ksmlar konu edinen blmne kiiler hukuku denilmektedir (Ouzman - Barlas, 2005: s. 5). Ailenin kurulmas ve ailevi ilikiler, nianlanma, evlenme, boanma, velayet, vesayet, mal rejimleri gibi konular ele alan medeni hukuk ksmna ise aile hukuku ad verilir. Medeni Kanunun nc kitab olan Miras Hukuku ise miraslar, mirasn gemesi, vasiyetname ve miras szlemesi gibi lme bal tasarruflar konu edinir. Eya Hukuku balkl drdnc kitap ise mlkiyet, zilyetlik, tapu sicili gibi hususlar dzenlemektedir. Medeni hukukun balca kayna 2001 tarih ve 4721 sayl Trk Medeni Kanunudur. Alacakl, borlu ve alacaklnn borludan talep edecei ey olan edim, bor ilikisini oluturur. Borlar hukukunun da genel hkmler ve zel hkmler olmak zere iki ksm vardr. Genel hkmlerde borlar hukukuna hkim olan ilkeler, bor ilikisinin domas, hkmleri ve sona ermesi gibi konular ele alnr. Borlar hukukunun zel hkmleri ise satm, kira, veklet, kefalet gibi eitli szleme trlerini inceler

Ticaret Hukuku: Kiiler arasndaki ticari faaliyetlerden doan ilikileri dzenleyen hukuk kurallarndan oluan ticaret hukuku, zel hukukun geni ve kapsaml bir daln oluturur ve medeni hukuk /borlar hukuku ile yakndan ilikilidir. Ticaret hukuku, kendi iinde ticari iletme hukuku, kymetli evrak hukuku, irketler hukuku, deniz ticareti hukuku, sigorta hukuku, tama hukuku gibi alt dallara ayrlr.

Ticaret hukukunun temel kayna olan 1956 tarih ve 6762 sayl Trk Ticaret Kanunu, 1 Temmuz 2012 tarihinden itibaren yerini 2011 tarih ve 6102 sayl yeni Trk Ticaret Kanununa brakmtr.

Milletleraras zel Hukuk (Devletler Hususi Hukuku):Milletleraras zel hukukun konusunu yabanclk unsuru ieren ilem veya ilikilerden doan uyumazlklar oluturmaktadr. Yabanclk unsuru ieren ilem veya ilikiden bahsedilebilmesi ise, o ilem veya ilikinin taraflarnn (vatandalk, yerleim yeri gibi) veya konusunun (szleme konusunu oluturan mallarn yabanc lkede olmas gibi) yabanc bir lkeyle irtibatl olmasna baldr. Bu tr nitelikteki ilem veya ilikileri inceleyen milletleraras zel hukuk; vatandalk hukuku, yabanclar hukuku, kanunlar ihtilaf hukuku ve milletleraras usul hukuku olmak zere drt blmden olumaktadr. Milletleraras zel hukukun kaynaklar; genel itibaryla ulusal ve uluslararas kaynaklar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Ulusal kaynaklara bata anayasa olmak zere kanunlar ve dier hukuk dzenlemeler girmektedir. Uluslararas kaynaklar arasnda ise devletler arasndaki iki tarafl veya ok tarafl anlamalar yer almaktadr. Vatandalk hukuku, devletle birey arasndaki vatandalk ilikisinin kazanlmas, yitirilmesi, deitirilmesi, kantlanmas gibi konularla ilgilenmektedir. Vatandaln kazanlmas doumla ve sonradan olmak zere iki ekilde mmkn olmaktadr. Doumla vatandaln kazanlmasnda soy ba ve doum yeri esas kabul edilmektedir. Vatandaln sonradan kazanlmasnda yetkili bir makamn karar, evlat edinme ve seme hakknn kullanlmas ile vatandalk kazanlmaktadr. Her ne kadar vatandalk hukukuna ilikin dzenlemelerin devletten devlete deiecei kabul edilse de, Birlemi Milletler tarafndan 1948 ylnda kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 15. maddesinden hareketle vatandalk hukukunda belirli ilkelerin kabul edildiini sylememiz mmkndr. Bu hususta kabul edilen ilkeler balk altnda toplanabilir:

1- Her kiinin vatandalnn olmas

2- Her kiinin yalnz tek bir vatandalnn olmas

3- Kiinin uyrukluunu semede ve deitirmede zgr olmas.

Yabanclar hukukunun yabanclara ilikin olarak ele ald konular balkta toplamak mmkndr:

1- Yabanclarn devletin lkesine girmesine ilikin usul ve esaslarn dzenlenmesi

2- lkeye girmeye hak kazanan yabanclarn lke iinde bulunduklar sre mddetince hangi haklardan ne lde yararlanacaklarnn dzenlenmesi

3- Yabanclarn kendi istekleriyle veya istekleri dnda karlmalarnn dzenlenmesi.

Medeni Usul Hukuku:Medeni usul hukuku, zel hukuk alannda ortaya kan hukuk uyumazlklarn yargsal srecini konu edinir. Bir zel hukuk uyumazlnn neredeki, hangi tr mahkemede grlecei, hangi sreler ierisinde dava alaca ve bu davaya cevap verilebilecei, hkimin davaya bakamayaca veya reddedilebilecei hller, dava eitleri, deliller, davada bavurulabilecek savunma yollar ve ispat vastalar, mahkeme kararlarna kar gidilebilecek kanun yollar gibi zel hukuk davalarna ilikin prosedr, medeni usul hukukunun inceleme alanna dahildir.

cra ve flas Hukuku:cra ve iflas hukuku borlarn ve dier edimlerin ilgilisi tarafndan kendiliinden yerine getirilmemesi hlinde devletin ilgili birimleri araclyla zorla yerine getirilmesini salamada uygulanan hukuk kurallarnn btnn ifade etmektedir. Medeni usul hukuku gibi icra ve iflas hukuku da kamu hukuku zelliklerinin youn olarak grld bir hukuk daldr.

Hukuku: hukuku, alma hayatna dair ilikileri dzenleyen hukuk kurallarn ierir.

Sosyal Gvenlik Hukuku:nsanlar, hayatlar boyunca hastalk, kaza, isizlik, evlenme, doum, yallk, lm gibi bazen gelir ve kazan kaybna yol aan, bazen de ilave masraflar yapmay gerektiren eitli olay ve tehlikelerle kar karyadr.

Fikr Haklar Hukuku:Fikir ve sanat eserleri hukuku, fikr mlkiyet hukuku olarak da isimlendirilen fikr haklar hukuku, eser sahiplerinin bu eserler zerindeki haklarn konu edinir.

evre Hukuku:zellikle sanayileme ve teknolojik gelimeler, bata evre kirlilii olmak zere eitli evre sorunlarna yol amakta, doal evredeki dengenin bozulmasndan en ok yine o dengeyi bozan insan etkilenmektedir. Doal ve suni evreyi oluturan gelerin korunmas ve gelitirilmesi ile ilgili hukuk tedbirlere bavurulmas ve bunlara uyulmas amacyla yaplan dzenlemelerin oluturduu evre hukuku gen bir hukuk daldr.

Kitle letiim Hukuku:Haber, duygu ve dncelerin gazete, dergi, radyo, televizyon, internet gibi kitle iletiim aralar ile aktarlmas sonucunda kamuoyunun olumasna katkda bulunulur. Bu alanda balca kanunlar; 5187 sayl Basn Kanunu, 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu, 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun, 5651 sayl nternet Ortamnda Yaplan Yaynlarn Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar Yoluyla lenen Sularla Mcadele Edilmesi Hakknda Kanundur.

Banka Hukuku

Bakanlar Kurulu izniyle anonim irket eklinde kurulan bir ticari iletme olan banka ve onun hukuk ilemlerini dzenleyen banka hukukudur. Banka hukukunun balca kayna 5411 sayl Bankaclk Kanunudur

Tketici Hukuku:lgi alan itibaryla borlar hukuku ve ticaret hukukuyla yakndan ilikili olan tketici hukuku tketicileri zel olarak korumay hedefleyen sosyal bir hukuk daldr.

Sermaye Piyasas Hukuku:Sermaye piyasas hukuku, hisse senetleri, tahviller, varla dayal menkul kymetler gibi sermaye piyasas aralar, bu aralarn alnp satlmasna araclk veya danmanlk yapan sermaye piyasas kurumlar ile borsalar dzenleyen bir hukuk daldr.

Rekabet Hukuku:Rekabet hukuku, iktisad etkinlii salamak, mal ve hizmet piyasalarndaki serbest rekabet dzenini oluturmak ve korumak amacyla rekabet ihlllerine engel olmak, rekabet ihlllerini ortadan kaldrmak iin dzenleyici, denetleyici ve yasaklayc normlar ieren hukuk dal biiminde tanmlanmaktadr.

Toprak Hukuku:Tarm topraklarnn hukuk durumlarn, datmlarn ve iletilmelerini dzenleyen hukuk dal olarak tanmlanan toprak hukuku byk lde medeni hukukla ilgili olmakla birlikte sosyal ve ekonomik nemi dolaysyla farkl ve zel dzenlemelere de sahiptir. Toprak hukukunun balca kaynaklar arasnda Tapu Kanunu, Kadastro Kanunu, Sulama Alanlarndaki Arazi Dzenlemesine Dair Tarm Reformu Kanunu saylabilir.

Maden Hukuku:Madenlerin ve ta ocaklarnn zilyetlik, mlkiyet ve iletme haklarn dzenleyen hukuk kurallar ve bu kurallarn dayand esaslar konu edinen hukuk dal maden hukukudur. Maden hukuku, nceleri madenlerin tanmaz mal, karldktan sonra da tanr mal olarak grlmesinden dolay medeni hukuk kurallar erevesinde ele alnmtr. Maden hukukunun i hukuku, borlar hukuku, icra hukuku gibi birok hukuk dal ile ilgili yn bulunmaktadr.

Hava Hukuku:Hava hukuku, zellikle 20. yzyln balangcnda havaclk faaliyetlerinin yaygnlamas ile doup gelien gen bir hukuk dal olup havaclk faaliyetlerinin ortaya kard ilikileri dzenlemek zere, zel surette konmu hukuk kurallarnn tmn ifade eder.

NTE 6

ANAYASA KAVRAMI VE ANAYASA HUKUKU

Anayasa Kavram: Dar anlamyla anayasa ise bu kurallarn anayasa ad verilen resm bir metin hlinde toplanmasn ifade eder. 1876 tarihli ilk anayasamzn ad Kanun-u Esas, 1921 ve 1924 Anayasalarnn ad ise Tekilt- Essiye Kanunu idi.

Anayasa Hukukunun Konusu: Anayasa lkede hukuk kurallar kademelenmesinde (hiyerarisinde) en stte yer aldndan, dier btn hukuk kurallarna stndr.Anayasada yer alan temel tercihler, lkede hukuk kurallarnn hem kimler tarafndan nasl yaplacan hem de bu hukuk kurallarnn hangi ilkelere dayanmas gerektiini belirler. Anayasa kimler tarafndan nasl ynetileceimizi ve bu yneticilerin nasl belirleneceini dzenler. Bir lkede ynetimin temel grnm sz konusudur. Bunlar ayn zamanda devletin hukuki ilevleri olup yasama, yrtme ve yarglamadr.

OSMANLI-TRK ANAYASALARI

1876 Kanun-u Esas: 1808 Sened-i ttifak, 1839 Glhane Hatt- Hmayun (Tanzimat Ferman) ve 1856 Islahat Ferman ilk anayasal belgeler olarak kabul edilmektedir. 1876dan 1908 ylna kadar geen dneme I. Merutiyet denilmitir. Merutiyet, arta bal ynetimi ifade eder. Buradaki artlar ise anayasal normlar karlamak zere kullanlmaktadr. Anayasann hkmet sistemine ilikin dzenlemelerine yapsal artlar, temel hak ve zgrlklere ilikin dzenlemelerine de haklar art denilmektedir. lk defa Padiah iradesinin yannda yasama yetkisini kullanmak zere bir parlamento ngrlmtr, fakat son sz syleme yetkisi Padiaha braklmtr. Bu parlamento bir kanad yeleri ksmi seimle belirlenen Heyet-i Mebusan ile yeleri Padiah tarafndan atanan Heyet-i Ayandan oluan Meclis-i Umumi adn almtr. Bu anayasada yarg ile ilgili dzenlemelerin yan sra, temel hak ve zgrlkler konusunda da dzenlemelere yer verilmitir. Bu hak ve zgrlklerin en nemlilerinden bazlar, tm uyruklarn kanun nnde eit olduunun (m. 17) ve ikencenin yasaklanmas (m. 26), vergilendirmede kanunilik ilkesinin kabul (m. 20) gibi hususlarn kayt altna alnm olmasdr. Deiiklii ilan eden Heyet-i Ayan Kararnamesi ile ilk defa mill egemenlik ilkesi vurgulanr.

1921 Tekilt- Esasiye Kanunu: TBMM tarafndan karlan 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu bir anayasada yer almas gereken tm unsurlar bnyesinde barndrmamakla birlikte, yepyeni bir hkmet ekli kurmutur. TBMMnin ald kararlara ve kard kanunlara aykr olmamak kouluyla 1876 Anayasas da yrrlktedir. Tarihimizdeki hem tek yumuak anayasa hem de ereve anayasa olan 1921 Anayasas 23 madde ve bir madde-i mnferiden olumaktayd.

1924 Tekilt- Esasiye Kanunu: benimsenmitir. Cumhuriyeti devlet ekli olarak benimseyen Anayasa, bakent olarak Ankaray kabul etmi ve ilk metinde yer alan devletin resm dininin slam olduuna ilikin hkm 1928 ylnda karlm ve 1937 deiiklii ile de laik devlet ilkesini ngrmtr. ounluku ynetimi ngren Anayasa, hem tek parti dneminde hem de ok partili siyasal yaamda (1950-1960) uygulanmtr.

1961 Anayasas:27.5. 1960 tarihinde asker darbe sonucu 1924 Anayasas yrrlkten kaldrlmtr. 1924 Anayasasnn ngilterede rneini grdmz ounluku demokrasi anlayna bir tepki olan 1961 Anayasas, Kara Avrupasnda yaygn olan oydamac modeli benimsemitir. Anayasa ile ilk defa anayasa yargs kabul edilerek Anayasa Mahkemesi (AYM) kurulmutur. TBMM, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluan iki kanatl bir yap olarak kurulurken, kuvvetlerin yumuak ayrln ifade eden parlamenter hkmet sistemi benimsenmitir.

1982 Anayasas

Hazrlanmas, Yrrle Girmesi ve zellikleri

12.9.1980 gn TSKnn emir-komuta zinciri ierisinde gerekletirdii asker mdahale sonucu, lke Mill Gvenlik Konseyi (MGK) tarafndan ynetilmitir. Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren hem MGK Bakanl hem de Devlet Bakanl grevini uhdesine almtr. MGKnn dier yeleri Kuvvet Komutanlarndan olumaktayd. Kurucu Meclis MGK ve yelerinin tamam Konsey tarafndan atanan ve 160 yeden oluan Danma Meclisinden olumaktayd. Fakat son sz syleme yetkisi MGKya aittir ve Danma Meclisinden gelen metinde nemli deiiklikler yaplarak halkoyuna sunulmutur.

Genel Esaslar (Temel lkeler): Balang Anayasann 176 maddesine gre Anayasa metnine dhildir, fakat kenar balklar deildir. 1982 Anayasasnn 1. maddesini oluturur. Anayasann 2. maddesinde benimsenen cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesinde de birtakm temel siyasal tercihler yer almaktadr. Bu ilk maddenin deitirilmesi ve deitirilmesinin teklif edilmesi dahi 4. maddede yasaklanmtr. 5. maddede devletin temel ama ve grevleri, 6. maddede mill egemenlik esas ve bunun anayasaya uygun olarak yetkili organlar eliyle kullanlaca, 7, 8 ve 9. maddelerde yasama, yrtme ve yarg, 10. maddede eitlik ilkesi ve 11. maddede de anayasann stnl ilkesi dzenlenmitir.

Temel Hak ve zgrlkler: Anayasalarda haklar art olarak yer alan temel hak ve zgrlkler 1982 Anayasasnn ikinci ksmnda drt blm hlinde dzenlenmitir:

Birinci Blm: Genel Hkmler: Anayasann 12. maddesine gre, Herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. 1982 Anayasas, 2001 ve 2004 deiiklikleri ile Avrupa sistematiine uygun olarak dzenlemitir. Buna gre temel hak ve zgrlklere u koullarda mdahale edilerek bir temel hak ve zgrlk snrlamaya tabi tutulabilir. Snrlamada ilkeler: Snrlama ancak kanunla yaplabilir. Buna gre, kanun alt hukuki dzenleyici ilemlerle (tzk-ynetmelik) temel hak ve zgrlkler snrlandrlamayacaktr. Milletvekili dokunulmazlnn iki istisnasndan birini oluturan Anayasann 14. madde hkm temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasn yasaklarken 15. maddede temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn durdurulmas dzenlenmektedir. Buna gre, Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hllerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Genel hkmler yabanclarn durumunu dzenleyen 16. madde ile sona ermektedir: Temel hak ve hrriyetler, yabanclar iin milletleraras hukuka uygun olarak kanunla snrlanabilir.

kinci Blm: Kiinin Haklar ve devleri:Temel hak ve zgrlklerin snflandrlmasnda, devletin mdahalesinin en ok snrland alan olduu iin negatif stat haklar, koruyucu haklar gibi adlar ile de anlmaktadr.

nc Blm: Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler:Temel hak ve zgrlklerin snflandrlmasnda, devletin mdahalesine en ak alan budur. Bunun temel nedeni, burada devletin karmamas deil, aksine devletin bir nevi bu alandaki hak ve zgrlkleri kullanlabilir hale getirmesinin istenmesidir. Bu nedenle de pozitif stat haklar, isteme haklar gibi adlar da almaktadr. Drdnc Blm: Siyasi Hak ve devler:Temel hak ve zgrlklerin snflandrlmasnda, vatandalarn devlet ynetimine katlmna imkn veren hak ve zgrlkler dzenlenmektedir. Bundan dolay da aktif stat haklar, katlma haklar gibi adlar da almaktadr.

Yasama Organ

Anayasann 75-100. maddeleri yasama ile ilgili dzenlemeleri iermektedir.

Kuruluu: TBMM, genel oyla seilen 550 milletvekilinden oluur.

Milletvekili seilme yeterlilii:Anayasann 76. maddesine gre, 25 yan dolduran her Trk milletvekili seilebilir. Seilemeyecekler veya seilme yeterliliine sahip bulunmayanlar ise u ekildedir: Trk vatanda olmayanlar, en az ilkokul mezunu olmayanlar, kstllar, ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, kamu hizmetinden yasakllar, taksirli sular hari toplam bir yl veya daha fazla hapis ile ar hapis cezasna hkm giymi olanlar.

Seim dnemi, ara seimler, seimlerin genel ynetimi ve denetimi:TBMM seimleri 4 ylda bir yaplr. Meclis 4 yl dolmadan erken seim karar alabilir. Sava sebebiyle seimlerin yaplmasna imkn olmadnda, TBMM seimleri bir yl sreyle erteleyebilir. TBMM yeliklerinde herhangi bir nedenle boalma hllerinde ise ara seimler yaplr/yaplabilir. Seimler yarg organlarnn genel ynetim ve denetimi altnda yaplr. Yksek Seim Kurulu kararlar kesin olup bunlar aleyhine baka mercilere bavurulamaz.

Milletin temsili:Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn Milleti temsil ederler (m. 80). Bu hkm mill egemenlik ve mill devlet ilkesinin bir sonucu olup buna temsil veklet denilmektedir.

Milletvekilliinin sona erme hlleri

stifa: stifa tek bana yeterli olmayp TBMM Genel Kurulunca (GK) karara balanr. Kesin hkm giyme veya kstlanma: Bunlara ilikin kesin mahkeme kararnn GKa bildirilmesiyle olur. Milletvekillii ile badamayan bir grev veya hizmeti srdrmekte srar etmek: Anayasann 82. maddesinde saylan bir grev veya hizmeti srdrmekte srar eden milletvekili hakknda GK gizli oyla karar verir. Devamszlk: Anayasann m. 84/son fkras hkmne gre, Meclis almalarna zrsz veya izinsiz olarak bir ay ierisinde toplam be birleim gn katlmayan milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, durumun Meclis Bakanlk Divannca tespit edilmesi zerine, GKca ye tamsaysnn salt ounluunun oyuyla karar verilebilir. Cumhurbakan seilme: Eer bir milletvekili Cumhurbakan seilir ise TBMM yelii sona erecektir.

TBMMnin grev ve yetkileri:TBMMnin grevleri unlardr: Kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak, BKy denetlemek, BKya belli konularda KHK karma yetkisi vermek, para baslmasna ve sava ilanna karar vermek, bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek, milletleraras antlamalarn onaylanmasn uygun bulmak, TBMM ye tamsaysnn 3/5 ounluunun kararyla genel ve zel af ilanna karar vermek, itzk yapmak, KHKleri onaylamak ya da reddetmek, meclis bakann semek, olaanst hal veya skynetim ilanna ilikin kararlar onaylamak, olaanst hal veya skynetim ilan sresini her defasnda 4 ay gememek zere uzatmak.

TBMMnin Bakanlar Kurulunu ve Bakanlar Denetlemesi: TBMM Anayasada dzenlenmi be bilgi edinme ve denetleme yntemine sahiptir. Bunlar; Soru: BK adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan ve bakanlardan bilgi istemektir. Genel grme: Toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM GKnda grlmesidir. Meclis aratrmas: Belli bir konuda bilgi edinilmesi iin yaplan incelemedir. Meclis soruturmas: Grevde olan veya daha nce grev yapm Babakan ve bakanlarn cezai sorumluluklarnn bir sonucu olarak yarglanmasn salamaya ynelik bir yoldur. Gensoru: Bir bakan veya Babakan hakknda gensoru nergesi verilebilir.

Cumhurbakan:Anayasann 101-108. Maddeleri Cumhurbakan ile ilgili dzenlemeleri ierir. Cumhurbakan seilebilmek iin, krk yan doldurmu olmak, yksekrenim yapm olmak, Trk vatanda olmak arttr. Bu koullara sahip kiiler TBMM iinden veya dndan en az 20 milletvekilinin yazl teklifi ile veya en son yaplan milletvekili genel seimlerinde geerli oylar toplam birlikte hesaplandnda %10u geen siyasi partiler tarafndan ortak aday olarak gsterilebilirler. Cumhurbakannn grev sresi 5 yldr ve en fazla 2 defa seilebilir.

Yetkileri: TBMM seimlerini yenileme yetkisi, kararnameleri imzalama yetkisi, babakan ve bakanlar atama yetkisi, Devlet Denetleme Kuruluna denetleme yaptrma yetkisi.

Bakanlar Kurulu:Babakan bakanlnda bakanlardan oluan kurula BK denilmektedir. Mecliste bir parti ounluu elde etmi ise onun genel bakan, byle bir parti yoksa kendi aralarnda anlaan ve ounluk kuran partiler koalisyonunun zerinde anlat kiidir. Grev verilen milletvekili, bakanlar seer ve Cumhurbakannn onayna sunar. Sunulan listenin Cumhurbakannca onaylanmas ile de BK kurulmu olur ve grevine balar. BK TBMM gibi ilk-el yetkiye sahip herhangi bir kanuni dayanak olmakszn herhangi bir yetki kullanamaz.

ANAYASA YARGISI:Anayasaya uygunluu salamak amacyla bavurulan hukuki aralar ve yntemler btnn ifade eden anayasa yargs, dar anlamyla kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi anlamn tar. Anayasa yargsnn kabul 19. yzyln banda ABDde gereklemi ve 20. yzyln ortalarndan itibaren de yaygnlamtr. Avrupa modelinde ise kanunlarn anayasaya uygunluunun denetimi, bu amala kurulmu zel bir mahkeme (AYM) tarafndan gerekletirilir ve Anayasaya aykr olan norm iptal edilerek yrrlkten kaldrlr. Trkiyede yasamann anayasaya uygun davranmasn temin etmek zere ilk kez 1961 Anayasas ile AYM kurulmu, 1982 Anayasas da bu yaklam srdrmtr. 2010 ylnda gerekletirilen anayasa deiiklii sonucunda AYMnin yapsnda ve grevlerinde nemli deiiklikler yaplmtr. Yeni dzenlemeye gre mahkeme yelerinin says 17ye karlm, yedek yelik kaldrlm, yelerin grev sreleri 12 yl ile snrlandrlmtr. Mahkeme yelerinin seilmelerinde TBMMyi ikisi Saytay GKnun biri de baro bakanlarnn nerdii adaylar arasndan 3 yeyi seme yetkisi verilmi, kalan yeliklerin belirlenmesinde cumhurbakannn arl korunmutur.

ptal Davas:Kanunlarn, KHKlarn, TBMM tznn veya bunlarn belirli madde ya da hkmlerinin Anayasaya aykrl iddiasyla dorudan doruya iptal davas amaya cumhurbakan, iktidar ve ana muhalefet partisi meclis gruplar, TBMM ye tamsaysnn en az bete biri oranndaki yeleri yetkilidir. Anayasaya aykrl iddiasyla iptal davas amaya Cumhurbakan veya TBMM ye tam saysnn en az bete biri oranndaki milletvekilleri yetkilidir. Anayasa deiiklikleri ile kanunlarn ekil ynnden Anayasaya aykrlklar iddias ile dorudan doruya iptal davas ama hakk, bunlarn Resm Gazetede (RG) yaymlanmalarndan balayarak on gn; KHKlarla TBMM tznn veya bunlarn belli madde ve hkmlerinin ekil ve esas, kanunlarn ise sadece esas ynlerinden Anayasaya aykrlklar iddiasyla dorudan doruya iptal davas ama hakk, bunlarn RGde yaymlanmalarndan balayarak altm gn sonra der.

tiraz Yolu :Bir davaya bakmakta olan mahkeme, bu davada uygulanacak bir kanun veya KHK hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa Anayasaya aykrlk iddiasn karara balamak zere dosyay AYMye gnderir ve karar bekler. AYM, iin kendisine noksansz olarak geliinden balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Mahkemenin iin esasna girerek verdii ret kararnn RGde yaymlanmasndan itibaren on yl gemedike ayn kanun hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla itiraz bavurusu yaplamaz.

Bireysel bavuru:Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) ve buna ek Trkiyenin taraf olduu protokoller kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii iddiasyla AYMye bavurabilir. Bireysel bavuru ancak ihlale yol at ileri srlen ilem, eylem ya da ihmal nedeniyle gncel ve kiisel bir hakk dorudan etkilenenler tarafndan yaplabilir. Bireysel bavurunun, bavuru yollarnn tketildii tarihten; bavuru yolu ngrlmemise ihlalin renildii tarihten itibaren otuz gn iinde yaplmas gerekir.

Siyasi Parti Kapatma:Yargtay Cumhuriyet Basavcs tarafndan alan dava zerine AYM, bir siyasi partinin Anayasann 69. maddesinde saylan hllerden tr kapatlmasna veya dava konusu fiillerin arlna gre devlet yardmndan ksmen ya da tamamen yoksun braklmasna, toplantya katlan yelerin te iki oy okluuyla karar verebilir.

Yce Divan:AYM, Cumhurbakann, TBMM Bakann, BK yelerini, AYM, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerini, Basavclarn, Cumhuriyet Basavc vekilini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay Bakan ve yelerini grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divan (YD) sfatyla yarglar. Genelkurmay bakan, kara, deniz ve hava kuvvetleri komutanlar ile jandarma genel komutan da grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divanda yarglanrlar. Yce Divanda savclk grevini Cumhuriyet Basavcs veya Cumhuriyet Basavcvekili yapar.

Anayasa Mahkemesinin alma usul ve kararlarnn zellikleri: Blmler, bakanvekili bakanlnda drt yenin katlmyla toplanr. GK, Mahkeme Bakannn veya Bakann belirleyecei bakanvekilinin bakanlnda en az 12 ye ile toplanr. Bireysel bavurularn kabul edilebilirlik incelemesi iin komisyonlar oluturulabilir. GK ve blmler kararlarn katlanlarn salt ounluuyla alr. Oylarn eitlii hlinde bakann bulunduu tarafn gr dorultusunda karar verilmi olur. Anayasa deiikliinde iptale, siyasi partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin te iki oy okluu arttr.

NTE 7

DARE KAVRAMI VE DARE HUKUKU: dare kavram, belli bir amacn gerekletirilmesi iin kurulan rgt veya bu amaca ulamak iin yrtlen planl insan faaliyeti anlamna gelmektedir ki, bu anlamda idare, hem belli bir rgt hem de bu rgtn faaliyetlerini ifade etmektedir. zel idareler ile kamu idareleri arasnda u temel farkllklar bulunmaktadr:

zel idarenin amac kr elde etmek iken kamu idaresinin amac kamu yarardr.

zel idare kamu gcne sahip deil iken kamu idaresi kamu gcyle donatlmtr.

zel idarenin zel kiiler ile arasnda eitlik ilkesi geerli iken kamu idareleri zel kiiler karsnda stn konumdadr.

Son olarak, zel idarelerin kuruluu ve almasnda serbestlik ilkesi geerli iken kamu idarelerinin kuruluu ve almas kanunlarla dzenlenmitir

Organik Anlamda dare (dare Organ): Nitekim 1982 Anayasasna gre yasama organ genel oyla seilen 550 milletvekilinden oluan Trkiye Byk Millet Meclisidir. idareden tamamen ayr organlar olduu iddia edilemez. yle ki;

Bakanlar (bakanln banda olma konumundan hareketle) idareden tamamyla ayr deildir.

Babakan (kendisine dorudan doruya balanm hizmetler ve rgtler bulunmas ve hem bakanlar seme hem de bakanlar zerinde bir gzetme yetkisine sahip olmas sebebiyle) idareden tamamyla ayr deildir.

Bakanlar Kurulu (kurulun olutuu kiiler olan Babakan ve bakanlarn idare ile yakn iliki iinde olmalar ve kurulun bizzat kendisinin pek ok idar ilem yapmas sebebiyle) idareden tamamyla ayr deildir.

Cumhurbakan (gerekli grd hllerde Bakanlar Kurulunu toplantya arp ona bakanlk etmesi (m.104), Bakanlar Babakann nerisi zerine atamas ve grevden almas

Sonu olarak, idare organ devletin yrtme organnn Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakan ve Bakanlar dnda kalan ksm ile devlet dndaki dier kamu tzel kiileri olarak tanmlanabilir.

Fonksiyonel Anlamda dare (dari Fonksiyon): yle ki; yasama fonksiyonu, maddi lt kullanlarak genel, srekli, objektif, kiisel olmayan kural koyma, deitirme ve kaldrma faaliyeti olarak tanmlanrken idar fonksiyon bu genel, srekli, objektif, kiisel olmayan kurallar uygulama faaliyeti olarak tanmlanmaktadr. Ancak dikkat edilecek nemli bir nokta, yasamann bireysel nitelikte faaliyetleri olduu gibi idare de tzk ve ynetmelik gibi genel, srekli ve objektif norm koyma faaliyetinde bulunabilir. dare organndan kan bir ilem, maddi adan yarg ilemine benzese bile yani iddia-tespit-meyyide aamalarn ierse bile yarg fonksiyonuna dhil bir ilem deildir, idar fonksiyona dhildir. Sonu olarak, idar fonksiyon devletin yasama ve yarg fonksiyonu ile yrtme fonksiyonun siyas fonksiyonu dnda kalan, toplumun gnlk yaamn srdrmek, dolaysyla kamu yararn gerekletirmek amacyla devlet ve dier kamu tzel kiileri tarafndan yrtlen fonksiyonudur.

dari Fonksiyonun zellikleri:Amac kamu yararn gerekletirmektir. Konusu, kamu hizmetleridir. dari ilemlerle yrtlr. Kamu gc kullanlarak yerine getirilir. Sreklidir. Kendiliinden harekete geer. Bireylerle dorudan doruya ilgilidir.

dare Hukuku:En genel anlam ile idare hukuku, idarenin kurulu ve ileyiine uygulanan hukuk kurallarnn btndr. Bat hukuk sistemleri bakmndan Anglo-Sakson Hukuk Sistemi ve Kara Avrupas Hukuk Sistemi olmak zere balca iki hukuk sistemi bulunmaktadr.

dare hukukunun zellikleri

dare hukuku gen bir hukuk daldr.

dare hukuku tedvin edilmemi bir hukuk daldr. nk idare hukuku kurallar dank hlde bulunmaktadr.

dare hukuku byk lde, itihad bir hukuk daldr.

dare hukuku bamsz bir hukuk daldr.

dare hukuku ilemleri tek tarafldr.

dari yargdan kaynaklanan uyumazlklar idar yargda karara balanr.

dare hukukunun kaynaklar:Hukukunun kaynaklar da asl kaynaklar ve yardmc kaynaklar olarak ikiye ayrlmaktadr. Asl kaynaklar ise yazl ve yazsz olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Yazl kaynaklar Anayasa, kanun, kanun hkmnde kararname, uluslararas antlama, tzk ve ynetmeliklerdir.

Merkezden Ynetim lkesi

Yerinden Ynetim lkesi

Yer Ynnden

Hizmet Ynnden

Merkezden ynetim (merkezyet) ilkesi, vatandalara sunulacak kamu hizmetlerinin devletten ayr kamu tzel kiileri tarafndan deil, dorudan doruya devlet tarafndan yrtlmesini ngren bir ilkedir. Merkez ynetim ile yerinden ynetimin zellikleri ile yarar ve zararlar retide Gnday, Yldrm, Gzbyk-Tan, Giritli, Bilgen ve Akgner ile Gzler tarafndan aadaki ekilde sralanmtr.

Merkezden Ynetimin zellikleri:Tek bir tzel kiilik vardr, o da devlet tzel kiiliidir. Merkez idare, kamu hizmetlerinin konularna gre bakanlklar eklinde rgtlenmitir. Kamu hizmetlerinin yrtlmesi iin gerekli olan gelir ve giderler merkez btede toplanr. Kamu hizmetleri merkezde planlanr ve dzenlenir. Merkez idarenin bir de tara tekilat vardr. Merkez idare bir btndr. Merkez idare iindeki tm grevliler hiyerarik bir dzen iinde sralanmtr.

Merkezden Ynetimin Yararlar:Gl bir devlet ynetimi salar. Blgeler arasnda eitlii salayc bir etkisi vardr. Hizmetler daha rasyonel ve gereki yrtlr. Mali denetim daha kolaydr. Kamu grevlileri yerel etkilerden kurtulur.

Merkezden Ynetimin Zararlar (sakncalar):Brokrasi ve krtasiyecilie yol aar. Hizmetlerin yresel ihtiyalara gre yrtlmesini gletirir. Demokratik ilkelere pek uygun deildir. Yerinden ynetim (adem-i merkezyet) ise baz kamu hizmetlerinin belediye, ky, niversite, KT, TRT gibi devlet dndaki kamu tzel kiileri tarafndan yrtlmesi demektir.

Yerinden Ynetimin Yararlar:Demokratik ilkelere daha uygundur. Krtasiyecilik ve brokrasiyi azaltr. Hizmetler ihtiyalara daha uygun bir ekilde yrtlr.

Yerinden Ynetimin Zararlar (Sakncalar): Blgeler arasnda eitsizlii artrabilir, lkenin birliini bozabilir. Partizanca uygulamalara yol aabilir. Yeterli mali ve teknik imknlara sahip deillerse hizmetin yrtlmesinde aksaklk doabilir. Mali denetimleri gtr.

darenin Btnl lkesi: Hiyerari ve Vesayet:1982 Anayasas, idare, kurulu ve grevleriyle bir btndr hkm ile idarenin btnl ilkesini aka vurgulamaktadr (m.123/1). darenin btnln salayacak iki hukuki ara mevcuttur ki bu aralar hiyerari ve vesayettir. Hiyerari yetkisinin zellikleri ksaca unlardr: Hiyerari, ayn kamu tzel kiisi iinde geerli bir yetkidir. Genel bir yetkidir. Kendiliinden veya ilgililerin bavurusu zerine kullanlabilir. Hiyerari yetkisi, hukukilik veya yerindelik sebepleriyle kullanlabilir. Hiyerari ilikisinde, astn idar veya yargsal bir bavuru hakk yoktur. Hiyerari yetkisinden vazgeilemez. dari vesayetin zellikleri ise ksaca u ekildedir: dari vesayet, istisnai nitelikte bir yetkidir. dari vesayet yetkisi, kanunla kurulur. Vesayet, dar bir yoruma tabi tutulur. Vesayet, emir ve talimat verme yetkisi ile dzeltme yetkisini kural olarak iermez.

DAR LEMLER: ir hukuki ilemin idar nitelikte olmasnn dourduu iki nemli sonu vardr:

dar ilemler, idare hukukuna tabidir.

dar ilemlerden kaynaklanan uyumazlklara idar yargda baklr

Kamu gc ayrcal olarak tanmlanan stn yetki ve ayrcalklar u kelikde sralanabilir.

Kamu Gc Ayrcalklar:Tek yanl ilemler yapma yetkisi. Resen icra, Hukuka uygunluk karinesi, Kamu tzel kiilerinin borlar iin cebr icra uygulanamamas, mallarnn haczedilememesi, iflaslarnn istenememesi. dare personelinin kamu grevlisi saylmas, zorunlu yelik, zorunlu aidat, vergi muafiyeti, uyumazlklarn idar yargda grlmesi.

dari lemlerin zellikleri:dari ilemlerin icrailik, resen icra edilebilirlik ve hukuka uygunluk karinesinden yararlanmagibi temel zellii bulunmaktadr. darenin tek yanl olarak aklad iradesiyle hukuki sonular dourmasna icralik denilir iken bir idar kararn hukuk leminde ortaya kan sonularnn maddi leme dorudan doruya idare tarafndan aktarlmasna resen icra edilebilirlik ve bir idar ilemin mahkeme tarafndan iptal edilinceye kadar, hukuka uygun varsaylmas ve uygulanmasna da hukuka uygunluk karinesinden yararlanma denilmektedir.

dari lemin Unsurlar

Yetki: Yetki bir idar makamn belirli bir ilemi yapabilme ehliyeti olarak tanmlanmaktadr (Gzler, s. 305). dare hukukunda yetkilerin ortak zellikleri olarak unlar sralanabilir:

1- Yetkiler Anayasa ve kanunlardan kaynaklanr

2- Yetkiler istisnai niteliktedirler.

3- Yetkiler dar yoruma tabi tutulur.

4- Yetkiler kamu dzenine ilikindir.

5- Yetkiler kullanlmas zorunlu, vazgeilmez ve devredilmez niteliktedir.

6- Yetki sakatlklar sonradan dzeltilemez.

dare hukukunda yetki drde ayrlmaktadr:

1- Kii Bakmndan Yetki: dari ilemin yaplabilmesi iin hangi idar makamn ya da organn irade aklamaya yetkili olduunu ifade etmektedir

2- Konu Bakmndan Yetki: Belli konulara iliki kararlarn hangi idar makamlar tarafndan alnacan ifade etmektedir .

3- Zaman Bakmndan Yetki: dari makamlarn konu ynnden sahip olduklar yetkiyi kullanacaklar sreyi ifade etmektedir .

4- Yer Bakmndan Yetki: dari makamlarn konu ynnden sahip olduklar yetkiyi kullanacaklar corefi alan ifade etmektedir.

Yetki unsurunda sakatlk hlleri de drde ayrlmaktadr:

1-Fonksiyon Gasp: darenin yasama veya yarg organlarnn grev alanna giren konularda ilem yapmas durumunda ortaya kan sakatlktr. Bu hlde idar ilem yok hkmndedir.

2- Yetki Gasp: dareye tamamyla yabanc veya idare adna irade aklamaya yetkili olmayan bir kimse tarafndan yaplan ilemlerde ortaya kan sakatlktr. Bu hlde de idar ilem yok hkmndedir.

3- Yetki Tecavz: Bir idar makamn dier bir idar makamn yetkili olduu bir konuda veya yerde ilem tesis etmesidir. Bu hlde idar ilem iptale tabidir.

4- Ar ve Bariz Yetki Tecavz: Bu tr yetki tecavznde hukuka aykrlk ok ar ve aktr. Bu hlde ilem yok hkmndedir.

ekil: Hukuk dzeninde deiiklik meydana getirmeye ynelik iradenin kendisiyle akland araca veya kalba ekil denilmektedir.

Sebep: dari ilemden nce gelen ve idareyi bir ilem yapmaya sevk eden etmenler sebep olarak tanmlanmaktr.

Bir idar ilemin sebebi mevzuatta dzenlenileri asndan gruba ayrlmaktadr:

1- Sebebi aka mevzuatta gsterilen ilemler

2- Sebebi mevzuatta belirsiz kavramlarla gsterilen ilemler

3- Sebebi mevzuatta gsterilmeyen ilemler

Bu grup dikkate alndnda, idar ilemin sebep unsurunda deiik hukuka aykrlk olabilmektedir (Gzler, s. 347):

1- darenin gsterdii sebebin mevcut olmamas durumunda idar ilem hukuka aykrdr.

2- darenin gsterdii sebebin hukuki tavsifinde hukuka aykrlk varsa, idar ilem hukuka aykrdr.

3- dari ilemin sebep ve konu unsuru arasndaki lszlk de idar ilemi hukuka aykr hle getirir.

Konu: dari ilemin dourduu hukuki sonu, yani hukuk dzeninde meydana getirdii deiikliktir.

Konu unsurunda sakatlk hlleri aada gsterilen hllerde ortaya kmaktadr:

1- Konunun imknsz olmas

2- Konunun kanuna aykr olmas

3- Sebep ile konu arasnda kanunun ngrd nedensellik bann yokluu

4- Sebep ile konu arasnda lszlk bulunmas.

Ama: dari ilemi yapan makamn sz konusu ilem ile ulalmak istedii nihai sonuca denilmektedir

DARENN FAALYETLER: KAMUGREVLLER:Geni anlamda kamu grevlisi, hukuki durumlarna ve yaptklar grevin niteliine baklmakszn, kamu kesiminde grev yapan herkesi ifade etmektedir. Bu anlamda, Cumhurbakanndan kamuya ait bir fabrikada alan iiye kadar herkes kamu grevlisidir. Dar anlamda ise devletin siyasal yapsn oluturan organlardaki grevlilerle, zel hukuk hkmlerine tabi olarak alanlar dnda kalan kamu grevlilerini ifade etmektedir. dare Hukukunu ilgilendiren dar anlamda kamu grevlileridir. Devlet memurluunun balca unsura dayanmas gerektii kabul edilmektedir. Bunlar;

Kariyer: Devlet memurlarna, yaptklar hizmetler iin lzumlu bilgilere ve yetime artlarna uygun ekilde, snflar iinde en yksek derecelere kadar ilerleme imknn salamaktr.

Liyakat: Devlet kamu hizmetleri grevlerine girmeyi, snflar iinde ilerleme ve ykselmeyi, grevin sona erdirilmesini liyakat sistemine dayandrmak ve bu sistemin eit imknlarla uygulanmasnda devlet memurlarn gvenlie sahip klmaktr.

Kademe: Kademe, derece ierisinde, grevin nemi veya sorumluluu artmadan, devlet memurunun olumlu sicil almasna ve bulunduu derecedeki hizmet sresine bal olarak aylndaki ilerleyi admdr.

Memur Olma Koullar

Genel artlar: Trk vatanda olmak, ya art, renim art, kamu haklarndan mahrum bulunmamak, mahkm olmamak, askerlik art, salk art

zel artlar: Hizmet grecei snf iin gerekli diplomalar alm olmak

Kurumlarn zel kanun veya dier mevzuatnda aranan artlar tamak

Memurluu Sona Erdiren Sebepler: ekilme (istifa), ekilmi (mstafi) saylma, memurluktan karma (ihra), devlet memurluuna giri koullarnda eksiklik, badamazlk, lm, emekliliktir.

Memurlarn Ykmllkleri: Anayasaya ve kanunlara sadakat devi, devlete ballk, tarafszlk devi, itaat devi, hizmeti ahsen ve kesintisiz olarak grme, mal bildiriminde bulunma, kyafet mecburiyeti, ikamet mecburiyeti, resm belge, ara ve gereleri geri verme devidir.

Memurlarn Tabi Olduu Yasaklar

1- kinci grev yasa

2- Ticari faaliyetlerde bulunma yasa

3- Grev yasa

4- Toplu eylemlerde bulunma yasa

5- Hediye alma ve menfaat salama yasa

6- Siyas partilere girme yasa

7- Gizli bilgileri aklama yasa

8- Basna bilgi veya deme verme

9- Dernek kurma ve ye olma yasa

10- Ayrld kuruma kar grev alma yasa

Memurlarn Haklar

11- Memurluk Teminat

12- Hizmet Hakk

13- Mracaat ve Dava Hakk

14- Sendika Hakk

15- zin Hakk

16- Aylk Hakk

17- Yolluk Hakk

18- Dier Sosyal Haklar

DAR YARGI:lkemizde idar yarg yerleri 1982 tarihinde yrrle giren 2575 sayl Dantay Kanunu, 2576 sayl Blge dare Mahkemeleri, dare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluu ve Grevleri Hakkndaki Kanun ve 2577 sayl dari Yarglama Usul Kanunu ile dzenlenmitir.

TRKDAR YARGISI

- lk Derece dari Yarg Yerleri:

1. dare Mahkemeleri

2. Vergi Mahkemeleri

- st Derece dari Yarg Yerleri:

1. Blge dare Mahkemeleri (tiraz Mahkemeleri)

2. Dantay (Temyiz Mahkemesi)

- Asker dari Yarg

- Asker Yksek dare Mahkemesi

NTE 8

CEZA HUKUKU HAKKINDA GENEL BLG:Ceza hukukunun kendi ierisinde maddi ceza hukuku ve ceza muhakemesi hukuku olmak zere ikiye ayrldndan bahsedilmesi mmkndr. Maddi ceza hukuku; ceza hukuku genel hkmler ve ceza hukuku zel hkmler olmak zere iki blmde incelenir. Ceza hukuku genel hkmlerde ncelikle su teorisi daha sonra yaptrm teorisi hakknda bilgi verilir. Ceza hukuku zel hkmlerde ise; ceza hukuku genel hkmlerde kazanlan bilgilerin bir su ile ilgili deerlendirmelerde ve aklamalarda bulunulurken nasl kullanlaca anlatlr.

CEZA HUKUKU GENEL HKMLER

Ceza Hukukuna Hkim Olan lkeler

Kanunilik ilkesi: Kanunilik ilkesinin ksaca kanunsuz su olmamas ve kanunsuz ceza olmamas eklinde ifade edilmesi mmkndr. Bu anlamda, kiilerin su tekil eden bir fiili ilemelerinden nce bu fiilin su olarak kanunlarda tanmlanm olmas gerekir. Ayn ekilde bu su karlnda ngrlen yaptrmn da kanunlarda aka belirtilmi olmas gerekir. Anayasann 38. maddesinde kanunilik ilkesiyle ilgili yer alan hkme gre;

Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz; kimseye suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez.

Su ve ceza zamanam ile ceza mahkmiyetinin sonular konusunda da yukardaki fkra uygulanr. Kanunilik ilkesini dzenleyen bir dier hkm olan TCKnn 2. maddesine gre; (1) Kanunun aka su saymad bir fiil iim kimseye ceza verilemez ve gvenlik tedbiri uygulanamaz. Kanunda yazl cezalardan ve gvenlik tedbirlerinden baka bir ceza ve gvenlik tedbirine hkmolunamaz. (2) darenin dzenleyici ilemleriyle su ve ceza konulamaz. (3) Kanunlarn su ve ceza ieren hkmlerinin uygulanmasnda kyas yaplamaz. Su ve ceza ieren hkmler, kyasa yol aacak biimde geni yorumlanamaz.

Kanunilik ilkesinin birtakm doal sonular bulunmaktadr:

Belirlilik ilkesi

Su ve ceza ieren ceza hukuku kurallar ak bir ekilde belirlenmelidir. Bu kurallar mulak anlamlar iermemeli, hangi insan davranlarnn su oluturduu kanun metninden ak bir ekilde anlalr olmaldr.

darenin dzenleyici ilemleriyle su ve ceza ihdas edilememesi

Nitekim bu husus TCK m. 2/2de aka ifade edilmitir. Buna gre su ve ceza ieren hkmlerin ancak kanunla yani yasama organ tarafndan konulmas gerekir.

Kyas yasa

Kyas, kanunda aka su olarak tanmlamam bir fiilin, aralarnda benzerlik bulunan dier bir fiille ilgili su tanm kapsamnda deerlendirilmesidir.

Kusur lkesi:Kusur ilkesi, su ileyen fakat kusurlu olmayan bir kiiye yaptrm tr olarak ceza verilemeyeceini ifade ettii gibi su ileyip ayn zamanda kusurlu olan bir kiiye de kusurunun gerektirdiinden daha ar bir ceza verilemeyeceini ifade etmektedir. Ceza hukukunda kusur ilkesi kusurun, cezalandrmann vazgeilmez artn oluturduunu kabul etmekte ve nulla poena sine culpa = kusursuz ceza olmaz eklinde de formle edilmektedir.

Hukuk Devleti lkesi:Ceza hukukuna hkim olan btn ilkelerin hukuk devleti ilkesi ierisinde deerlendirilmesi mmkndr. bulmaktadr. Hukuk devleti ilkesi; bireyin zgrlk alanna en derin mdahalelerde bulunan ceza hukukunun ktye kullanlmasn nleyici nlemlerin yine hukuk dzeni tarafndan konulmasn; ceza kanununun insana sayg esasna dayanmasn, ikence ve eziyet niteliini gsteren uygulamalar etkin bir biimde yasaklamasn, insan onuruyla badamayan cezalar iermemesini ve hkimlerin keyfi ve duygusal biimde hkm vermelerine yol aabilecek kavram ve tanmlara yer vermemesini; ceza ve gvenlik tedbirlerinde uygulama yaplrken fiilin arlnn ve failin tehlikeliliinin gz nnde bulundurulmasn gerektirir.

Hmanizm lkesi:Hmanizm ilkesine gre btn ceza hukuku yaptrmlarnn nihai amac, su ilemi bireyi topluma yeniden kazandrmak, onu yeniden topluma uyumlu bir birey hline getirmek olmaldr. Dier bir ifadeyle hmanizm ilkesi; su ileyen bireyin yeniden sosyalletirilmesi ve toplumsal sorumlulua sahip bir birey durumuna getirilmesi hedefinin izlenmesidir.

Trk Ceza Kanununun Uygulama Alan

Zaman Bakmndan Uygulama

Trk ceza hukukunun zaman bakmndan uygulanmasnda geerli olan kurallar ceza hukuku kurallarnn derhal uygulanmas ve geriye yrme yasadr. Nitekim zaman bakmndan uygulamay dzenleyen TCK m. 7/1e gre; (1) lendii zaman yrrlkte bulunan kanuna gre su saylmayan bir fiilden dolay kimseye ceza verilemez ve gvenlik tedbiri uygulanamaz. Kanun koyucu geriye yrme yasana yine m. 7de bir istisna getirmitir ve bu istisna lehe kanun uygulamasdr. TCK m. 7/2ye gre; (2) Suun ilendii zaman yrrlkte bulunan kanun ile sonradan yrrle giren kanunlarn hkmleri