HUNLARDA SOSYAL-SİYÂSÎ HAYAT VE DEVLET-HALK İLİŞKİLERİ

7/31/2019 HUNLARDA SOSYAL-SYS HAYAT VE DEVLET-HALK LKLER

1/40

59

HUNLARDA SOSYAL, SYS HAYAT VEDEVLET- HALKLKLER

THE POLITIC AND SOCIAL LIFE IN KHUNSAND THE RELATIONS BETWEEN STATE AND PUBLIC.

Yrd. Do. Dr. Faris ERAtatrk niversitesi, Erzincan Eitim Fakltesi retim yesi, Erzincan

ZET

M.. 1000 yllarnn banda en eski Trk devleti olarak tarih sahnesine kan HunlarAsyann en byk gebe hanln kurmutur.

Trk tarihinde byk bir balangca imza atan Mete Han, ilk modern devlet ve orduanlayn getirmi millet ve vatan sevgisinin kutsalln ortaya koymutur.

in ynetimi Hunlar durdurmak iin ordularn Trk usulne gre eitmiler ve Hunsilahlarn kullanmlardr.

Yerleik hayat zlemini eken i-i Han, Talas rma yaknlarnda bir kale yaptra-rakehir devletinin kuruluuna dikkat ekmitir.

M.S. V. Yzylda bu gnk Budapete yaknlarnda hkmet merkezini kuran Attila

ynetimindeki Hun dalgas Avrupay temelinden sarsmtr.Anahtar Kelimeler: Hun, Mete, in, in Seddi, Attila, At a.

ABSTRACT

In the begining of thousand years of B.C, Khuns that appeared in the stage of historyas the oldest of Turk states established the greatest nomadic rulerness (khan) of Asia.

In Turk history, Mete Khan who importandly infliunced a historic beginning broughtthe first understanding about modern state and army and indicated the sacredness of love ofmotherland and nation.

China administration educated its armies according to system of Turks and employedweapons of Khuns to stop Khuns

i-i Khan longing the settled life constructed a castle in the near river of Talas, so heatracted considerations to establishing of city state.In A.D. the fifth century, Khuns who were under menagement of Attila establishing

his center of government in the near of todays Budapest fundamentally shaken wholeEuropa.

Key Words : Khun, Mete, China, Chinese Wall, Attila, The horse Age.

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003


2/40

60

A. GR

Eski alarda in1 topraklarnn kuzeyi batan baa Trk ve Mool2kavimleri tarafndan kuatlmtr. Douya doru eski Mool dnyas bala-makta, batya doru ise Trkler younlamaktadr. Mo-tun zamannda 26devleti ynetim altna alan3 Hunlar, hakim millet sfatyla Mool dnyasnniine girip, devlet idaresine katldklar gibi Moollar da Batya, Trk lemi-nin iine szmaya balamlardr.4 O tarihlerde inin kuzeyinde hakimiyetsalamak iin birbiriyle devaml olarak arpan iki rakip kuvvet bulunmak-tadr. Bulardan biri inlilerin tabiriyle Hiung-Nular,5 dieri de Ye-

ilerdir.

6

Atl kltr ierisinde kendini ayr gren, rf ve adetleri ile yaayan,blgesinde Trke konuan7, devletin sahiplerinin kendilerini, Trkedekavim, halk manasna gelen Hun olarak kabul ettikleri8 bu topluluk M. .1000 yllarnn banda en eski Trk devleti olarak ortaya kmtr.9 Ouz iliKpaklarnn ecdad olan10 ve bu gnk Moolistandan Altaylara kadaruzanan topraklar ilk olarak yurt edinen11 ve M..569-307 senelerinde sksk ine aknlar yapan bu gebe Hunlar nihayet M.. III. Yzyln ikinci

1 inin bu gnk yzlm 9.600.000 kilometrekareye yaklamaktadr. lkenin kuzeyigneyinden 4000 km uzaktadr. Dou snr ile bat snr arasndaki uzaklk 5000 kilomet-

redir. Bu bak

mdan kuzey douda gne doarken, bat

da hl kapkaranl

k bir gece hkmsrmektedir. Bkz. Cevdet Gkalp, in Kaynaklarna Gre, Shih-Vei Kabileleri (Proto-Moollar zerinde Bir Ett Denemesi, Sevin Matbaas, Ankara 1973, s. 14.

2 Laszlo RASONYI, Tarihte Trklk, Ankara 1988, s. 9, 174; Zeki Velidi Togan, UmumiTrk Tarihine Giri, 3. Bask, stanbul 1981, s. 65,

3brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr,stanbul 1997, s. 61.4 Cevdet Gkalp, a.g.e., s. 14.5 Hiung-Nular iin bkz. A.v. Gabain, Trk Hun Mnsebetleri, C., II., TTK. stanbul

1943, s. 908; Z.V. Togan, a.g.e., s. 164; Marcel Brion, Hunlarn Hayat, eviren: M. Re-at Uzmen, stanbul 1981, s. 13; Ayrca bkz. Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, C., I., s-tanbul 1989, s. 425; Nejat Diyarbekirli, Hun Sanat, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1972,s. 9; sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas, stanbul 1981, s. 82-83; .Kafesolu,Trkler slam Ansiklopedisi, C., XII (II), s. 148; Hilmi Gktrk, Anado-lunun Danda Ovasnda Trk Mhr, Erzurum 1974, s. 64; Ahmed Refik, Byk Ta-

rih-i Umm, C., IV., stanbul 1327, s. 9-10.6 D. Avcolu, a.g.e., C., I., s. 501; smet Parmakszolu, Yaar alayan, Genel Tarih,Funda Yaynlar, Ankara 1976, s. 317.

7 L. Ligeti, Attila Hunlarnn Menei, bk.Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 26.8. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 59.9 Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, Trksoy Yaynlar, Ankara 1997, s. 1; Claude Cahen,

Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trkesi: Yldz Moran, stanbul 1979, s. 21.10 Z. V. Togan, a.g.e., s. 40.11 Nejat Diyarbekirli, a.g.e., s. 9.



3/40

61

yarsnda kuvvetli bir siys birlik oluturmu12 ve Hun Konfederasyonu da13diyebileceimiz bu g, Asyann en byk gebe hanln kurmutur.14

Hun Tarihi bir bakma Ouz Destanna benzemektedir. Zira, Trk ta-rihinin fecri olarak nitelendirilen Hunlarin15 dil ve detleri aynen Ouzlardagrlmektedir. Bu da, Hunlarn, yllar sonra Ouz adn alm olmalarnnak delilidir.16 Bu gn Anadoluda bir ok ky isimlerinin de Hun szyleilgili olduu grlmektedir.17 Bu durum Ouz boylarnn Anadoluya yer-lemi olduklarn gstermesi bakmndan nem arz etmektedir.Mesela bun-lardan;

1-Elaz Paludaki bir ky Hun adn tamaktadr.

2- Bingln Solhan lesinin Arzink kynde bir yaylaHun ad

y-la anlmaktadr.3-Muun merkezine bal bir ky ad da Hunn (=Hun-n:

Hunlar)dr.4-Erzincann Lerds kynde bir Kom da Hunlar ismini ta-

maktadr.18Trklerin tarih boyunca en sk temaslar yakn komular Moollar-

la olmu, bunun sonucu olarak da kalabalk Mool ktleleri Tk idaresinealnm ve on binlerce Mool, Trklerle birlikte uzun glere katlmtr.19Trk-Mool karmndan meydana geldii ileri srlen imparatorlukta, dev-leti kuran ve yrten asl unsur Trktr. Nitekim bu devlette, orman kavmiolan Mool ve Tunguz deil,20 Trk bozkr kltr hakimdir.21 Trkler, ha-

yat tarzlarna uygun olarak at yetitirmeye nem vermiler ve tarihleri bo-

12 Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Gerekli Sadeletirme ve Notlarlavesiyle Yaynla-

yanlar: Orhan F. Kprl-Nermin Pekin, tken Yaynlar, 3. Basm, stanbul 1981, s. 8;W.V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayan, K. YaarKopraman, Afarsmail Aka, Ankara 1975, s. 28.

13 Erkin Alptekin, Uygur Trkleri, Boazii Yaynlar, stanbul 1978, s. 10.14 Fuat Bozkurt, Trklerin Dili, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s. 10; Geni bilgi

iin bkz. Talat Tekin, Hunlarn Dili, Doruk Yaynlar, Ankara 1993, s. 23, Nihad Sami Ba-narl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, C., I., , stanbul 1987, s. 17;C. Gkalp, a.g.e., s. 7.

15 Mustafa Yazc, Tarihte 128 Trk Devlet ile 318 Devlet- 356 Hkmet Bakanlarnn

zellikleri, (M. . 220- M. S. 1990) Ankara 1990, s. 24.16 C. Esad Arseven, Trk Sanat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul (Basm Tarihi yeralmyor), s. 13.

17 Gyula Nemeth, Hunlarn Dili, bk. Attila ve Hunlar, Tercme, erif Batav, stanbul1962, s. 223.

18 H. Gktrk, a.g.e., s. 65.19. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 46.20 W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, C., I-4., Ankara 1943, s. 21, 29.21 W. Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s. 51.



4/40


5/40

63

seklii 5 ile 10 m, genilii ise 4 ile 7 metredir.26 (M.. 214) SonralarndaMin Slalesi27 zamannda yenilenen bu byk duvarn baz ksmlar oksalam bir biimde gnmze kadar ayakta kalabilmitir.28

Doksan yl boyunca inaat srdrlen in Seddinin M.. 214de29bitiminden sonra len in mparatorunun cesedi ile birlikte ocuu olmameleri ve kabrin yapmnda alan iiler canl olarak gmlmlerdir.30

Gnmzde de Moolistan yksek ovasnn gney kenar boyunca6000 km uzanarak deiik trden iki doal grnm arasnda kesintisiz birduvar oluturan,31 Byk in Seddi tarih boyunca olduka serbest bir snrolarak kalmtr.

2. NDE TRK KLTRNN ZLER

Dnya tarihinde, Eski ve Orta alar, Trk topluluklarnn bykg hareketlerinin balangc olmutur. M. . 1700den itibaren bulundukla-r corafyaya hakim olmaya balayan Trkler, devam eden iki asr boyuncaAltay ve Tanr dalarn yurt haline getirmiler, bir yandan da M..1100lerden itibaren kalabalk kitleler halinde, inin Kuzeybatsndaki Kan-su, Ordos bozkrlarna ilerlemeye devam etmilerdir. Bu ilerleyi yeni birkltr anlayn da beraberinde getirmitir.

Kavimler trafiinin son derece youn olduu bat kesiminde inkltrn bulmak son derece zordur. Zra, blgede tarmn yannda hayvan-

clk da nemli bir yer tutmaktadr. Oysa inin dousunda var olan Lung-an kltrnde ziraat daha yaygn durumdadr.32 Bu bakmdan Gney inorijinli olan ve ziraata dayanan Lung-shan adl eski kltr, yerini, Trkle-rin daha etkili mdahalesiyle farkl bir kltre brakmtr ki, bu kltr, bugnk gerek in kltrnn esasn tekil etmektedir. Nitekim, M. . 1050-

26 M. Brion, a.g.e., s. 22; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 60.27 in Seddinin (ince ad: Vanli-an-en = 10.000lik duvar) , Moolca ad: aan kerme

= Ak duvardr. Trk Ansiklopedisi, in Seddi, Mill Eitim Basmevi, C., XII., Ankara1964, s. 50.

28 Erol Gngr, Tarihte Trkler, tken Yaynlar, 2. Basm, stanbul 1990, s. 15; NevzatKsolu, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul 1990,

s. 26; Z. V. Togan, a.g.e., s. 40; Fuat Kprl, a.g.e., s. 8; Ayrca geni bilgi iin bkz. Geli-im Byk Corafya Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar, C., IX., stanbul 1981, in, s.2308; Mehmet imek, Avrupadan ine (Anlar ve Aratrmalar),stanbul 1980, s. 24.

29 O. Aslanapa, a.g.e., C., I., s. 1.30 M. Brion, a.g.e., s. 22.31 Jules Verne, inde Seyahat, Tercme: Anmed hsan, Dersadet 1308, s. 218de, in

Seddinin, uzunluunun 400 fersah olduu, yksekliinin 50, geniliinin 20 adm olduu,zerinin kiremit ile kapland belirtilmektedir.

32 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 3-4,



6/40

64

247 tarihleri arasnda varln srdren Chou devletinde grlen, iktisd(At besleme), dn (Gk Klt), dar (Gelimi Asker) karakter, Trk un-surlarnn yansmalar olarak karmza kmaktadr.33

Yayla ikliminin hakim olduu blgelerde teekkl edip gelien kl-trn taycs olan Trkler, ormanlk, scak veya ok rutubetli blgelere ilgiduymamlardr. Hayat tarzlarna uymayan blgelerde yok olup giden bazTrk boylarn bir tarafa brakacak olursak, Trkler daha ok, Kuzeyinden balayarak Orta-Asya, ran ve Anadoluyu iine alacakekilde, Av-rupada Tuna dirseine kadar geni bir blgeye yaylmlardr.

kol halinde gelimi olan Hun siys hakimiyetinin son bulmas-

n

n ard

ndan, Hunlara mensup Trk soyundan eitli kitleler, byk Hunanda ahsiyetini bulan zengin kltrleri ile Avrupa, Asya ve Afrika kta-larnda Tabga, Gktrk, Trgi, Karluk, Uygur, Ouz, Bulgar, Sabar, Ha-zar, Kuman, Peenek vb. trl adlar altnda, devletler ve imparatorluklar ku-rarak yaamaya devam etmilerdir.34

3. AT AI

Tarihten nceki devirlerden beri Asya ve Avrupann eitli yerle-rinde yabn halde yaayan trl cinsten atlarn ehliletirilerek insan hizme-tine verilmesi tarihte byk bir hamle saylm, insanln maks talihinideitirmitir. Zira ilk defa at sayesinde fark edilen srat kavram, mesafele-

rin ksalmas ve kazanlan zaman asndan insanla derin bir zihniyet dei-iklii getirmitir. zel bir yetenek isteyen ata binme ii, yayalar zerindehakimiyet kurma yolunu am, dar kalplar ierisinde skp kalan site dev-letleri snrlarn aarak ktalara ulam ve ho grl imparatorluklar kurmaartlarn hazrlamtr. Atn sava arac olarak kullanlmas dnya harp tari-hinde, ordularn makineletirildii II. Dnya Savana kadar at ann

balangc olmutur.Eski Trkler tarafndan gkten indii kabul edilerek det kutsalla-

trlm olan at, ou kez trenle sahibinin yanna gmlmtr. Atl gebehayat tarzn benimseyen ve atl-sava usulnn kurucusu olan Trkler tari-hi yapm ve tarihini yaamtr.35 Tarihte ilk defa II. bin ortalarnda, Trkordusunda kurulan hafif tehizatl svr birlikleri, eski in, ran, Roma, Bi-zans ve Mool asker birliklerine nderlik etmitir. Etnolojik tarihi tespitler,ilm kazlarda elde edilen arkeolojik ve antropolojik incelemeler, ata ilk bi-

33 . Kafesolu, Trkler A. C.,12/II., s. 148.34. Kafesolu, Trkler A. C., 12/II., s. 162.35 Fahrettin Krzolu, Yukar-Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, VII. Dizi-S.21, Ankara 1992, s. IX.



7/40

65

nen ve atn medeniyet hizmetine verilmesi baarsn gsteren kavmin Trk-ler olduunu ortaya koymutur.36

Bozkr blgesinde ok daha nceden Equus Prjevalski veya takicinsi atlarn yaad bilinmektedir. Zira, bu gne kadar kazlan mezarlardanen ok ve en eski at iskeletleri Kuban nehri evresinde bulunmutur. Bozk-rn bat yarsnda ilk nce Tarpan cinsi vahi at ehliletirilmitir.37

Kagarl Mahmud, Dvn- Lgatit-Trkte, at ile ilgili olarak 180civarnda isim, atasz ve tbir tespit etmi, ku kanadyla, er atyladiye-rek Trk ile atn et-trnak gibi birbirinden ayrlmayan iki unsur olduunuvurgulamtr.38

Trk geleneinde at; bahad

r

n en sad

k arkada

, zaferin orta

, ak

lhocas, sahibi kadar cesur ve kahraman bir varlktr. Hun Trklerinde at,devletin savunma ve sava grevinde btn ihtiamyla en bata yer alan birkuvvettir.39

X. asrslam bilgini Chiz, Trk, silah, hayvan, koum takmlarile ilgili her eyi yannda bulundurur demekte ve Trkler hakkndakigrlerine yle devam etmektedir: Trk, hzla koan at zerinde drt yanaok atar. Trk, atn kendisi terbiye eder, yetitirir, adn syleyince at onutakip eder. Trkn mrnn fazlas at zerinde geer. Trk hem oban,hem seyis, hem baytar hem svaridir. Ksaca bir Trk bal bana b

40ir

illettir.m

4. AT KLTR VE ASKER ETM

Eski Trklerde askerlik ayr bir meslek saylmamaktadr. Zira herkesiyi bir sava terbiyesi almakta, her an sava hazr bulunmaktadr. ocuklar 3-4 yalarndan itibaren, kuzu, koyun gibi hayvanlara bindirilmekte ve ok iletarla faresi ve sincap avlatlarak, binicilik ve vuruculuk konusunda eitil-mektedir. Henz ayakta durabilecek Hun ocuunun yannda eyerlenmi birat bulunmaktadr.41 Hunlar at stnde yer, ier ve al veri yaparlar. Ksaca

36

. Kafesolu, At Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi, stanbul 1991, ( DA), C.,IV., s. 26-28.37 L. Rasony, a.g.e., s. 66; . Kafesolu, At DA, C., IV., s. 26-28.38 Kagarl Mahmud, Dvn- Lgatit-Trk, (Ner. Ve Trk. Terc. B. Atalay), I-V., C., I.,

Ankara 1939-1944,s. 34-35.39 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 161; Larousse, At I, s. 789-793.40 Chiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Tercme: Ramazaneen, Ankara 1970, 66-68; . Kafesolu, At DA, C., IV., s. 26-28.

41. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 241.



8/40

66

yay, ok, mzrak, kl ve benzeri silahlar kullanan Hunlar42 at stnde ikmetetmekte ve at stnde yaamaktadr.

Dnya tarihinde bir ilke imza atan Mete, in mparatorunu kuatma-s esnasnda ilk defa ordu birliklerini at renklerine gre dzenlemi, Doutarafa mavi atlar (kr atlar), Kuzey ynne siyah atlar, Gney istikametineise krmz atlardan (doru atlar) oluan svri alaylarn yerletirmitir.43

Svr birlikleri olmayan, ancak atlar tarafndan ekilen sava araba-larn kullanan ve piyade savatklar sanlan inliler, Hun svarileri ile ilkdefa M.. IV. yzylda tanmlardr.44

Attan faydalanmay ve ata binmeyi kolaylatran aletlerden biri -

zengi45

teki de at istenilen yne sevk etmeyi salayan gemdir. Bu iki ale-tin kefi, ata hakim olmay mmkn hale getirmitir.46Byk Hun devleti ile Attila Hunlarnn ordu dzeni, ikili, drtl,

altl ve yirmi drtl biiminde tekilatlanmtr.47Daima sava durumunu koruyarak batya kayan Hunlar, hayret verici

bir hareket kabiliyetiyle ve gelimi svr birlikleriyle Roma nlerinde fr-tna gibi eserek Avrupada varlklarn hissettirmilerdir. Tarihi seyir ieri-sinde Hunlarn bu esiz sava stratejisi, Roma ordularnn ilham kaynaolmutur.48

Hunlar'da da asker toplama, askerin giyim ve eitimi gibi grevler,balangta Osmanllarda olduu gibi, il balar ile il beyleri tarafndan ya-plm, yaylac Trkler arasnda bu gelenekler yzyllar boyunca deimeden

devam etmitir. Balangta Osmanllarn uyguladklar "Tmarl sipahi" d-zenine ana izgileriyle benzeyen bu sistemin, daha sonra dejenere olduugrlmektedir.

5. HUNLARIN BELRGN ZELLKLER

Hunlar, ksa boylu olup bodur vcutludur. Kafalar yuvarlak ve okiridir. Yzleri geni, elmack kemikleri kk, burun kanatlar yayktr. Ol-duka sk bykl, enede bir tutam kl hari tutulursa sakalszdrlar. Oldukauzun olan kulaklarna halka geirilmitir. Salar ounlukla tamamen ke-silmi olup, tam tepelerinde bir perem sa braklmtr. Kalar kalndr.

42 H. G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara, 1971, s. 51; L. Rasony, a.g.e., s. 67.43 N.Diyarbekirli, a.g.e., s. 60.44 L. Rasony, a.g.e., s. 67;45 L. Rasony, a.g.e., s. 66; . Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, s. 9.46. Kafesolu, At DA, C., IV., s. 26-27.47 Geni bilgi iin bkz. B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar,stanbul 1988, s. 662.

48 H. G. Yurdaydn, a.g.e., s. 51.



9/40

67

Gzleri badem gibidir, gz bebekleri ok kzldr.49 Marcel Brion, Hunlar,Krkten elbiseleri, ksa boylar, soluk yzleri, ve ekik gzleri ile dehetveriyorlard biiminde tasvir etmektedir.50

in kaynaklar Trklerin ekli konusunda; Asya Hunlarna men-sup, sar sal, mavi gzl, kzl sakall kabilelerdir biiminde sz etmekte-dir. Latin ve Bizans kaynaklar da Avrupa Hanlarn ve Attilay Mool ti-

pinden de daha mbalaal, ok hayl ve efsnev birekilde tasvir etmek-tedir. Bunlar genelde Hunlar byk bal, ksa boylu, geni omuzlu, yass

burunlu, ufak gzl ve seyrek sakall gstermektedir.51

6. KILIK-KIYAFETHun insan, kenarlarndan yrtmal, ular sarkan bir kemerle belden

sklan, bacaklarn yarsna kadar inen, iddetli souklar yznden gmleinkollar bileklerden smsk bzlen uzun bir gmlek giymekte ve omuzlarrten, krkten yaplm ksa bir pelerin kullanmaktadr.52

Hunlarda ve hatta Ouz Trklerinde halkn tm, tek tip elbise giy-mektedir. zmir'den Horasan'a kadar btn ouz ve Trkmenler, brk ile sarizme kullanmaktadr. Hunlarn giydii uzun pantolonlu elbiseler ile skitelbiselerinde byk benzerlik vardr.53 Sadece komutanlar, savata bayraklve beyaz elbiseli grnmleriyle askerden ayrlmlardr.54

Ayn ekilde o dnemlerde in'de, devlet memuriyetlerindeki

rtbeleri gsteren pek ok farkl niforma ve iaretler kullanlmtr. Halkeitli snflara ayrlmtr. Bu snflar, apka, dme ve kuak gibi bir takmiaretlerle birbirlerinden ayrlmaktadr. yle anlalyor ki, kemer takma,deri elbise, izme ve svri pantolonu giyme, kalpak (asker apka) kullanmaadeti, inlilere Hunlardan gemi 55tir.

49

Rene Grousset, ev. Dr. M. Reat Uzmen, Bozkr mparatorluu, stanbul 1980, s. 39.50 M. Brion, a.g.e., s. 13.51 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 9. Bask, Boazii Yaynlar,stanbul 1996, s. 35.

52 R. Grousset, a.g.e., s. 39.53 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 101; Ayrca bkz. Cavit Baysun, Arif

Mfit Mansel, lka Tarihi, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1945, s. 17.54 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 15.55 L. Rasony, a.g.e., s. 67; H. G. Yurdaydn, a.g.e., s. 51.



10/40

68

B. DEVLETLER ARASI LKLER

Bilindii zere, binlerce yllk Orta Asya Trk tarihinin gereklerihl toprak altndadr. Bir trl ortaya karamadmz tarihimizin nemli

bir blm de ince yazlm kaynaklar arasna skp kalmtr. Bu kklgemii bilmek bizim hem hakkmz, hem de grevimizdir. Zira tarihini bil-meyen ve tarih uurunu tamayan milletler, hafzasn ve idraklerini kay-

betmiakn kimselere benzemektedir.56

1. DPLOMATK YAZIMALAR

Trk Kltrnn paha biilmez yadigrlar gibi, yazl vesikalarmzda Bozkrlarn frtnal girdbnda yok olup gitmilerdir. Gk-Trklerdennce, Trk tarihini yapan ve yaayan57 Ak-Hunlar yazy kullanmlardr.

Nitekim, Priskos, hatralarnda, Hun ktiplerinin farkl bir yaz ile hazrladk-lar metinleri Attilaya okuduklarn sylemektedir ki, bu tespit, AvrupaHanlarnn kendi yazlarnn bulunduunu ortaya koymaktadr.58 yle anla-lyor ki, 4. asrda Avrupaya gelen Hunlar yazlarn da beraberinde getir-milerdir. Zira ok geni sahlra yaylm bulunan Trk imparatorluklarn,yaz olmadan idare etmenin mmkn olamayacaphe gtrmez bir ger-ektir.59

Geriye doru baktmz zaman Mete, inli danmanlar ve katipler

kullanm ve onlarn birikimlerinden yararlanmtr.60 Ancak, Metenin, in-li ktiplere mektup yazdrmas Hunlarn yazy bilmedikleri anlamna gel-memelidir.

Baz in tarihlerinde yer alan, Hunlarn yazlar yoktur61 ek-lindeki kesin ifadeler, Trklerin ince okuyup yazma bilmedikleri bi-iminde anlalmaldr. Zr, in yllklarnda yer alan, Trkler,deneklerzerine entik (oyma, bime)ler yapmlar veya ok ucu ile balmumu ze-rine iaretler izmilerdir tarzndaki ifadeler,62 Hunlarda yaznn var oldu-unu artrmaktadr.

Devletleraras ilikilerin, hkmdarlar tarafndan dzenlenmesini is-teyen Mete Han, baz kk in memurlarnn sorumsuzca hareketlerinden

56 Osman Turan, a.g.e., s. 1; S. Gme, a. g. e., s. 1.57 M. Yazc , a.g.e., s. 24.58 F. Altheim, Attila et les Huns, Paris 1952, s. 59.59. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 335-336.60 E. Konuku, Kuan ve Akhunlar Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara 1973, s. 4.61 Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, Alaettin Kral Basmevi, C., IV., stanbul

1941, Notlar, s. XVII.62. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 338.



11/40

69

dolay, in mparatorluunu sulayan mektuplar yazm olduu dnlr-se, ortada bir yaznn var olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. Nitekim,Fahrettin Krzolu da, Asya Hunlarnn yazy kullandklarn sylemekte-dir.63 Afet nan da, Attila sefer dnnde, halk tarafndan karlanr veHun kzlar Hun sanatkarlarnn yazp besteledii iirleri sylerlerdi. diye-rek Hunlar arasnda yaayan ve kullanlan bir yaznn var olduunu akaortaya koymaktadr.64

2. TEOMAN DNEMNDE N MNASEBETLER

Tuhg-hular

n ok kudretli, Ye-ilerin en gl olduu bu zamanda,Hunlarin banda "an-y" unvann tayan (Tuman)65 Teoman Yabgu"Melik" M.. 220lerde ilk byk Hun hkmdar olarak tarih sahnesinekmtr. O tarihlerde Trk hkmdarlarna Yabgu denildii bilinmektedir.66Teoman Trk ellerini tek bir bayrak altnda toplayarak, byk Hun mpara-torluunun ana temellerini oluturan devlet tekilatn kurmutur.67M..130 yllarnda Byk Asya Hun devletinin k balam, snrlargittike daralm, devlet merkezi Gobi'den kuzeybatya Orhun nehri blgesi-ne kaymtr.68 Gneyde kalan ve snr boylarnda yaayan Trkler, tedriciolarak asimile olmu, giderek inlilemi ve Hun hkmdarlarnn saraylar-na, in det ve gelenekleri hkim olmaya balamtr.69 Toplumun deeryarglar yava yava nemini kaybetmeye balaynca entrikalar n plana

kmtr. Nitekim, Metenin vey annesi, treleri ineme pahasna, kendiolunu tahta geirmek iin kocas Tuman Han etkisi altna alm ve Mete'yiortadan kaldrmann yollarn aramaya balamtr.70 Oysa ortada, byk Ha-tun'dan domu bir veliaht varken, onun yerine bir criyenin ocuunu ge-tirme istek ve eilimi, Hunlarn devlet tresine aykr dmektedir. Nitekim,Hunlarda bu veraset gelenei, yz yllar boyunca devam etmi, bir criyeveya inli Hatun'unocuu, Hakanolamamtr. Hem devletin ileri gelenlerihem de halk bu gelenein bozulmasna iddetle kar kmtr.

63 Fahrettin Krzolu, a.g.e., s. IX.64

Afet nan,Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, Milli Eitim Basmevi, 3.Basl, stanbul 1975, s. 2665 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 94; . Kafesolu,

Trk Mill Kltr, s. 267.66 Erol Gngr, a.g.e., s. 15.67 Nejat Diyarbekirli, a.g.e., s. 12, 105.68. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 65.69 Erol Gngr, a.g.e., s. 16; L. RASONYI, a.g.e., s. 66-67.70 W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakknda, Belleten, C., XXXV., 1945, s. 352.



12/40

70

Tuman Han, inliler karsnda gerileyip topraklarn terk etmek zo-runda kalnca halk arasnda itibar ve g kaybna uramtr. Tuman Han,ikinci einin basklarna kar duramam ve olu Mete'yi Orta Asya'nn engl devleti olan Ye-ilere rehin olarak gndermek zorunda kalmtr.71

Bir yolunu bulup Ye,ilerden kurtulmay baaran ve babas TumanHann yanna gelen Mete, sevinir gibi grnen babasnn hareketlerindenkukulanmaya balamtr. Gizli gizli srdrlen entrikalar gren Mete, birav partisinde babasn okla ldrtm, bir mddet sonra da vey annesi ilekardeini de ortadan kaldrmtr. Bylece Mete treyi72 koruyan bir bykHakan olarak ortaya kmtr.73

71 J. Deguignes, Hunlarn Tklerin, Moollarn ve Daha Sir Tatarlarn Trih-i U-mmsi, Mtercim: Hseyin Cahid, C., I., stanbul 1923, Tann Matbaas, s. 194.

72 Szl hukuk olarak nitelendirilen Tredeiminin ifade ettii manalar ok genitir. Eski

Trkler Tre szn, Tr biiminde sylemektedir ki, daha ok Devletin kurulu d-zeni ve ileyiimanasna gelmektedir. Baka bir deile, "kanun" manasna gelen tre, eskiTrk sosyal hayatn dzenleyen "mecbur" kaideler (normlar) btndr. Mesela, EskiTrklerde, Hrszlk yapan herkes ldrlr, daha da nemlisi, hrszn kesilen ba bir ipebalanarak babasnn boynuna aslrd. Aile iinde byle bir baba, hrsz olunun ban -lnceye kadar boynundan karamazd ...Devleti ellerine alp treyi tesis etti-ler...Kazandmz devlet ve tremiz yle idi...Tre gereince amucam tahta otur-du...gibi rnekler de, zel kanunlara (tre hkmlerine) dayal olan Trk devletinin varl-nn trenin varlna bal olduunu gstermektedir. Tre hkmleri zamanla deiebilir.Sosyal-hukk normlar toplam olarak bilinen tre, evre ve imkanlara uygun yaayabilme-nin gerekli kld yeniliklere aktr. Bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 246-247;Geni bilgi iin bkz.B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s.470. Fuat Bokurt, "Trklerin Dili" adl kitabnda u bilgileri vermektedir: "Hayat savalae anlaml tutan Hunlar, sava tutkusunu canl tutmak iin, bar zamanlarnda byk av

partileri dzenlemektedir. Savata ba kesme veya esir alma, hakan tarafndan dllendi-rilmektedir. Alnan esirler, kendi emeinin karl olarak, esir alana verilmekte ve bu esir-ler ziraat iisi olarak altrlmaktadr. Savata ehit olan bir askerin lsn tayp geti-ren Hun askeri, onun malna da sahip olma hakkn elde etmektedir. Bu uygulama,Hunlarn ehitlerini ok nemsediklerini ve sava meydanlarnda brakmak istemediklerinigstermesi bakmndan ok nemlidir". F. Bozkurt, a.g.e., s. 14.

73 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 95; Bahaeddin gel,Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, C., I., Ankara 1971, s. 8; Ylmaz ztuna,Byk Trkiye Tarihi, C., I., stanbul 1983, s. 47.



13/40

71

3. METENN N POLTKASI VE DPLOMATKLKLER

Mete, babas Tu-mann ldrlmesinin74 ardndan, M.. 209da ka-bilelerin efler zmresince oluturulan aristokratik bir konfederasyon konse-yi tarafndan an-Ylk, Tanhu veya Yabguluk mevkiine seilmitir.75

Hun hkmdar ilan edilen76 (Mo-te), (Me-te) Mete77 zamanndaHun Devleti en parlak devrini yaamtr.78 Devletin bana geer gemez 26kadar krall kendi bayra altnda toplamay baarmtr79 (M.. 209-174).Trk tarihinde byk bir balangca imza atan Mete Han80,ilk modern devletve ordu anlayn getirmi, millet ve vatan sevgisinin kutsalln ortaya

koymutur.

81

Mete dneminde Hun mparatorluunun topraklar

doudaKoreye, kuzeyde Baykal gl ve Obi, ri, im nehirlerine, batda Aral g-lne, gneyde Wei rma-Tibet yaylas, Karakurum dalarndan Japon De-nizine kadar uzanmtr.82

Orta Asya, M. . 204den itibaren byk olaylara gebedir. Bu za-mana kadar in devleti kabuuna ekilmi kendi dnyasn yaamaktadr.inliler lkelerinden baka bir yeri de tanmyorlard. inlilere gre Asyadatek devlet kendi lkeleri idi. Metenin tarih sahnesine kna kadar in d-nce dzeni deimeden devam etmi, Metenin ortaya kyla da inli-lerin dnya gr temelinden sarslmtr.

Artk dnya yznde en gl devlet olarak sadece in deil, ininyannda daha glve daha dzenli bir Hun devleti de vard. Bu gelimeler

in devlet felsefesinin deimesine yol am ve gzler Hun devletindekigelimelere evrilmitir. Sonuta inliler Hunlar hakknda geni ve salam

bilgi toplama ihtiyacn duymulardr. nk glenen dmana kar tedbir

74 B. gel, Trk Mitolojisi, C., I., . s. 8.75 mit Hassan, Halil Berktay, Ayla dekan, Sina Akin, Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti-

ne Kadar Trkler, C., I., stanbul 1990, s. 64-83.76 Rza Nur, Trk Tarihi, Toker Yaynlar, C., I., stanbul 1982, s. 266; Y. ztuna, a.g.e., C.,

I., s. 47; M. Brion, a.g.e., s. 292.77 Z. V. Togan, a.g.e., s. 40; Saffettin Pnar, Yz Trk By, stanbul 1973,s. 19.78 C. Baysun, A. Mfit Mansel, E.Z. Karal, a.g.e., s. 16.79 O. Turan, a.g.e., C., I., 78; M. Yazc, a.g.e., s. 25; . Hassan, H. Berktay, A. dekan, S.

Akin, a.g.e., I, s. 64.80 Metenin mehur Trk Hakan Ouz Han ile ayn kii olduu ileri srlmektedir: Bkz. N.S. Banarl, a.g.e, C., II., s. 1071; Z. V. Togan, a.g.e., s. 40; S. Pnar, a.g.e., s. 19; C.Baysun, A. Mfit Mansel, a.g.e., s. 16; Fakat, R. Nur, a.g.e., C., I., s. 266da Meteninmehur Trk Hakan Ouz Han ile ayn kii olmadn ifade etmektedir.

81 Kemal Gde, Tarihimizde Trk Kltr evreleri ve Mavern-nehr Trk Kltrevresi, bni Sina Kongresi teblileri, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri 14 Mart1984, s. 34.

82 M. Brion, a.g.e., s. 35; . Kafesolu, "Trkler" A. C., XII-II., s. 149.



14/40

72

almak zarureti domutur. Metenin genlii srasnda, Byk Hun Devleti,in iin byk bir tehlike tekil etmiyordu. Metenin in aknlar balayncadurum deimi ve in tarih yazcl balamtr.83

4. DPLOMATK EVLLKLER VE HUNLAR ZERNDEKOLUMSUZ ETKLER

Hun devletinin altn anda an-y'ler84 bazen in prensesleriyleevlenerek in kltr, imparatorluk fikri ve devlet tekilatn tanma frsat

bulmulardr.

M.. 200 y

l

nda Dou Asya tarihinde ilk milletler aras

mukveleolarak bilinen antlama gereince, 70 yanda olan85 Mete, bir inprensesiileevlenmi86 ve in ile dostluk ilikileri yeni bir boyut kazanmtr. Bu ge-limeler sonucunda Hunlar arasnda in hayranl balam, inden kadnalma modas yaygn hale gelmitir.87 Dardan evlenme gelenekleri gerein-ce, hakanlarn kz aldklar aileler, Hun devleti nezdinde stn bir paye ka-zanmlardr.

Meteden sonra gelen Yabgular zamannda inlilerle ilikiler iyideniyiye artm, ncelikle evlenme yoluyla Trk-in hkmdar aileleri arasndayaknlama domutur.

Metenin olu Tanhu88 Ki-ok da, in ile iktisd ilikilerini dostanedevam ettirmek iin bir in prensesi ile evlenmeyi kabul etmitir.89 Balan-

83 B. gel, Trk Mitolojisi,C., I., s. 1.84 an-y Bozkr Trk devletlerinde; Kagan, Han, Kral, Yabgu, di-kut, l-teber, Erkin an-

lamnda kullanlmaktadr. Geni bilgi iin bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 267.85 O. Aslanapa, a.g.e., C., I., s. 1.86 Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar, Kltr Bakanl Yaynlar, C., III., Ankara 1990, s.

130.87 F. Bozkurt, Trklerin Dili, adl eserin 12. Sayfasnda, in Prensesleriyle ilgili u bilgileri

vermektedir: nce yapl gerek prenseslerinin de ister istemez bozkr yolunu tuttuu ola-caktr. Bu prenseslerin acl hayatlarn dokunakl biimde anlatan iirler kaleme alnmtr.Hun gelini olmu bir prensesi, dneminin en parlak kadn airi, duygularnu dizilerle yan-styordu.

Yurdumdan ayrldm, kara balarmimdi de Hunlarn adr yurdum

Ocam kl oldu, ona alarmDnyaya gelmemi olmak isterim

88 Tanhu, mparator manasnda Sonsuz genilik, ycelik, ululuk ifade etmekte olup,Asya Trk devletlerinde 6 asr kadar kullanlmtr. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.60.



15/40

73

gta siys bir mahiyet arz eden bu tr evlilikler, in ile temas halindekibtn devletler iin vahim sonular douracak olan bir r amtr. Busiys yaklam, in desise mekanizmasnn harekete gemesi iin nemli birfrsat tekil etmitir.

inli prensesin himyesini frsat bilen in diplomatlar, Hun toprak-larnda pervaszca dolaarak, Trk ve tb kavimler arasnda menfi propa-ganda yapmaya balamlardr.90 Bu menfi durum, Ki-ok devrinde fazla his-sedilmemitir. Ancak, M.. 160-126, tarihlerinde hkm sren Kn-in za-mannda gerek huzursuzluk kayna olarak kendini gstermi ve Hun devlettekilatnda ciddi manada sarsntlar ortaya kmtr. Bu yzyllarda Trk

beyleri aras

nda taht kavgalar

balam

, inliler de bu kavgalardan nemlilde yararlanarak Trkleri zayf noktalarndan vurmay bilmilerdir.

5. HUN-YE- (YEH-CHN) ANLAMAZLII

M. . III. Yzylda Asyada kurulan Byk Hiung-Nu91 (Hun) m-paratorluunun ykseli devrinde Hunlarn en kuvvetli rakipleri Ye-ilerdir.92 Mete, inli ktiplereyazdrd bir mektubunda, Sa Bilge isimlikomutann Ye-iler zerine gnderdiinden sz ederek u grlere yervermektedir: "Tanrnn yardm ve efaati, subay ve askerlerimin ykseksava yetenei, atlarmn gc ve kuvveti ile btn Ye-ileri ezdi. Ba-larn kesti, lenler ld, teslim olanlar teslim oldu. Bylece gn altn-

da (yani dnyada) asayi ve dirlik kurulmu oldu."93Bu mektuptan anlaldna gre, Mete'nin idaresi altna girmi olan

herkes "Hun" olmu oluyordu. O, idaresi altna ald memleketleri ve DouTrkistan' da aldktan sonra yle diyordu. "Bunlarn hepsi"Hun" oldular.Bir tek aile haline gelip birletiler." yle anlalyor ki, Mete'nin devleti,artk Orta Asyann dar snrlar iinden km ve bir "Dnya devleti"olmayoluna girmitir.

89 Geni bilgi iin bkz. Ahmet Taal, Gk-Trkler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara1995, s. 12.

90

L. Ligeti, As smeretlen Belso Azsia, Budapest 1940, (Trk. Terc.): Bilinmeyen Asya,Ankara 1946, s. 51-58; .Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 150; Ayrca bkz. A.Taal, a.g.e., s. 12.

91 E. Konuku, a.g.e., s. 117; Trk Ansiklopedisi, Hun Dili Mill Eitim Basmevi, C.,XIX., Ankara 1971, s. 378; B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 79; Kafesolu, Trk Mill Kltr, 58; Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi,Hsiung-Nu, stanbul 1971, C., VI., s. 37.

92 E. Konuku, a.g.e., s. 4.93 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 65.



16/40

74

Hun hakannn yklendii sorumluluklarn neler olduu da yine Me-te'nin bu mektubundan anlalmaktadr. "imdi kuzeydeki btn lkelerde,dirlik ve dzeni kurdum. imdi silahlar bir tarafa koymak, subay vebirliklerimizi dinlendirmek atlarmz beslemek zamandr. ocuklar-mz ve genlerimiz bysnler, yallarmz ise huzur iinde yaasn-lar."94

Kavmine kar byk bir tutku besleyen ve byk ideallerin peindekoan Mete, btn Orta Asya ve Trk boylarn bir araya getirmi, btnFin, Slav ve Cermen rklarna mensup kavimleri itaat altna almtr.95 O,

bununla da kalmam, onlara millet olma bilinci ve uurunu da alamtr.

Yllar sonra kurulacak olan Gktrk ve Seluklu mparatorluklar da temelve mayalarn onun trelerinden almlardr.96 Trk destanlarndan anlad-mza gre Mete, yalnzca bir halkn deil, kendi milletinin babas, hocas veher eyi olmutur. Tkler Metenin mensup olduu Ana ailesine 700 ylsayg gstermitir.97

Mete, in imparatoru Wen-ti (M.. 179-157) zamannda, bir yandanticari ilikileri gelitirirken bir yandan da Kuzey Trkistan zaptetmi ve oyredeki Ye-ilerin komusu olan Wu-sunlar himayesine almtr.(M..176) Bylece Mete, mparatorluun snrlarn Douda Koreye, Ba-tda Aral glne, Gneyde Tibet yaylasna, Karaburun dalarna kadar ge-niletmitir. O ada Asya ktasnda yaayan Trk soyundan btn toplumla-r kendi idaresinde tek bayrak altnda toplayan Mete,98 Koreden Macar ova-

sna kadar olan sahaya sulh, huzur ve skn getirmitir.99Halknn huzur ve gvenini salama yolunda Meteyi, kuzeyde bu-

zullar, gneyde Himalayalar, Douda Byk Okyanus, Batda Hazar veUrallar durdurabilmitir.100 Metenin fetihleriyle btn Kuzey ve Orta As-ya,101 Byk Okyanustan Hazar Denizine, Himalayalardan Kuzey Sibir-yaya kadar yaklak 4 milyon kilometrekareyi bulan usuz bucaksz toprak-lar Trklerin eline gemitir.102 35 yl saltanat sren Mete in ile yaptsulhun ardndan (M. . 174)de lr ve yerine olu Ki-ok geer.103

94 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 66.95

Semiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1975, C., I., s. 39.96 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 62.97 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 67.98. Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 149.99 Y. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C., I., s. 61.100 Y. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C., I., s. 59,101 Muharrem Ergin, Trkiyeyi Bu Gne Getiren Tarihi Seyir, Ankara 1986, s. 9.102Hayat Ansiklopedisi, "Hunlar", Doan Karde Yaynlar, stanbul 1983, C., III., s. 1599.103 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 427; R. Nur, a.g.e., C., I., s. 266.



17/40

75

6. TANHU K-OKUN N MPARATORLUUNU YILDIRMAPOLTKASI

M.174-160 tarihleri arasnda hkm sren Tanhu104 Ki-ok veya(Gkhan) Lao-shang105), Tanr dalar ile dousunu ellerinde tutan Ye-i'leri malup etmitir.106Aknlarn in ilerine kadar srdren Ki-ok, im-

paratorun sarayn atee vermi ve in ile iktisd ilikilerini dostane devamettirmek iin bir in prensesi ile evlenmeyi kabul etmitir. Bu gelimelerzerine in mparatoru, kendi akrabalarndan bir prensesi, Cung-Hang-Yehadl vezir refakatinde Hun sarayna gndermitir.

Dan

man olarak grev yapan Yeh, zamanla kendini kabul ettirmive Hakan ile dostane ilikiler kurmay baarmtr. Hereyden nce, allarve dikenler arasnda, hep at stnde mrn geiren insanlar iin in ipeiuygun deildir. nk ipekli kumalar, yn ve kee elbiseler kadar dayanklolmazlar" diyen Yeh, halkn ve askerin, in ipeklilerine ve inyemekleri-ne ok fazla itibar etmemelerine parmak basmtr. in veziri Yeh, "D-mana kar zafer, her zaman silahla olmaz, ekonomik tedbirlerin alnmas dagerekmektedir" diyerek, ekonomi konusunda Hun Hakannn dikkatini ek-mitir. yle anlalyor ki, bu uyarlardan etkilenen Hun Hakan, her gnmavirlerinden dmann ekonomik durumu hakknda bilgi alma ihtiyacnduymutur.

Souk blgelerde yaayan halkn gnlk gda ihtiyacn salamak

son derecede nem arz etmektedir. Bu yzden, in ile yap lan anlamalardaha ok, halkn ihtiyalar noktasnda younlam, aknlar gda maddeleri-ne kilitlenmitir. Temel ihtiya maddeleri verildii taktirde, aknlarn dura-ca, aksi halde, Hakan dahil, Hun aknlarna hi kimsenin engel olamayaca- vurgulanmtr. nk eski Trk cemiyetinin yaps, "Yaamak iin savave hkmetme" dncesi zerine kurulmutur.107

104

B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 68-69; Tanhu: mpa-rator manasnda Sonsuz genilik, ycelik, ululuk ifade etmekte olup Asya Trk devletle-rinde 6 asr kadar kullanlmtr. Geni bilgi iin bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.60.

105 Lao-shang: Koca ve en yksek veya Semav ve yksek manalarna gelmektedir. Bkz. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 63.

106 W. Eberhard, in Kaynaklarna GreOrta ve Garb Asya Hunlar', Trkiye Mecmua-s, C., VII-VIII., 1942, s. 140-150, 170-175; A. Taal, a.g.e., s. 12.

107 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 73.



18/40

76

7. N PE VE PEK YOLU MCDELES

Sanay rn olarak inliler tarafndan lkeye sokulan in ipei,108Hun ileri gelenleri arasnda byk reva bulmutur. Lks zevkinin kamla-yan in pei, lkede rehvet ve durgunluu tevik etmitir. Oysa tm vak-tini allar ve dikenler arasnda srdren, hep at stnde mrn geiren in-sanlar iin in ipei uygun deildir. nk ipekli kumalar, yn ve keeelbiseler kadar dayankl deildir.

Ki-ok devrinde fazla hissedilmeyi bu menfi durum daha sonraki de-virlerde kendini gstermi Hun iktidarnda byk sarsntlara yol amtr.

in hkmeti, sany rnlerinin ba

nda gelen in ipeini tan

tmak ve yeniparalar bulmak iin , -Asya -ran zerinden Akdeniz kylarna kadar ula-an mehur pek Yolunu emniyet altna almak istiyordu. Nitekim, bu -nemli kervan yoluna hakim olma konusundaki Trk-in mcdelesi M.S. I.

bin sonlarna kadar devam etmitir. Devaml olarak Orta Asya'daki zengintarm ehirleri ile pek yolunu dnen Mete ksa zaman ierisinde btnhayallerini gerekletirmi ve elde ettii zenginlikleri kendi kavminin gele-cei ve refah iin savunmutur.109

8. NDE TRK USUL ORDU DZEN

Hun-in ilikilerinin dostne bir havada srp gitmesini frsat bilen

inliler, ordularn Trk usulne gre eitmiler, Hun silahlar ile donatm-lardr. Asker alandaki slahat hareketlerini byk bir hzla devam ettireninliler, hazrladklar 140 bin kiilik bir svari kuvveti ile, M..127-117yllar arasnda, Hunlara kar byk bir baar elde etmilerdir. Nitekim,Ordosda Hunlara kar kazanlan zaferler, Hun arlk merkezininGobiden kuzeye, Orhun nehri blgesine kaymasna neden olmutur. Eskigcn yitiren Hunlar gitgide zayflam, devlet gelirleri azalm, indenvergi ve benzeri adlar altnda alnan mli destek kesilme noktasna gelmi-tir.110

108 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 621.109.Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 151.110. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 65.



19/40

77

9. - HANIN GNEY POLTKASI VE YERLEK HAYATZLEM

Gnden gne artan in desise mekanizmas, Hun prensleri arasnda-ki anlamazlklar kanl mcadeleye dntrm, devlet ekonomik ynden

byk bir kmazn iine girmitir. M.. 58-31 yllar arasnda hkm srenTanhu Ho-han-yeh'in, in'den yardm talebinde bulunmas ve in himayesi-ne girme arzusu, Hun lkesinde byk tedirginlik yaratmtr. Nitekim, buteklifi utan verici bir davran olarak gren, Tarihte milliyetilii devletsiysetinde temel yapan ilk devlet adam i-i Han, kardeinin tanhuluunu

reddetmitir.111

Bu gelimeler zerine, M.. 54de kendi halk

n

n desteinikaybeden Hun hakan areyi, kendine bal gruplarla inin kuzeybat sn-rna ekilmekte bulmutur. Tanhu Ho-han-yeh'in, ekilmesi zerine devletin

bana kardei i-i Han gemitir.Hakanlnn ilk yllarnda, Orta Asyadaki rakiplerini bertaraf edip

kendine balayan i-i Han, gerek bir Hun imparatoru olduunu gstermekistemitir. Dier taraftan, ine kaan ve in snrlar iinde muhalif bir golarak gelien kardei Ho-han-yeh, i-i Han iin byk bir tehlike olmaya

balamtr.112 yle anlalyor ki, i-i Han, indeki gelimeleri bir tarafabrakarak yzn zengin Bat Trkistan topraklarna evirmi, aknlarnbu istikamette younlatrmtr.

te yandan, Wusun Beyi ile anlaamayan Bat Trkistan kral bir el-

i gndererek, anlamazln zm konusunda, i-i Handan yardm is-temitir. Bu talebi frsat bilen i-i Han, ordusuyla, Orhundan Bat Trkis-tana doru hareket etmi, ancak askerin ou, yolda souktan lmtr. Sa-dece bin askerle, Bat Trkistana gelebilen i-i Han, Wusunlar malupettikten sonra Trkistanda kalmaya karar vermitir. Rakiplerinden kurtul-mak iin Bat Trkistan Kraln Talas Irmana atan i-i Han, Bat Trkis-tan ele geirmitir.113

lk icraat olarak, Talas rma boylarnda gnde 500 kii altrarak,iki ylda kendine bir kale yaptran i-i Han, ehirde yaayarak, ehirlerdevletinin hkmdar olma yolunda giriimlerde bulunmutur.114 ByleceHun tarihinde bir ilke imza atan i-i Han, Romal falanjistler gibi, genikalkanlar tayan yeni yaya ktalar dzenleyerek tarihe kayt dm ve sah-ra savalar yerine ehirlerin etrafn kale duvarlaryla evirip alk olmadsava dzeniyle kendi sonunu hazrlamtr.

111 Fahri Ta, Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi,"Atatrk ve Milliyetilik, Erzincan 1996,S.I., s. 107'de gsterdii yer.

112 W. Eberhard, in Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1947, s. 139, 144, 164.113 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 76.114. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 66.



20/40

78

Hun ordu taktii, tpk vahi kular gibi ufuklarda grnp kaybolanatl ktalara dayanyordu. Hun askeri, kalkanl ve yaya tipi savaa alk de-ildi.115 i-i Hann bu zayf noktasn yakalayan in generalleri, kale ku-atmalarnda ok tecrbeli olan asker birlikleri ile i-i Han kalesini kuat-mlardr. Hunlar, Bakentte, saray iinde hayrete deer bir savunma rneivermi, i-i Han, olu ve hatunlar bata olmak zere, saray mensuplarn-dan 1518 kii devletleri urunu hayatlarn feda etmilerdir (M.. 36).116

sadan nceki 38 yllarnda, i-i Hann ehirde oturma arzusu, herne kadar kendi lmne neden olmusa da bu dava bitmemi, arkasndangelen insanlara rnek olmu, yol gstermi ve bylece Hunlara Trkistan

yolunun a

lmas

n

salam

t

r. Grlyor ki, attan inip, kale yapt

ran veHindistan ile rann zengin topraklarn gzne kestiren i-i Han, sonrakiTrk tarihinin batya kayan ilk nclerinden biri olmutur.117

10. ASYA HUNLARININ AVRUPAYA GELER

Avrupa kaplarna dayanan Hun insan dalgas.118 Avrupay temelin-den sarsmtr.119 i-i iktidarnn yklmas sonucunda, etrafa dalm ola-rak, Kafkaslarn kuzeyinde, Dinyeper nehri civarnda, zellikle Aral gl-nn dou bozkrlarnda varlklarn srdren Trk ktleleri, doudan gelenHun kalntlar ile oalmlar ve uzun sre sakin bir hayat yaayarak gle-rini artrmlardr. Bunlar, iklim deiiklii yznden veya 350 yllarnda

doudan gelen Uar-hun basks karsnda batya ynelmiler ve daha sonrada Avrupa Hun imparatorluunu kurmulardr.120

IV.asrn ortalarnda Alan lkesini ele geiren Hunlar, 374de til(Volga) kylarna gelmilerdir. Hun babuu Balamirin idaresindeki byktaarruz, 374de Dou Gotlar ykm,121 375 tarihinde de Bat Gotlar -kertmitir. Hun asker gc, Roma imparatorluunun kuzey eyaletlerini alt-st etmi ve Avrupann ethnique ehresini deitiren Kavimler G n

balatmtr.122 lk defa 378 baharnda Tunay geen Hun nc kuvvetleri

115 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 77.116. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 66.117 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 78; . Kafesolu,

Trk Mill Kltr, 68; Erol Gngr, a.g. e., s. 17.118 H. Gktrk, a.g.e., s. 65.119 F. Bozkurt, a.g.e., s. 18; M. Kemal Ergenekon, Attila, (Destan, perde, tablo), s. 73,

(Basld yer ve tarih yer almyor)120 L. RASONYI, a.g.e., s. 68; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 69-70; B. gel, Dnden

Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 80; M. Yazc, a.g.e., s. 29.121 N.Diyarbekirli, a.g.e., s. 28.122 Trk Ansiklopedisi, Hunlar, Mill Eitim Basmevi, C., XIX., Ankara 1971, s. 384; .Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 72; L. RASONYI, a.g.e., s. 69.



21/40


22/40

80

kudretli bir dmandan kurtulduu iin sevinmekte ve artk kendileri iin birtehlikenin kalmadn dnmektedir. Ne var ki, Hun snrna gelen Bizanselilik heyeti Ruay da glgede brakacak bir babu olan Attila (Etil) ilekarlamtr.129

11. ATTLANIN FETH POLTKASI

lh bir kaynaktan geldiine inanlan,130 yaklak Mld 397-400lerde dnyaya gelen Attila, 131 amcas Ruann yannda yetimi, onunla

birlikte seferlere katlm, eitli kavimleri yakndan tanma frsat bulmu,

devlet idaresini ve Hun i ve d

siyasetinin inceliklerini renmitir.

132

Ro-ma kltrn alan133 ve Latinceyi renen Attila, Roma mparatorluununzayf noktalarn tespit etmi ve bu konuda bilgi sahibi olmutur.134rlandal-larn Atl, Almanlarn Ettul, Macarlarn Ettil biiminde ifade ettikleriAttila, aslen kibar, dh, zeki, azimli, ciddi ve sade bir kiilie sahiptir.135ok sert bir adam olan Attilann, gldn gren olmamtr. Onun ancakkk olu Ernek'i grd zaman gld sylenmektedir.136

445de Ruann lm zerine tek bana idareyi ele alan Attila, Hunsnrna gelen Bizans elilerini Margos kalesinin kar tarafnda, Kostantiasurlar nnde, at zerinde karlam ve kendi taleplerini barartlar ola-rak yazdrmtr. Theodosios II, Kostantia Bar (veya Margos Bar) olarak

bilinen bu antlamann btn arlarn kabul etmitir. Bu anlamaya gre,

Hunlara iade edilen kaaklarn Karsus kalesinde astrlmas, dehet saanAttilann byk bir ne kavumasna yardmc olmutur.137

M.S. V. Yzylda Avrupann gbeinde, yani bugnk Budapeteyaknlarnda138 hkmet merkezini kuran Attila,139 btn Orta Avrupay

129. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 76; .Kafesolu,Trkler, A. C., XII (II), s. 156.130 O. Turan, a.g. e., C., I., s. 84.131 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 82; Necati Kotan, Attila, (Tu es Flagellum Dei),

Adana 1976, s. 10da Attilann Mld 400 tarihinde bir araba iinde dnyaya geldiinisylemektedir; Mustafa Yazc, Attilann 400 tarihinde doduunu ve 453 tarihinde ld-n kaydetmektedir. Bkz. M. Yazc, a.g.e., s. 29.

132. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 76-82; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s.156-159.

133

M. Yazc, a.g.e., 29da Attilnn genliini bar iin rehine olarak Romada geirdiinikaydetmektedir.134 M. Brion, a..e., s. 112.135 R. Saffet, a.g.e., s. 97.136 S. Gme, a.g.e., s. 10; B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar,

s. 82.137. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.76; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 158.138 F. Kprl, a.g.e., s. 10; General smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, s. 189;

Bahriye ok, Askerin yamaya dalmalar yznden Attilann Avrupay tam olarak ele



23/40

81

iine alacak Byk Hun mparatorluunun hazrlklarn yapmaya balam-tr.

Volga Nehrinin dousundan bu gnk Fransaya kadar olan blgeyehakim olan Attila, 435 tarihinde, mparatorluun dou blgesinde at zerin-de, aylarca sren tefti gezisi yapmas, blgede bulunan aragurlarn ayak-lanma teebbsn bastrmtr. Bat kanadnn arlk merkezi Tuna boyla-rnda, dou kanadnn arlk merkezi Dinyeper kylarnda olduu tahminedilen bu corafyada eitli Trk boylar da dahil olmak zere, Kelt, Suep,Rugi, Ant, Alan, Sarmat, Vei, vb. saylar 45e varan kavimler yaamaktadrki, bunlarn ounun imdiki Avrupa milletlerinin dedeleri olduklar ileri

srlmektedir.

140

Attila, kendine kar koymakszn balanan kavimler ile hkmdar-larna pek dokunmam, ancak kendisinin yapt savalarda bu gibi kavim-leri asker olarak kullanmtr. Avrupa Hunlar yerli halkla ok ili dl ol-mular ve bilhassa Dou Cermenlerden ok ey alp vermilerdir.141 Avru-

paya yeni bir dinamizm getiren Attila, Avrupal kavimlere her ynyle r-nek olmu ve Avrupann etnik ve coraf yapsn deitirmitir. Bu yzdendiyebiliriz ki, Avrupal bu gnk baarsn, Orta Asyadan gelen bu yenisosyal dzene borludur.142

Attila, 440tan itibaren, Bizansa kar basklarnn iyiden iyiye ar-trmtr. Zira, Theodosios IIin, Konstantia anlamasna aykr davranmas,Hun kaaklarn korumas, Hun mezarlarnn soyulmas, yllk vergiyi de-

memesi vb. sebeplerden yznden Attila, Margosun zapt ile balayan I.Balkan seferine kmtr. Belgrad ve Ni zerinden Trakyaya doru yr-yen Hun ordularnn hz, Bat Romann aracl ile kesilebilmitir. Romaordular bakumandan Aetius, Theodosiosun antlama artlarna uyacangarantilemek zere olu Karpilioyu Hun sarayna rehine olarak gndermi-tir. Bu sefer sonunda Tuna boylarndaki kaleler Hun idaresine girmi, Bal-kanlarda Hun idaresine kar durabilecek diren krlmtr.143 Bu gelimeler

geiremediini sylemektedir. Bkz. Bahriye ok, slam Tarihi, Emevler-Abbsler,Dzeltilmilaveli kinci Bask, Ankara 1983, s. 64; M. Yazc, a.g.e., s. 30.

139

B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 6.140 N. Fettich, "Die Metlkunst der landnehmenden Ungarn, AH, C., XXI., 1937, (Trk.Terc.): "Hunlarn Arkeolojik Hatralar", bk, Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 245-260;E. Gngr, a.g. e., s. 22.

141 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 83.142 S. Gme, a.g.e., s. 10.143 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 83; . Kafesolu,Trk Mill Kltr, s. 78-79.



24/40

82

erevesinde lkede posta rgtn ihdas eden Attila,144 442de an enbyk zgrmparatorluunu kurmutur.145

445 tarihinde Bledann lm zerine tek bana Hun imparatoruolan Attila, Bat-Asya ve Orta-Avrupay hakimiyeti altna almtr. Her ikiRomann durumu ortadadr. Attilaya kar gleri yoktur. Bizansn yllkvergiyi dememesi ve kaaklar iade etmemesi 447de 2.Balkan seferininalmasna yol amtr. Attila ynetimindeki Hun asker birlikleri, Tuna

Nehrini geerek bu gnk Byk ekmeceye kadar gelmi ve burada Bi-zansla Anatolios Bar yaplmtr.146Tahta koltukta oturup, tahta tabaklariinde yemek yiyen147 ancak, dnyaya hakim olmay planlayan Attila, Avru-

pan

n byk zenginliklerini ele geirmi, Bizans

a

r vergilere balam

-tr.148Kendilerine ok ar gelen bu yllk vergilerden kurtulmak isteyen

Bizans, bir sikast ile Attilay ldrmeye karar vermi ve bunu gerekle-tirmek iin oluturduu elilik heyetini Attilann devlet merkezine, yaniOrta Macaristana gndermitir. Bu suikast haberini renen Attila, yaptak sorguda Bilgilaya yapaca ileri itiraf ettirmi, ancak Bizansllarn hi

birine dokunmamtr. Bizans kendi iradesine bal kabul eden Attila, BatRoma zerine yrme zamannn geldiini ve barbarlardan oluan btn birBat dnyas ile hesaplamann ne demek olduunu dnmeye balam-tr.149

448 ylndan itibaren siys ve asker hazrln tamamlayan Attila,

ilk diplomatik taarruzunu Romaya yneltmitir. Attila, vaktiyle kendisinenian yz gnderen Honoriay zevcelie kabul ettiini bildirmi, cehizolarak da Hnoriann hissesine den imparatorluun yarsn veya kocassfatyla Roma imparatorluunun idaresine itirak hakkn istemitir. Ro-mann bu teklifi kabul etmemesi, byk Hun seferini meru duruma sok-mutur.150

451 Hazirannda Kampus Mavriyakus denen sahada cereyan edensavata 165 bin kii lm, ancak galip tarafn kim olduu hala mnakaa

144 M. Yazc, a.g.e., s. 30.145 S. Pnar, a.g.e., C., I., s. 425.146 P. Vaczy, (Trk, Terc.): "Hunlar Avrupa'da", bk. Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 88;

brahim Kafesolu, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, s. 704, Ayrca bkz. S. Pnar,a.g.e., s. 21, Hseyin Namk Orkun, Trklerin Tarihi, Ankara 1977, s. 18,147 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 85;148 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 85; brahim

Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara1987, s. 44.

149. Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 158; L. RASONYI, a.g.e., s. 71; . Kafesolu,Trk Mill Kltr, s. 80.150. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 81; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 158.



25/40

83

edilmektedir. yle anlalyor ki, Attila, bu savata hedefine ulamtr. Zira,Baty hakimiyet altna almak iin Roma mparatorluunun insan ve askerdeposu durumunda olan Galya barbarlarnn zerine giden Attila, Galyannsava gcn krarak, Romay desteksiz brakmay baarmtr.151

452 baharnda 100 bin kiilik ordusuyla Venedik yaknlarna gelenAttilann, Roma imparatorluunun o zamanki bakenti Ravennay tehditetmesi, Roma sarayn endielendirmi, halk telaa drm, Senatoyu ba-ra zorlamtr. Sratle hazrlanan ve bata Papa olmak zere, yksek rt-

beli kardinallerden oluan bar heyeti, tb bir devletin elileri gibi, 452Temmuz ortalarnda, karargahn Po ovasnda kuran Attilann huzuruna

km

lard

r.

152

Papa, imparator ve btn H

ristiyan dnyas

ad

na,Attiladan Romay esirgemesini rica etmitir.153Roma ehrine dokunmaya-can syleyen Attilann bu yaklam, Romay harabeden Gotlar ve Van-dallarn yaptklar ile mukayese edilince daha da nem arz ekmekte veAttilann bykln ve kltr seviyesini ortaya koymaktadr.154

Sonu olarak Attila, Romay ykmaktan vazgeerek Macaris-tandaki merkezine dnmtr. 58-60 yana basan Attila, 453 ylnda155,ldiko adnda gen bir kzla evlenmi ve zifaf gecesi sabahnda azndan ve

burnundan kanlar akar durumda olduuhaldel bulunmutur. Ceset, ncealtn bir tabuta konularak nce gm sonra da demir bir muhafazann iineyerletirilmi ve muhteem bir trenle bilinmeyen bir nehir yatana gml-mtr. Daha sonra mezarn yanndan geen bir ayn da yata deitiril-

mitir. Tarihin en byk cihangirlerinden biri olan Attilann mezarnn ne-rede olduu bugn hl bilinmemektedir.156

151 L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 71; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 81.152 Attilann 1500c ylnda oynanmak zere Halkevleri genleri in, Bay Hseyin Na-

mkn Attila Ve Oullar Tarihinden alnan dokmanlara dayanlarak yazlan ( Per-de) piyeste Attila iin: Har, Kemik, ta grerek, et ve kan koklayarak-Attila, Avru-pay geziyor, dorul da bak, kayd dlmtr. Behet Kemal alar, Attila, Ulus Ba-

smevi, Ankara 1935, s. 8.153 L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 71; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 82.154 H. G. Yurdaydn, a.g.e., s. 51; B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime

alar, s. 84.155 F. Bozkurt, a.g,e., s. 20; Trk Dnyas Kltr Atlas (A Culturel Atlas Of The Trkh

Vorld, slam ncesi Dnem), Trk Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar, stanbul 1997, s.97; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 160.

156 S. Eckhardt, Efsnede Attila, bk. Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 149-152; M. Yazc,a.g.e., s. 30; L. RASONYI, a.g.e., s. 71.



26/40

84

C. AK-HUN (EFTALT) DEVLET

Ak-Hunlar tarih sahnesine kt andan itibaren in, Eski ran, La-tin-Bizans, Ermeni-Sryn, slam, Tibet ve Hind kaynaklarnda, bir de sikkeve kitabelerde iz brakmlardr.157

Ak-Hunlarn menei konusunda da u grler ileri srlmtr:1. in kaynaklar, Ak-Hunlarn etnik menelerinin Turfanl, Kao-

eli, Ta-ye-ili Kang-l kabilelerine dayandn ile srmektedir.2. Ak-Hunlarn Kang-lerle ilgili olduu ileri srlmtr. Bu bil-

gilerin ine ok uzaklardan ve yabanc lkelerden geldii var saylrsa Ak-

Hunlar

n Kang-lerden indiini sylemek mmkn grlmemektedir.3. Vey-u (386-589), Ak-Hunlarn Byk Ye-i rkndan olduunusylemektedir. Kaynaklar da bu gr Byk Ye-i / Ak-hun nazariyesinidorulamaktadr.

4.Ak-Hunlarn Kao-e soyundan geldiine ilikin nazariye kabul et-mek zor grnmektedir. Zira, Ak-Hunlarn Toharistanda ortaya kmalargz nne alnrsa, menelerinin de Toharistanda aranmas gerekir. AdetleriTu-kelere beziyordu158 biimindeki ifadeye gre, Ak-Hunlarn Kao-elerden gelmi olabileceini sylemek zor grnyor.159

Beyaz Hun ad da verilen Heftalitler, 350 yllarnda Altaylardan ba-tya doru cereyan eden byk g hareketi ile ilgilidir.160-Asyada Hunidaresinden sonra iktidara gelen Sien-pilerin yerine kurulan Juan-juan devle-

tinde Uar ve Hun adlarnda iki kabile grubu 350lerde o devletten ayrlarakbu gnk Gney Kazakistana gelmi, daha sonra da gneye ynelerek Af-ganistann Toharistan blgesine inmilerdir.161 Hakimiyetini batda Hazardenizinin gneyinde Hirkaniaya, kadar genileten bu devlet, 5.asr ortala-rndan itibaren Heftal adnda162 yeni bir hkmdar ailesine sahip olmu veykld 557 ylna kadar hem slale, hem kavim olarak Ak-Hun ad ili bir-likte bu ad tamtr. Ephtalit ad, Ssn imparatoru Peroz (Frz)umalup eden Hun hkmdar Ephtalanosa dayanmaktadr.163 Devlette -nemli rol oynayan Heftalitler daha sonra rann batsna gmlerdir. 358ylnda ran zerine bask uygulayan Uar-hunlarn mcadelesi 9 yl srm-tr. Yklma tehlikesi geiren Ssn imparatorluu apur IInin gayretleri

157 E. Konuku, a.g.e.,s. 39-45.158 W. Eberhard, in'in imal Komular", Ankara 1942, s. 50.159 E. Konuku, a.g.e.,s. 50.160. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 85;161 E. Konuku, a.g.e.,s. 71.162 L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 72; Z. V. Togan, a.g.e., s. 42, 46; Zekeriya Kitap, Trkis-

tanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 50; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 86.163. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 85; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 160.



27/40

85

ile kurtulmu, iki taraf arasnda yaplan anlama uzun sre devam etmitir.Ancak Behram Gor zamannda 427de balayan yeni saldrlar Ssnlerizora sokmutur. Uar-Hun (Ak-Hun)larn banda bulunan Kn-Han, ran iilerine kararak, himayesine ald Frzu 458 tarihinde Ssn tahtna -karmtr.164 Hakimiyetini Kuzey Hindistan istikametine doru geniletenKn-Han 470de Gupta devletini datmtr.165

Ak-Hun-Eftalitler, 484 ylnda Ceyhun civarnda Ssnleri malupederek Herat blgesini ele geirmilerdir. Byk bir ordu ile Merve doruyola kan Sicistan valisi Suhra fazla bir varlk gsterememi, Feykend nle-rinde Ak-Hunlarla bir sulh anlamas yaparak memleketine geri dnm ve

Kavad (Kubad)

n (488-496 ve 498-531) Ssn taht

na oturmas

n

salam

-tr.166Bu malubiyetin ardndan randa Mazdek isyan patlak vermitir.

Devletin l menfaatlerini dnerek Mazdeke inanma gafletini gsterdiiiin tahttan indirilen ah Kavad (Kubad), yeniden Ssn tahtna oturmakmidiyle Ak-Hunlara snmak zorunda kalmtr. Ak-Hun hkmdarMazdek isyann bastrmak iin, Kavad (Kubad) 30.000 kiilik Hun svari

birliinin banda rana gndermitir. Bu suretle ah 498-499 tarihlerindeisyan bastrm Mazdek ve taraftarlar idam edilmitir. Sarayda layk olduusaygy gren Kavad (Kubad) yl sonra Ak-Hunlarn yardm ile Ssntahtn ele geirmitir.167

Kavad (Kubad) 531de lnce yerine olu Husrev I.Enuirvan ge-

mitir. Ssn imparatorluu Adillakab ile anlan Husrev I.Enuirvan(531-579) devrinde hak ve adaletin hkm srd bir dnem yaamtr.168Anuirvan randa byk bir devlet adam olarak ortaya knca Ak Hun-Eftalitler yava yava etkinliini kaybetmeye balamtr. 522de Orta As-yada kurulan Gk-Trk hakanl, Mverannehir blgesinde faaliyetegemesi zerine Ak Hun-Eftalit devleti iki byk imparatorluk arasnda sk-p kalmtr. 557 ylnda Anuirvan ile steminin birlikte hareket etmesisonucunda Ak Hun iktidar yklm ve lke Gk-Trkler ile ranllar arasn-da paylalmtr.169

164 Z. V. Togan, a.g.e., s. 42; L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 73; E. Konuku, a.g.e.,s. 78; M.Yazc, a.g.e., s. 31.165. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 87.166 E. Konuku, a.g.e.,s. 82; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 87.167 E. Konuku, a.g.e.,s. 82; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 88.168. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 88.169 L. RASONYI, a.g.e., s. 73; Z. V. Togan, a.g.e., s. 43; . Kafesolu, Trk Mill Kltr,s. 89.



28/40

86

D. DEVLET-HALKLKLER

Konunun alt yapsn oluturmas bakmndan, Hun Trklerinin vehakanlarnn baz zelliklerine iaret etmek yerinde olacaktr.

1. TRK HAKANLARININ KARAKTERSTK ZELLKLER

lke, bir devletin maddi esini oluturmaktadr. Zira devlet, ege-menlik, g ve kudretini bu evrede hissettirir. Topraksz bir devlet

dnlemez. Halk topra

, toprak da halk

tamamlamakta ve bylece devle-tin olumas salanmaktadr.170Trk kaanlarnda bilgelik, vazgeilmez zellikler arasnda yer al-

maktadr. Daha nemlisi, yalnzca kaanlarn bilge olmas yeterli grlme-mi, onlarn evresindeki st dzey brokratlarn ve komutanlarn da bilgeolmalar art koulmutur. Nitekim, eski Trk yaztlarnda; Bilgi bilmezkiiler bilmedikleri iin" toplumlarn yenilgisine ve malubiyetlerine sebepolduklar vurgulanmaktadr.171 Bu neminden dolay bilgelik, byk Hundevletinden itibaren tm hkmdarlar iin vazgeilmez bir zellik halini al-mtr. inlilerin "Hsien-Wang" diye tercme ettikleri, bilge prensler Me-te'nin sa ve solunda yer almlardr. Hunlarn bu unvan ve memuriyetleri,Gktrk devletinde de devam etmitir. Nitekim, Bilge Kaann, kaanlk

tahtna oturmadan nce, byle bir bilge prens olduu ileri srlmektedir.Kendisi kaan olunca yerine nl kardei, Kl-Tegin "Bilge-prens" lige ta-yin edilmitir. yle anlalyor ki, "Bilgelik" btn iyi ve byk Trk Ka-anlar iin, mtereken bir unvan olarak kullanlmtr.

inlilerin "ta-chen" adn verdikleri Kurultay messesesi,Hunlarda det devletin temelini oluturmaktadr. Zira Mete Han, ilke ola-rak, devlet byklerinin grn almadan hi birey yapmamaya zen gs-termi, ancak son sz yine kendisi sylemitir. zellikle komu devlet eli-lerini kabul eden Mete, yrrlkteki trelere uygun olarak, devlet bykleri-nin grlerine ba vurmay ihmal etmemitir. Bu nemli uygulamann uzan-ts olan Danma kurullar gnmz dnya milletlerinin hemen hepsindeyer almaktadr.172

170 Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, kinci Bask, Ankara 1981, s. 41.171 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 580.172 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 224-225.



29/40

87

2. HAKAN-KURULTAY LKLER

Hun Hakanlar halkn duygu ve dncelerini daima n planda tut-mulardr. Tedirginlik verecekeylerin halk tarafndan duyulmasndan rahat-sz olan Hun Hakanlar, Aman halkm duymasn, halkmn sabr kalmad"gibi szleri oka tekrar ederek halkn nabzn tutmaya almlardr.

Diplomatik ilikiler erevesinde, Hun Hakannn huzuruna kabuledilen in elisi; "Gney in' deki kraln ba, saraymzn kapsndaasldr. Eer Hun Hakan bize akn yapp bizimle savaabilecekse, m-paratorumuz ordusu ile snrda beklemektedir. Savaamayacaksanz,

in'e ballnz bildiriniz. Hunlarn oyalama taktiine vurgu yapaneli: Artk, eskisi gibi kap gidemezsiniz. Kuzeyin otsuz, susuz ve so-uk bozkrlarnda saklanamazsnz! Hi bir ey yapamazsnz eklindeftursuzca aklamalarda bulunmutur. Bu ifadelere ok kzan ve in elisi-nin gsterdii kstahln, zamansz olarak halk tarafndan duyulmasn iinesindiremeyen Hakan, kabul trenini dzenleyen memurlar ortadan kaldrmve in elisini de Baykal glnn kuzeyine srmtr.173

Mete'nin imparator olarak tahta kt ada, Hunlarn dousunda,Tung-hu adl Proto Mool kavimler yaamaktadr. En gl dnemleriniyaayan ve bundan tr de sava arayan bu kavimler Mete'ye bir eli gn-dererek, Tuman Han'n yorulmadan yzlerce mil koan atnn kendilerineverilmesini istemilerdir. Komu devletten gelen bu teklif Hun kurultaynda

grlm ve Byle bir atn Hunlar iin nemli olduu vurgulanarakatn Tung-hulara verilmeyeceine karar verilmitir. Kurultayn ald bukarara itiraz eden Mete, belki de zaman kazanmak iin, Nasl olur da birat komu bir devletten daha deerli tutabilirsiniz diyerek deerli atneliye verilmesi ynnde karar verilmitir.

Sz konusu at aldktan sonra Mete'nin korktuunu zanneden Tung-hular, Hunlara yeni bir eli gndererek Mete'nin yannda bulunan kadnlar-dan birini istemilerdir. Bu konu kurultayda sert tartmalara neden olmu ve"Bunlar ahlak diye bir ey tanmyorlar, onlara hcum edip ortadankaldrmalyz" biimindeki kurultay kararna ho gryle bakan Mete, Birkadn, komu devletten daha deerli grlmemelidir, bar korunmal-

d

r diyerek ok deer verdii kad

n

Tung-hular

n elisine vermekten e-kinmemitir. Metenin bu yaklam, Hunlarda uluslararas hukukun varl-n gstermesi ve ortada ok nemli bir sebep olmadan savaa girilmesininok yanl bir karar olmas bakmndan dikkat ekidir.

Metenin bu tavrndan cesaret alan Tung-hular, dou istikmetindeyer alan ve "Ordu" ad verilen bo (ve kurak) bir Hun topran igal etmi-173 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., II.,. s. 74.



30/40

88

ler ve, kimiz arasnda bulunan bu bo arazi sizin iinize yaramyor, buyeri bize verin!" biiminde talepte bulunmulardr. Terkedilmi byle birarazi Tung-hulara verilebilir, ok da nemli deil biimindeki kurultaykararna ok sinirlenen Mete Han, Toprak milletin kkdr,174 devletintemelidir. Devletin topran bakasna nasl verebiliriz175 diyerek Douistikametine doru harekete gemi ve Tung-hularn zerine yrmtr.Bylece tarihte ilk defa Trk ve Mool kavimleri kar karya gelmi bir sava balamtr.

Ordusunu disiplinli ve tekiltl bir duruma getiren Mete, Trklerdevatan sevgisinin en gzel rneklerini ortaya koymutur. ld zaman ar-

dnda, yzyllar boyunca btn Trk devletlerine model olabilecek tekilatlbir devlet, disiplinli bir ordu, sanat ile en yksek vasfl bir toplum brak-mtr.

3. VATANDALIK BLNC VE VERGLKS

Btn Trk devletlerinde olduu gibi Hunlar'da da vergi nemli biryer tutmaktadr. Vatandalk bilinci gelien Trk topluluklar, devlet ve il

ba tarafndan konan vergi ykmllne, istekle katlmlardr. Alm ver-gisi, Arazi vergisi, At vergisi, Diyet vergisi, Hanlk vergisi, Hayvan vergisi,Kurut vergisi, Mahsul vergisi, Su vergisi, Damga vergisi, zm ba vergisivb. vergi trleri Osmanllara eski Trklerden gemitir.176l ba tarafndan

ayn, yani mal olarak toplanan vergiler, hemen orada ordunun ve idareningiderleri iin kullanlmtr. Trk boylarnda otlak ve yaylaklar ortak mlki-yet niteliindedir. O yzden bu topraklar devlet mal olduundan, bura-lardan faydalanan at, koyun ve sr srlerinden vergi alnmaktadr.177Attila vergilerin dzenli olarak denmesini istemi ve hainlerin korunmasnarzu etmemitir. zellikle byk ticaret merkezlerindeki esnaftan vergi a-lnmakta, biriken vergilerin faizleri, hatta gecikme cezalar tahsil edilmekte-dir.178

174 O.Turan, a.g.e., s. 88.175 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., II., s. 74.176 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 653-654.177. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 238.178 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 653.



31/40

89

4. ALE-TOPLUM LKLER

Hunlar, blgede byk devlet olma zelliini kazannca, uluslar ara-s ilikiler balam, karlkl eliler aracl ile eitli konularda gr al-veriinde bulunulmutur. Nitekim, in imparatorluu, M..174 tarihindeHunlara bir eli gndererek, Hun toplumunda, halen hkm sren aile-toplum ilikileri, aile-devlet mnasebetleri, gelenek ve grenekler konusunda

bilgi alma ihtiyacn duymutur. Bu talep Hunlar tarafndan olumlu kar-lanm ve in elisine u bilgiler verilmitir: Hunlar kendi srlerinin etle-rini yerler, stlerinden iki yapp ierler, derilerinden de elbise yaparlar. S-

rler otluk ve sulak arazilerde yaarlar. Bunun iin mevsimlere gre, hareketedip gezerler. Hun insan bir tehlike karsnda veya sava annda herkes top-luca atna biner, ok ve yaylarn kullanrlar. Onlar kendilerine den grevle-ri zamannda eksiksiz olarak yaparlar ve zafere kolaylkla ularlar. nlerinegelen btn engelleri aarlar, onlar iin bir glk yoktur.

Trk toplumlarnda, beyler ile devlet bykleri arasndaki ilikiler,srekli ve dengeli bir biimde yrmektedir. in'deki uygulamann tam ter-sine, Hun toplumunun bu iki nemli unsuru arasnda, temelde, bir anlamaz-lk sz konusu olmamaktadr. Devletin kurulu ve ileyii, adeta tek bir v-cut gibi, birlik beraberlik iinde srp gitmektedir. in'de yaayan aileler,ou zaman devlet iin karlksz olarak almaya zorlanmlardr. OysaHunlar'da angarya yoktur. Zira, devletin yaps ve kuruluu, angarya anlay-

na msaade etmemektedir.179

5. ORDU-MLLET KAYNAMASI

Trklerde "Sava ve savunma taktii" surlarla evrili bykehirleredayanmadndan, kyl ve yaylaclarn kitleler halinde yol ve kale gibi yer-lerde altklarn gsteren herhangi bir belgeye rastlanmamaktadr. Olaanst hallerde, belki byle bir alma olmutur. Ama bu bir tre ve devletgelenei halinde tezahr etmemitir. Trkler sava dnemlerinde, devlet veordularyla btnlemi, her trl ykmllklerini zevkle yerine getirmi-lerdir.

Devlete asker vermek zorunda olan Trk aileleri devletin yararlarnkendi yararlar gibi grmler ve dncelerini bu felsefe zerine kurmu-lardr. Bar zamanlarnda ise kendi ileriyle ve meslekleriyle uraan aileler,sava isteklerini daima canl tutmaya zen gstermilerdir.

179 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 243.



32/40

90

6. SAVA PSKOLOJS VE LMSZLK KAVRAMI

Sava psikolojisi asndan nemli bir yer tutan ehitlik veya ah-det hi phe yok ki slamiyetin en kkl inan meselelerinden biridir.180Trkler, slam dinini kabul etmelerinden nce de byle bir inan srdr-mlerdir. Devlet ve millet iin fedakarlk diyebileceimiz ehitliin, slami-yetten nceki Trk tarihinde saysz rnekleri vardr. Nitekim, ehit mezar-larnn zerine beyaz, eceli ile lenlerin mezarlarna ise siyah bayrakasmlardr ki, bu gn mezarlara bez balama adetinin buralardan geldiiileri srlmektedir.181

yle anla

l

yor ki, devletler, vatan savunmas

ile kar

kar

ya ge-lince lmszlk denen ehitlik kavram n plana kmaktadr. Nitekimtkenme noktasna gelen Hunlar, areyi in'e balanmakta bulmu veM..53 ylnda toplanan Hun kurultaynda, in'e iltihak konusu gndemetanmtr. Hun halk, inin gdmne girmeyi iddetle reddetmi vekurultayda u grlere yer verilmitir: "Hunlar, ilke olarak cesareti,stnlk ve onur meselesi saymaktadr. Bakasna balanp, ona hizmetetmek aalktr. At zerinde sava veren Hunlar, bu devleti derlemi vekurmulardr." lnceye kadar savamaya hazr olan Hun yiitleri, yzlercekavim arasndaki hretlerini, ehitlik denen bu lmszlk duygusundanalmlardr. Gktrk, Seluklu ve Osmanl devletindeki ehitlik anlay da

bundan 182pek ayr deildir.

7. ALE-FERT LKLER

Trkler, ailenin blnmezlii prensibini esas olarak kabul etmi vebu geleneklerini tarihleri boyunca srdrmlerdir. Bu prensiplere gre; Hunailesinde anneler, vazgeilmez varlklardr. Nitekim, kocas len kadnlar,treleri gerei ve ailenin btnl iin daima koruma altna alnmlardr.

len bir kardein ei ve ocuklarnn sahipsiz kalmasna yoksullukiinde yaamalarna, Hun tresi izin vermemektedir. ocuklarn sahipsizkalmalar, balarn alp gitmeleri, baka ailelere girip soyadlarn deitirme-leri Hunlar iin byk bir kayp ve ayp saylmtr.

180 Bkz. Ali zek, Hayreddin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, brahim Kafi Dnmez,Sadrettin Gm, Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,Ankara 1993, s. 23; Mslim b. El-Haccc, Sahih-i Mslim, C., II., stanbul 1992, marat,s. 1521, (Hadis no: 1914); Ebu Davud Sleyman b. El-Eas, Snen, C., III., stanbul1992, s. 482, (Hadis no: 3111)

181 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 759.182 B. gel ,Trk Kltr Tarihine Giri, C., VI., s. 142-143.



33/40

91

Fedakarl her zaman n planda tutan Hun halk, bilhassa yallar,kadnlar ve ocuklar, sava srasnda a ve plak kalma pahasna, en kalnelbiselerini, belki de en son yiyeceklerini, askere giden akrabalarna seveseve vermeyi grev saymlardr.

Bu dern duygular anlayamayan in elisi: Siz yallarnza ye-terince deer vermiyorsunuz, onlara kar gerekli saygygstermiyorsunuz diyerek, ordu-millet ilikileri konusunda Hunlar tenkitetmitir.

Bu aklamalar dikkatle dinleyen Hun veziri: in geleneklerine g-re, yal akrabalar arasnda, savaa katlan genlerin giymesi iin en iyi elbi-

selerinden vazgeen, veya yolda yesinler, isinler diye, en iyi yiyeceklerinihediye eden bir kimse bulunabilir mi? deyince, in elisi: "Evet doru, bi-zim toplumuzda bulunmaz" diye cevap vermitir.

Hun veziri konumasnyle srdrmtr: Hunlarda ordu hizme-ti kutsaldr. Silah altna alnmayan yallar, zayflar ve ocuklar yal ve eniyi yemeklerini kendi savunma ve korunmalar iin, gl ve savaa katlan-lara vermiler, baba ile oul, birbirlerini karlkl ve srekli olarak korumuve savunmulardr. Sen, Hunlarn (kendi) yalarn kk grmelerini naslsyleyebilirsin." "Hunlarda baba ile oul, bir kubbeli kee adr iindeyamaktadr. Kardeler lnce de kk kardeler geriye kalan dullarn hep-sini korumak amacyla yanlarna almaktadr. Tehlikeli zamanlarda atna

binen ve oklarn kuanan Hunlar, tehlike geip, bar gelince de mutlu ola-

rak hayatlarn srdrmektedir. Devlete kar olan vazifeler, angarya bii-minde alglanmadndan iler kolay yrmektedir.183

Bilhassa Mete zamannda, in'de esas rejim "Feodalite" olduu hal-de Hun devletinde merkeziyetilik hakim durumdadr. Devlet tekilatnda,kk memurlarn ve baz mvirlerin inli olmasna karlk, komutanlarve birinci derecede makam sahipleri hep Hun asll insanlardan olumakta-dr.184 Bunlar arasnda sosyal nizam ve sorumluluk duygusu hemen hemenayn esasa, yani treye dayanmaktadr. Trk sosyal nizam hakknda MeteHan'n, "her aile ocuundan, her airet (kabile) askerinden sorumlu-dur" emri ve uygulamas, Trk sosyal nizamnn ilk rnekleri arasnda yeralmaktadr.185

183 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 510-511.184 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 61.185 Abdulkadir Yuval, "Trklerde Devlet -Airet Mnasebetleri", Dadalolu Vakf Dergisi

, Kayseri 1992, s. 8.



34/40

92

8. BARI GRMELERNDE KADINLARIN ROL

M.. 200 ylnda in'e kar yaplan savata Mete'nin Ba Kadnnnoynad rol, bar politikas asndan son derece manidardr. Mete 400 bincivarndaki ordusuyla in mparatorluunu kuatm ve zor durumda kalanmparator Kao-tsu, Mete'nin Hatununa eliler gndererek, bir k yolu

bulmasn istemitir. Bunun zerine Ba Kadn, Mete'ye; "in topraklar se-nin eline dm gibidir. Onun hepsini alm olsan bile, in mparatorlarnnkendi halk arasnda ilh bir gce ship olduunu unutmamalsn. Ey HunHakan ne yapacan dn ve ona gre plann yap!" uyarsnda bulunmu-

tur. Ba Kad

n

n bar

tan yana tav

r koyarak Hakana yol gstermesi, o za-mana kadar, dnya tarihinde ei benzeri pek grlm, bir olay deildir. BaKadnn uyarlarn dikkate alan Mete, kuatmann bir kesinden askerleriniekerek in ile anlama yolunu tercih etmitir.

Bu anlamaya gre; in mparatoru bozkr blgelerini Hun Devleti-ne terk etmeye raz olmutur. Ayrca, yeteri kadar gda maddesi ve ipeklikuma yannda, Hunlara yllk vergi demeyi kabul ederek kendini ve ordu-sunu kurtarmtr. Dou Asya tarihinde ilk milletler aras mukavele olarak

bilinen bu antlama gereince, 70 yanda olan186 Mete bir inprensi ileev-lenmi187 ve in ile dostluk ilikileri yeni bir boyut kazanmtr. Bu olaydaMetenin komutan, Ba Kadnn ise iyi bir diplomat olduu gzlenmekte-dir.188

Hun siys ilikilerine baktmzda, Trk hakanlarnn, yabanc eli-leri kabullerinde, karlarn ve kzlarn da yanlarnda bulundurduklarngrmekteyiz. Nitekim, Bizans elilerinden yazar Priskos, Attilann huzuru-na gidiini anlatrken, Kralie Rekkann kendisini karladn kaydetmek-tedir.189

9. SU VE CEZA LKS

Hun toplumunda, kl eken klla ldrlm, sululara ar ceza-lar uygulanmtr.Yamacnn malna bey tarafndan el konulmu, hafif c-rm ileyenler ve adam ldrenler, "Araba altnda ezilerek" veya bir tarafkesilerek cezalandrlmlardr. lm cezasnn ok fazla dnlmedii Huntoplumunda, tutukluluk sresi on gn pek gememektedir. Bunun iin b-tn devlet iinde, yalnzca birka tutuklu bulunmaktadr. Hayat savala e

186 O. Aslanapa, a.g.e., C., I., s. 1.187 Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar, C., III., s. 130.188 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 62.189 A. nan, a.g.e., s. 26.



35/40

93

anlaml tutan Hunlar, sava tutkusunu canl tutmak iin, bar zamanlarndabyk av partileri dzenlemektedir. Savata ba kesme veya esir alma, hakantarafndan dllendirilmektedir. Alnan esirler, kendi emeinin karlola-rak, esir alana verilmekte ve bu esirler ziraat iisi olarak altrlmaktadr.Savata ehit olan bir askerin lsn tayp getiren Hun askeri, onun mal-na da sahip olma hakkn elde etmektedir. Bu uygulama, Hunlarn ehitleri-ni ok nemsediklerini ve sava meydanlarnda brakmak istemediklerinigstermesi bakmndan ok nemlidir.190 Yukarda da belirtildii zere, Hungenlerinin yal ve gzel yemekler yemeleri, yallarn ise bu yemeklerinyalnzca artklar ile yetinmeleri, Hunlarda yallara fazla nem verilmedii

intiba

n

verse de bu doru deildir. Olsa olsa, genlerin glenmesi ve sava-a daha gl katlmalarn temin etmek iin Hun yallarnn gsterdii fe-dakarlktr. Babalar ldkten sonra annelerini yanlarna alan Hun Trkleri,z anne dndaki babann haremini kendilerine katmlardr ki, bu uygulama

bir eit "ailenin sosyal sigortas" niteliini tamaktadr.191

10. SONU

Bilindii zere Trk tarihinin ilk devirleri in tarihi ile karm du-rumdadr. M..1000 yllarnda tarih sahnesine kan, rf ve adetleriyle yaa-yan, Trke konuan ve kendilerini Hun olarak nitelendiren Hun devletinden

bize ulaan yazl bir belge bulunmamaktadr. Bilinen eylerin hemen tama-

m in kaynaklarna dayanmaktadr. M.. 220-M.S. 216 yllar arasnda h-km sren Byk Hun mparatorluunun ilk hkmdar olan Teoman, Trkellerini tek bir bayrak altnda toplayarak byk bir imparatorluun temelle-rinin tekilatn kurmutur. Bugn lkemizin baz yrelerindeki ky isimle-rinin Hun adn tamas, Hunlarn Anadoluya Ouz boylar olarak geldi-ini gstermektedir.

Hunlar, blgelerinde nemli bir g halinde ine ard aras kesil-meyen aknlar yapmaya balaynca, inliler bu aknlarn nne gemek iinin Seddini ina etmek zorunda kalmlardr.(M..214)

190 F. Bozkurt, a.g.e., s. 14.191

F. Bozkurt, a.g.e., s. 14.



36/40

94

Babasna kar byk mcadele veren ve trenin yaamas urunababasn ortadan kaldrmaktan geri durmayan Mete Han, ilk modern devletve ordu anlayn getirmi, millet ve vatan sevgisinin kutsalln ortayakoymutur. Halknn huzur ve gvenini salama yolunda Meteyi hi bir gdurduramamtr. Drt milyon kilometrekareyi bulan usuz bucaksz toprak-lar Trklerin hakimiyetine girmitir.

Ye-ileri malup etmesinin ardndan ine ynelen Gkhan inimparatorunun sarayn atee vermi ve in ile iktisadi ilikilerini dostanedevam ettirmek iin bir in prensesi ile evlenmeyi kabul etmitir. Hunlarlailikilerini dostane birekilde devam ettiren inliler, ordularn Trk usulne

gre eitmiler, Hun silahlar

ile donatm

lard

r. Asker alandaki

slahat ha-reketlerini tamamlayan inliler M..127-117 yllar arasnda Hunlara karbyk bir baar kazanmlardr. Eski gcn kaybeden Hunlarn gelirleriazalm, inden vergi ve benzeri adlar altnda alnan ml destek kesilmenoktasna gelmitir. in desise mekanizmas, Hun prenslerini birbirine d-rm, devlet ekonomik ynden byk bir kmaza girmitir. M.. 58-31yllar arasnda hkm sren Tanhu Ho-han-Yeh'in inden yardm isteme-sini ve ine iltihak etme talebini utan verici bir davran olarak gren vetarihte milliyetilii devlet siysetinde temel yapan ilk devlet adam olan i-i Han kardeinin tanhuluunu reddetmitir. Bunun zerine Tanhu Ho-han-Yeh areyi ine kamakta bulmutur.(M..54)

Bu gelimelerin ardndan Hunlarn bana geen i-i Han, Talasrma boylarnda bir kale yaptrarak ehirler devletinin hkmdar olmayolunda giriimlerde bulunmutur. Ne var ki, savunma savalarna alk ol-mayan i-i Han, olu ve hatunlar bata olmak zere, devletleri uruna yz-lerce Hun askeri hayatlarn feda etmilerdir.(M..36)

lh bir kaynaktan geldiine inanlan Attila, kazand parlak zafer-lerle Avrupann korkulu ryas haline gelmitir. 445 tarihinde Ruann l-m zerine tek bana idareyi ele alan Attila, Avrupa ya yeni bir dinamizmgetirmi, posta rgtn ihdas ederek an en byk imparatorluunu kur-mutur. talya ilerinde serbeste dolaan Attila, Romay ykmaktan vazge-erek Macaristandaki merkezine geri dnmtr. Yeni bir talya seferinehazrland srada len Attila, ardnda, yzyllar boyunca btn Trk devlet-lerine model olabilecek tekilatl bir devlet, disiplinli bir ordu, sanat ile en

yksek vasfl bir toplum brakmtr.(M..174)Hun devletinin altn canda hakanlar in prensesleriyle evlenerek

in kltr, imparatorluk fikri ve devlet tekilatn tanma frsat bulmular,ancak bu evlilikler Hun toplumuna zarar vermitir. Hunlar arasnda in hay-ranl balam, hakanlarn, kz aldklar in aileleri Hun devleti nezdindestn bir payeye kazanmlardr. Bu ve benzeri uygulamalar Hun toplumunurahatsz etmi, devlet tekilatnda ciddi ekilde tahribata neden olmutur.



37/40

95

Trk beyleri arasnda taht kavgalar balam, inliler de bu srtmelerdenyararlanarak Trkleri zayf noktalarndan vurmay bilmilerdir.

Hunlar, blgelerinde byk devlet olma zelliini kazannca, inimparatoru, Hun toplumunda hkm sren, aile-toplum ilikileri ve gelenekgrenekler hakknda bilgi alma ihtiyac duymu, Hunlar da bu tr bilgilerinin yetkililerine verilmesine scak bakmlardr. Sava normal bir olay ola-rak gren Hun insan, sava annda topluca atlarna binmiler, ok ve yaylar-n kullanarak savaa katlmlardr. Halk, kendilerine den grevleri zama-nnda ve eksiksiz olarak yaptndan zafere kolaylkla ulamlardr. ehitle-rine ok nem veren Hunlar, ehit mezarlarnn zerine beyaz, eceli ile

lenlerin mezarlar

na ise siyah bayrak asm

lard

r ki, bugn bizim toplu-mumuzda mezarlara bez balama adetini buralardan geldii varsaylmakta-dr.

Trkler, ailenin blnmezlii prensibini esas olarak alm ve bu ge-leneklerini tarih boyunca srdrmlerdir. Hun toplumunda anneler vazge-ilmez varlklardr. Kocas len kadnlar, treler gerei ve ailenin btnliin daima koruma altna alnmlardr. Fedakarl hep n planda tutan Hunhalk, zellikle yallar, kadnlar ve ocuklar, sava esnasnda en kaln elbi-selerini, belki de en son yiyeceklerini, askere giden akrabalarna seve sevevermeyi grev saymlardr. Mete Hann Her aile ocuundan, her airet(kabile) askerden sorumludur biimindeki emri Trk sosyal nizamnn te-mellerini oluturmutur.

Hunlar, kadn her zaman ba tac yapm, bar grmelerinde nplanda tutmulardr. Hun-in savanda ok zor durumda kalan in impara-toru Kao-tsu, Metenin Ba Kadnna eliler gndererek bar iin bir kyolu bulmasn istemitir. Bunun zerine Ba Kadn Meteye, in topraklareline dm gibidir. Ey Hun Hakan! ne yapacan iyi dn ve ona gre

plann yap uyarsnda bulunmutur. Bu ekilde Ba Kadnn bartan yanatavr koymas, o zamana kadar, dnya tarihinde ei benzeri grlmeyen birolaydr.



38/40

96

KAYNAKLAR

Alptekin,E. (1978). Uygur Trkleri, Boazii Yaynlar, stanbul, s. 10.Alptekin, . Y. (1981). Dou Trkistan Davas, Marifet Yaynlar, 1stanbul, s. 82-83.Altheim, F. (1952). Attila et les Huns, Paris, s. 59.Aslanapa, O. (1972). Trk Sanat, Milli Eitim Basmevi, Birinci Basl, C. I., stanbul, s. 1.Atasaven, ., ener, M. (1994). Domuz, DA., C. IX., stanbul, s. 507.Avcolu, D. (1989). Trklerin Tarihi, C. I., stanbul,.s. 425.Ayverdi, S. (1975). Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, C. I., stanbul, s. 39.Banarl,N. S. (1987). Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, C. II., stan-

bul, s. 17.Barthold, W.V. (1975). Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayan, K.

Yaar Kopraman, Afarsmail Aka, Ankara, s. 28.Baysun, C., Mansel, A. M. (1945).lka Tarihi, M.E. Basmevi, stanbul, s. 16.Bozkurt, F. (1999). Trklerin Dili, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s. 10.Brion, M. (1981). Hunlarn Hayat, eviren: M. Reat Uzmen, stanbul, s. 13.Cahen, C. (1979). Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trkesi: Yldz Moran, s-

tanbul, s. 21.Chiz, (1970). Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Tercme: Rama-

zan een, Ankara, s. 66-68.Celal, E. A. (Basm Tarihi yer almyor). Trk Sanat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stan-

bul, s. 13.alar, B. K. (1935). Attila, Ulus Basmevi, Ankara, s. 8.Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanat, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s. 9.Eberhard, W. (1942). in Kaynaklarna GreOrta ve Garb Asya Hunlar', C. VII-VIII.,

Trkiye Mecmuas, s. 12.

Eberhard, W. (1947). in Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara, s. 139, 144, 164.------------W. (1942). inin imal Komular, Ankara. s. 51.------------W. (1943). Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, C. I-4., Ankara, s. 21, 29.------------W. (1943.). Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, Ankara, s. 21.------------W. (1945)."Birka Eski Trk Unvan Hakknda", Belleten, C. XXXV., s. 352.Ebu Davud Sleyman b. El-Eas,(1992). Snen, stanbul, s. 482.Eckhardt, S. (1962). Efsnede Attila, bk. Attila ve Hunlar,stanbul, s. 149-152.Ergenekon, M. K. ((Basld yer ve tarih yer almyor)). Attila, s. 73,Ergin, M. (1986). Trkiyeyi Bu Gne Getiren Tarihi Seyir, Ankara, s. 9.Fettich, N. (1937-1962). "Die Metlkunst der landnehmenden Ungarn, (Trk. Terc.):

"Hunlarn Arkeolojik Hatralar" AH, XXI, Attila ve Hunlar, stanbul, 245-260.Deguignes, J. (1923). Hunlarn Tklerin, Moollarn ve Daha Sir Tatarlarn Trih-i

Ummsi, Mtercim: Hseyin Cahid, C. I., stanbul, s. 194.Gabain, A.v. (1943). Trk Hun Mnsebetleri, II. TTK. stanbul, s. 908.

Geliim Byk Corafya Ansiklopedisi, (1981).Geliim yaynlar, stanbul, s. 2308.Gde, K. (1984). Tarihimizde Trk Kltr evreleri ve Mavern-nehr Trk Kltr

evresi, bni Sina Kongresi Teblileri, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri,s. 34.

Gkalp. C. (1973). in Kaynaklarna Gre, Shih-Vei Kabileleri (Proto-Moollar zerin-de Bir Ett Denemesi, Sevin Matbaas Ankara, s. 14.

Gktrk, H. (1974). Anadolunun Danda Ovasnda Trk Mhr, Erzurum, s. 64.Gme, S. ( 1979). Kk Trk Tarihi, Tksoy Yaynlar, Ankara, s.1.



39/40


40/40

98

Pnar, S. (1973). Yz Trk By, stanbul, s. 19.Rasony, L. (1988). Tarihte Trklk, Ankara, s. 9.Refik, A. (1327). Byk Tarih-i Umm, C. IV., stanbul, s. 9-10.Sevim, A. (1988). Anadolunun Fethi, (Seluklular Dnemi, Balangtan 1086ya ka-

dar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 14.imek, M. (1980). Avrupadan ine (Anlar ve Aratrmalar),stanbul, s. 24.Taneri, A. (1981). Trk Devlet Gelenei, kinci Bask, An

Documents

HUNLARDA SOSYAL-SİYÂSÎ HAYAT VE DEVLET-HALK İLİŞKİLERİ