Həzrəti Musa

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀÙàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè

Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿÈñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìèâÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí)ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèíqàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿòÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá.Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñûèñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúóñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäàQóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñèääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúóñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúóñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrûÀëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê,èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr.

Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, ÏîëøàäàíÁîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíàâÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ,ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé,áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñèòÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr.

Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóíèìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàíâÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó,hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèråòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr.Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqàáàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿáóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör.

Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿåòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüàíèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör.

Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿêþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèíþçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí,ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿáèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿêîëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áóòÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûíÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿòîëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíöîõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûrêè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéàhàêèìèééÿòèäèr.

Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèíîròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr.Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿàëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr.ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöøÙàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüàâÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

ÙßÇÐßÒÈ

ÌÓÑÀÃóðàíäà Ùç.Ìóñàíûí ùÿéàòû âÿ ìöáàðèçÿñè

Ùàðóí Éÿùéà

×åâèðÿí: Øÿëàëÿ Àðèôãûçû

3

4

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíöäîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàññÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿíèáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿíäàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí þç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿäöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíóñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíóèíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr.Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq.Áóíà gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüûìÿqñÿäÿóéüóí áèëèrèê.Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrèèøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóíéàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿîõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr.Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí70 éàøà qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿòÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíèrÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿíòÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèíäègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróïîõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿáèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq.Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíàâÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöíêèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëèöñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà÷àëûøìàqäûr.Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàìéóõàrûäà qåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàíõîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëóÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñèìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq.Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëèìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿhþrìÿòÿ äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàràâÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

5

Ýèðèø .............................................................................................. 8

Ôèðîíóí Ìèñèð hàêèìèééÿòè âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí âÿçèééÿòè ......... 10

Ùç. Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñû....................................................... 17

Ùç.Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû ....................................................... 22

Ìÿäéÿíÿ ýåäèøè âÿ îðàäà ãàëìàñû ............................................... 26

Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëìÿñè âÿ èëê âÿhé .............................................. 30

Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû .................................................. 32

Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñè .............. 35

Ùç.Ìóñà ãèññÿñè âÿ òàëåéèí ñèððè .................................................. 38

Ôèðîíà åäèëÿí òÿáëèü âÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñëóá .......................... 42

Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè.................................................................. 45

Ãóðàíäà Ìèñèð hþêìäàðëàðûíûí àäû ............................................ 54

È÷èndÿkèlÿr

Ùç.Ìóñàíûí ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñè .......................................... 56

Ñåhðáàçëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè ....................................................... 61

Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð..................................... 66

Èñðàèë îüóëëàðûíûí íàíêîðëóüó ..................................................... 73

Ìöñèáÿòëÿð äþâðö âÿ Ôèðîíóí àüûëñûçëûüû ..................................... 75

Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ

Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû ............................................................. 81

Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû ..................... 89

Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè ....... 96

Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè............................................. 105

Ùç.Ìóñà âÿ åëì ñàhèáè îëàí èíñàí ........................................... 112

Íÿticÿ......................................................................................... 117

Òÿkamöl yalanû.......................................................................... 123

ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ

8

Ýèðèø

Áÿøÿðèééÿò òàðèõèíÿ åéíè çàìàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí òàðè-õè êèìè äÿ áàõìàã îëàð. Àëëàh Þç âÿhéèíè èíñàíëàðà òàðèõèíhÿð äþâðöíäÿ åë÷èëÿðè âàñèòÿñèëÿ ÷àòäûðìûøäûð. Åë÷èëÿð èíñàí-ëàðà Àëëàhû àíëàòìûø, îíëàðà Ðÿááèìèçèí ñþçëÿðèíè ÷àòäûðìûø-ëàð.

Ãóðàíäà ÿêñÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí áó òÿáëèü ìöáàðèçÿñè ìö-ôÿññÿë øÿêèëäÿ èçàh åäèëèð. Îíëàðûí áó ìöáàðèçÿ çàìàíû ñÿð-ýèëÿäèéè äàâðàíûø, ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêëÿð âÿ òàïäûüû ÷þçöìéîëëàðû, ýþñòÿðäèéè ýþçÿë äàâðàíûøëàð ãåéä åäèëèð. Àëëàh Þçåë÷èëÿðèíèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìàñû ö÷öíÃóðàíäà ãåéä åäèð. Îíëàðûí ìöáàðèçÿñè âÿ ÿõëàãû èíäè éà-øàéàí èíñàíëàð ö÷öí äÿ íöìóíÿäèð.

Ãóðàíäà Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùç.Ìÿhÿììÿäëÿ (ñ.ÿ.â.) áèð-ëèêäÿ Ùç.Èñà, Ùç.Ñöëåéìàí, Ùç.Éóñèô, Ùç.Èáðàhèì âÿ äàhàáèð ÷îõ ïåéüÿìáÿðäÿí õÿáÿð âåðèëìÿêëÿ îíëàðûí éàøàäûüû âÿèáðÿò àëà áèëÿúÿéèìèç hàäèñÿëÿð ýþñòÿðèëèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Éó-ñèôèí ãàðäàøû èëÿ îëàí äèàëîãó, ãàðäàøëàðûíûí îíó ãóéóéà àò-ìàñû, ãóë êèìè ñàòûëìàñû, ñàðàéäà ãóë èêÿí èôòèðàéà ìÿðóç ãà-ëûá çèíäàíà àòûëìàñû, îðàäàí äà õÿçèíÿëÿðÿ ñàhèá îëìàñû àí-ëàäûëàíäà áóðàäà áèçèì äÿ èáðÿò àëà áèëÿúÿéèìèç áèð ÷îõ èìà-íè þçÿëëèêëÿð ýþðöíöð, àéðûúà èíñàí âÿ úÿìèééÿò ïñèõîëîýè-éàñûíà àèä hèêìÿòëè áèëýèëÿð ãåéä åäèëèð. Éà äà Àëëàhûí Ãó-ðàíäà "ñèçèí ö÷öí îíäà ýþçÿë áèð íöìóíÿ âàð" äåéÿ ñþç à÷-äûüû Ùç.Èáðàhèìèí îäà àòûëàðêÿí òÿâÿêêöë åòìÿñè âÿ Àëëàhàéþíÿëìÿñèíäÿ, îíóí hÿññàñ âÿ hÿëèì õàñèééÿòëè îëìàñûíûíáèëäèðèëìÿñèíäÿ áèçèì ö÷öí hÿãèãÿòÿí ÷îõ ýþçÿë íöìóíÿëÿðâàð.

Ãóðàíäà þçöíäÿí âÿ hÿéàòûíäàí ÿí ÷îõ áÿhñ åäèëÿí ïåé-üÿìáÿð èñÿ Ùç.Ìóñàäûð. Ùç.Ìóñàäàí äöç 34 ñóðÿäÿ áÿhñåäèëèð. Ãóðàíûí ö÷ àéðû áþéöê ñóðÿñèíäÿ ("ßðàô", "Òàhà" âÿ"Ãÿñÿñ" ñóðÿëÿðè) Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíà äàèð ÷îõ ìöôÿññÿëìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Áöòöí áó ñóðÿ âÿ àéÿëÿðäÿ Ùç.Ìóñàíûíêþðïÿëèéèíäÿí áàøëàéàðàã Ôèðîíëà îëàí ìöáàðèçÿñè, õàëãûí ïèñäàâðàíûøû âÿ îíëàðà åòäèéè òÿáëèü ÷îõ ñÿhèh áèð øÿêèëäÿ ãåéäåäèëèð, ÷ÿòèí àíëàðäà ýþñòÿðäèéè úÿñàðÿò íöìóíÿ îëàðàã ýþñ-òÿðèëèð.

Áó êèòàáäà Ùç.Ìóñàíûí Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí hÿéàòûíû èí-úÿëÿéÿúÿê, àéÿëÿðèí èøàðÿëÿðè èëÿ éàøàäûãëàðûíû ýþðÿúÿéèê. Äèã-ãÿò åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí âàúèá ìÿñÿëÿ Ùç.Ìóñàíûí hÿéà-òûíûí êå÷ìèøäÿ éàøàíìûø hàäèñÿëÿð êèìè éîõ, ýöíöìöçÿ, øÿõ-ñÿí þç hÿéàòûìûçà èøûã òóòàí èáðÿò âÿ íöìóíÿëÿð êèìè äÿ-éÿðëÿíäèðìÿê ìÿñÿëÿñèäèð.


10

Ôèðîíóí Ìèñèð hàêèìèééÿòè âÿ

Èñðàèë îüóëëàðûíûí âÿçèééÿòè

Ãÿäèì Ìèñèð ìÿäÿíèééÿòè åéíè òàðèõäÿ Ìåñîïîòàìèéà-äà ãóðóëìóø øÿhÿð-äþâëÿòëÿðëÿ áèðëèêäÿ òàðèõèí ÿí ãÿäèì ñè-âèëèçàñèéàëàðûíäàí áèðèäèð. Ìèñèð äþâðöíöí ÿí ìöòÿøÿêêèë ñî-ñèàë âÿ ñèéàñè ñèñòåìÿ ñàhèá îëàí äþâëÿòè êèìè òàíûíûð. Á.å.ÿ.3000-úè èëëÿð úèâàðûíäà éàçûäàí èñòèôàäÿ, Íèë ÷àéûíäàí ôàé-äàëàíìà, þëêÿíèí ÿòðàôûíûí ñÿhðàëàðëà ÿhàòÿ îëóíìàñû âÿ òÿ-áèè-úîüðàôè øÿðàèòè ñàéÿñèíäÿ êÿíàðäàí îëà áèëÿúÿê höúóì-ëàðäàí éàõøû ãîðóíìàñû ìèñèðëèëÿðèí ñàhèá îëäóüó ìÿäÿíèé-éÿòèí èíêèøàôûíà õåéëè òÿñèð åòìèøäè.

Àíúàã áó ñèâèëèçàñèéà Ãóðàíäà èíêàð ñèñòåìèíèí ÿí à÷ûãâÿ àéäûí òÿðèô åäèëäèéè "Ôèðîí èäàðÿ÷èëèéèíèí" òÿòáèã åäèëäèéèáèð ìÿäÿíèééÿòäèð. Áó úÿìèééÿòèí èíñàíëàðû Àëëàhà ãàðøû òÿ-êÿááöð ýþñòÿðÿðÿê hàãã äèíè èíêàð åòìèøäèëÿð. Ìàëèê îëäóã-ëàðû ãàáàãúûë ìÿäÿíèééÿò, ñîñèàë âÿ ñèéàñè ãóðóëóøëàðû, hÿð-áè óüóðëàðû äà îíëàðû ìÿhâ îëìàãäàí ãóðòàðà áèëìÿìèøäè.

Ìèñèð òàðèõèíèí ÿí âàúèá hàäèñÿëÿðè èñÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûíáó þëêÿäÿ îëìàñû èëÿ áàüëû èäè.

Èñðàèë Ùç.Éàãóáóí áàøãà áèð àäûäûð. Ùç.Éàãóáóí îüóëëà-ðû "Èñðàèë îüóëëàðû" êèìè òàíûíàí, ñîíðàäàí "éÿhóäè" àäëàí-äûðûëàí õàëãû òÿøêèë åòìèøëÿð. Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèðÿ Ùç.Éàãó-áóí êè÷èê îüëó Ùç.Éóñèôèí äþâðöíäÿ ýÿëìèøëÿð. ÃóðàíäàÙç.Éóñèôèí hÿéàòû "Éóñèô" ñóðÿñèíäÿ áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ ãåéäåäèëèð. Ùç.Éóñèô êè÷èê éàøëàðûíäàí áàøëàéàðàã áèð ÷îõ ñûõûí-òûëàð ÷ÿêìèø, áþhòàíëàðà âÿ èôòèðàëàðà ìÿðóç ãàëìûøäûð. Äà-hà ñîíðà áèð èôòèðà íÿòèúÿñèíäÿ äöøäöéö çèíäàíäàí õèëàñ îëà-

Ôèðîíóí Ìèñèð hàêèìèééÿòè âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí âÿçèééÿòè

11

ðàã Ìèñèð õÿçèíÿëÿðèíÿ ñàhèá îëìóøäó. Áóíóí àðäûíäàí Èñ-ðàèë îüóëëàðû îíóí ðÿháÿðëèéè àëòûíäà Ìèñèðÿ ýèðìÿéÿ áàøëà-ìûøäû. Àëëàh áó hàäèñÿ hàãäà Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Éóñèôèí höçóðóíà äàõèë îëäóãäà î, àòà-àíàñûíû áàü-ðûíà áàñûá: "Èíøàëëàh ÿìèí îëàðàã Ìèñèðÿ äàõèë îëóí!"- äåäè" ("Éóñèô" ñóðÿñè, 99).Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, ÿââÿëúÿ ñöëh âÿ ÿìèí-àìàí-

ëûã è÷èíäÿ éàøàéàí Èñðàèë îüóëëàðû çàìàí êå÷äèêúÿ Ìèñèð úÿ-ìèééÿòèíäÿêè ìþâãåéèíè èòèðìÿéÿ áàøëàìûø âÿ ñîíäà ãóë âÿ-çèééÿòèíÿ äöøìöøäöëÿð. Àéÿëÿðäÿí ýþðöíöð êè, Ùç.Ìóñàíûíýÿëäèéè çàìàíäà Èñðàèë îüóëëàðû áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ éàøàéûð-äûëàð. Ãóðàíà ýþðÿ, Ùç.Ìóñà "ãóë îëàí õàëãûí" áèð öçâö êè-ìè Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìèøäè. Ôèðîíóí âÿ àäàìëàðûíûí Ùç.Ìó-ñà âÿ Ùç.Ùàðóíà âåðäèéè áó òÿêÿááöðëö úàâàá áèçè áó ìþâ-çóäà ìÿëóìàòëàíäûðûð:

"Äåäèëÿð: "Áóíëàðûí òàéôàñû áèçÿ áèð ãóë êèìè èòàÿò åò-äèéè hàëäà, áèç þçöìöç êèìè èêè àäè èíñàíà èìàíìû ýÿ-òèðÿúÿéèê?"" ("Ìóìèíóí" ñóðÿñè, 47).

Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðÿ ýèðèøèíè òÿñâèð åäÿí Ãÿäèì Ìèñèð ãðàâöðö.


12

Àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, ìèñèðëèëÿð Èñðàèë îüóëëàðû öçÿ-ðèíäÿ ÿñë áèð ãóëäàðëûã ñèñòåìè ãóðìóøäóëàð. Þç èøëÿðèíäÿ Èñ-ðàèë îüóëëàðûíäàí õèäìÿò÷è êèìè èñòèôàäÿ åäèð, ãóëäàðëûüûí äà-âàì åòìÿñè ö÷öí îíëàðû çöëì âÿ èøýÿíúÿ è÷èíäÿ ñàõëàéûðäû-ëàð. Ìèñèð úÿìèééÿòèíäÿ Èñðàèë îüóëëàðûíà åäèëÿí áó òÿçéèã îãÿäÿð ýöúëÿíìèøäè êè, îíëàðûí øÿõñèééÿòè äÿ øöáhÿ àëòûíà àëû-íûðäû. Þçëÿðèíÿ òÿhëöêÿ éàðàäàúàüûíû äöøöíÿðÿê ÿhàëèíèí êè-øè hèññÿñèíèí àðòìàñûíà ìàíå îëóð, õèäìÿò ö÷öí èñòèôàäÿ åäè-ëÿí ãàäûíëàðû èñÿ ñàü áóðàõûðäûëàð. Àëëàh Èñðàèë îüóëëàðûíà õè-òàá åäÿí àéÿëÿðäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

"Ôèðîí ÿhëè ñèçÿ ÿí àüûð èøêÿíúÿëÿð âåðäèêëÿðè, îüëàí

Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèðäÿ Ôèðîíóí hàêèìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ãóë hàëûíà ñàëûíìûø âÿ ÿí àüûðèøëÿðäÿ èøëÿäèëìèøäè.

13

óøàãëàðûíûçû áîüàçëàéûá, ãàäûíëàðûíûçû ñàü áóðàõäûãëà-ðû çàìàí Áèç ñèçè îíëàðûí ÿëèíäÿí õèëàñ åòäèê. Áóíëàð-äà Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê áèð èìòàhàí âàð èäè"("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 49)."Éàäûíûçà ñàëûí êè, ñèçè Ôèðîí ÿhëèíèí ÿëèíäÿí ãóðòàð-äûã. Îíëàð ñèçÿ øèääÿòëè ÿçàá âåðèð, îüóëëàðûíûçû þëäö-ðöð, ãàäûíëàðûíûçû èñÿ äèðè ñàõëàéûðäûëàð. Áó ñèçèí ö÷öíÐÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê áèð ñûíàã èäè" ("ßðàô" ñó-ðÿñè, 141).Ìèñèðäÿ hàêèì îëàí áèð äèí âàðäû. Áó, Ôèðîíóí àòà-áàáà-

ñûíäàí ãàëàí ãÿäèì áöòïÿðÿñò áèð äèí èäè. Áó áàòèë äèíÿ ýþ-ðÿ, õåéëè òàíðû âàð èäè. Ôèðîí èñÿ ñþçäÿ éåð öçöíäÿ éàøàéàíáèð òàíðû èäè. Ìÿhç áó äöøöíúÿ îíà õàëãû ãàðøûñûíäà áþéöê


áèð ýöú âåðèðäè. Ôèðîí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàð Ìóñà ïåéüÿìáÿðè àòà-ëàðûíûí äèíèíäÿí ôàéäàëàíìàãëà ñöðäöêëÿðè hÿéàò òÿðçèíÿ áèðòÿhëöêÿ ñàéûðäûëàð. ×öíêè àòàëàðûíûí äèíèíÿ ýþðÿ, áþéöêëöêáöòþâëöêëÿ Ôèðîíà àèä èäè. Ôèðîíóí áó áþéöêëöê âÿ hÿð øå-éÿ ñàhèá îëìàã èñòÿéè âÿ Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ ðÿ-ãèá ýþðìÿñè Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí Ùç.Ìóñàéà âÿÙç.Ùàðóíà ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí äÿ àíëàøûëûð:

"Îíëàð: "Áèçè àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû äèíäÿí äþíäÿð-ìÿê, þçöíöç äÿ éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìöýÿëäèíèç? Áèç ñèçÿ èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!" - äåäèëÿð"("Éóíóñ" ñóðÿñè, 78).Ôèðîí àòàëàðûíûí äèíèíÿ ýþðÿ, þçöíöí òàíðû îëäóüóíó èä-

äèà åäèðäè. Ùÿòòà hÿääè àøàðàã þçöíöí ÿí óúà Ðÿáá îëäóüó-íó èðÿëè ñöðöðäö:

"Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí ñèçèí ÿí óúà Ðÿááèíèçÿì!" ("Íàçè-àò" ñóðÿñè, 24).Ôèðîí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàð ñàhèá îëäóãëàðû áàòèë äèíÿ ýþðÿ,

þçëÿðèíè èëàhè øÿõñëÿð ñàéûðäûëàð. ßñë äèíèí îðòàéà ãîéäóüóòÿâàçþ, ñåâýè, øÿôãÿò êèìè àíëàéûøëàðäàí òàìàìÿí óçàã îë-äóãëàðû ö÷öí òÿêÿááöð ýþñòÿðèá ëîâüàëàíûðäûëàð. Áó òÿêÿá-áöðöí íÿòèúÿñè îëàðàã äà ãàáà äàâðàíìàãäà hàãëû îëäóãëà-ðûíû håñàá åäèðäèëÿð. Îíëàðûí áó âÿçèééÿòèíè Àëëàh áó àéÿäÿõÿáÿð âåðèð:

"Ôèðîíóí âÿ îíóí ÿéàí-ÿøðàôûíûí éàíûíà. Îíëàð òÿêÿá-áöðëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá þçëÿðèíè éóõàðû òóòàí úàìààòîëàðàã ãàëäûëàð" ("Ìóìèíóí" ñóðÿñè, 46).Ôèðîí Ìèñèð õàëãû öçÿðèíäÿ î ãÿäÿð áþéöê áèð òÿñèðÿ ìà-

ëèê èäè êè, hÿð êÿñ îíóí ýöúöíÿ áîéóí ÿéìèøäè. Áöòöí Ìè-ñèð òîðïàãëàðûíûí âÿ Íèë ÷àéûíûí ñàhèáèíèí éàëíûç Ôèðîí îëäó-üóíó çÿíí åäèðäèëÿð:

"Ôèðîí þç ãþâìöíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè: "Åé ãþâìöì!

14

15

Ìÿýÿð Ìèñèð ñÿëòÿíÿòè, àëòûìäàí àõûá ýåäÿí áó ÷àé-ëàð ìÿíèì äåéèëìè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö?!"("Çóõðóô" ñóðÿñè, 51).Ìèñèð ö÷öí Íèë hÿéàò äåìÿêäèð. Îíäàí àëûíàí ñó èëÿ ÿêèí-

ëÿð ñóâàðûëûð, håéâàíëàð åhòèéàúëàðûíû þäÿéèð, èíñàíëàð èñÿ ñóè÷ÿ áèëèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíäàêû àïàðûúû øÿõñ-ëÿðèí òÿñÿââöðëÿðèíÿ ýþðÿ, áöòöí áó ñóéóí âÿ òîðïàãëàðûí òÿêñàhèáè Ôèðîí èäè. Ôèðîíóí áó ýöúöíö hÿð êÿñ ãÿáóë åòìèø âÿîíà òàáå îëìóøäó. Ôèðîí ýöúöíäÿí äàhà éàõøû èñòèôàäÿ åò-ìÿê âÿ èíñàíëàðû þç hàêèìèééÿòè àëòûíà äàhà àñàí øÿêèëäÿàëìàã ö÷öí îíëàðû þç àðàëàðûíäà hèññÿëÿðÿ áþëìöøäö. Áåëÿ-úÿ þçöíÿ éàõûí ñå÷äèêëÿðè èëÿ çÿèôëÿòäèéè hèññÿëÿðè ðàhàò èäà-

Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿ ãóë hàëûíà ñàëûíìàñû èëÿ áàüëû Ãÿäèì Ìèñèð ãðàâöðö. Øÿêèë-äÿ þí ïëàíäà Ôèðîí âÿ éàõûíëàðû, àðõà ïëàíäà èñÿ áîéóíëàðûíà èï áàüëàíìûø Èñðàèë íÿñ-ëèíäÿí îëàí ãóëëàð ýþðöíöð.


ðÿ åäèðäè. Áèð àéÿäÿ áó âÿçèééÿòÿ áåëÿ äèããÿò éåòèðèëèð:"Ùÿãèãÿòÿí, Ôèðîí éåð öçöíäÿ áàø ãàëäûðûá îíóí ÿhà-ëèñèíè çöìðÿëÿðÿ áþëìöøäö. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí áèðòàéôàíû ýöúñöç ýþðöá îíëàðûí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðöð,ãûçëàðûíû èñÿ ñàü áóðàõûðäû. Î, hÿãèãÿòÿí, ôèòíÿ-ôÿñàäòþðÿäÿíëÿðäÿí èäè!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 4).Ùç.Ìóñà àíàäàí îëìàìûøäàí ÿââÿëêè Ìèñèðÿ áàõàíäà þë-

êÿíèí áöòöíëöêäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä âÿ ïîçüóíëóãëà äîëó îëäóüó-íó ýþðöðöê. Èíñàíëàð ñûðô èðãè ôÿðãëÿðÿ ýþðÿ ãóë åäèëèð, èøýÿí-úÿéÿ ìÿðóç ãàëûð âÿ îüëàí óøàãëàðû ñÿáÿáñèç éåðÿ þëäöðö-ëöðäö. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, çöëì âÿ òÿêÿááöð è÷èíäÿ îëàí Ôèðîíþçöíö éåð öçöíöí òàíðûñû ñàéûðäû. ×îõ ýöúëö áèð ñèñòåìëÿ hÿðøåéÿ hàêèì îëàí Ôèðîí èíñàíëàðû þçöíÿ òàáå åòìèøäè.

Áåëÿëèêëÿ, áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Àëëàh èøýÿíúÿ âÿ çöëìÿ ñîíãîéàúàã, èíñàíëàðà Ðÿááèìèçèí Þçö îëäóüóíó õàòûðëàäàúàã,òÿêðàðÿí hàãã äèíè èíñàíëàðà þéðÿäÿúÿê âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûÿñàðÿòäÿí ãóðòàðàúàã áèð åë÷è êèìè Ùç.Ìóñàíû ýþíäÿðäè.

16

17

Ùç. Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñû

ßââÿëêè áþëöìäÿ äÿ áÿhñ åòäèéèìèç êèìè, Ùç.Ìóñà ÷îõ÷ÿòèí áèð øÿðàèòäÿ äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Äöíéàéà ýÿëÿíäÿ hÿ-éàòû òÿhëöêÿ ãàðøûñûíäà èäè. Ôèðîí áöòöí éåíè äîüóëàí îüëàíóøàãëàðûíû þëäöðöð, ãûç óøàãëàðûíû èñÿ êÿíèç åäèëìÿñè ö÷öí ñàüáóðàõûðäû. Ùç.Ìóñà áåëÿ áèð òÿhëöêÿ è÷èíäÿ ãóëëàðûí àðàñûí-äà þëäöðöëìÿê òÿhäèäè èëÿ éàøàìàüà áàøëàäû. Àíàñû äà Ùç.Ìó-ñà ö÷öí ãîðõóðäó. Îíóí áó ãîðõóñó Àëëàhäàí àëäûüû èëhàìàãÿäÿð äàâàì åòäè:

"Áèç Ìóñàíûí àíàñûíà: "Îíó ÿìèçäèð; åëÿ êè îíäàíþòðö ãîðõäóí, îíó äÿðéàéà àò. Ãîðõìà âÿ êÿäÿðëÿí-ìÿ. Áèç îíó ñÿíÿ ãàéòàðàúàã, þçöíö äÿ ïåéüÿìáÿð-ëÿðäÿí åäÿúÿéèê!" - äåéÿ áèëäèðäèê" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè,7).Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà ÿýÿð ãîðõàðñà, íÿ åòìÿê ëà-

çûì ýÿëäèéèíè ñþéëÿìèøäè. ßýÿð Ôèðîíóí àäàìëàðû Ùç.Ìóñà-íûí àíàäàí îëäóüóíó þéðÿíñÿéäè, îíó ñàíäûüûí è÷èíÿ ãîéóáñóéà áóðàõàúàãäû. Ùç.Ìóñàíûí àíàñû àëäûüû âÿhéÿ óéüóí hÿ-ðÿêÿò åòäè. ×öíêè îüëóíóí hÿéàòûíäàí ãîðõóðäó. Ùç.Ìóñà-íû áèð ñàíäûüà ãîéäó âÿ àõàí Íèëèí ñóëàðûíà áóðàõäû. ×àéûíîíó íåúÿ âÿ hàðà àïàðàúàüûíû áèëìèðäè. Ëàêèí Ðÿááèìèçèíèëhàìû èëÿ ñîíäà îíóí éåíÿ þçöíÿ ãàéòàðûëàúàüûíû âÿ ïåé-üÿìáÿð îëàúàüûíû áèëèðäè. Ùÿð øåéè Éàðàäàí âÿ îíëàðà íèçàìâåðÿí Àëëàh Ùç.Ìóñàíû éàðàòìûø, ãÿäÿðèíèí (òàëåéèíèí) íå-úÿ îëàúàüûíû äà îíà áèëäèðìèøäè. Àëëàh äàhà ñîíðà äîüóìóèëÿ áàüëû ýåð÷ÿéè Ùç.Ìóñàéà áåëÿ õàòûðëàäàúàãäû:

"Àíàíà âÿhé åäèëìÿñè ëàçûì îëàíû âÿhé åòäèéèìèç çà-


ìàí. "Ìóñàíû áèð ñàíäûüà ãîéóá ÷àéà àò. Ãîé ÷àé îíóñàhèëÿ ÷ûõàðòñûí âÿ Ìÿíÿ äÿ, îíà äà äöøìÿí îëàí áè-ðèñè îíó ýþòöðñöí"..." ("Òàhà" ñóðÿñè, 38-39).Áóðàäà öçÿðèíäÿ äàéàíûëìàëû îëàí ìöhöì áèð ìÿñÿëÿ òà-

ëå ìÿñÿëÿñèäèð. Àéÿäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà ñóéà áó-ðàõûëìàñûíû ñþéëÿìèø âÿ íÿòèúÿäÿ îíó Ôèðîíóí ýþòöðÿúÿéè-íè âÿ þçöíÿ ýåðè äþíäÿðèá åë÷èëÿðäÿí îëàúàüûíû áèëäèðìèøäè.Éÿíè Ùç.Ìóñà äîüóëàí çàìàí îíóí áèð ñàíäûã è÷èíäÿ ñóéàáóðàõûëàúàüû, Ôèðîíóí îíó òàïàúàüû, ñîíäà èñÿ Ùç.Ìóñàíûíáèð ïåéüÿìáÿð îëàúàüû áÿëëè èäè. ×öíêè Àëëàh îíóí òàëåéèíèáåëÿ ìöÿééÿí åòìèøäè. Àëëàh áóíó Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà áèë-äèðäè.

Áóðàäà Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíäàêû áöòöí òÿôÿððöàòëàðûí ÿíõûðäà úèçýèñèíÿ ãÿäÿð Àëëàh äÿðýàhûíäà ãÿäÿðäÿ òÿãäèð åäèë-ìÿñèíÿ âÿ åéíèëÿ òÿãäèð åäèëäèéè êèìè ýåð÷ÿêëÿøäèéèíÿ äèã-ãÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà áèëäèð-äèéè âÿhéèí ýåð÷ÿêëÿøìÿñè ñàéñûç øÿðòèí òàì ãÿäÿðäÿ ìö-ÿééÿí åäèëäèéè êèìè ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ îëìóøäóð.

Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí àäàìëàðûíäàí õèëàñ îëàðàã ñóäà áîüóë-ìàäàí Ôèðîíóí ñàðàéûíà ãÿäÿð ýåòìÿñè ö÷öí:

1. Óøàã éàøäàêû Ùç.Ìóñàíûí ãîéóëäóüó ñàíäûüûí è÷èíÿñó äîëìàìàëûäûð. Áóíóí ö÷öí ñàíäûã óñòàñûíûí ñàíäûüû ñóäàöçÿ áèëÿúÿê þë÷öëÿðäÿ äöçÿëòìÿñè ëàçûìäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí,ñàíäûüûí ôîðìàñû äà öçìÿ ñöðÿòè áàõûìûíäàí ÿhÿìèééÿòëè-äèð. Íÿ ÷îõ ñöðÿòëè öçöá Ôèðîíóí îëäóüó éåðè þòöá êå÷ÿúÿê,íÿ äÿ éàâàø îëóá ýåðè ãàëàúàã øÿêèëäÿ îëìàìàëûäûð. Òàì îë-ìàñû ëàçûì ýÿëÿí ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿúÿê øÿêèëäÿ äöçÿëäèë-ìÿëèäèð. Áóíëàðûí hàìûñû äà ñàíäûüû äöçÿëäÿí óñòàíûí òàëå-éèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø òÿôÿððöàòëàðäûð. Î äà áó ñàíäûüû áö-òöí ëàçûìè òÿëÿáëÿðÿ óéüóí øÿêèëäÿ hàçûðëàìûøäû.

2. Ñàíäûüû àïàðàí àõûí íÿ ÷îõ ñöðÿòëè, íÿ äÿ éàâàø îë-

18


ìàëû, ÷àéûí ñóëàðû ëàçûìè ñöðÿòëÿ àõìàëûäûð. Éÿíè Íèëèí ÿñà-ñûíû òÿøêèë åäÿí éàüûøëàð äà òàì áó úöð Àëëàhûí éàðàòäûüû ãÿ-äÿð þë÷öñöíäÿ âÿ ìöÿééÿí áèð håñàáëà îëìóøäó.

3. ßñÿí êöëÿêëÿð äÿ ñàíäûüà éåíÿ ëàçûì îëäóüó êèìè òÿ-ñèð åòìÿëèäèð. Éÿíè êöëÿê äÿ áèð òàëå ÿñàñûíäà ÿñèð. Íÿ ÷îõÿñèá ñöðÿòëÿíìÿëè, íÿ òÿðñ ÿñèá éþíöíö äÿéèøäèðìÿëè, íÿ äÿéàâàø ÿñèá ñöðÿòèíè àçàëòìàëûäûð.

4. Íèë áîéóíúà áàøãà hå÷ êÿñ ñàíäûüû òàïìàìàëûäûð. Éÿ-íè òÿhëöêÿëè hå÷ êèìñÿ îðàäàí êå÷ìÿìÿëè, îðàäàí êå÷ÿí hå÷êÿñ äÿ îíà ðàñò ýÿëìÿìÿëèäèð. Äîëàéûñû èëÿ Íèëèí ÿòðàôûíäàéàøàéàí hÿð êÿñ áèð òàëå ñÿáÿáèíäÿí îðàäàí êå÷ìÿéÿúÿê âÿéà ñàíäûüû ýþðìÿéÿúÿêäè. Ùÿì÷èíèí áó øÿðò äÿ Àëëàhûí ìö-ÿééÿí åòäèéè ãÿäÿðÿ ýþðÿ ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð.

5. Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû êèìè Ôèðîíóí âÿ àèëÿñèíèí hÿéàòûäà áèð òàëåéÿ óéüóíäóð. Îíëàð äà òàì îëìàëàðû ëàçûì îëàíñààòäà âÿ îëìàëàðû ëàçûì îëàí éåðäÿ îëìàëû âÿ Ùç.Ìóñàíûòàïìàëûäûðëàð. Áÿëêÿ Ôèðîí àèëÿñè Íèëèí êÿíàðûíà äàhà òåç ýÿë-ìÿéè ïëàíëàøäûðìûø îëà áèëèðäè. Àíúàã ýåúèêìÿëÿðèíÿ ñÿáÿáîëàí àìèë äÿ òàëåëÿðèíäÿêè èøè äÿðê åäÿðÿê ëàçûì ýÿëÿíè òÿ-ìèí åòìèøäèð.

Áóíëàðûí hàìûñû Ôèðîíóí Ùç.Ìóñàíû òàïìàñûíû òÿìèí åäÿíñÿáÿáëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèäèð. Ùàìûñû äà Àëëàhûí Ùç.Ìóñàíûíàíàñûíà äàhà ÿââÿëúÿäÿí âÿhé åòäèéè ñþçÿ óéüóí îëàðàã òàìëàçûìè øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìóñàíûí àíàñû-íà âåðäèéè ñþç âÿ hÿéàòà êå÷ÿí äèýÿð hàäèñÿëÿð äÿ Àëëàhûíÿçÿëäÿí ìöÿééÿí åòäèéè òàëåéÿ ýþðÿ áàø âåðìèøäèð.

Ùç.Ìóñàíûí òàëåéèíäÿ îëàí hàäèñÿëÿð éàëíûç áÿhñ åòäèê-ëÿðèìèçëÿ áèòìèð. Îíóí hÿéàòûíûí hÿð àíû ìöÿééÿí áèð òàëåúèçýèñè èëÿ hþðöëìöøäöð. Î, íÿ äîüóëäóüó éåðè, íÿ äîüóëäó-üó èëè, íÿ þç òàéôàñûíû, íÿ äÿ àíà âÿ àòàñûíû ñå÷ìÿìèøäè. Áóí-ëàðûí hàìûñûíû Àëëàh ìöÿééÿí åòìèø âÿ éàðàòìûøäûð.

19


Äàhà èíúÿ âÿ ìöôÿññÿë äöøöíñÿê, ãÿäÿðèí hÿéàòûí áèð àíû-íà íåúÿ ìöòëÿã øÿêèëäÿ hàêèì îëäóüóíó äàhà éàõûíäàí hèññåäÿ áèëÿðèê. Áó ãèññÿ äÿ áóíó äàhà ÷îõ õàòûðëàäàðàã öçÿ-ðèíäÿ äöøöíöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Àëëàh Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ-êè áöòöí áó òÿôÿððöàòëàðëà áöòöí èíñàíëàðûí âÿ áöòöí êàèíà-òûí òàëåéèíè äà ÿñëèíäÿ Þçöíöí ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åòäè-éèíè áèçëÿðÿ õàòûðëàäûð.

Ùç.Ìóñà Íèëäÿ òàëåéèíÿ óéüóí îëàðàã íåúÿ hÿðÿêÿò åäèð-äèñÿ, Ôèðîí âÿ àèëÿñè äÿ îíóíëà ãàðøûëàøàúàãëàðû éåðÿ òàëåëÿ-ðèíÿ óéüóí îëàðàã ýåòìèøäèëÿð. Àéÿëÿðäÿ Ôèðîí àèëÿñèíèí åé-íèëÿ Àëëàhûí äàhà þíúÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà âÿhé åòäèéè êè-ìè äàâðàíäûüû, éÿíè îíó áèëìÿäÿí hèìàéÿ àëòûíà àëäûüû áå-ëÿ àíëàäûëûð:

"Ôèðîíóí àäàìëàðû àõûðäà þçëÿðèíÿ äöøìÿí êÿñèëÿúÿêâÿ áàøëàðûíà áÿëà îëàúàã Ìóñàíû ýþòöðöá ýÿëäèëÿð. Ùÿ-ãèãÿòÿí, Ôèðîí, Ùàìàí âÿ îíëàðûí ÿñýÿðëÿðè ýöíàhêàðèäèëÿð. Ôèðîíóí ãàäûíû äåäè: "Áó óøàã ìÿíèì äÿ, ñÿ-íèí äÿ ýþç áÿáÿéèìèç îëñóí. Îíó þëäöðìÿéèí. Îëà áèë-ñèí êè, áèçÿ áèð ôàéäà âåðÿð, éàõóä äà îíó îüóëëóüà ýþ-òöðÿðèê!" Îíëàð áèëìèðäèëÿð." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 8-9).Áåëÿëèêëÿ, Ôèðîí âÿ àèëÿñè ãÿäÿðëÿðèíèí hàðà ýåòäèéèíè áèë-

ìÿäÿí, àíúàã î ãÿäÿðÿ òàáå îëàðàã Ùç.Ìóñàíû òàïäûëàð âÿîíó þâëàä îëàðàã éàíëàðûíà àëäûëàð. Ùÿòòà Ùç.Ìóñàíû þçëÿ-ðèíÿ ôàéäà ýÿòèðìÿê öìèäè èëÿ éàíëàðûíäà ñàõëàäûëàð.

Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñû îüëóíóí âÿçèééÿ-òèíäÿí áèõÿáÿð îëäóüó ö÷öí ãîðõóðäó. Àëëàh îíóí áó âÿ-çèééÿòÿ òàá ýÿòèðìÿñè ö÷öí öðÿéèíè ðàhàòëàìûøäû:

"Ìóñàíûí àíàñûíûí öðÿéè áîìáîø îëìóøäó. ßýÿð èíà-íàíëàðäàí îëñóí äåéÿ, öðÿéèíÿ ñÿáð ÿòà åòìÿñÿéäèê,àç ãàëà îíó (ñàðàéà ýÿòèðèëìèø êþðïÿíèí þçöíöíêö îë-äóüóíó) áèðóçÿ âåðÿúÿêäè. Î, áàúûñûíà: "Îíóí äàëûí-

20


úà ýåò!" - äåäè. Î äà hèññ åòäèðìÿäÿí óçàãäàí-óçàüàýþðäö. Áóíäàí ãàáàã Áèç îíà ñöä àíàëàðûíû ãàäàüàíåòìèøäèê. Áåëÿ äåäè: "Ñèçèí öíöí î óøàüà ñöä âåðìÿ-éè òÿìèí åäÿúÿê, hÿì äÿ îíà ãàðøû õåéèðõàh îëàúàã áèðàèëÿíè ñèçÿ íèøàí âåðèììè?" Áåëÿëèêëÿ, ýþçö àéäûí îë-ñóí, êÿäÿðëÿíìÿñèí âÿ Àëëàhûí âÿäèíèí hàãã îëäóüó-íó áèëñèí äåéÿ, àíàñûíà ãàéòàðäûã. Ëàêèí îíëàðûí ÿê-ñÿðèééÿòè áèëìÿç!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 10-13).Êþðïÿ éàøäàêû Ùç.Ìóñà îíóí ö÷öí ýÿëÿí hå÷ áèð ñöä àíà-

ñûíà éàõûí äóðìàìûø, îíëàðûí ñöäöíö è÷ìÿìèøäè. ×öíêè Àë-ëàh îíà ñàäÿúÿ àíàñûíûí ñöäöíö è÷ÿúÿê áèð øÿêèëäÿ òàëå éàç-ìûøäû. Áó hàäèñÿ äÿ èíñàíëàðûí áöòöí èñòÿêëÿðèíèí Àëëàhûí ìö-ÿééÿí åòäèéè òàëåéÿ ýþðÿ éàøàíäûüûíûí áèð íöìóíÿñèäèð.Ùç.Ìóñà àõûðäà àíàñûíà èëhàìëà áèëäèðèëäèéè êèìè, òÿêðàð þçàèëÿñèíÿ ýåðè äþíäÿðèëäè.

Àëëàh Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ ÷ÿòèí ýþðöíÿí hàäèñÿëÿðè àñàí-ëûãëà éàðàòäûüûíû âÿ øÿð êèìè ýþðöíÿí hàäèñÿëÿðè àñàíëûãëà õå-éèðÿ ÷åâèðäèéèíè èíñàíëàðà ýþñòÿðèð. Áèð àíàíûí êþðïÿñèíèí çà-ëûì ÿñýÿðëÿð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñè èëÿ ãàðøûëàøìà-ñû, áóíäàí ñîíðà óøàüû õèëàñ åòìÿê ö÷öí îíó òÿê-òÿíhà ÷à-éà àòìàñû, êþðïÿíèí þëêÿíèí ÿí ýöúëö àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí òà-ïûëûá þâëàäëûüà ýþòöðöëìÿñè âÿ ñîíðà hå÷ áèð àíàäàí ñöä ÿì-ìÿìÿñè, êþðïÿíèí òÿêðàð àíàñûíà ýåðè äþíìÿñè... Áó hàäè-ñÿëÿðèí hÿð áèðè àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿðäèð. Áèçÿ Àëëàhûí ìöÿé-éÿí åòäèéè ãÿäÿðäÿêè ãöñóðñóçëóüó ýþñòÿðèð. Ãÿäÿðèí hÿð òÿ-ôÿððöàòû ìþìèíëÿð ö÷öí õåéèðëÿ èíêèøàô åäèð. Áó íöìóíÿäÿýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàh õåéèðè ýþçëÿíèëìÿéÿí ñÿáÿáëÿðëÿ hÿ-éàòà êå÷èðèð.

21


22

Ùç.Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû

Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû áåëÿ áèð hàäèñÿíè õÿ-áÿð âåðèð:

"(Ìóñà) øÿhÿðÿ ÿhàëèñè õÿáÿðñèçêÿí ýèðäè. Îðàäà èêèíÿôÿðèí âóðóøäóüóíó ýþðäö. Îíëàðäàí áèðè þç àäàì-ëàðûíäàí, äèýÿðè èñÿ äöøìÿíëÿðèíäÿí èäè. (Ìóñàíûí)àäàìëàðûíäàí îëàí êÿñ äöøìÿíèíÿ ãàðøû îíäàí èìäàäèñòÿäè. Ìóñà îíó âóðóá þëäöðäö âÿ äåäè: "Áó, Øåéòàíÿìÿëèíäÿíäèð. Ùÿãèãÿòÿí, î, àçäûðàí, à÷ûã-àøêàð áèðäöøìÿíäèð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 15).Áó hàäèñÿäÿ Ùç.Ìóñà þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðèíèí ãîâ-

üàñûíà øàhèä îëóð. Êèìèí hàãëû, êèìèí hàãñûç îëäóüóíà ôèêèðâåðìÿäÿí þç òÿðÿôäàðëàðûíûí éàíûíäà äóðóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿ-êè èíñàíà éóìðóã âóðàðàã îíó èñòÿìÿäÿí þëäöðöð. Ùç.Ìó-ñà áþéöê ñÿhâ åòäèéèíè áàøà äöøöð. Áó hàäèñÿäÿ Àëëàh áèçÿáèð äÿðñ âåðèð âÿ áèð èíñàíû hàãñûç îëìàñûíà áàõìàéàðàã éàë-íûç þç òÿðÿôäàðû îëäóüó ö÷öí äÿñòÿêëÿìÿéèí éàíëûøëûüûíû þé-ðÿäèð. Ùç.Ìóñà þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàíû öñòöí òóòìàüûíû"øåéòàí èøè" àäëàíäûðûð.

Áóðàäà òÿíãèä åäèëÿí öñëóá hÿãèãÿòÿí äÿ òàðèõ áîéóíúàáÿøÿðèééÿòÿ êèí âÿ ìöhàðèáÿ ýÿòèðìèøäèð âÿ ýÿòèðìÿêäÿ äà-âàì åäèð. Èíñàíëàðûí hàããà âÿ ÿäàëÿòÿ ýþðÿ äåéèë, hàíñû øÿ-êèëäÿ îëóðñà îëñóí þç àèëÿñèíè, ÿøèðÿòèíè, õàëãûíû, òÿðÿôäàðëà-ðûíû âÿ éà èðãèíè hàãëû ÷ûõàðìàüà éþíÿëìèø ñÿéëÿðè òàðèõäÿ-êè çöëì âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûí ÿí áþéöê ñÿáÿáèäèð.

Ùç.Ìóñà øåéòàíûí èíñàíà âåðìÿéÿ ÷àëûøäûüû áó ïèñ hèñ-ñèí áèð çöëì îëäóüóíó âèúäàíû èëÿ äÿðhàë àíëàìûø, øåéòàíûí

Ùç. Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû

hèéëÿñè èëÿ åòäèéè áó ñÿhâÿ ýþðÿ òþâáÿ åäèá Àëëàhà ñûüûíìûø-äû. Ãèññÿíèí äàâàìûíäà Ùç.Ìóñàíûí áó íöìóíÿâè âÿ âèú-äàíëû äàâðàíûøû hàãäà áåëÿ áÿhñ åäèëèð:

"Äåäè: "Åé Ðÿááèì! Øöáhÿñèç êè, ìÿí þçöì-þçöìÿçöëì åòäèì. Áóíà ýþðÿ ìÿíè áàüûøëà!" (Àëëàh Ìóñà-íû) áàüûøëàäû. Ùÿãèãÿòÿí, Î, áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿí-äèð! (Ìóñà) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ áÿõø åòäèéèí íå-ìÿò hàããû ìÿí ÿñëà ýöíàhêàðëàðà àðõà îëìàéàúà-üàì!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 16-17).Ùç.Ìóñà èøëÿòäèéè õÿòàíû, áèð èíñàíû ñàäÿúÿ þç òÿðÿôäàð-

ëàðûíäàí îëäóüó ö÷öí ãîðóäóüóíó, àíúàã ÿñëèíäÿ ÿäàëÿòëè hÿ-ðÿêÿò åòìÿäèéèíè áàøà äöøìöøäö. Ëàêèí òÿðÿôêåøëèê Ìèñèðäÿäÿ hàêèì èäè. Ùç.Ìóñà îíëàðäàí áèðèíè áèëìÿäÿí þëäöðìöø-äö. Èíäè îíëàð þç èðãëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí Ùç.Ìóñàíûíþëäöðöëìÿñèíè èñòÿéÿ áèëÿðäèëÿð. Áó åhòèìàë îíó ãîðõóòìóø-äó:

"Áåëÿëèêëÿ, ãîðõàðàã ñÿhÿðè øÿhÿðäÿ íèýàðàíëûã è÷èí-äÿ ãàðøûëàäû. Äöíÿí îíäàí èìäàä äèëÿéÿí êÿñ ôÿðéàä÷ÿêèá éåíÿ îíó êþìÿéÿ ÷àüûðûð. Ìóñà îíà äåäè: "Ñÿí,äîüðóäàí äà, à÷ûã-àøêàð áèð àçüûíñàí!"" ("Ãÿñÿñ" ñó-ðÿñè, 18).Áåëÿëèêëÿ, Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîíóí õàëãû àðàñûíäà èêèòèðÿëèê

áàøëàäû. Ùç.Ìóñà þçöíÿ Ôèðîí âÿ ÿòðàôû òÿðÿôèíäÿí áèð çÿ-ðÿð ýÿëÿúÿéè ãîðõóñó èëÿ ýåúÿíè êå÷èðäè. Ýöíäöç èñÿ éóõà-ðûäàêû àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëÿí hàäèñÿëÿð ýåð÷ÿêëÿøäè. Áèð ýöí ÿâ-âÿë êþìÿê åòäèéè èíñàí éåíÿ áàøãà áèðè èëÿ áàüëû Ùç.Ìóñà-äàí êþìÿê èñòÿäè. ×öíêè àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, Ùç.Ìó-ñà îíóí òÿðÿôäàðëàðûíäàí èäè âÿ åéíè áèð ýöí ÿââÿë åòäèéè êè-ìè î ýöí äÿ îíà éàðäûì åäÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèðäè. Ëàêèí Ùç.Ìó-ñà åéíè ñÿhâè áèð äàhà òÿêðàðëàìàäû. Þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàíàäàìûí ñÿhâ îëäóüóíó áèëäèéè ö÷öí îíà êþìÿê åòìÿäè. ßñë

23


24

ýöíàhêàð îëàí áó èíñàí èñÿ òåç Ùç.Ìóñàíûí ÿëåéhèíÿ ÷ûõûáîíó òÿíãèä åòäè. Îíó òÿíãèä åäÿðêÿí áèð ýöí ÿââÿë îíà êþ-ìÿê ýþñòÿðÿðÿê ñÿhâÿí àäàì þëäöðìÿñè ôàêòûíäàí äà Ùç.Ìó-ñà ÿëåéhèíÿ áèð äÿëèë êèìè èñòèôàäÿ åòäè:

"Îíëàðûí hÿð èêèñèíèí äöøìÿíè éàõàëàìàã èñòÿäèêäÿ äå-äè: "Éà Ìóñà! Ñÿí äöíÿí áèðèíè âóðóá þëäöðäöéöí êè-ìè, ìÿíè äÿ þëäöðìÿê èñòÿéèðñÿí? Ñÿí éåð öçöíäÿ àí-úàã áèð çàëèì îëìàã èñòÿéèðñÿí! Ñÿí õåéèðõàhëûã åäÿí-ëÿðäÿí îëìàã èñòÿìèðñÿí!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 19).

Ãÿäèì Ìèñèð õÿðèòÿñè

Ùç.Ìóñà áèð ìèñèðëèíè ñÿhâÿí þëäöðìöø áèð èíñàíûí âÿ-çèééÿòèíäÿ èäè. Ôèðîí âÿ þíäÿ ýåäÿíëÿð Ùç.Ìóñàíûí úÿçà-ëàíäûðûëìàñûíû âÿ hÿòòà þëäöðöëìÿñèíè ìöçàêèðÿ åòìÿéÿ áàø-ëàäûëàð. Áó ñþháÿòè åøèäÿí áèð èíñàí Ùç.Ìóñàíûí éàíûíà ýÿ-ëÿðÿê îíó áó hàãäà õÿáÿðäàð åòäè. Þëäöðöëìÿêäÿí ãîðõàíÙç.Ìóñà øÿhÿðäÿí àéðûëûá Ìèñèðäÿí óçàãëàøäû:

"Øÿhÿðèí êÿíàðûíäàí áèð íÿôÿð ÷àïàðàã ýÿëèá äåäè:"Éà Ìóñà! ßéàí-ÿøðàô ñÿíè þëäöðìÿê áàðÿñèíäÿ ìÿñ-ëÿhÿò-ìÿøâÿðÿò åäèðëÿð. Åëÿ áó ñààò ÷ûõ ýåò. Ìÿí, hÿ-ãèãÿòÿí, ñÿíèí õåéèðõàhëàðûíäàíàì!" (Ìóñà) ãîðõóè÷èíäÿ ýþç ãîéà-ãîéà îðàäàí ÷ûõûá: "Åé Ðÿááèì! Ìÿ-íè áó çàëèì òàéôàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàð!" - äåäè" ("Ãÿ-ñÿñ" ñóðÿñè, 20-21).Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû èëÿ áàüëû áó hÿãèãÿòëÿð áèçÿ îíóí õà-

ñèééÿòè hàãäà äà õÿáÿð âåðèð. Àéÿëÿðäÿ Ùç.Ìóñàíûí øÿõñèé-éÿòè hàãäà ìÿëóìàòëàð âåðèëèð âÿ îíóí hÿéÿúàí äîüóðàí áèðäóðóìà ñàhèá îëäóüó àéäûí îëóð. Äàëàøàí èêè íÿôÿðäÿí äÿð-hàë òÿðÿôäàðûíûí òÿðÿôèíè ñàõëàìûø, äèýÿðèíè èñÿ éóìðóãëà þë-äöðìöø, þëäöðöëìÿêäÿí ãîðõàðàã Ìèñèðäÿí ÷ûõìûøäû. Áóí-ëàðû åäÿðêÿí Ùç.Ìóñàíûí hÿìèøÿ hÿéÿúàíëû îëäóüó àéäûí îëóð.Ëàêèí äàhà ñîíðà Ùç.Ìóñà Àëëàhûí îíóíëà äàíûøìàñû âÿ îíóíÿñèhÿòëÿíäèðìÿñè èëÿ Àëëàhäàí áàøãà hå÷ êÿñäÿí ãîðõìà-ìàüû âÿ ÿñë ìÿíàäà Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿéè þéðÿíìèøäè. Áó,Àëëàhûí áèð èíñàíûí õàðàêòåðèíè èíêèøàô åòäèðìÿñèíèí âÿ îíóéåòêèíëÿøäèðìÿñèíèí ýþçÿë áèð íöìóíÿñèäèð.

25

Ùç. Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû


26

Ìÿäéÿíÿ ýåäèøè âÿ îðàäà ãàëìàñû

Ùç.Ìóñà îíó éåòèøäèðÿí Ôèðîíó âÿ õàëãûíû òÿðê åòäèêäÿí

ñîíðà áàøãà áèð éåðÿ - Ìÿäéÿíÿ äîüðó éþíÿëìèøäè (Ìÿä-

éÿí Ìèñèðèí øÿðãèíäÿ, Ñèíà ñÿhðàñûíûí àðõàñûíäà éåðëÿøÿí áèð

áþëýÿäèð. Ìöàñèð äþâðäÿ úîüðàôè ìÿêàí îëàðàã Èîðäàíèéàíûí

úÿíóá òÿðÿôëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèð).

Ìÿäéÿí ñóëàðûíäà håéâàíëàðûíû ñóâàðà áèëìÿéÿí èêè ãà-

äûí ýþðäö. Ãàäûíëàð ÷îáàíëàðäàí ÷ÿêèíèð, áó ñÿáÿáëÿ äÿ îí-

ëàðûí éàíûíà ýåäèá ñöðöëÿðèíè ñóâàðà áèëìèðäèëÿð. Ëàêèí àéÿ-

ëÿðäÿ äÿ áÿhñ åäèëäèéè êèìè, Ùç.Ìóñàíûí ÷îõ ýöâÿíèëÿí âÿ

åòèìàä äîüóðàí áèð ýþðöíöøö âàð èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàäûí-

ëàð îíóíëà äàíûøìàãäàí ÷ÿêèíìÿäèëÿð. Ãàäûíëàð Ùç.Ìóñàéà

àòàëàðûíûí éàøëû îëäóüó ö÷öí håéâàíëàðû þçëÿðèíèí ñóâàðìàã

ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûãëàðûíû, àíúàã îðàäà ÷îáàíëàð îëäóüó

ö÷öí ñöðöëÿðèíè ñóâàðà áèëìÿéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Áóíäàí

ñîíðà Ùç.Ìóñà ãàäûíëàðà êþìÿê åäÿðÿê håéâàíëàðûíû ñóâàð-

äû:

"Ìÿäéÿí êÿíàðûíäàêû áèð ãóéóéà ÷àòàíäà îíóí áà-

øûíäà áèð äÿñòÿ àäàì âÿ îíëàðäàí áàøãà (ãîéóíëàðû-

íû þçýÿ håéâàíëàðà ãàðûøìàñûí äåéÿ) ýåðè ÷ÿêÿí èêè ãà-

äûí ýþðöá äåäè: "Ñèçÿ íÿ îëóá?" Îíëàð: "×îáàíëàð ñó-

ëàéûá ýåòìÿìèø áèç ñó âåðìèðèê. Àòàìûç äà èõòèéàð áèð

ãîúàäûð", - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 23-

24).

Áóðàäà Ùç.Ìóñàíûí íÿçàêÿòëè, èíúÿ äöøöíúÿëè âÿ éàðäûì-

ñåâÿð õàðàêòåðèíèí áèð íöìóíÿñèíè ýþðöðöê. Äèããÿò éåòèðèë-

ñÿ, áó hàäèñÿäÿ Ùç.Ìóñà hå÷ òàíûìàäûüû èêè èíñàíûí éàíûíà

ýåäÿðÿê îíëàðëà ñþháÿò åòìèø, îíëàðà éàðäûì ýþñòÿðìèø âÿ

îíëàðûí hþðìÿòèíè ãàçàíìûøäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, àéÿäÿ "÷î-

áàíëàð" êèìè ãåéä åäèëÿí èíñàíëàðûí Ùç.Ìóñàíûí òàì ÿêñè-

íÿ hÿðÿêÿò åòäèéè àéäûí îëóð. Ãàäûíëàð Ùç.Ìóñà èëÿ äèàëîã

ãóðà áèëñÿ äÿ îíëàðà, éÿíè ÷îáàí êèìè òàíûäûüûìûç èíñàíëà-

ðà hÿòòà éàõûíëàøìàìûøäûëàð. Áÿhñ åäèëÿí èíñàíëàð õàðèúè ýþ-

ðöíöø åòèáàðèëÿ ýöâÿíèëìÿéÿí èíñàíëàð îëà áèëÿðëÿð (ßí äîü-

ðóñóíó Àëëàh áèëèð).

Äåìÿëè, áèð ìöñÿëìàíà éàðàøàí òÿðç àéÿäÿ "÷îáàíëàð"

êèìè òÿðèô åäèëÿí áó èíñàíëàðà áÿíçÿð òÿðçäÿí ãÿòèééÿòëÿ ÷ÿ-

êèíìÿê, î áèðè òÿðÿôäÿíñÿ Ùç.Ìóñàäàí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê

íÿçàêÿòëè, äÿðèí òÿôÿêêöðëö, áàøãà èíñàíëàðûí hàëûíû àíëàéàí,

ýþðÿíèí äÿðhàë ýöâÿíäèéè áèð ýþðöíòö, öñëóá âÿ äàâðàíûø ýþñ-

òÿðìÿêäèð.

Áó àðàäà Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhà òàì òÿñëèì îëìóø ðóh hà-

ëû è÷èíäÿ îëäóüóíà äà äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð. Ùç.Ìóñà

äîüóëóá áþéöäöéö þëêÿíè òÿðê åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ èäè.

Èíäè èñÿ áàøûíà íÿ ýÿëÿúÿéè hÿëÿ ìÿëóì äåéèëäè. Áóíäàí ñîí-

ðà hÿéàòû ãÿòèééÿí ÿââÿëêè êèìè îëìàéàúàãäû. Àíúàã Àëëà-

hûí ãÿäÿðèíäÿ íåúÿ áèð hÿéàò hàçûðëàäûüûíû hÿëÿ î äà áèëìèð-

äè. Ðÿááèìèçÿ áåëÿ äóà åòäè:

"...Ñîíðà äà êþëýÿéÿ ÷ÿêèëèá äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí

Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åäÿúÿéèí õåéðÿ ìþhòàúàì!"" ("Ãÿ-

ñÿñ" ñóðÿñè, 24).

Èíñàíûí äóàñûíäàêû ñÿìèìèééÿò Àëëàhûí hÿð øåéÿ ãàäèð

îëäóüóíó, õåéèð âÿ øÿðèí àíúàã Îíäàí ýÿëäèéèíè âÿ Îíäàí

áàøãà hå÷ áèð äîñòóíóí âÿ âÿëèñèíèí îëìàäûüûíû ãàâðàìàñû

27



âÿ hèññ åòìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Áóäóð, Ùç.Ìóñàíûí éóõàðûäàêû

àéÿäÿ áèëäèðèëÿí äóàñû áó ñèððè òàìàìÿí àíëàìûø âÿ Àëëàhà

òàì òÿñëèì îëàðàã åäèëÿí áèð äóàäûð. Àëëàh îíóí áó ñÿìèìè

äóàñûíà úàâàá âåðìèø âÿ Ùç.Ìóñàéà ðÿhìè ýÿëìèøäè.

Ùç.Ìóñàíûí éåíè òàíûø îëäóüó èêè ãàäûíà ãàðøû ýþñòÿðäè-

éè íÿçàêÿò îíóí ö÷öí éåíè áèð hÿéàòà âÿñèëÿ îëìóøäóð.

Ùç.Ìóñà èñòèðàhÿò åäÿðêÿí äàhà ÿââÿë êþìÿê åòäèéè ãàäûí-

ëàðäàí áèðè ýÿëèá åòäèéè éàðäûìûí ÿâÿçèíäÿ ìöêàôàòëàíäûðìàã

ö÷öí àòàñûíûí îíó äÿâÿò åòäèéèíè ñþéëÿìèøäè:

"Ñîíðà áèðè óòàíà-óòàíà éàíûíà ýÿëèá äåäè; "Àòàì ãî-

éóíëàðûìûçû ñóëàìàüûíûí hàããûíû âåðìÿêäÿí þòðö ñÿ-

íè ÷àüûðûð!". (Ìóñà ãîúàíûí) éàíûíà ýÿëäèêäÿ áàøûíà

ýÿëÿíëÿðè îíà ñþéëÿäè. Î êèøè äåäè: "Ãîðõìà, àðòûã çà-

ëèì òàéôàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìûñàí!""("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè,

25).

Ùç.Ìóñà Ðÿááèìèçÿ Îíäàí ýÿëÿí hÿð õåéèðÿ ìþhòàú îë-

äóüóíó áèëäèðÿðÿê äóà åòìèøäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí äóàñûíà

ëöçóì ýþðÿðÿê þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñèíèí àðäûíúà þçöíö òÿh-

ëöêÿñèçëèêäÿ hèññ åäÿúÿéè âÿ îíà éàðäûì÷û îëàúàã èíñàíëàðû

ýþñòÿðäè. Ùç.Ìóñàíûí ýöúëö âÿ èíñàíëàðûí ýöâÿíäèéè áèð äàâ-

ðàíûøû âàð èäè. ßñëèíäÿ ãàäûíëàð äà ÷îáàíëàðäàí ÷ÿêèíìÿëÿ-

ðèíÿ áàõìàéàðàã Ùç.Ìóñàäàí ÷ÿêèíìÿìèø, îíà ýöâÿíèá âÿ

îíóíëà ñþháÿò åòìèøäèëÿð. Ùÿòòà ãàäûíëàðäàí áèðè Ùç.Ìóñà-

íûí ýöúëö âÿ åòèáàðëû îëìàñûíäàí äàíûøàðàã îíóí ìÿâàúèá-

ëÿ èøÿ ýþòöðìÿñèíè àòàñûíäàí õàhèø åòìèøäè:

"Áèðè äåäè: "Àòàúàí! Îíó ìóçäëà òóò, ÷öíêè áó ýöú-

ëö, åòèáàðëû àäàì (èíäèéÿ ãÿäÿð) ìóçäëà òóòäóãëàðûíûí

ÿí éàõøûñûäûð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 26).

Ãàäûí áó èôàäÿñè èëÿ Ùç.Ìóñàíûí íåúÿ åòèáàðëû áèð èíñàí

28

êèìè òàíûäûüûíû à÷ûãúà àòàñûíà ñþéëÿìèøäè. Áóíäàí ñîíðà éàø-

ëû àäàì Ùç.Ìóñàíûí åòèáàðëû áèð èíñàí îëäóüó ãÿíàÿòèíÿ ýÿë-

äè, îíó ãûçû èëÿ åâëÿíäèðìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Ùç.Ìóñàíûí åòè-

áàðëû ýþðöíöøö áó ãÿðàðà ñÿáÿá îëäó âÿ éàøëû àäàì îíà áå-

ëÿ áèð òÿêëèô åòäè:

"(Àòàëàðû) äåäè: "Ñÿêêèç èë ìÿíÿ õèäìÿò åòìÿê øÿðòè èëÿ

ãûçëàðûìûí áèðèíè ñÿíÿ ÿðÿ âåðÿðÿì. ßýÿð ñÿí òàìàìëàéûá

îí èëÿ ÷àòäûðñàí, áó, àðòûã ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí îëàí áèð ëöòôäöð.

Ìÿí ñÿíÿ ÿçèééÿò âåðìÿê èñòÿìèðÿì. Èíøàëëàh, ìÿíèì ñà-

ëåh êÿñëÿðäÿí îëäóüóìó ýþðÿúÿêñÿí!" (Ìóñà) äåäè: "Áó ìÿ-

íèìëÿ ñÿíèí àðàíäà îëàí áèð òÿÿhhöääöð. Áó èêè ìöääÿòäÿí

hàíñûíû

éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí ìÿíÿ ãàðøû hå÷ áèð çîð îëà áèëìÿç.

Àëëàh äà äåäèéèìèçÿ øàhèääèð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 27-28).

Ùç.Ìóñà Ãóðàíäàí ñàëåh áèð ìöñÿëìàí îëäóüóíó àíëà-

äûüûìûç éàøëû àäàìûí òÿêëèôèíè ãÿáóë åòäè âÿ hÿéàòûíûí áóí-

äàí ñîíðàêû hèññÿñèíè Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ êå÷èðìÿéÿ áàøëà-

äû. Àëëàh îíó ÿââÿëúÿ þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñèíäÿ îëàðêÿí Íè-

ëèí ñóëàðû èëÿ äàøûìûø, îðàäà áîüóëìà òÿhëöêÿñèíäÿ îëàðêÿí

Ôèðîíóí ñàðàéûíà ýþòöðìöøäö. Ìèñèðäÿ òÿêðàð þëäöðöëìÿ òÿh-

ëöêÿñèíäÿ èêÿí éåíÿ ãóðòàðûá Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ òÿhëöêÿñèç-

ëèéÿ ãîâóøäóðìóøäó.

29



30

Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëìÿñè âÿ èëê âÿhé

Ùç.Ìóñà éàøëû àäàìëà áàüëàäûüû ìöãàâèëÿéÿ òàáå îëäó.

Óçóí ìöääÿò Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ ãàëäû. Äàíûøäûãëàðû âàõò áèò-

äèêäÿ Ùç.Ìóñàíûí ìöãàâèëÿñè äÿ áèòìèø îëäó. Ùÿìèí ìöä-

äÿò áàøà ÷àòàíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Ìÿä-

éÿí øÿhÿðèíäÿí àéðûëäû. Àèëÿñè èëÿ éîëëà ýåäÿðêÿí éàõûíûí-

äàí êå÷äèéè Òóð äàüûíûí ÿòðàôûíäà áèð àëîâ ýþðäö. Ùç.Ìóñà

áó îäó ýåäèá ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíè, îíóíëà èñèíÿ áèëÿúÿêëÿðèíè,

éà äà îðàäà îëàí àäàìëàðäàí áèð õÿáÿð àëà áèëÿúÿéèíè äö-

øöíäö:

"Ìóñà ìöääÿòèíè áàøà âóðóá àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ éîëà

÷ûõäûüû çàìàí Òóð äàüû òÿðÿôäÿ áèð îä ýþðäö. Î, àèëÿ-

ñèíÿ äåäè: "Ñèç äóðóí. Ìÿí áèð îä ýþðäöì. Áÿëêÿ, ýå-

äèá îíäàí ñèçÿ áèð õÿáÿð, éàõóä áèð êþç ýÿòèðèì êè,

ãûçûíàñûíûç!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 29).

"Áèð çàìàí Ìóñà àèëÿñèíÿ äåìèøäè: "Ìÿí áèð îä ýþð-

äöì, ìÿí äÿ ýåäèá îíäàí ñèçÿ áèð õÿáÿð, éàõóä áèð

êþç ýÿòèðèì êè, ãûçûíàñûíûç"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 7).

"Î çàìàí (Ìóñà ãàðøûäà) áèð îä ýþðöá àèëÿñèíÿ áåëÿ

äåìèøäè: "Ñèç äóðóí. Ìÿíèì ýþçöìÿ áèð îä ñàòàøäû.

Áÿëêÿ, îíäàí ñèçÿ áèð êþç ýÿòèðäèì, éàõóä îäóí éà-

íûíäà áèð áÿëÿä÷è òàïäûì!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 10).

Áó hàäèñÿ áèçÿ Ùç.Ìóñàíûí áèð áàøãà íöìóíÿâè hÿðÿ-

êÿò òÿðçèíè ýþñòÿðèð. Ùç.Ìóñà ÿòðàôûíäàêû hàäèñÿëÿðè äèããÿò-

ëÿ èçëÿéÿí, ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿðäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðà áèëÿí áèð

èíñàíäûð. Áóíà ñÿáÿá èñÿ Àëëàhûí hàäèñÿëÿðè ìÿëóì áèð òà-

ëåéÿ âÿ hèêìÿòÿ ýþðÿ éàðàòäûüûíû áèëìÿñèäèð. Î, áóíà ýþðÿ

hàäèñÿ âÿ íÿñíÿëÿðÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿíòèãè èëÿ éàíàøìûø-

äûð. Äàüäà áèð àëîâ ýþðöá áó ýþðäöéö hàäèñÿíè äÿéÿðëÿíäèð-

ìÿñè âÿ àëîâóí éàíûíà ýåòìÿñè äèããÿòëè áèð ìþìèíèí äàâ-

ðàíûøûíûí íöìóíÿñèäèð. Ùç.Ìóñàíûí àëîâóí éàíûíà ýåäÿðêÿí

àèëÿñèíèí òÿhëöêÿñèçëèéèíè äöøöíÿðÿê îíëàðû þçö èëÿ àïàðìà-

ìàñû âÿ òÿêáàøûíà ýåòìÿñè äÿ éåíÿ Àëëàhûí îíà âåðäèéè àü-

ëûí áèð íöìóíÿñèäèð.

31

Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëìÿñè âÿ èëê âÿhé


32

Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû

Ùç.Ìóñà Òóð äàüûíäàêû àëîâóí éàíûíà ýåòäèêäÿ ÷îõ áþ-éöê áèð hÿãèãÿòëÿ öç-öçÿ ýÿëäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàéà áèð êîë-ëóãäàí ñÿñëÿíäè âÿ îíà âÿhé åòäè. Àëëàh áó èëê âÿhéè Ãó-ðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"(Ìóñà) îäóí éàíûíà ýÿëèá ÷àòäûãäà âàäèíèí ñàü òÿ-ðÿôèíäÿ îëàí ìöáàðÿê éåðäÿêè àüàúäàí áåëÿ áèð íèäàýÿëäè: "Éà Ìóñà! Àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh Ìÿ-íÿì!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 30)."Îäóí éàíûíà éåòèøäèêäÿ áåëÿ áèð íèäà ýÿëäè: "Éà Ìó-ñà! Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, ñÿíèí Ðÿááèíÿì. Àéàããàáûëàðûíû÷ûõàðò, ÷öíêè ñÿí ìöãÿääÿñ âàäèäÿ - Òóâàäàñàí! Ìÿíñÿíè ñå÷äèì. Âÿhé îëóíàíû äèíëÿ! Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, Àë-ëàhàì. Ìÿíäÿí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Ìÿíÿ èáà-äÿò åò âÿ Ìÿíè àíìàã ö÷öí íàìàç ãûë!" ("Òàhà" ñó-ðÿñè, 11-14).Áó, Ùç.Ìóñàíûí àëäûüû èëê âÿhéäèð âÿ àðòûã î, Àëëàhûí

åë÷èñèäèð. Àëëàh îíó åë÷è ñå÷äèéèíè áèëäèðìèøäè. Àëëàh îíà áèðàüàúäàí ñÿñëÿíÿðÿê èíñàíûí äöíéàäà íàèë îëà áèëÿúÿéè ÿí øÿ-ðÿôëè ìÿãàìëà øÿðÿôëÿíäèðìèøäè.

Òóð äàüûíäà hÿéàòà êå÷ÿí áó hàäèñÿäÿ äèããÿò åäèëìÿëèâàúèá áèð ìÿãàì âàð: Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû... Àë-ëàh áèð àüàúäàí Ùç.Ìóñàéà ñÿñëÿíìèøäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàéàîíóíëà äàíûøà áèëÿúÿê ãÿäÿð éàõûíäûð. ßñëèíäÿ Àëëàh hÿð êÿ-ñÿ îíóíëà äàíûøàúàã ãÿäÿð éàõûíäûð. Ìÿñÿëÿí, ñèç áó éàçû-ëàíëàðû îõóéàðêÿí äÿ Àëëàh ñèçÿ ÿí éàõûíäûð. Ñèçèíëÿ äàíû-øàúàã, ñèçèí ñÿñèíèçè åøèäÿúÿê âÿ ñèçÿ äÿ Þç ñÿñèíè åøèòäè-

ðÿúÿê ãÿäÿð éàõûíäûð. Àëëàh áèçÿ áèçèì hÿð äàíûøûüûìûçû åøè-äÿúÿê ãÿäÿð éàõûíäûð. Ùÿòòà áèç ïû÷ûëäàñàã áåëÿ Î, áèçè åøè-äèð. Áó hÿãèãÿòè Àëëàh Ãóðàíäà "...Áèç îíà øàh äàìàðûí-äàí äà éàõûíûã" ("Ãàô" ñóðÿñè, 16) àéÿñè èëÿ õÿáÿð âåðèð.Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Þçöíö òàíûäûá îíóí Ðÿááè îëäóüóíó ñþé-ëÿäèêäÿí ñîíðà îíäàí ÿñàñûíû õÿáÿð àëäû:

"Éà Ìóñà! Ñàü ÿëèíäÿêè íÿäèð?(Ìóñà) äåäè: "Î ìÿíèì ÿñàìäûð. Îíà ñþéêÿíèð, îíóí-ëà ãîéóíëàðûìà õÿçÿë ñèëêÿëÿéèðÿì. Î, áàøãà èøëÿðäÿäÿ êàðûìà ýÿëèð!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 17-18).Øöáhÿñèç êè, Ùç.Ìóñàíûí ÿëèíäÿêèíèí ÿñà îëäóüóíó Àë-

ëàh áèëèð. Ëàêèí Ùç.Ìóñàíû ìààðèôëÿíäèðìÿê âÿ îíà Þç ýö-úöíö ýþñòÿðìÿê ö÷öí ÿñàñûíû àòìàñûíû èñòÿìèøäè:

"ßñàíû àò! (Ìóñà ÿñàíû éåðÿ àòäû). Î ÿñàíûí èëàí êè-ìè ãûâðûëäûüûíû ýþðäöêäÿ äþíöá ãà÷äû, hå÷ äàëà äà áàõ-ìàäû..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 31)."ßñàíû àò! (Ìóñà ÿñàñûíû éåðÿ àòäû). Î, ÿñàíûí èëàí êè-ìè ãûâðûëäûüûíû ýþðäöêäÿ äþíöá ãà÷äû, hå÷ äàëà äà áàõ-ìàäû..." ("Íÿìë" ñóðÿñè, 10).Ùç.Ìóñà hÿìèøÿ èøëÿòäèéè ÿñàñûíûí áèð èëàíà äþíäöéöíö

ýþðÿíäÿ àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ãîðõìóøäó. ÀíúàãÀëëàh áó hàäèñÿ èëÿ áèðëèêäÿ Ùç.Ìóñàíû ìààðèôëÿíäèðìèø, îíàòÿñëèìèééÿò âÿ Þçöíäÿí áàøãà áèð øåéäÿí ãîðõìàìàüû þé-ðÿòìèøäè:

"...Éà Ìóñà, ãîðõìà! Ïåéüÿìáÿðëÿð Ìÿíèì höçóðóì-äà ãîðõìàçëàð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 10)."(Àëëàh) áóéóðäó: "Òóò îíó, ãîðõìà. Áèç îíó ãàéòà-ðûá ÿââÿëêè øÿêëèíÿ ñàëàúàüûã!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 21).Ùç.Ìóñà àéÿäÿ áèëäèðèëÿí ÿìðÿ óéüóí îëàðàã ÿñàñûíû ýå-

ðè àëìûøäû. Ùÿì÷èíèí áó ÿñà àç ñîíðà Ôèðîíà ãàðøû èøëÿäÿ-úÿéè áèð ìþúöçÿ îëàúàãäû. Àëëàh áóíóí àðäûíúà Ùç.Ìóñàéà

33

Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû


èêèíúè áèð ìþúöçÿíè äÿ âåðìèøäè:"ßëèíè ãîéíóíà ãîé êè, ÿëèí åéáñèç-ãöñóðñóç, àüàïïàã÷ûõñûí..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 32).Ùç.Ìóñàíûí èêèíúè ìþúöçÿñè èñÿ àéÿäÿ õÿáÿð âåðèëäèéè

êèìè, ÿëèíèí àüàïïàã îëìàñûäûð. Ìóñà ïåéüÿìáÿð áèð-áèðè-íèí àðäûíúà ýÿëÿí áó hàäèñÿëÿðÿ ýþðÿ hÿéÿúàíà âÿ àéÿíèíèôàäÿñè èëÿ äåñÿê, äÿhøÿòÿ ãàïûëìûøäû. Àíúàã Àëëàh îíà þçö-íö ÿëÿ àëìàüû âÿ áó ìþúöçÿëÿðëÿ Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìÿñè-íè ÿìð åòìèøäè:

"...ßëèíè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿê êè, âàhèìÿ ÷ÿêèëèá ýåòñèí. Áó,Ôèðîíà âÿ îíóí ÿéàíëàðûíà ãàðøû ñÿíèí Ðÿááèíäÿí îëàíèêè ìþúöçÿäèð. Îíëàð, hÿãèãÿòÿí, ôàñèã áèð òàéôàäûð-ëàð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 32).

34

35

Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó

þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñè

Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhäàí âÿhé àëäûüû çàìàí âåðäèéè úàâàá-

ëàð îíóí ñÿìèìèééÿòèíÿ äàèð íöìóíÿëÿðëÿ äîëóäóð. Ùç.Ìó-

ñà ãîðõäóüóíó, ÷ÿêèíäèéèíè, þçöíÿ òàì ýöâÿíìÿäèéèíè Àë-

ëàhà ÷îõ ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ ñþéëÿìèø âÿ Îíäàí êþìÿê èñ-

òÿìèøäè. Ìÿñÿëÿí, áèð ìèñèðëèíè þëäöðäöéöíö, îíëàðûí äà úà-

âàá îëàðàã îíó þëäöðÿúÿêëÿðèíäÿí íàðàhàò îëäóüóíó ñþéëÿ-

ìèøäè. Ùç.Ìóñàíûí áàøãà áèð íàðàhàò÷ûëûüû äà þçöíö éàõøû

èôàäÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè äöøöíìÿñèäèð. Ñÿëèñ íèòãèíèí îëìà-

äûüûíû äöøöíöðäö âÿ Ôèðîíà éàõøû õèòàá åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíÿ

ýþðÿ íàðàhàò èäè. Áóíà ýþðÿ äàhà ñÿëèñ äàíûøà áèëÿí ãàðäà-

øû Ùç.Ùàðóíóí þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè âåðèëìÿñèíè èñòÿìèøäè:

"Äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí îíëàðäàí áèð íÿôÿðè þëäöð-

ìöøÿì, ãîðõóðàì êè, îíëàð äà ìÿíè þëäöðÿëÿð.

Ãàðäàøûì Ùàðóíóí äèëè ìÿíèìêèíäÿí áÿëàüÿòëèäèð.

Îíó äà ìÿíèìëÿ äåäèêëÿðèìè òÿñäèãëÿéÿúÿê áèð êþìÿê-

÷è ýþíäÿð. Îíëàðûí ìÿíè éàëàí÷û håñàá åäÿúÿêëÿðèíäÿí

ãîðõóðàì!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 33-34).

"Ãàðäàøûì Ùàðóíó!

Îíóíëà àðõàìû ìþhêÿìëÿíäèð.

Îíó èøèìÿ îðòàã åò êè, Ñÿíè ÷îõ òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿ-

ðèôëÿð äåéÿê. Âÿ Ñÿíè ÷îõ çèêð åäÿê" ("Òàhà" ñóðÿñè,

30-34).

Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñèíèí äèýÿð


áèð ñÿáÿáè äÿ éóõàðûäàêû àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Àëëà-

hû ÷îõëó çèêð åäÿ áèëìÿêäèð. Ùç.Ìóñà èêè íÿôÿð îëñàëàð Àë-

ëàhû äàhà ÷îõ àíàúàãëàðûíû äöøöíìöøäö. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ìþ-

ìèíëÿðèí áÿðàáÿð îëìàñû áèð-áèðèíè ìÿíÿí äÿñòÿêëÿìÿñè, ãÿô-

ëÿòäÿí ãîðóìàñû áàõûìûíäàí ÷îõ âàúèáäèð âÿ áóíà ýþðÿ Ãó-

ðàíäà ìþìèíëÿðèí áÿðàáÿð îëìàñû hàãäà áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ

íÿñèhÿòëÿð âåðèëèð. Ìþìèíëÿðèí Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû áó ãèññÿ-

äÿí þçëÿðè ö÷öí ÷ûõàðìàëû îëäóüó äÿðñëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð.

Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí èñòÿêëÿðèíè ãÿáóë åòìèøäè. Îíà hÿì òÿá-

ëèüàò àïàðìàãäà, hÿì äÿ ýöú áàõûìûíäàí äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí

Ùç.Ùàðóíó êþìÿê÷è êèìè âåðäèéèíè áèëäèðìèøäè:

"(Àëëàh) áóéóðäó: "Ñÿíèí àðõàíû ãàðäàøûíëà ìþhêÿì-

ëÿíäèðÿúÿê, èêèíèçÿ äÿ äÿëèë âåðÿúÿéèê. Îíëàð àéÿëÿðè-

ìèç ñàéÿñèíäÿ ñèçÿ hå÷ áèð ïèñëèê åäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð.

Ñèç äÿ, ñèçÿ òàáå îëàíëàð äà ìöòëÿã ãàëèá ýÿëÿúÿêñè-

íèç!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 35).

Àëëàh åéíè hàäèñÿ hàãäà áàøãà àéÿëÿðäÿ äÿ õÿáÿð âåðèð:

"(Ìóñà) äåäè: "Åé Ðÿááèì! êþêñöìö à÷ûá ýåíèøëÿò;

Èøèìè éöíýöëëÿøäèð; Äèëèìäÿêè äöéöíö à÷ êè, ñþçöìö

éàõøû àíëàñûíëàð! Âÿ ìÿíÿ þç àèëÿìäÿí áèð âÿçèð âåð"

("Òàhà" ñóðÿñè, 25-29).

"Ñÿí, øöáhÿñèç êè, Áèçè ýþðöðñÿí! (Àëëàh) áóéóðäó: "Äè-

ëÿäèéèí ñÿíÿ âåðèëäè, éà Ìóñà!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 35-36).

Ùç.Ìóñàíûí èñòÿêëÿðèíÿ áàõàðêÿí îíóí òàì øÿõñè çÿèô-

ëèêëÿðèíè âÿ èñòÿêëÿðèíè Àëëàhà ÷îõ ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ à÷ûã-

ëàäûüûíû, áóíëàðà ýþðÿ Àëëàhà äóà åäèá êþìÿê èñòÿäèéèíè ýþ-

ðöðöê. Ùç.Ìóñàíûí äóàñûíäàêû áó ñÿìèìèééÿò áöòöí èíñàí-

ëàðà íöìóíÿäèð. Èíñàí Àëëàhà áöòöí ñÿìèìèééÿòè èëÿ, àúèç-

ëèéèíè áèëÿðÿê âÿ Àëëàhûí hÿð øåéè Þç íÿçàðÿòèíäÿ ñàõëàäû-

36

37

Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñè

üûíû íÿçÿðÿ àëàðàã äóà åòìÿëèäè. Àëëàh hÿð øåéè áèëäèéèíÿ,

èíñàíûí áàøûíà ýÿëÿí hÿð hàäèñÿéÿ øàhèä îëäóüóíà, èíñàíûí

àüëûíäàí êå÷ÿí hÿð øåéäÿí õÿáÿðäàð îëäóüóíà ýþðÿ èíñàíûí

Àëëàhäàí áèð øåéè ýèçëÿìÿñèíÿ, áóíó þðò-áàñäûð åòìÿéÿ ÷à-

ëûøìàñûíà ýÿðÿê éîõäóð.

Õöëàñÿ, hÿð áèð èíñàí Àëëàhà äöíéàäà hå÷ áèð èíñàíà éà-

õûí îëìàäûüû ãÿäÿð ñÿìèìè âÿ è÷äÿí ýÿëÿí áèð øÿêèëäÿ éþ-

íÿëìÿëèäèð.


38

Ùç.Ìóñà ãèññÿñè âÿ òàëåéèí ñèððè

Òóð äàüûíäàêû âÿhé ÿñíàñûíäà Àëëàh Ùç.Ìóñàéà ëöòô êè-ìè ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó îíà êþìÿê÷è âåðÿúÿéè èëÿ ìöæäÿëÿ-ìèøäè. Ñîíðà äà Àëëàh Ùç.Ìóñàéà îíà äàhà ÿââÿë âåðäèéèíåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøäû:

"Ñÿíÿ áèð äÿôÿ íåìÿò áÿõø åòìèøäèê. Àíàíà âÿhé îëó-íàúàã øåéè âÿhé åòäèéèìèç çàìàí. "(Ìóñàíû) áèð ñàí-äûüà ãîéóá ÷àéà àò. Ãîé ÷àé îíó ñàhèëÿ ÷ûõàðòñûí âÿÌÿíÿ äÿ, îíà äà äöøìÿí îëàí áèðèñè îíó ýþòöðñöí".Ýþçöìöí ãàáàüûíäà áîéà-áàøà ÷àòäûðûëàñàí äåéÿ, Þçòÿðÿôèìäÿí ñÿíÿ áèð ñåâýè éàðàòäûì. Î çàìàí áàúûíýåäèá äåéèðäè: "Ñèçÿ îíà áàõà áèëÿúÿê áèðèñèíè ýþñòÿ-ðèììè?" Àðòûã ýþçö àéäûí îëñóí âÿ êÿäÿðëÿíìÿñèí äå-éÿ, ñÿíè àíàíà ãàéòàðäûã. Ñÿí áèð íÿôÿðè âóðóá þëäöð-äöí. ÑîíðàÁèç ñÿíè î ãÿìäÿí ãóðòàðäûã. Áèç ñÿíè áèð ÷îõ ñûíàã-ëàðäàí êå÷èðòäèê. Èëëÿðëÿ Ìÿäéÿí ÿhëè è÷èíäÿ ãàëäûí.Ñîíðà äà òàëåéèíÿ óéüóí îëàðàã áóðà ýÿëèá ÷àòäûí, éàÌóñà! Âÿ Ìÿí ñÿíè Þçöìÿ ñå÷äèì!" ("Òàhà" ñóðÿñè,37-41).Áó àéÿëÿðäÿ ÿêñÿð èíñàíëàðûí õÿáÿðñèç îëäóüó âÿ éà òàì

ãàâðàìàäûüû òàëå ñèððè à÷ûãëàíûð. Ùç.Ìóñà óøàãëûüûíäàí åë÷èîëàíà ãÿäÿðêè þìðöíöí hÿð àíûíäà Àëëàhûí ÿçÿëäÿí ìöÿé-éÿí åòäèéè òàëåéèíÿ óéüóí éàøàìûøäûð. Áó òàëåäÿ Àëëàhûí òÿã-äèðè õàðèúèíäÿ hå÷ áèð øåé éîõäóð. Ìÿñÿëÿí, ÿââÿë ãåéä åò-äèéèìèç êèìè, Ùç.Ìóñàíûí óøàã èêÿí ÷àéà áóðàõûëàí ñàíäû-üûí è÷èíäÿ Ôèðîíóí àèëÿñèíÿ ÷àòìàñû Àëëàhûí ãÿäÿðäÿ ìöÿé-

éÿí åòäèéè ìèíëÿðëÿ äÿãèãëèêëÿ hÿéàòà êå÷ìèøäèð.Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíûí ñîíðàêû äþâðëÿðèíäÿ äÿ òàëåéèí ìöò-

ëÿã hàêèìèééÿòèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ùç.Ìóñà þç õàëãûí-äàí îëàí àäàìûí äàâàñûíà ãàòûëìûø âÿ øÿhÿðäÿí ÷ûõìûøäûð.Ìÿäéÿí øÿhÿðèíÿ òÿðÿô ýåäÿðÿê îðàäà î ãàäûíëàðëà ãàðøûëàø-ìûøäûð. Ìÿäéÿí ñóéóíà ýÿëÿíäÿ ÷îáàíëàð îðàäà îëäóüóíàýþðÿ ãàäûíëàð håéâàíëàðûíû þç ýöúëÿðè ñàéÿñèíäÿ ñóâàðà áèë-ìÿìèø âÿ Ùç.Ìóñàäàí êþìÿê èñòÿìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàë-ìûøäûëàð. Ñîíðà ãàäûíëàðûí àòàñû îëàí éàøëû àäàì Ùç.Ìóñà-íû äÿâÿò åòìèø âÿ áóíà ýþðÿ Ùç.Ìóñà Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿáèð hÿéàòà áàøëàìûøäûð. Ùç.Ìóñà ðàçûëàøäûüû ìöääÿòè òàìàì-ëàäûãäàí ñîíðà èñÿ ýåðè äþíìöø âÿ äþíÿðêÿí î àëîâó ýþð-ìöøäö. Àëîâóí éàíûíà ÷àòàíäà äà Àëëàhäàí âÿhé àëìûøäû.Ùç.Ìóñàíûí àíàäàí îëäóãäà áîø ñàíäûã è÷èíäÿ ÷àéäà öçìÿ-ñè, Ôèðîíóí îíó òàïìàñû, ñàðàéäà áþéöäöëìÿñè, àäàìû ñÿh-âÿí þëäöðìÿñè, Ìèñèðäÿí ãà÷ìàñû, ãàäûíëàðëà ðàñòëàøìàñû, éàø-ëû àäàìëà óçóí èëëÿð éàøàìàñû, áèð àèëÿ ãóðìàñû, ñîíðà ýåðèäþíöø éîëóíà ÷ûõìàñû, âÿhé àëìàñû âÿ Ãóðàíäà áÿhñ åäèë-ìÿéÿí ñàéñûç òÿôñèëàòëàðûí hàìûñû Ùç.Ìóñàíûí òàëåéèíäÿ îëàíâÿ àíàäàí îëìàìûøäàí ÿââÿë Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè hàäè-ñÿëÿðäèð. Áóíëàðûí hÿòòà áèðèíèí hÿéàòà êå÷ìÿìÿñè âÿ éà ôÿðã-ëè øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöìêöí äåéèë. ×öíêè áöòöí èí-ñàíëàðûí òàëåéè àäÿòÿí áèð âèäåîêàñåòäÿêè ôèëì êèìèäèð. Âè-äåîêàñåòäÿêè ñÿhíÿíèí áèðèíè àðàäàí ÷ûõàðà áèëìÿäèéèìèç êè-ìè èíñàíûí hÿéàòûíäàí äà hå÷ áèð ñÿhíÿíè ÷ûõàðìàã ìöì-êöí äåéèë. Èíñàíûí hÿéàòû hÿð àíû èëÿ âàhèä áèð òàìäûð.

Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ äÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí áèð òàëåéè äîü-ðóëäàðàã ìöãÿääÿñ Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðèð:

"...Ñîíðà äà òàëåéèíÿ óéüóí îëàðàã áóðà ýÿëèá ÷àòäûí,éà Ìóñà!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 40).Áó ìÿñÿëÿíè éàõøûúà äöøöíöá äÿðê åòìÿê ëàçûìäûð. Áó-

39



ðàäà ñþçöýåäÿí òàëå òÿêúÿ Ùç.Ìóñàéà àèä äåéèë. Ùç.Ìóñà-íûí àíàñûíûí òàëåéèíäÿ Ùç.Ìóñàéà hàìèëÿ ãàëìàã âàðäû.Ùç.Ìóñàíûí äîüóëàúàüû ýöíäÿ âÿ hÿòòà ñààòäà îíó äöíéà-éà ýÿòèðìÿñè äÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí òàëåéèäèð. Ùç.Ìóñàíûíàíàñûíûí äà áèð àíàñû-àòàñû âàð èäè. Îíëàðûí òàëåéèíäÿ Ùç.Ìó-ñàíûí àíàñûíû äöíéàéà ýÿòèðìÿê âàðäû. Áó, Ùç.Ìóñàíûí àòà-ñû âÿ áöòöí ñîéêþêö ö÷öí äàhà äà ýåíèøëÿíäèðèëÿðÿê íÿçÿð-äÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð.

Ùç.Ìóñàíûí Íèëäÿ êþðïÿ èêÿí è÷èíäÿ öçäöéö ñàíäûüû äö-çÿëäÿí äöëýÿð äÿ áóíó òàëåéèí hþêìö èëÿ åòìèøäè. Îíóí ñàí-äûüû äöçÿëäÿúÿéè î, hÿëÿ äîüóëìàìûøäàí ÿââÿë Àëëàh äÿð-ýàhûíäà ìöÿééÿí åäèëìèø ãÿäÿðäÿäèð. Î äöëýÿðèí äîüóëìà-ñûíà ñÿáÿá îëàí àäàìëàð äà áèð òàëåéèí hþêìö èëÿ éàøàìûø-ëàð.

Ùç.Ìóñàíûí òÿðÿôêåøëèê åòäèéè äàâàíû äà ôèêèðëÿøÿê. Áóäàâà Ùç.Ìóñà îðàäà îëäóüó àí áàø âåðìèøäè. ßýÿð ìÿñÿ-ëÿéÿ ñÿòhè áàõûëñà, "áàøãà áèð àíäà îëñàéäû, Ùç.Ìóñà îðàäàîëìàéàúàã âÿ hàäèñÿëÿð áàøãà úöð áàø âåðÿúÿêäè" äåéÿ äö-øöíÿ áèëÿðëÿð. Ùàëáóêè áó, ÷îõ éàíëûø ãèéìÿòëÿíäèðìÿäèð.Ùç.Ìóñàíûí ãàòûëäûüû äàâà äà îëìàñû ëàçûì ýÿëÿí àíäà âÿëàçûìè øÿêèëäÿ îëìóøäó, ÷öíêè î hàäèñÿíè äÿ Àëëàh ãÿäÿð-äÿ òÿñáèò åòìèøäè. Åéíè òàëå ýåð÷ÿéè äàâà åäÿí àäàìëàð âÿîíëàðûí îðàäà äàâà åòìÿñèíè òÿìèí åäÿí ñÿáÿáëÿð ö÷öí äÿêå÷ÿðëèäèð. Åéíè ýåð÷ÿê Ùç.Ìóñàéà ãà÷ìàñûíû òþâñèéÿ åäÿíâÿ þëäöðöëÿúÿéèíè õÿáÿð âåðÿí èíñàí ö÷öí äÿ êå÷ÿðëèäèð. Ìÿä-éÿí ñóéóíäàêû ãàäûíëàð âÿ ÷îáàíëàð äà éåíÿ åéíè òàëåéèí áèðïàð÷àëàðûäûð.

Áóíëàðûí hàìûñûíû äöøöíñÿê, ñàäÿúÿ Ùç.Ìóñà äåéèë, îíóí-ëà áàüëû hÿð øåé åéíè òàëåéèí ïàð÷àëàðûäûð. Áóíó áèð àç äà èí-êèøàô åòäèðñÿê ýþðÿúÿéèê êè, áèç äÿ åéíè òàëåéèí ïàð÷àëàðû-éûã. Áèç äÿ ñîíñóç áèëýè âÿ ýöú ñàhèáè îëàí Àëëàhûí áèçèì

40

ö÷öí éàðàòäûüû òàëåéè éàøàéûðûã. Ùÿð áèðèìèç àäûìûçà òÿñáèòåäèëìèø áèð òàëåéÿ ÿñàñÿí äöíéàéà ýÿëäèê. Þëÿúÿéèìèç àí äàáèð òàëåéÿ ýþðÿ îëàúàã.

Òàëå ÿñëèíäÿ áöòöí hÿéàòû ÿhàòÿ åäÿí èëàhè áèð áèëýèäèð.Ùç.Ìóñà àíàäàí îëàíäà åë÷è îëàúàüû, hÿéàòûíäàêû áöòöí ìÿð-hÿëÿëÿðäÿí êå÷ÿúÿéè òàëåéèíäÿ íåúÿ ìÿëóìäóðñà, áöòöí áÿ-øÿðèééÿòèí âÿ ñèçèí äÿ hÿéàòûíûç åéíè òàëåéèí è÷èíäÿäèð. Ñè-çèí áó êèòàáû îõóéàúàüûíûç, Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû èëÿ áàüëû òÿô-ñèëàòëàðû þéðÿíÿúÿéèíèç Ùç.Ìóñàíûí áàøûíà áó hàäèñÿëÿð ýÿ-ëÿðêÿí, hÿòòà Ùç.Ìóñà äöíéàéà ýÿëìÿìèøäÿí äÿ ÿââÿë Àë-ëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí åäèëìèø áèð òàëåäèð. Òàëå Àëëàhûí òÿñ-áèò åòäèéè âÿ Îíäàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüûí èðàäÿñèíèí äàõèëîëìàäûüû ìöòëÿã áèð òàìäûð âÿ hÿð øåéè ÿhàòÿ åäÿð (ßòðàôëûìÿëóìàò ö÷öí "Çàìàíñûçëûã âÿ òàëå ýåð÷ÿéè" âÿ "Ñîíñóç-ëóã áàøëàìûø äóðóìäà" àäëû êèòàáëàðûìûçà áàõà áèëÿðñèíèç).

41



42

Ôèðîíà åäèëÿí òÿáëèü âÿ

èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñëóá

Àëëàh Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóíó Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìÿìèø-äÿí ÿââÿë õÿáÿðäàð åòìèø, äàèìà Îíó àíìàëàðûíû âÿ áó èø-äÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ èðàäÿñèçëèê ýþñòÿðìÿìÿëÿðèíè ÿìð åòìèø-äè:

"Ñÿí âÿ ãàðäàøûí ìþúöçÿëÿðèìëÿ ýåäèí âÿ Ìÿíè çèêðåòìÿêäÿ çÿèôëèê ýþñòÿðìÿéèí" ("Òàhà" ñóðÿñè, 42).Àëëàh Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíà Ìèñèð hàêèìè îëàí Ôèðî-

íóí éàíûíà ýåòìÿéè ÿìð åòìèøäè. Ôèðîíóí òÿêÿááöð âÿ èí-êàð è÷èíäÿ àçìûø äóðóìäà îëäóüóíó áèëäèðìèø, ëàêèí éåíÿäÿ îíà äèíè òÿáëèü åäÿðêÿí éóìøàã áèð öñëóáëà äàíûøìàëà-ðûíû ÿìð åòìèøäè:

"Ôèðîíóí éàíûíà éîëëàíûí. Î, hÿãèãÿòÿí, àçüûíëàøûáhÿääèíè àøìûøäûð.Îíóíëà éóìøàã äàíûøûí. Áÿëêÿ, þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åò-ñèí, éàõóä ãîðõñóí!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 43-44).Áó àéÿäÿ äÿ äèããÿò éåòèðèëäèéè êèìè, éóìøàã ñþç ñþéëÿ-

ìÿê äèíè òÿáëèü åòìÿêäÿ ÷îõ âàúèá áèð öñóëäóð. Áèð ÷îõ àéÿ-äÿ äÿ öìóìè ãàéäà îëàðàã ñþçöí ýþçÿë îëàíûíûí ñå÷èëìÿñèÿìð åäèëèð. Áóðàäà èñÿ ãàðøûäàêû àäàìûí éîëóíó àçìàñûíà áàõ-ìàéàðàã îíóíëà éóìøàã äàâðàíìàã ÿìð åäèëèð. Áó äà áèçÿýþçÿë áèð öñëóáóí äèíèí òÿáëèü åäèëìÿñèíäÿ íÿ ãÿäÿð âàúèáîëäóüóíó áèð äàhà ýþñòÿðèð.

Ùç.Ìóñà öðÿéèíäÿêè ãîðõóíó Àëëàhûí áó ÿìðè ÿñàñûíäàñÿìèìè öñëóáó èëÿ òÿêðàðÿí äèëÿ ýÿòèðìèøäè. Ôèðîíóí îíó þë-äöðìÿñèíäÿí íàðàhàò îëäóüóíó Ðÿááèìèçÿ ñþéëÿìèøäè:

"Îíëàð: "Åé Ðÿááèìèç! Áèçÿ øèääÿòëè úÿçà âåðìÿñèí-

äÿí âÿ éà àçüûíëàøàðàã hÿääèíè àøìàñûíäàí ãîðõó-ðóã!" - äåäèëÿð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 45)."(Ìóñà) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí îíëàðäàí áèð íÿôÿ-ðè þëäöðìöøÿì, ãîðõóðàì êè, îíëàð äà ìÿíè þëäöðÿ-ëÿð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 33).Ùç.Ìóñàíûí áó úàâàáûíûí ãàðøûëûüûíäà Àëëàh îíóíëà áÿ-

ðàáÿð îëäóüóíó, îíó ýþðäöéöíö âÿ hèññ åòäèéèíè îíà áèð äÿ-ôÿ äÿ õàòûðëàòìûøäû. Àéðûúà Ùç.Ìóñàéà âÿ Ùç.Ùàðóíà Ôèðî-íóí éàíûíà ýåäèá Èñðàèë îüóëëàðûíû þçëÿðè èëÿ áÿðàáÿð éîëëà-ìàñûíû èñòÿìÿëÿðèíè ÿìð åòìèøäè:

"Îíóí éàíûíà ýåäèá äåéèí: "Áèç èêèìèç äÿ ñÿíèí Ðÿá-áèíèí ïåéüÿìáÿðèéèê. Èñðàèëîüóëëàðûíû áèçèìëÿ ýþíäÿðâÿ îíëàðà èøýÿíúÿ âåðìÿ. Áèç ñÿíèí éàíûíà Ðÿááèíäÿíäÿëèëëÿ ýÿëìèøèê. Ùàãã éîëó òóòóá ýåäÿíëÿðÿ ñàëàì îë-ñóí!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 47).Äèããÿò éåòèðèëèðñÿ, Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíëà äèàëîãóíäà ñûíàã-

äàí êå÷èðèëÿí éåýàíÿ àäàì Ôèðîí äåéèë. Ùç.Ìóñà äà èìòà-hàí åäèëèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí îíó þëäöðìÿñèíäÿí íàðàhàòäûðâÿ îíäàí ÷ÿêèíèð. Àíúàã Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Ôèðîíóí éàíûíàýåòìÿêäÿí ÿëàâÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû þçö èëÿ ýþòöðìÿéè îíäàíèñòÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäè. Áöòöí Ìèñèðèí ìöáàhèñÿñèç hàêèìèìþâãåéèíäÿ îëàí, èíñàíëàðûí èëàhèëÿøäèðÿðÿê èòàÿò åòäèéè Ôè-ðîíóí éàíûíà ýåäèá îíóí éîëóíó àçäûüûíû à÷ûã áèëäèðìÿê, ãóëâÿçèééÿòèíäÿ îëàí Èñðàèë îüóëëàðûíûí höððèééÿòèíè òÿëÿá åòìÿêÿëáÿòòÿ, çàhèðÿí ñîí äÿðÿúÿ òÿhëöêÿëè áèð èøäèð. Àíúàã Àë-ëàh Ùç.Ìóñàíû âÿ Ùç.Ùàðóíó ãîðóäóüóíà ýþðÿ îíëàð hÿðÿ-êÿò åäÿðêÿí ìöòëÿã òÿhëöêÿñèçëèêäÿ îëäóãëàðûíû áèëìèø âÿÐÿááèìèçÿ îëàí ýöâÿíèí âåðäèéè ðàhàòëûãëà áó ÿìðè éåðèíÿéåòèðìèøäèëÿð. Àëëàh îíëàðà áó hÿãèãÿòè "ãîðõìàéûí" ÿìðè èëÿõàòûðëàòìûøäû:

"(Àëëàh) áóéóðäó: "Ãîðõìàéûí, Ìÿí äÿ ñèçèíëÿéÿì,åøèäèðÿì âÿ ýþðöðÿì!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 46).

43

Ôèðîíà åäèëÿí òÿáëèü âÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñëóá

Ôèðîíóí hàêèìèééÿòè ìöðòÿúå âÿ ÿçàçèë èäàðÿ öñóëóíà ñàhèá èäè. Î, áóíóíëà ôÿõð åäèð-äè. Éóõàðûäà Ìèñèð Ôèðîíóíó ìöõàëèôëÿðèíèí áàøûíû ïàð÷àëàéàðêÿí òÿñâèð åäÿí áèð áà-ðåëéåô ýþðöíöð.

45

Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè

Ùç.Ìóñà Òóð äàüûíäà Àëëàhûí âÿhéè èëÿ áþéöê áèð åëìÿñàhèá îëìóø âÿ Àëëàh îíó ÿñàñÿí èêè ìÿñÿëÿäÿ ìààðèôëÿí-äèðìèøäè: ãÿäÿð âÿ òÿâÿêêöë. Àðòûã Ùç.Ìóñà áöòöí hÿéàòû-íûí áèð òàëå ÿñàñûíäà âàð îëäóüóíó âÿ îðà áèð òàëåéÿ ýþðÿýÿëäèéèíè áèëèð, áèð äÿ Ôèðîíäàí ãîðõìàìàüû âÿ Àëëàhà òÿ-âÿêêöë åòìÿéèí ëàçûì îëäóüóíó ãÿòè àíëàéûð. ×öíêè Àëëàhîíóíëàäûð, îíó ýþðöð âÿ îíóí êþìÿê÷èñèäèð. Áó ìÿíòèãëÿ hÿ-ðÿêÿò åäÿí Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóí Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äå-ñÿê, "ýöíàhêàð áèð õàëã" îëàí Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí éà-íûíà ýåòäèëÿð:

"Îíëàðäàí ñîíðà Ìóñàíû âÿ Ùàðóíó Ôèðîíà âÿ úàìàà-òûíà à÷ûã ìþúöçÿëÿðëÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Ëàêèí îí-ëàð (èìàí ýÿòèðìÿéè) þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàäûëàð âÿ ýö-íàhêàð áèð òàéôà îëäóëàð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 75).Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîí àðàñûíäà îëàí ñþháÿòëÿð Ãóðàíäà âå-

ðèëèð. Ôèðîíóí áó ñþháÿòëÿðäÿêè ñóàë-úàâàáûíà áàõñàã, îíóí÷îõ éàíëûø äöøöíúÿëè îëäóüó ýþçÿ ÷àðïàð. Ôèðîíóí èôàäÿëÿ-ðèíäÿí ýþðöíöð êè, î, Ùç.Ìóñàéà ãóëàã àñìàã ÿâÿçèíÿ îíóàë÷àëòìàüà âÿ áþhòàí àòìàüà ÷àëûøûð. Áó èøäÿ Ôèðîí áÿçÿíÿòðàôûíäàêûëàðäàí êþìÿê àëìàüà ÷àëûøûð, áÿçÿí äÿ ÿòðàôûí-äàêûëàðû þç éàíëûø ìÿíòèãèíÿ èíàíäûðìàüà ñÿé ýþñòÿðèð.Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíëà îëàí äèàëîãó áåëÿäèð:

"(Ôèðîí:) "Åëÿäÿ Ðÿááèíèç êèìäèð, éà Ìóñà?" - äåéÿñîðóøäó. (Ìóñà) áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ðÿááèìèç hÿð øå-éÿ þç õèëãÿòèíè âåðÿí, ñîíðà äà îíà äîüðó éîëó ýþñòÿ-ðÿíäèð!" (Ôèðîí) ñîðóøäó: "Áÿñ ÿââÿëêè íÿñèëëÿðèí hà-


46

ëû íåúÿäèð?" (Ìóñà) áåëÿ úàâàá âåðäè: "Îíëàðà äàèð áè-ëèê éàëíûç Ðÿááèìèí äÿðýàhûíäà îëàí áèð êèòàáäàäûð.Ðÿááèì õÿòà åòìÿç âÿ óíóòìàç!" Î êè, éåð öçöíö ñè-çèí ö÷öí äþøÿìèø, îðàäà ñèçèí ö÷öí éîëëàð ñàëìûø, ýþé-äÿí éàüìóð éàüäûðìûøäûð. Áèç î éàüìóðëà íþâáÿíþâáèòêèëÿðäÿí úöòëÿð éåòèøäèðìèøèê. Éåéèí, hÿì äÿ håé-âàíëàðûíûçû îòàðûí. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà àüûë ñàhèáëÿðèö÷öí ÿëàìÿòëÿð âàðäûð! Ñèçè äÿ îíäàí éàðàòäûã. Ñèçè îðàãàéòàðàúàã âÿ áèð äàhà îðàäàí ÷ûõàðäàúàüûã" ("Òàhà"ñóðÿñè, 49-55).Ùç.Ìóñà Ôèðîíà âÿ ÿhàòÿñèíäÿêèëÿðÿ áó à÷ûã òÿáëèüè åäèí-

úÿ îíëàð áóíó àüûë âÿ âèúäàíëà äÿéÿðëÿíäèðìÿê ÿâÿçèíÿ àòà-ëàðûíäàí ãàëàí áàòèë äèíè èëÿ äÿéÿðëÿíäèðäè. Îíëàðûí äèíèíÿýþðÿ, Ôèðîí òàíðûäûð âÿ áó áàòèë äèíÿ ìÿíñóá îëàíëàð Àëëà-hûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìèðëÿð:

47

"Ìóñà à÷ûã-àøêàð àéÿëÿðèìèçëÿ (Ôèðîí ÿhëèíèí) éàíû-íà ýÿëäèêäÿ îíëàð: "Áó óéäóðóëìóø ñåhðäÿí áàøãà áèðøåé äåéèëäèð. Áèç þç óëó áàáàëàðûìûçäàí áó áàðÿäÿ hå÷áèð øåé åøèòìÿìèøèê!" -äåäèëÿð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 36).Áó àéÿäÿí äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, Ôèðîí õàëãû Ùç.Ìóñàíûí

Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè àíëàòìàñûíäàêû ìÿãñÿäèí îí-ëàðûí àòàëàðûíûí äèíèíè äÿéèøäèðÿðÿê ýöúö ÿëèíÿ àëìàãäàí èáà-ðÿò îëäóüóíó äöøöíäö. ×öíêè Ôèðîíóí âÿ ÷åâðÿñèíèí þç äèí-ëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíàí áÿçè èìòèéàçëàðû âàðäû. Áó äèí äÿéèø-ñÿéäè, Ôèðîí áöòöí ýöúöíö èòèðÿúÿêäè. Ùç.Ìóñàéà âÿ îíóíýÿòèðäèéè äèíÿ äÿ áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí áàõûð, äöøöíöðäöëÿðêè, Ôèðîí âÿ ÿòðàôû õàëãû íåúÿ ÿçèðñÿ, áó äÿôÿ äÿ ñèñòåì äÿ-éèøÿúÿê, hÿð øåé òàì òÿðñèíÿ îëàúàã. Ôèðîíóí âÿ õàëãûíûíÙç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóíà âåðäèéè àøàüûäàêû úàâàá áó ñÿòhè áà-õûø áóúàüûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð:

Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ôèðîíóí ÿì-ðèíäÿ êþëÿ êèìè èøëÿäèëìÿñèíèýþñòÿðÿí Ãÿäèì Ìèñèð øÿê-ëè.Ãÿäèì Ìèñèð õÿðèòÿñè


48

"Îíëàð: "Áèçè àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû äèíäÿí äþíäÿð-ìÿê, þçöíöç äÿ éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìöýÿëäèíèç? Áèç ñèçÿ èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!" - äåäèëÿð"("Éóíóñ" ñóðÿñè, 78).Ùàëáóêè Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíûí "éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åò-

ìÿê ö÷öíìö ýÿëäèíèç?" êèìè èòòèhàìëàðû ãåéðè-ñÿìèìè áèðèôòèðà èäè. Ùç.Ìóñà Ìèñèðÿ hàêèì îëìàüû éîõ, ñàäÿúÿ Ôèðî-íóí Èñðàèë îüóëëàðûíû îíóíëà ýþíäÿðìÿñèíè èñòÿéèðäè. Ùç.Ìó-ñàíûí òÿëÿáè ãóë êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí âÿ äàâàìëû èøýÿíúÿëÿ-ðÿ ìÿðóç ãàëàí Èñðàèë îüóëëàðûíûí ñÿðáÿñò áóðàõûëìàñû âÿ îí-ëàðûí Ìèñèðäÿí ýåòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè èäè:

Ôèðîíó îíóí éàíûíà ýÿòèðèëÿí ÿñèðëÿð hàããûíäà hþêì âåðÿðêÿí ýþñòÿðÿí áèð òÿñâèð.

"Ìóñà äåäè: "Åé Ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿ-ôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì!Ìÿí Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëóéàì.Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëìèøÿì. ÈíäèÈñðàèë îüóëëàðûíû ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð!"" ("ßðàô"ñóðÿñè, 104-105).Àíúàã áó òÿëÿáÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ éàíàøìàéàí Ôèðîí

Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìöõòÿëèô öñóëëàðà ÿë àòäû. Áóíëàðäàí áèðèãàðøû òÿðÿôè åìîñèîíàëëûüà òÿhðèê åòìÿê èäè. Ùç.Ìóñàíûí îíóíñàðàéûíäà áþéöäöéöíö õàòûðëàäàí Ôèðîí áóíóíëà hÿìÙç.Ìóñàíû þçöíÿ áîðúëó ÷ûõàðûá îíóí öñòöíÿ ìèííÿò ãîé-ìàüà, hÿì äÿ ÿhàòÿñèíäÿêè èíñàíëàðûí éàíûíäà îíó àë÷àëò-ìàüà ÷àëûøäû. Ùÿì÷èíèí Ùç.Ìóñàíûí ÿââÿë ñÿhâÿí þëäöðäö-éö àäàì ìÿñÿëÿñèíè äÿ ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿêëÿ îíó ÷ÿòèí âÿ-çèééÿòÿ ñàëìàüà ÷àëûøäû. Ùç.Ìóñàíûí áöòöí áóíëàðà âåðäèéèúàâàá èñÿ òàëåéÿ òàì òÿñëèì âÿ ðàçû îëàí íöìóíÿâè áèð ìþ-ìèí úàâàáûäûð:

"(Ìóñà Ùàðóíëà Ôèðîíóí éàíûíà ýåäèá áó ñþçëÿðè äå-éÿíäÿí ñîíðà Ôèðîí) äåäè: "Áèç ñÿíè êþðïÿ óøàãêÿíéàíûìûçà àëûá áþéöòìÿäèêìè? Ñÿí èëëÿðúÿ éàíûìûçäàãàëìàäûíìû? Àõûðäà åëÿäèéèíè äÿ åëÿäèí. Ñÿí íàíêî-ðóí áèðèñÿí!" (Ìóñà) äåäè: "Ìÿí îíó åäÿðêÿí úàhèë-ëÿðäÿí èäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçäÿí ãîðõóá ãà÷äûì. Ñîí-ðà Ðÿááèì ìÿíÿ hèêìÿò åhñàí áóéóðäó âÿ ìÿíè øÿ-ðèÿò ñàhèáè îëàí ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí åòäè" ("Øöÿðà" ñó-ðÿñè, 18-21).Ñþháÿòèí äàâàìûíäà Ùç.Ìóñà ñàðàéà ýÿëìÿñèíèí âÿ îðà-

äà áþéöäöëìÿñèíèí îíà Ôèðîíóí ëöòôö îëìàäûüûíû, ÿêñèíÿ, áó-íà çöëì ñÿáÿáèëÿ ìÿúáóð ãàëäûüûíû èçàh åäèð:

"Áîéíóìà ìèííÿò ãîéäóüóí áó íåìÿò äÿ Èñðàèë îüóë-ëàðûíû ãóë åòäèéèíÿ ýþðÿäèð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 22).

49



Ùç.Ìóñà ÿââÿë Ôèðîíäàí âÿ ÿòðàôûíäàí ãîðõäóüóíó ñþé-ëÿñÿ äÿ Àëëàhûí îíó õÿáÿðäàð åòìÿñè âÿ îíóíëà áÿðàáÿð îë-äóüóíó õàòûðëàòìàñû ñàéÿñèíäÿ ãîðõóñóç âÿ òàì à÷ûã øÿêèë-äÿ Ôèðîíà òÿáëèüèíè åòäè. Ôèðîí Ùç.Ìóñàäàí èëê îëàðàã Ðÿá-áèìèçè ñîðóøäó:

"Ôèðîí äåäè: "Àëÿìëÿðèí Ðÿááè íÿäèð?"(Ìóñà:) "ßýÿð éÿãèí èíàíàúàãñûíûçñà, Î, ýþéëÿðèí, éå-ðèí âÿ îíëàðûí àðàñûíäà îëàíëàðûí Ðÿááèäèð!" - äåéÿ úà-âàá âåðäè.(Ôèðîí) ÿòðàôûíäàêûëàðà: "Åøèòäèíèçìè?" - äåäè.(Ìóñà) äåäè: "Î ñèçèí äÿ, óëó áàáàëàðûíûçûí äà Ðÿá-áèäèð!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 23-26).Áóðàäà Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí ñóàëûíà úàâàá âåðÿðêÿí àòàëà-

ðûíûí äèíèíèí êå÷ìÿäèéèíè äÿ îíëàðà áàøà ñàëäû. ×öíêè îíëà-ðûí àòàëàðû äà àçüûíëûã è÷èíäÿ èäè. Êå÷ìèøäÿêè àòàëàðûíûí äàÐÿááè Àëëàh èäè. Ùÿì÷èíèí Ôèðîí áó ýåð÷ÿéÿ úàâàá âåðÿ áèë-ìÿéèíúÿ Ùç.Ìóñàéà èôòèðà àòìàüà âÿ hÿäÿëÿìÿéÿ ÷àëûøäû:

"(Ôèðîí:) "Ñèçÿ ýþíäÿðèëìèø ïåéüÿìáÿð, øöáhÿñèç êè,äèâàíÿäèð!" - äåäè.(Ìóñà) äåäè: "ßýÿð äöøöíÿ áèëèðñèíèçñÿ, àíëàéûí êè Î,øÿðãèí, ãÿðáèí âÿ îíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíäà îëàíëàðûíÐÿááèäèð!"(Ôèðîí:) "ßýÿð ìÿíäÿí áàøãà òàíðû ãÿáóë åòñÿí, ñÿíèìöòëÿã äóñòàã åäÿúÿéÿì!" - äåäè" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 27-29).Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìóñà ýöú-

ëö äÿëèë âÿ ñþçëÿðëÿ Ôèðîíó ÷ÿòèí âÿçèééÿòÿ ñàëäûãäà Ôèðîíîíà äÿëèëèê èôòèðàñû àòìûøäû. Ôèðîíóí áóíó ÿhàòÿñèíÿ ñþéëÿ-ìÿêäÿ ÿñë ìÿãñÿäè Ùç.Ìóñàíûí îíëàðà îëàí òÿñèðèíè ÿíýÿë-ëÿìÿêäèð. Ùç.Ìóñàíûí äîüðó âÿ òÿñèðëè ñþçëÿðè Ôèðîíó ãÿ-çÿáëÿíäèðìèøäè. Áóíà ýþðÿ Ôèðîí ãàáà õàðàêòåðèíè áèð äàhà

50

íöìàéèø åòäèðìèø, ÿýÿð Ùç.Ìóñà áó òÿáëèüèíè äàâàì åòäè-ðÿðñÿ âÿ îíó òàíðû êèìè ãÿáóë åòìÿçñÿ, îíó hÿáñ åäÿúÿéèèëÿ hÿäÿëÿìèøäè.

Ùç.Ìóñà èñÿ áóíóí úàâàáûíäà îíäà åë÷èëèéèíèí ÿëàìÿòèîëàí ñÿíÿäëÿðèí, äÿëèëëÿðèí îëäóüóíó ñþéëÿäè âÿ Àëëàhûí îíàâåðäèéè èêè ìþúöçÿíè Ôèðîíà ýþñòÿðäè:

"(Ìóñà) äåäè: "ßýÿð ñÿíÿ à÷ûã-àøêàð áèð øåé ýÿòèðñÿìíåúÿ?"Ôèðîí:) "ßýÿð äîüðó äåéèðñÿíñÿ, äè îíó ýÿòèð!" - äå-äè.(Ìóñà) ÿñàñûíû àòàí êèìè, î äÿðhàë à÷ûã-àøêàð áèð ÿæ-äàhà îëäó. Ñîíðà ÿëèíè ÷ûõàðàð-÷ûõàðòìàç î, áàõàíëà-ðà àüàïïàã ýþðöíäö" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 30-33).Ùç.Ìóñàíûí âàñèòÿñèëÿ Àëëàhûí èêè áþéöê ìþúöçÿñèíè ýþ-

ðÿí Ôèðîí âÿ ÿòðàôû åøèòäèêëÿðè ñþçëÿðÿ âÿ ýþðäöêëÿðè ìþúö-çÿëÿðÿ áàõìàéàðàã áóíëàðûí áèð ñåhð âàñèòÿñèëÿ åäèëäèéèíè äö-øöíäöëÿð. Áó ôèêðè áèð-áèðèíÿ äÿ òÿëãèí åäÿðÿê áó ìþúöçÿ-ëÿðäÿí òÿñèðëÿíìÿëÿðèíÿ ìàíå îëìàüà ÷àëûøäûëàð:

"(Ôèðîí) ÿòðàôûíäàêûëàðà äåäè: "Øöáhÿñèç êè, áó, ÷îõáèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð! Î þç ñåhðè èëÿ ñèçè éóðäóíóçäàí÷ûõàðòìàã èñòÿéèð. Íÿ áóéóðóðñóíóç?"" ("Øöÿðà" ñó-ðÿñè, 34-35).Áóðàäàêû ìÿíòèã èíêàð÷ûëàðûí öìóìè ìÿíòèãèäèð. Ãóðàí-

äàêè áèð ÷îõ ãèññÿäÿ áó úöð èíñàíëàð âÿ òÿïêèëÿð àíëàäûëûá,áó éàíëûø ìÿíòèã ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëèá. Àòàëàðûí äèíèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëàíìàüà, äÿëèëëÿðè ýþðäöêëÿðè hàëäà ðÿää åòìÿéÿäàâàì åäÿí áó äöøöíúÿ ñàäÿúÿ Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíûí ýþñ-òÿðäèéè áèð hÿðÿêÿò äåéèë. Òàðèõ áîéóíúà èíêàð÷ûëàð þçëÿðèíÿéàëíûç áó øÿêèëäÿ ÷ûõûø éîëó àõòàðìûøëàð. Òÿêÿááöð ýþñòÿ-ðÿíëÿðèí áó íþãòåéè-íÿçÿðè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð:

"Éåð öçöíäÿ hàãñûç éåðÿ òÿêÿááöðëöê åäÿíëÿðè àéÿ-

51



ëÿðèìè àíëàìàãäàí éàéûíäûðàúàüàì. Îíëàð íÿ ìþúö-çÿ ýþðñÿëÿð, îíà èíàíìàçëàð. Îíëàð hàãã éîëó ýþðñÿ-ëÿð, îíó ãÿáóë åòìÿç, àçüûíëûã éîëóíó ýþðñÿëÿð îíó þç-ëÿðèíÿ éîë ñå÷ÿðëÿð..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 146).Ôèðîí âÿ ÿòðàôû äöç éîë îëà-îëà îíó ìÿíèìñÿìÿê ÿâÿçè-

íÿ èíêàð÷ûëûüû ñå÷èð âÿ àçüûíëûã éîëóíó ìÿíèìñÿéèðäè. Îí-ëàðà ýþñòÿðèëÿí ìþúöçÿëÿðÿ áàõìàéàðàã Ùç.Ìóñà èëÿ ìöáà-ðèçÿéÿ ýèðèøìÿéÿ ãÿðàð âåðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ "ñåhðáàçëûã"äàòÿãñèðëÿíäèðäèêëÿðè Ùç.Ìóñàéà þçëÿðèíÿ óéüóí ðÿãèáëÿð àõ-òàðìàüà áàøëàäûëàð:

"Îíëàð äåäèëÿð: "Îíó ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿ-hÿðëÿðÿ (ñåhðáàçëàðû) éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿ-äÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!""("ßðàô" ñóðÿñè, 111-112).Ôèðîí Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè ìþúöçÿëÿðèí ñåhð hèéëÿñè îë-

äóüóíó èääèà åäèðäè. Áó ìþúöçÿëÿðè þç ñåhðáàçëàðû âàñèòÿñè-ëÿ àðàäàí ãàëäûðà áèëÿúÿéèíè äöøöíöðäö. Áóíóíëà äà î, Ùç.Ìó-ñàéà ãàëèá ýÿëÿúÿê âÿ äàhà åòèáàðëû áèð ìþâãå òóòàúàãäû. Ôè-ðîí Ùç.Ìóñàíû âÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó àñàíëûãëà þëäöðÿ áè-ëÿðäè, ëàêèí þç ÿòðàôûíûí òþâñèéÿñèíÿ ãóëàã àñäû. Áó, îíà äà-hà úàçèáÿäàð ýÿëäè. Î, äàhà áþéöê âÿ äàâàìëû ãàëèáèééÿòÿëäÿ åäÿúÿéèíè äöøöíäö. ßñëèíäÿ Àëëàh îíëàðû áþéöê áèð ìÿü-ëóáèééÿòÿ âÿ hÿëàêà äîüðó éàõûíëàøäûðûðäû. Ùÿì äÿ þçëÿðè-íèí ÿí ÷îõ ýöâÿíäèêëÿðè éåðäÿí.

Ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíÿ î ãÿäÿð ÿìèí èäèëÿð êè, ýþðöø éåðè-íèí âÿ âàõòûíûí äà Ùç.Ìóñà òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëìÿñèíÿ èúàçÿâåðäèëÿð:

"(Ôèðîí) äåäè: "Éà Ìóñà! Ñÿí ñåhðèíëÿ áèçè þç òîðïà-üûìûçäàí ãîâóá ÷ûõàðòìàüà ýÿëìèñÿí? Åëÿäÿ áèç ñÿ-íÿ åéíè èëÿ îíóí êèìè áèð ñåhð ýþñòÿðÿúÿéèê. Áèçèìëÿþç àðàíäà áèð âàõò òÿéèí åò. Íÿ áèç, íÿ äÿ ñÿí âÿäè-

52

ìèçÿ õèëàô ÷ûõìàéàã. Áó ÿëâåðèøëè áèð éåðäÿ îëñóí!"(Ìóñà) äåäè: "Ñèçÿ âåðèëÿí âÿäÿ ñèçèí áàéðàì ýöíö-íöç âÿ úàìààòûí òîïëàøàúàüû ýöíîðòà âàõòûäûð!"" ("Òà-hà" ñóðÿñè, 57-59).Ùç.Ìóñà àéÿäÿêè "âàõò òÿéèíè" ö÷öí áàéðàì ýöíöíäÿ èí-

ñàíëàðûí áèð éåðÿ òîïëàíàúàüû áèð çàìàí ñå÷ìèøäè. ×öíêè î,áöòöí èíñàíëàðûí áó ýþðöøÿ øàhèä îëìàñûíû èñòÿéèðäè. Áó èñÿîëäóãúà àüûëëû áèð ñå÷èì èäè: áóíóíëà äà èíñàíëàð Ùç.Ìóñà-íûí òÿáëèüèíÿ âÿ Ôèðîíóí âÿ îíóí ñåhðáàçëàðûíûí ìÿüëóá îë-ìàñûíà øàhèä îëà áèëÿúÿêäè. Áó ýþðöø çàìàíûíû Ôèðîí äà ãÿ-áóë åòäè:

"Ôèðîí äþíöá ýåòäè, íÿhàéÿò, áöòöí hèéëÿ âàñèòÿëÿðè-íè éûüûá ýÿëäè. Ìóñà îíëàðà äåäè: "Âàé ñèçèí hàëûíûçà!Àëëàhà èôòèðà éàõìàéûí, éîõñà Î ñèçè ÿçàáëà ìÿhâ åäÿð.Èôòèðà éàõàí íàöìèä îëàð". Îíëàð þç àðàëàðûíäà þç èø-ëÿðè áàðÿäÿ ìöáàhèñÿ åäèð âÿ õÿëâÿòúÿ ïû÷ûëäàøûðäûëàð.Îíëàð äåäèëÿð: "Áó èêèñè, ÿëáÿòòÿ, ñåhðáàçäûð. Îíëàð þçñåhðëÿðè èëÿ ñèçè éóðäóíóçäàí ãîâóá ÷ûõàðòìàã âÿ ñè-çèí ÿí ýþçÿë äèíèíèçè éîõ åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Îíà ýþðÿäÿ áöòöí hèéëÿ âàñèòÿëÿðèíèçè òîïëàéûí, ñîíðà äà ñÿô-ñÿôýÿëèí. Áó ýöí ãàëèá ýÿëÿí íèúàò òàïàúàãäûð!"" ("Òàhà"ñóðÿñè, 60-64).

53



54

Ãóðàíäà Ìèñèð

hþêìäàðëàðûíûí àäû

Ãÿäèì Ìèñèð òàðèõè áîéóíúà áó þëêÿäÿ éàøàéàí òÿê ïåé-üÿìáÿð Ùç.Ìóñà äåéèëäè. Ùç.Éóñèô äÿ Ùç.Ìóñàäàí äàhà ÿâ-âÿë Ìèñèðäÿ éàøàìûøäû.

Ãóðàíäà Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Éóñèô ãèññÿëÿðèíè îõóäóãäà äèã-ãÿòè úÿëá åäÿí áèð òÿôñèëàò äà âàð. Ùç.Éóñèô äþâðöíäÿ éàøà-éàí Ìèñèð hþêìäàðûíû òàíûòìàã ö÷öí Ãóðàíäà "ìÿëèê" êÿë-ìÿñè êå÷èð:

"Ùþêìäàð äåäè: "(Éóñèôè) éàíûìà ýÿòèðèí, îíó þçöìÿÿí éàõûí (àäàì) åäÿúÿéÿì!" Ñîíðà îíóíëà ñþháÿò åò-äèêäÿ: "Ñÿí áó ýöí éàíûìûçäà ìþâãå ñàhèáèñÿí, åòè-áàðëû áèð øÿõññÿí!" - äåäè" ("Éóñèô" ñóðÿñè, 54).Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí äþâðöíäÿ éàøàéàí hþêì-

äàð áàðÿäÿ Ãóðàíäà "ôèðîí" ñþçöíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð:"Áèç Ìóñàéà äîããóç àøêàð ìþúöçÿ âåðäèê. Èñðàèë îüóë-ëàðûíäàí ñîðóø: Îíëàðûí éàíûíà ýÿëäèêäÿ, Ôèðîí îíà:"Éà Ìóñà! Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí îâñóíëàíìûøñàí", -äåìèøäè" ("Èñðà" ñóðÿñè, 101).Ìèñèðèí áó èêè ðÿháÿðèíèí ôÿðãëè øÿêèëäÿ àäëàíäûðûëìàñû-

íûí ñÿáÿáèíè áèçÿ òàðèõè ãåéäëÿð à÷ûãëàéûð. "Ôèðîí" ñþçö ÿñ-ëèíäÿ ãÿäèì Ìèñèðäÿêè êðàë ñàðàéûíà âåðèëÿí àääû. Ãÿäèì ÷àð-ëûã çàìàíûíäà hþêìäàðëàð áó àääàí èñòèôàäÿ åòìèðäèëÿð. Þë-êÿ áàø÷ûñûíûí Ôèðîí àäëàíäûðûëìàñû Ìèñèð òàðèõèíäÿ "Éåíè ÷àð-ëûã äþâðöíäÿ" áàø âåðìèøäè. Áó äþâð 18-úè ñöëàëÿ èëÿ áàøëà-ìûø (á.å.ÿ 1539-1292) âÿ 20-úè ñöëàëÿéÿ ãÿäÿð "Ôèðîí" êÿë-ìÿñè hþðìÿò ìÿãñÿäè èëÿ èøëÿäèëÿí áèð ñþçÿ ÷åâðèëìèøäè.

Áåëÿëèêëÿ, Ãóðàíäàêû ìþúöçÿâè öñëóá áóðàäà áèð äàhà îð-òàéà ÷ûõûð: Ùç.Éóñèôèí hÿéàòû Ãÿäèì ÷àðëûã äþâðöíÿ óéüóíýÿëèð âÿ áóíà ýþðÿ Ìèñèð hþêìäàðû áàðÿäÿ "Ôèðîí" äåéèë, "ìÿ-ëèê" ñþçö èøëÿäèëèð. Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû èñÿ Éåíè ÷àðëûã äþâ-ðöíÿ óéüóí ýÿëäèéè ö÷öí Ìèñèð hþêìäàðû Ãóðàíäà "Ôèðîí"êèìè òàíûíìûøäûð.

ßëáÿòòÿ, áåëÿ ôÿðãëÿíäèðìÿ àïàðà áèëìÿê ö÷öí Ìèñèð òà-ðèõèíè áèëìÿê ëàçûìäûð. Ùàëáóêè ÿââÿë äÿ áèëäèðäèéèìèç êè-ìè, Ãÿäèì Ìèñèðèí òàðèõè Ìèñèð ÿëèôáàñûíûí îõóíà áèëìÿìÿ-ñè ñÿáÿáèíäÿí 4-úö ÿñð òàìàìèëÿ óíóäóëìóø âÿ àíúàã 19-úó ÿñðäÿ éåíèäÿí ÷þçöëìöøäö. Áèð ñþçëÿ, Ãóðàíûí âÿhé åò-

äèéè äþâð hàãäà hå÷ êÿ-ñèí ìöôÿññÿë áèð áèëýè-ñè éîõäóð. Áó úÿhÿòÃóðàíûí Àëëàhûí ñþçöîëäóüóíó èñáàò åäÿíñàéñûç äÿëèëëÿðäÿí áèðè-äèð.

55

Ãóðàíäà Ìèñèð hþêìäàðëàðûíûí àäû


56

Ùç.Ìóñàíûí ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñè

Ñåhðáàçëàð Ùç.Ìóñà ãàðøûñûíäà þç höíÿðëÿðèíè ýþñòÿðìÿêö÷öí Ìèñèðèí äþðä áèð éàíûíäàí òîïëàíûá Ôèðîíóí éàíûíà ýÿë-äèëÿð. Ôèðîí ìöòëÿã ãàëèá ýÿëÿúÿéèíè äöøöíöðäö. Áó úöð ìö-áàðèçÿäÿí ñîíðà ÿòðàôûíäàêûëàð þç hþêìäàðûíû ãîðóìàëû èäè-ëÿð. Ñåhðáàçëàð èñÿ áó ìöáàðèçÿäÿ öñòöíëöê ãàçàíàúàãëàðû hàë-äà Ôèðîíäàí íåúÿ hÿäèééÿ àëàúàãëàðûíû hÿéÿúàíëà ýþçëÿéèð-äèëÿð:

"Íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèð-ñèíëÿð!" Ñåhðáàçëàð Ôèðîíóí éàíûíà ýÿëèá äåäèëÿð:"ßýÿð áèç öñòöí ýÿëñÿê, éÿãèí êè, áèçÿ áèð ìöêàôàò âå-ðèëÿúÿê!" (Ôèðîí:) "Áÿëè, øöáhÿñèç êè, ñèç ÿí éàõûí àäàì-ëàðäàí îëàúàãñûíûç!" -äåéÿ úàâàá âåðäè" ("ßðàô" ñóðÿ-ñè, 112-114).Ôèðîí þç ñÿëòÿíÿòèíè ìþhêÿìëÿíäèðÿúÿê, ñåhðáàçëàð Ôè-

ðîíà éàõûí îëàúàã âÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åäÿúÿêäèëÿð. Áèð éàíäàÌèñèðèí ÿí áèëèêëè ñåhðáàçëàðû, äèýÿð òÿðÿôäÿ èñÿ ÿââÿëäÿí òà-íûäûãëàðû âÿ ãóë õàëãà ìÿíñóá îëàí Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíâàð èäè. Êèìèí áèðèíúè áàøëàéàúàüûíà Ùç.Ìóñàíûí ãÿðàð âåð-ìÿñèíè ãÿáóë åòäèëÿð:

"Îíëàð äåäèëÿð: "Éà Ìóñà! Éà ñÿí òóëëà, éà äà áèç áè-ðèíúè òóëëàéàã! Î äåäè: "Õåéð, ñèç òóëëàéûí!" (Ñåhðáàç-ëàð ÿëëÿðèíäÿ êèíè éåðÿ àòàí êèìè) îíëàðûí ñåhðè öçöí-äÿí áèðäÿí (Ìóñàéà) åëÿ ýÿëäè êè, îíëàðûí èïëÿðè âÿ äÿ-éÿíÿêëÿðè hÿðÿêÿòÿ ýÿëèá ñöðöíöð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 65-66).Ñåhðáàçëàð ñåhðëÿðèíè àòäûãäà èïëÿð âÿ ÿñàëàð þç-þçöíÿ ãà-

÷ûðìûøëàð êèìè ýþðöíäöëÿð. Àéÿäÿ äÿ õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè,hàìû ýþç àëäàäûëìàñû èëÿ èïëÿðè âÿ ÿñàëàðû ãà÷àí êèìè ýþð-ìöøäö.

Äèããÿò åòñÿíèç àéÿäÿ "åëÿ ýÿëäè êè, îíëàðûí èïëÿðè âÿ äÿ-éÿíÿêëÿðè hÿðÿêÿòÿ ýÿëèá ñöðöíöð" äåéèëèð. Éÿíè ÿñëèíäÿ áèðãà÷ìà, hÿðÿêÿò åòìÿê hàäèñÿñè éîõäóð, ñàäÿúÿ áàõàí èíñàí-ëàðà åëÿ ýþðöíìöøäö. Áó ñåhðèí éàëíûç ýþç àëäàíìàñû îëäó-üó âÿ èíñàíëàðû áó øÿêèëäÿ òÿñèðëÿíäèéèíè Àëëàh áàøãà àéÿ-äÿ äÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"(Ìóñà:) "Ñèç àòûí!" -äåäè. Îíëàð àòäûãäà, àäàìëàðûíýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhðýþñòÿðäèëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 116).Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþñòÿðäèêëÿðè èëëöçéîí ñÿhíÿëÿðè èëÿ

õàëã àðàñûíäà áþéöê åòèáàðãàçàíìûøäûëàð. Áóíó èñÿÔèðîíóí ñÿëòÿíÿòèíè ýöú-ëÿíäèðìÿê ö÷öí èøëÿäèðäèëÿð.Ùÿð úöð ñåhðè "Ôèðîíóí ýö-úö íàìèíÿ" åäèð âÿ áóíóí-ëà Ôèðîí ñèñòåìèíè ìþhêÿì-ëÿíäèðèðäèëÿð. Ôèðîí èñÿ áóñåhðáàçëàðû ìàëèééÿëÿøäè-ðèðäè. Õöëàñÿ, îðòàäà ãàðøû-ëûãëû ìÿíôÿÿò ÿëàãÿñè âàðèäè.

Ñåhðáàçëàð äà Ùç.Ìóñàèëÿ ìöáàðèçÿéÿ ýèðÿðêÿíÔèðîíóí ìåòàôèçèê áèð ýöúö-íöí îëìàäûüûíû áèëäèêëÿðèhàëäà ñûðô ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åò-ìÿê âÿ îíóí ýþçöíäÿ éöê-

57


Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ìèñèðëèëÿðèí áöòöí äè-íè ìÿðàñèìëÿðèíè äÿ èäàðÿ åäèðäèëÿð. Éóõà-ðûäà ñåhðáàçëàð áèð ìóìèéàëàìà ìÿðàñèìèÿñíàñûíäà òÿñâèð åäèëèð.


ñÿëìÿê ö÷öí ÿñàëàðûíû àòäûëàð. Áóíó åäÿðêÿí ãàëèá ýÿëÿúÿê-ëÿðèíÿ ÷îõ ÿìèí èäèëÿð âÿ öñòöí ýÿëÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð:

"Îíëàð èïëÿðèíè âÿ ÿñàëàðûíû éåðÿ àòûá: "Ôèðîíóí øàí-øþâêÿòèíÿ àíä îëñóí êè, áèç öñòöí ýÿëÿúÿéèê!" - äåäè-ëÿð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 44).Ñåhðáàçëàðûí ýþñòÿðäèéè ñÿhíÿëÿð hèéëÿ äÿ îëñà, ýþðÿíëÿ-

ðè òÿñèðëÿíäèðèðäè. Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, õàëã äÿhøÿòÿäöøÿíäÿ Ùç.Ìóñà äà áóíäàí òÿñèðëÿíäè âÿ ãîðõìàüà áàøëà-äû. ×öíêè Ùç.Ìóñà äà áó èëëöçèéà ñÿáÿáè èëÿ èïëÿðè âÿ ÿñà-ëàðû ãà÷àí êèìè ýþðìöøäö. Ùç.Ìóñà ãîðõìàñûí äåéÿ Àëëàhîíà õàòûðëàòäû:

"Ìóñàíûí úàíûíà ãîðõó äöøäö. Áèç îíà áåëÿ áóéóð-äóã: "Ãîðõìà, öñòöí ýÿëÿúÿê ìöòëÿã ñÿíñÿí! Ñàü ÿëèí-äÿêè ÿñàíû éåðÿ òóëëà, îíëàðûí äöçöá ãîøäóãëàðûíû óä-ñóí. Îíëàðûí äöçÿëòäèêëÿðè ñåhðáàç hèéëÿñèíäÿí áàøãàáèð øåé äåéèëäèð. Ñåhðáàç èñÿ, hàðà ýåäèðñÿ ýåòñèí, ìÿò-ëÿáèíÿ ÷àòìàç!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 67-69).Ùç.Ìóñà Ðÿááèìèçèí áó õàòûðëàòìàñûíäàí äÿðhàë ñîíðà

ñåhðáàçëàðà äþíöá îíëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñåhð îëäóüóíó âÿÀëëàhûí áóíëàðû ãÿáóë åòìÿéÿúÿéèíè õÿáÿð âåðäè:

"Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà Ìóñà äåäè: "Ñè-çèí åòäèéèíèç hÿð øåé ñåhðäèð. Àëëàh, ñþçñöç êè, îíó áà-òèë åäÿúÿêäèð. Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç!"("Éóíóñ" ñóðÿñè, 81).Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ùç.Ìóñà äà ÿñàñûíû àòäû. Íÿòèúÿ ñåhð-

áàçëàð ö÷öí äÿhøÿòëè èäè. Îíëàð áÿçè ÿøéàëàðû ãà÷ûðìûø êèìèýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûá èíñàíëàðû èíàíäûðàðêÿí Ùç.Ìóñàíûí ÿñà-ñû îíëàðûí áöòöí ñåhðèíè óäìóøäó. Àëëàh áó hàäèñÿëÿðè hàã-äà àéÿëÿðäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Áèç äÿ Ìóñàéà: "ßñàíû òóëëà!" - äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèðäÿ (áàõûá ýþðäöëÿð êè) ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèê-

58

59


ëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð.Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éà-ëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. (Ñåhðáàçëàð) îðàäà ìÿüëóá åäèë-äèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 117-119).Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû ñåhðáàçëàðûí åòäèéè èëëöçèéà èëÿ äåéèë,

ìþúöçÿâè áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèðäè. Ñåhðáàçëàð Ùç.Ìóñà-éà áèð òÿëÿ ãóðìóøäóëàð. Àíúàã ïëàí ãóðàíëàðûí ÿí õåéèðëè-ñè îëàí Àëëàh Ùç.Ìóñàéà îíëàðûí òÿëÿñèíè êå÷ÿðñèç åäÿí áèðòÿëÿ ãóðìàüû ÿìð åòäè. Áåëÿëèêëÿ, ñåhðáàçëàð ãóðäóãëàðû òÿ-ëÿéÿ þçëÿðè äöøìöø, Àëëàh áèð ìþúöçÿ éàðàäàðàã ÿñàéà ôþâ-ãÿëàäÿ áèð þçÿëëèê âåðìèøäè.

Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû àñòðîíîìèéàäàí òÿáàáÿòÿ ãÿäÿð hÿð ñàhÿäÿ íöôóçà ìàëèê èäèëÿð.Ñàhèá îëäóãëàðû ìÿëóìàòäàí úÿìèééÿòÿ òÿñèð åäÿ áèëìÿê âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ Ôèðîíóí ìöð-òÿúå èäàðÿ÷èëèéèíÿ ÿëàâÿ ýöú ãàçàíäûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Éóõàðûäà ñåhðáàç-ëàð áöòöí äöíéàíû þç ÿëëÿðèíäÿ ñàõëàéàðêÿí òÿñâèð åäÿí ãÿäèì Ìèñèð áàðåëéåôè.


Ñîíäà èñÿ hÿð êÿñ Ôèðîóíóí ñåhðáàçëàðûí ãàëèá ýÿëÿúÿ-éèíè äöøöíÿðêÿí ÷îõ ôÿðãëè áèð íÿòèúÿ îðòàéà ÷ûõìûø âÿÙç.Ìóñà ãàëèá ýÿëìèøäè. Áåëÿëèêëÿ, hÿð êÿñ Àëëàhûí âÿäèíèíhàãã îëäóüóíó ýþðìöøäö. Àëëàh Ùç.Ìóñàíû òÿíhà áóðàõìà-ìûø âÿ Ùç.Ìóñà éåð öçöíöí î äþâðäÿêè ÿí ýöúëö ñèñòåìëÿ-ðèíäÿí áèðèíÿ Ðÿááèìèçìèí ìþúöçÿñè ñàéÿñèíäÿ ãàëèá ýÿë-ìèøäè.

60

61

Ñåhðáàçëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè

Ùç.Ìóñà èëÿ ñåhðáàçëàðûí ãàðøûëàøìàñû Ôèðîí, ñåhðáàçëàðâÿ òàìàøà÷û õàëã ö÷öí ýþçëÿíèëìÿç áèð íÿòèúÿ èëÿ áèòäè. Ãà-ëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíÿ ÿìèí âÿ ãöðóðëó îëàí ñåhðáàçëàð ìÿüëóáîëäóëàð. Áó ìÿüëóáèééÿò à÷ûã øÿêèëäÿ áöòöí Ìèñèð õàëãûíûíýþçö þíöíäÿ îëäó. Áóíóí ñåhðáàçëàðà ÷îõ áþéöê òÿñèðè îë-äó. Ñåhðáàçëàðûí åòäèêëÿðè áèð ýþç àëäàíìàñû èäè. Áóíóí ýåð-÷ÿê îëìàäûüûíû ñåhðáàçëàð þçëÿðè ÷îõ éàõøû áèëèðäèëÿð. Ùàçûð-ëàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð, hèéëÿ èëÿ èíñàíëàðû èíàíäûðûð âÿ þçëÿðè-íèí âÿ äîëàéûñû èëÿ Ôèðîí ñèñòåìèíèí èëàhè áèð þçÿëëèéè âàðìûøêèìè ýþñòÿðèðäèëÿð. Àíúàã äèýÿð òÿðÿôäÿ ÷îõ ôÿðãëè âÿçèééÿòèäè. Áó, áèð èëëöçéà, éà äà ýþç àëäàíìàñû äåéèëäè. Ùÿãèãÿ-òÿí Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû îíëàðûí ýþñòÿðèëÿðèíè óäìóøäó. Ñåhð-áàçëàð áóíóí ýåð÷ÿê áèð ìþúöçÿ, Àëëàhûí âàðëûüûíûí âÿ ÎíóíÙç.Ìóñàéà îëàí äÿñòÿéèíèí áèð äÿëèëè îëäóüóíó àíëàäûëàð âÿäÿðhàë èìàí ýÿòèðäèëÿð:

"Îíëàð (hàìû áèðëèêäÿ) ñÿúäÿéÿ ãàïàíûá äåäèëÿð: "Áèçèìàí ýÿòèðäèê àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ - Ìóñàíûí âÿ Ùàðó-íóí Ðÿááèíÿ!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 120-122).Áèð àíäà hÿð øåé òÿðñèíÿ äþíìöøäö. Ãàëèá ýÿëÿúÿéèíÿ ñîí

äÿðÿúÿ ÿìèí îëàí âÿ õàëãûí ãàðøûñûíäà Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìö-áàðèçÿéÿ ýèðèøÿí Ôèðîí àë÷àëäû âÿ ñåhðáàçëàðû äà Ùç.Ìóñà-éà èìàí ýÿòèðäèëÿð. Ôèðîí ñåhðáàçëàðû èìàí ýÿòèðìÿñèíè ÿâ-âÿëúÿ ãÿáóë åäÿ áèëìÿäè. ×öíêè àçüûíëàðûí èíàíúûíà ýþðÿ,Ôèðîí hÿð øåéèí (èíñàíëàðûí äà) ñàhèáè èäè âÿ èìàí ýÿòèðìÿêö÷öí èíñàíëàðà îíóí èúàçÿ âåðìÿëè îëäóüóíó çÿíí åäèðäè:

"Ôèðîí äåäè: "Ìÿí ñèçÿ èçí âåðìÿäÿí ÿââÿë ñèç îíà


èìàí ýÿòèðäèíèç?" Áó, øöáhÿñèç êè, ÿhàëèñèíè ÷ûõàðòìàãìÿãñÿäèëÿ øÿhÿðäÿ ãóðäóüóíóç áèð hèéëÿäèð. Ýþðäö-éöíöç èøëÿðÿ ýþðÿ áàøûíûçà íÿ îéóí à÷àúàüûìû áèëÿúÿê-ñèíèç!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 123).Ãÿääàðëûãëà hþêì åäÿí Ôèðîí äÿðhàë ñÿhâ ìÿíòèãè èëÿ hàã-

ëû ÷ûõìàüà ÷àëûøäû. Îðòàäà áþéöê áèð ìþúöçÿ âàð èäè. Ñåhð-áàçëàð éåíèëÿðÿê Ùç.Ìóñàéà èìàí ýÿòèðäèëÿð. Ôèðîí èñÿ áóìþúöçÿíè ýþðöá èìàí ýÿòèðìÿêäÿíñÿ ÿêñèíÿ, þçöíöí äÿ éà-ëàí îëäóüóíó áèëäèéè ñàõòà èçàhëàð âåðäè âÿ ññåíàðèëÿð ãóð-äó. Îíóí èääèàñûíà ýþðÿ, ñåhðáàçëàðëà Ùç.Ìóñà áÿðàáÿð hÿ-ðÿêÿò åäèá Ìèñèðäÿ hàêèì îëìàã ö÷öí áåëÿ áèð øåé hàçûðëà-ìûø, hÿòòà ñåhðè äÿ Ùç.Ìóñàäàí þéðÿíìèøäèëÿð:

"...Î, hÿãèãÿòäÿ ñèçÿ ñåhð þéðÿäÿí áþéöéöíöçäöð..."("Òàhà" ñóðÿñè, 71).Ôèðîí Àëëàhûí à÷ûã àéÿëÿðèíè, ìþúöçÿñèíè ýþðñÿ äÿ äèðÿ-

íèá îíëàðà ãàðøû ÷ûõûðäû. Øöáhÿñèç, áó, ÿí äÿéèøìÿç èíêàð÷ûìÿíòèãëÿðèíäÿí áèðèäèð. Èíêàð÷ûëûãäà èñðàð åäÿí èíñàíëàð ÿíà÷ûã ìþúöçÿíè ýþðñÿëÿð äÿ îíó ñàõòà àäëàíäûðàúàã áèð ðóhhàëûíäà îëóðëàð. Þç èíêàðëàðûíû äöçýöí ýþñòÿðìÿê ö÷öí hÿðúöð ìÿíòèãäÿíêÿíàð éîëà ÿë àòàðëàð. Ôèðîíóí ýþñòÿðäèéè ãÿ-òè èíàäúûëëûã Àëëàhûí âàðëûüûíû, áèðëèéèíè, äèíèí hàãã îëäóüó-íó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿéÿí ñàéñûç-håñàáñûç èíêàð÷ûäà äà hÿðäþâðäÿ âÿ hÿð úÿìèééÿòäÿ ýþðöíöð.

Àíúàã Ôèðîí áó èíàäúûëëûüûí îíó õèëàñ åòìÿéÿúÿéèíè áè-ëèðäè. Ñåhðáàçëàðûí ìÿüëóá îëìàñû âÿ ñîíðà äà èìàí ýÿòèð-ìÿñè ñÿáÿáè èëÿ îíëàðûí õàëãûí àðàñûíäàêû íöôóçó ñàðñûëìûø-äû. Ôèðîíóí áó âÿçèééÿòè äöçÿëòìÿñè âÿ úÿìèééÿòÿ òÿçéèãè-íè hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðìÿñè ëàçûì èäè. Áóíà ýþ-ðÿ çöëìÿ ÿë àòäû âÿ èìàí ýÿòèðÿí ñåhðáàçëàðû èøýÿíúÿ èëÿ þë-äöðìÿêëÿ òÿhäèä åòäè. Àíúàã ñåhðáàçëàð Àëëàhûí àéÿñèíèí ýåð-÷ÿê îëäóüóíó à÷ûãúà ýþðäöëÿð âÿ òàìàìèëÿ Îíà òÿðÿô éþ-

62

íÿëäèëÿð. Áó çàìàí èìàí ýÿòèðÿí ñåhðáàçëàðûí ãÿðàðëû ñþçëÿ-ðèíÿ Ãóðàíäà áèð íå÷ÿ éåðäÿ éåð âåðèëèð:

"Ìÿí äÿ ñèçèí ÿë-àéàüûíûçû ÷àðïàç êÿñäèðèá õóðìà àüàú-ëàðûíûí êþòöêëÿðèíäÿí àñàúàüàì. Îíäà hàíñûìûçûí ÿçà-áûíûí äàhà øèääÿòëè âÿ äàhà ñöðÿêëè îëäóüóíó áèëÿúÿê-ñèíèç! (Ñåhðáàçëàð) äåäèëÿð: "Áèç hå÷ âàõò ñÿíè áèçÿ ýÿ-ëÿí áó à÷ûã ìþúöçÿëÿðäÿí âÿ áèçè éàðàäàíäàí öñòöíòóòìàéàúàüûã. Èíäè íÿ hþêì åäÿúÿêñÿíñÿ, åò. Ñÿí àí-úàã áó äöíéàäà hþêì åäÿ áèëÿðñÿí! Áèç, hÿãèãÿòÿí,Ðÿááèìèçÿ èìàí ýÿòèðäèê êè, Î áèçè ýöíàhëàðûìûçà âÿñÿíèí áèçè ìÿúáóð åòäèéèí ñåhðÿ ýþðÿ áàüûøëàñûí. Àë-ëàh äàhà õåéèðëè âÿ äàhà áàãèäèð!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 71-73)."Äåäèëÿð: "Çÿðÿðè éîõäóð, áèç þç Ðÿááèìèçÿ òÿðÿô äþ-íÿúÿéèê! Áèç èëê èìàí ýÿòèðÿíëÿð îëäóüóìóçà ýþðÿ Ðÿá-áèìèçèí õÿòàëàðûìûçû áàüûøëàéàúàüûíà öìèä åäèðèê!""("Øöÿðà" ñóðÿñè, 50-51).Àéÿëÿðäÿ äÿ õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè, èìàí ýÿòèðÿí áó èí-

ñàíëàð Ôèðîíóí òÿhäèäëÿðè ãàðøûñûíäà èðàäÿ ýþñòÿðèá îíà áî-éóí ÿéìÿäèëÿð. ×öíêè îíëàð àðòûã àíëàìûøäûëàð êè, þëäöðñÿ-ëÿð äÿ hÿð øåéè Éàðàäàí, hÿð øåéèí Ðÿááè îëàí, öñòöí âÿ ýöú-ëö îëàí Àëëàhà äþíÿúÿêëÿð. ßââÿëêè èíêàðëàðûíû âÿ äèíèí ÿëåé-hèíÿ îëàí hÿðÿêÿòëÿðèíè Ðÿááèìèçèí áàüûøëàéàúàüûíû óììóø-äóëàð. ×öíêè Àëëàh ÷îõ áàüûøëàéàí âÿ ÿñèðýÿìÿéÿíäèð.

Áó hàäèñÿäÿí ñîíðà Ôèðîí þç ÿòðàôûíà ýþñòÿðäèéè òÿçéèãèàðòûðäû. Õàëãû áàúàðäûüû ãÿäÿð ñûíäûðìàüà âÿ ÷þêäöðìÿéÿ ÷à-ëûøäû. Ôèðîíóí áó òÿçéèãè ñÿáÿáè èëÿ Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí àðà-ñûíäà ñàäÿúÿ ýÿíúëÿðäÿí éàðàíàí áèð ãðóïäàí ÿëàâÿ hå÷ êÿñèìàí ýÿòèðìÿäè. Ñåhðáàçëàðûí ýþñòÿðäèéè ñÿìèìèééÿò âÿ úÿ-ñàðÿò áÿhñ åäèëÿí ìþìèí ýÿíúëÿðäÿí áàøãà õàëãûí ÿêñÿðèé-éÿòè òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìÿäè. Àëëàh áó hÿãèãÿò hàãäà Ãó-

63

Ñåhðáàçëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè


ðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:"Ôèðîíóí âÿ ÿéàíëàðûíûí áÿëàñû ãîðõóñóíäàí Ìóñàéàþç ãþâìöíäÿí éàëíûç êè÷èê áèð äÿñòÿ èìàí ýÿòèðäè. ×öí-êè Ôèðîí î éåðäÿ hàêèì èäè. Î, hÿääè àøìûøäû" ("Éó-íóñ" ñóðÿñè, 83).Ùç.Ìóñàéà èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí àðàñûíäà øÿõñÿí Ôèðîíóí õà-

íûìû äà âàð èäè. Ôèðîíëà áèðëèêäÿ áèð ÷îõ äöíéÿâè íåìÿòëÿðè÷èíäÿ éàøàéàí áó øÿðÿôëè õàíûì Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿðÿê hÿìáó íåìÿòëÿðè òÿðê åòìÿéè, hÿì äÿ Ôèðîí òÿðÿôèíäÿí øèääÿò-ëè áèð áÿëàéà äöøìÿéè ýþçöíöí ãàáàüûíà àëìûøäû. Áó èñÿ øöá-hÿñèç êè, ÷îõ ñÿìèìè âÿ äÿðèí áèð èìàíûí ýþñòÿðèúèñèäèð. Ùÿì-÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà Ôèðîíóí õàíûìûíû äà íöìóíÿâè áèð ìþ-ìèí ãàäûí êèìè Ùç.Ìÿðéÿìëÿ áÿðàáÿð òóòóð:

"Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ èñÿ Ôèðîíóí çþâúÿñèíè ìèñàë÷ÿêäè. Î çàìàí î: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí Þç äÿð-ýàhûíäà - úÿííÿòäÿ áèð åâ òèê, Ìÿíè Ôèðîíäàí âÿ îíóíÿìÿëèíäÿí ãóðòàð. Ìÿíè çàëèì ãþâìäÿí õèëàñ åò!" -äåìèøäè" ("Òÿhðèì" ñóðÿñè, 11).Ôèðîíóí õàíûìûíûí áó ñÿìèìè èìàíû Ãóðàíäà äà áèëäè-

ðèëäèéè êèìè, øöáhÿñèç êè, áöòöí ìöñÿëìàíëàðà ýþçÿë áèð íö-ìóíÿäèð. Áó ñàëåh ìþìèí äöíéàéà ãàðøû áöòöí ìÿíôè èñòÿê-ëÿðäÿí ñûéðûëûá ýåð÷ÿê hÿéàòûí àõèðÿò îëäóüóíó àíëàìûøäû. Ãû-ñàìöääÿòëè äöíéà ìÿíôÿÿòëÿðèíè - îíëàð íÿ ãÿäÿð ìþhòÿøÿìýþðöíñÿëÿð äÿ - ñîíñóç úÿííÿò íåìÿòëÿðèíÿ äÿéèøìÿìèøäè.Î, Àëëàhäàí úÿííÿòäÿ áèð ñûüûíàúàã èñòÿìèøäè. ßëáÿòòÿ, áóñÿìèìè äóà âÿ àõèðÿòÿ êþíöëäÿí éþíÿëìèø õàðàêòåð hÿð ìö-ñÿëìàíûí ñàhèáëÿíìÿëè îëäóüó áèð õàðàêòåðäèð.

64

"...Èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿð èñÿ úÿííÿò áàü÷àëàðûíäà îëàúàãëàð.

Ðÿááèíèí äÿðýàhûíäà îíëàð ö÷öí èñòÿäèêëÿðè hÿð øåé îëàúàãäûð.

Áóäóð ÿí áþéöê íåìÿò!" ("Øóðà" ñóðÿñè, 22).


66

Ñàðàéäàêû ìþìèí

èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð

Éàøàíàí ôþâãÿëàäÿ hàäèñÿëÿðÿ âÿ ñåéð åäèëÿí ìþúöçÿ-ëÿðÿ áàõìàéàðàã Ôèðîí âÿ ÿòðàôû Ùç.Ìóñàéà ìöãàâèìÿò ýþñ-òÿðäèëÿð. Òÿêÿááöðëÿðè âÿ èíàäúûëëûãëàðû ñÿáÿáèíäÿí èíêàð åò-ìÿêäÿ äàâàì åòäèëÿð âÿ ýþðäöêëÿðèíèí áèð ñåhð, Ùç.Ìóñà-íûí èñÿ áèð ñåhðáàç îëäóüóíó èääèà åòäèëÿð. Áèð ñþçëÿ, Ùç.Ìó-ñàíû âÿ îíà èíàíàíëàðû ãîðõóòìàã ö÷öí éåíè ïëàíëàð ãóðìà-üà, îíëàðà ãàðøû úöðáÿúöð òÿçéèã âÿ èøýÿíúÿëÿð òÿðòèá åòìÿ-éÿ áàøëàäûëàð:

"Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Ìóñàíû àéÿëÿðèìèçëÿ âÿ à÷ûã-àéäûí áèðäÿëèëëÿ ýþíäÿðäèê. Ôèðîíóí, Ùàìàíûí âÿ Ãàðóíóí éà-íûíà. Îíëàð èñÿ: "Áó ñåhðáàçäûð, éàëàí÷ûäûð!" - äåäè-ëÿð. (Ìóñà) îíëàðûí éàíûíà äÿðýàhûìûçäàí hàãã èëÿ ýÿë-äèêäÿ îíëàð: "Îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí îü-ëàíëàðûíû þëäöðöí, ãàäûíëàðûíû èñÿ äèðè ñàõëàéûí!" - äå-äèëÿð. Êàôèðëÿðèí hèéëÿñè àíúàã áîøà ÷ûõàð. Ôèðîí äåäè:"Áóðàõûí ìÿíè Ìóñàíû þëäöðöì, ãîé î äà Ðÿááèíè ÷à-üûðñûí. Äîüðóñó, ìÿí îíóí ñèçèí äèíèíèçè äÿéèøäèðÿúÿ-éèíäÿí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿúÿéèíäÿí ãîð-õóðàì". Ìóñà äåäè: "Ìÿí hàãã-håñàá ýöíöíÿ èíàí-ìàéàí hÿð áèð òÿêÿááöð ñàhèáèíäÿí hÿì ìÿíèì Ðÿá-áèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà ïÿíàh àïàðû-ðàì!"" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 23-27).Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿêëÿ àðàäàí ýþòöðìÿéè äöøöíöð-

äö. Ôèðîí þç ìÿíôÿÿòèíèí ïîçóëìàñûíû èñòÿìèðäè. ßýÿð Ùç.Ìó-ñà ýöúëÿíñÿéäè, Ôèðîí õàëãû èñòÿäèéè êèìè èäàðÿ åäÿ áèëìÿ-

éÿúÿêäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Ìóñàíû ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿêäÿýöíàhëàíäûðûá îíóí þëäöðöëìÿñèíè ìÿíòèãÿóéüóí àääûì êè-ìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Àíúàã áó äÿôÿ äÿ Ôèðîíóí àèëÿñèí-äÿí áèð íÿôÿð Ùç.Ìóñàéà äÿñòÿê âåðäè âÿ Ôèðîíóí çöëìöíÿåòèðàç åòäè:

"Ôèðîí àèëÿñèíäÿí îëóá èìàíûíû ýèçëè ñàõëàéàí áèð êè-øè äåäè: "Ìÿýÿð ñèç áèð àäàìû: "Ðÿááèì Àëëàhäûð!" -äåìÿéèíÿ ýþðÿ þëäöðÿúÿêñèíèç?! Ùàëáóêè î, Ðÿááèíèç-äÿí ñèçÿ à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿð ýÿòèðìèøäèð. ßýÿð î éà-ëàí äåéèðñÿ, àíúàã þç ÿëåéhèíÿäèð; éîõ, ÿýÿð äîüðó äà-íûøûðñà, îíóí ãîðõóòäóüó ÿçàáûí áèð ãèñìè ñèçÿ òîõó-íàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh hÿääè àøàíû, éàëàí÷ûíû äîüðóéîëà ìöâÿôôÿã åòìÿç. Åé ãþâìöì! Áó ýöí hþêì ñè-çèíäèð. Éåð öçöíäÿ ãàëèá îëàíëàð äà ñèçñèíèç. ßýÿð áè-çÿ Àëëàhûí ÿçàáû ýÿëñÿ, îíà ãàðøû êèì áèçÿ êþìÿê åäÿáèëÿð?!" Ôèðîí äåäè: "Ìÿí ñèçÿ àíúàã ìöíàñèá ýþðäö-éöì ðÿéèìè áèëäèðèðÿì, ìÿí ñèçÿ àíúàã äîüðó éîëó ýþñ-òÿðèðÿì!" Î ìþìèí àäàì äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿíñèçÿ áèð ýöíöí êÿëìÿñèíäÿí ãîðõóðàì! Íóh, Àä, Ñÿ-ìóä ãþâìöíöí âÿ îíëàðäàí ñîíðà ýÿëÿíëÿðèí úÿçàñûêèìè áèð úÿçà âåðèëìÿñèíäÿí (åhòèéàò åäèðÿì), Àëëàh Þçáÿíäÿëÿðèíÿ ÿñëà çöëì åòìÿê èñòÿìÿç! Åé ãþâìöì!Ìÿí ñèçÿ öç âåðÿúÿê âàâåéëà ýöíöíäÿí ãîðõóðàì!(Ãîðõóäàí) öç ÷åâèðèá ãà÷àúàüûíûç ýöí ñèçè Àëëàhäàíãîðóéàí òàïûëìàç. Àëëàhûí éîëäàí åòäèéè êèìñÿéÿ äÿéîë ýþñòÿðÿí îëìàç!" Àíä îëñóí êè, äàhà þíúÿ Éóñèôñèçÿ à÷ûã-àøêàð äÿëèëëÿðëÿ ýÿëìèøäè. Ñèç îíóí ýÿòèðäèê-ëÿðèíÿ øÿêê åäèá äóðóðäóíóç. Íÿhàéÿò, âÿôàò åòäèêäÿ:"Àëëàh îíäàí ñîíðà ÿñëà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìÿéÿúÿê-äèð!" - äåäèíèç. Àëëàh hÿääè àøàí, øÿêê è÷èíäÿ îëàí êèì-ñÿíè áåëÿ éîëäàí àçäûðàð! Î êÿñëÿð êè, þçëÿðèíÿ hå÷ áèð

67

Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð


äÿëèë ýÿëìÿäÿí Àëëàhûí àéÿëÿðè áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿåäÿðëÿð. Áó hÿì Àëëàh, hÿì äÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿð éà-íûíäà íèôðÿò àðòûðàð. Àëëàh hÿð òÿêÿááöð ñàhèáèíèí, çà-ëèìèí öðÿéèíè áåëÿ ìþhöðëÿéÿð!" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 28-35).Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàíûí áó õÿáÿðäàðëûüû òÿêÿááöðëö âÿ

èíàäêàð Ôèðîíà hå÷ äÿ òÿñèð åòìÿäè. Áó ñþçëÿðèí îíóí ÿòðà-ôûíà äà òÿñèðñèç ãàëìàñû ö÷öí þçöíö âÿ áöòöí Ìèñèð õàëãûíûõÿáÿðäàð åäÿí áó ìöñÿëìàíû ëàüà ãîéìàüà ÷àëûøäû. Êþìÿê-÷èñè Ùàìàíà òÿðÿô äþíöá êèíàéÿëè øÿêèëäÿ îíäàí éöêñÿê áèðãöëëÿ èíøà åòìÿñèíè èñòÿäè:

"Ôèðîí (èñòåhçà èëÿ) äåäè: "Åé Ùàìàí! Ìÿíèì ö÷öíáèð óúà ãÿñð òèê êè, áÿëêÿ, éîëëàðà éåòèøèì - ýþéëÿðèíéîëëàðûíà (éåòèøèì) âÿ Ìóñàíûí Àëëàhûíû ýþðöì. Äîü-ðóñó, ìÿí îíó éàëàí÷û ñàéûðàì!" Ôèðîíà ïèñ ÿìÿëè áå-ëÿúÿ éàõøû ýþñòÿðèëäè. Î, (hàãã) éîëäàí ÷ûõàðûëäû. Ôèðî-íóí hèéëÿñè àíúàã áîøà ÷ûõäû" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 36-37).Ôèðîí Ùàìàíà ñþçöýåäÿí ãöëëÿ èíøà åòìÿñè ÿìðèíè âåð-

ìÿêëÿ ñàäÿúÿ ëàü åäÿðÿê öñòöí ÷ûõìàüà ÷àëûøûðäû. Ùç.Ìó-ñàíûí îíà òÿáëèü åòäèéè hÿãèãÿòè, éÿíè Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿáèðëèéèíè ãàâðàéà áèëìèðäè. Ôèðîí Àëëàhûí ýþéäÿ îëäóüóíó äö-øöíöð, îðà ÷ûõûá áàõàíäà áèð øåé òàïûëìàéàúàüûíû äåéèð, áå-ëÿëèêëÿ äÿ Ùç.Ìóñàíû êèíàéÿ èëÿ òÿêçèá åäèðäè.

Ôèðîíóí àèëÿñèíäÿí îëàí âÿ ýèçëèíúÿ èìàí ýÿòèðÿí ìþìèíèíñàí èñÿ Ôèðîíóí áó hÿðÿêÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàðàã Àëëàhûí âÿ àõè-ðÿòèí âàðëûüûíû îíëàðà à÷ûãúà àíëàòìàüà áàøëàäû. Îíëàðû ÿçàá-ëà õÿáÿðäàð åòäè. Àíëàòäûüû hÿãèãÿòÿ èíàíìàëàðûíû âÿ îíà òà-áå îëìàëàðûíû èñòÿäè:

"Î ìþìèí àäàì äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿíèì àðäûì-úà ýÿëèí, ñèçè äîüðó éîëà ÷ûõàðäûì! Åé ãþâìöì! Áóäöíéà hÿéàòû êå÷èúè áèð øåéäèð, àõèðÿò èñÿ ÿáÿäè éóðä-

68

äóð! Ùÿð êÿñ áèð ïèñëèê åòñÿ, î àíúàã ïèñëèéè ãÿäÿð úÿ-çà àëàð. Àììà hÿð êèøè, éàõóä ãàäûí ìþìèí èêÿí áèðéàõøûëûã åòñÿ, áåëÿëÿðè úÿííÿòÿ äàõèë îëóá ñàéñûç-håñàá-ñûç ðóçèéÿ ÷àòàð! Åé ãþâìöì! Áó íÿ èøäèð! Ìÿí ñèçèíèúàòà äÿâÿò åòäèéèì hàëäà, ñèç ìÿíè úÿhÿííÿìÿ äÿ-âÿò åäèðñèíèç! Ñèç ìÿíè Àëëàhû èíêàð åòìÿéÿ, áèëìÿäè-éèì áèð øåéè Îíà øÿðèê ãîøìàüà ÷àüûðäûüûíûç hàëäà,ìÿí ñèçè éåíèëìÿç ãöââÿò ñàhèáè îëàí, ÷îõ áàüûøëàéàíÀëëàhà ÷àüûðûðàì! Øöáhÿñèç êè, ñèçèí ìÿíè ÷àüûðäûãëà-ðûíûçûí íÿ äöíéàäà, íÿ äÿ àõèðÿòäÿ ÷àüûðìàã ãàáèëèé-éÿòè éîõäóð. Áèçèì àõûð äþíöøöìöç èñÿ Àëëàhàäûð. Ùÿä-äè àøàíëàð, ñþçñöç êè, úÿhÿííÿìëèêäèðëÿð! (Àëëàhûí ÿçà-áûíû ýþðäöêäÿ) ñèçÿ äåäèêëÿðèìè ìöòëÿã õàòûðëàéàúàã-ñûíûç, Ìÿí þç èøèìè Àëëàhà hÿâàëÿ åäèðÿì. Ùÿãèãÿòÿí,Àëëàh áÿíäÿëÿðè ýþðÿíäèð!" Áåëÿëèêëÿ, Àëëàh îíó îíëà-ðûí ãóðäóüó hèéëÿëÿðèí øÿðèíäÿí ãîðóäó. Ôèðîí ÿhëèíèèñÿ øèääÿòëè ÿçàá ñàðäû" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 38-45).Ôèðîí âÿ ÷åâðÿñè ãóëàãëàðûíû þç àðàëàðûíäàí ýÿëÿí áó ñà-

ëåh ìþìèíèí õÿáÿðäàðëûãëàðûíà äà òûõàäûëàð. Áó ãÿäÿð äÿëè-ëÿ áàõìàéàðàã îíëàðûí èíêàðûíûí âÿ ÿçàçèëëèéèíèí ÿâÿçè èñÿÿçàá îëàúàãäû.

69

Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð

"Áó, ìÿìëÿêÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðèíäÿíäèð êè, ñÿ-íÿ ñþéëÿäèê. Îíëàðûí áÿçèñèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò

ãàëìûø, áÿçèñè èëÿ éåðëÿ éåêñàí îëìóøäóð" ("Ùóä" ñóðÿñè, 100).

Ãóðàíäà Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðûí áÿçèëÿðè éàõûí äþâð-ëÿðÿ ãÿäÿð ýèçëè ãàëìûø òàðèõè ìÿëóìàòëàðû öçÿ ÷ûõàðûð. Áó ìÿëóìàòëàð Ãóðàí-äàêû hÿð êÿëìÿíèí ìöÿééÿí áèð hèêìÿòÿ ýþðÿ èøëÿäèëäèéèíè äÿ áèçÿ ýþñòÿðèð.

Ãóðàíäà Ôèðîíëà áèðëèêäÿ àäû ãåéä åäèëÿí èíñàíëàðäàí áèðè "Ùàìàí"äûð. Ùà-ìàí Ãóðàíûí 6 ìöõòÿëèô àéÿñèíäÿ Ôèðîíóí ÿí éàõûí àäàìëàðûíäàí áèðè êèìè ãåéäåäèëèð.

Áóíóí ÿâÿçèíäÿ èñÿ Òþâðàòäà Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíäàí áÿhñ åäÿí hèññÿäÿÙàìàíûí àäû hå÷ áèð éåðäÿ ãåéä åäèëìèð. Ëàêèí Ùàìàí àäû ßhäè-ßòèãèí ñîíðà-êû hèññÿëÿðèíäÿ Ùç.Ìóñàäàí òÿõìèíÿí 1100 èë ñîíðà éàøàìûø âÿ éÿhóäèëÿðÿ çöëìåòìèø áèð Áàáèë ÷àðûíûí êþìÿê÷èñè êèìè ãåéä åäèëèð.

Ãóðàíû Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) Òþâðàò âÿ Èíúèëäÿí ÷ûõûøåäÿðÿê éàçäûüûíû èääèà åäÿí áÿçè ãåéðè-ìöñÿëìàíëàð Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.)áó êèòàáëàðäà áÿhñ åäèëÿí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè Ãóðàíà ýóéà éàíëûø ãåéä åòìÿñè êè-ìè áèð úÿôÿíýèééàò âÿ àõìàãëûüû îðòàéà àòûðëàð.

Ùàëáóêè áó èääèàíûí òàìàìèëÿ ÿñàññûçëûüû Ìèñèð håðîãëèôèíèí áóíäàí òÿõìè-íÿí 200 èë ÿââÿë ÷þçöëìÿñè âÿ Ãÿäèì Ìèñèð àáèäÿëÿðèíäÿ "Ùàìàí" àäûíûí ìþâ-úóä îëìàñû èëÿ îðòàéà ÷ûõäû.

Î äþâðÿ êèìè Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿ éàçûëàí êèòàáÿëÿð âÿ éàçûëàð îõóíà áèë-ìèðäè. Ãÿäèì Ìèñèðèí äèëè håðîãëèô èäè. Áó äèë ìþâúóäëóüóíó ÿñðëÿð áîéó äà-âàì åòäèðäè. Ëàêèí åðàìûçûí II âÿ III ÿñðëÿðèíäÿ õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñû âÿ ìÿ-äÿíè òÿñèðè èëÿ Ìèñèð äèíèíè îëäóüó êèìè äèëèíè äÿ éàääàí ÷ûõàðäû. Éàçûëàðäà hå-ðîãëèôäÿí èñòèôàäÿ ýåòäèêúÿ àçàëäû âÿ hå÷ èøëÿäèëìÿìÿéÿ áàøëàäû. Ùåðîãëèô éà-çûñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëÿí ñîíóíúó òàðèõ åðàìûçûí 394-úö èëèíÿ àèä áèð êèòàáÿäèð.Áóíäàí ñîíðà áó äèë éàääàí ÷ûõäû. Áó äèëäÿ éàçûëìûø éàçûëàðû îõóéà áèëÿí âÿáàøà äöøÿí hå÷ êèì ãàëìàäû. Òà áóíäàí òÿõìèíÿí èêè ÿñð ÿââÿëÿ ãÿäÿð...

Ãÿäèì Ìèñèð håðîãëèôè 1799-úó èëäÿ Ðîçåòòà Ñòîóí àäû âåðèëÿí âÿ á.å.ÿ. 196-úû èëÿ àèä áèð êèòàáÿíèí òàïûëìàñû èëÿ îõóíäó. Áó äàø ëþâhÿíèí õöñóñèééÿòè îíóíö÷ ìöõòÿëèô éàçû èëÿ éàçûëìàñû èäè: håðîãëèô, äåìîòèê (håðîãëèôèí ÿëéàçìà øÿêëè)âÿ éóíàí äèëèíäÿ. Éóíàí äèëèíäÿêè ìÿòíèí êþìÿéè èëÿ ëþâhÿäÿêè Ãÿäèì Ìèñèðéàçûñûíû îõóìàüà ÷àëûøäûëàð. Ëþâhÿíèí áöòþâ îõóíóøó Æàí-Ôðàíñèñ Øàìïîëéîíàäëû áèð ôðàíñûç òÿðÿôèíäÿí òàìàìëàíäû. Áåëÿëèêëÿ, éàääàí ÷ûõàðûëàí áèð äèë âÿáó äèëèí àíëàòäûüû òàðèõ àéäûíëàøìàüà áàøëàäû. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðìÿäÿíèééÿòè, îíëàðûí äèíëÿðè âÿ ñîñèàë hÿéàòû hàããûíäà ÷îõ øåé þéðÿíèëäè.

Ùåðîãëèôèí îõóíìàñû èëÿ ìþâçóìóçëà áàüëû îëàí ÷îõ ìöhöì áèð ìÿëóìàòäà ÿëäÿ åäèëäè: "Ùàìàí" àäûíäàí Ìèñèð àáèäÿëÿðèíäÿ hÿãèãÿòÿí äÿ áÿhñ åäèëèð-äè. Âéàíàäàêû Ùîôô Ìóçåéèíäÿ ìþâúóä îëàí áèð àáèäÿ öçÿðèíäÿ áó àääàí áÿhñåäèëèðäè. Åéíè àáèäÿäÿ Ùàìàíûí Ôèðîíà îëàí éàõûíëûüûíäàí äà ñþháÿò à÷ûëûðäû(Walter Wreszinski, "Aegyðtische Inschriften aus dem K.K.Íof Museum in Wien",1906, É.C.Íinrichs'sche Buchhandlung).

Áöòöí àáèäÿëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã hàçûðëàíàí "Éåíè ÷àðëûãäàêû èíñàíëàð" ëöüÿòèí-äÿ èñÿ Ùàìàíäàí "Äàø îúàãëàðûíäà ÷àëûøàíëàðûí áàø÷ûñû" êèìè áÿhñ åäèëèðäè

71

ÃÓÐÀÍÄÀ ÃÅÉÄ ÅÄÈËßÍ "ÙÀÌÀÍ" ÊßËÌßÑÈ ÃßÄÈÌ

ÌÈÑÈÐ ÉÀÇÛËÛ ÀÁÈÄßËßÐÈÍÄß Äß ÉÅÐ ÀËÛÐ

XIX ÿñðäÿ Ìèñèð håðîãëèôëÿðè îõóíàíà ãÿäÿð "Ùàìàí" èôàäÿñè áÿëëè äåéèëäè. Ùåðîã-ëèôëÿð îõóíàí êèìè Ùàìàíûí Ôèðîíóí éàõûí êþìÿê÷èñè âÿ "äàø îúàãëàðûíûí áàø÷ûñû"îëìàñû ìÿëóì îëäó. (Éóõàðûäà èíøààò èø÷èëÿðè). Äèããÿò åäèëìÿëè îëàí ìÿñÿëÿ Ãóðàíäàäà Ùàìàíûí Ôèðîíóí ÿìðèíäÿ èíøààòû èäàðÿ åäÿí áèð èíñàí îëäóüó àéäûíëàøûð. ÉÿíèÃóðàíäà î äþâðäÿ hå÷ áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí áèëèíìÿéÿúÿê áèð ìÿëóìàò âåðèëìèøäè.

(Íermann Ranke, "Die Agyðtischen Personennamen, Verzeichnis der Namen,Verlag Von ÉÉ Augustin in Glückstadt", Band I, 1935, Band II, 1952).

Îðòàéà ÷ûõàí íÿòèúÿ èñÿ ìöhöì áèð hÿãèãÿòè èôàäÿ åäèðäè. Ùàìàí Ãóðàíàãàðøû ýÿëÿíëÿðèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã åéíèëÿ Ãóðàíäà ãåéä åäèëäèéè êèìè,Ùç.Ìóñàíûí äþâðöíäÿ éàøàéàí áèð èíñàí èäè âÿ Ãóðàíäà áÿhñ åäèëäèéè êèìè, î,Ôèðîíóí éàõûí àäàìëàðûíäàí èäè âÿ èíøààò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó.

Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà Ôèðîíóí ãöëëÿ èíøà åòìÿê èøèíè Ùàìàíäàí èñòÿäèéèíè áèë-äèðÿí àéÿ äÿ áó àðõåîëîæè òàïûíòû èëÿ òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð:

"Ôèðîí äåäè: "Åé ÿéàíëàð! Ìÿí ñèçèí ö÷öí þçöìäÿí áàøãà áèð òàíðû îë-äóüóíó áèëìèðÿì. Åé Ùàìàí! Ìÿíèì ö÷öí îä ãàëàéûá ïàë÷ûãäàí êÿð-ïèú áèøèð âÿ áèð ãöëëÿ òèêäèð êè, áÿëêÿ, Ìóñàíûí òàíðûñûíà òàìàøà åäèì.Àõû ìÿí îíó, hÿãèãÿòÿí, éàëàí÷û ñàéûðàì!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 38).Íÿòèúÿäÿ Ãÿäèì Ìèñèð àáèäÿëÿðèíäÿ Ùàìàíûí àäûíûí òàïûëìàñû Ãóðàí ÿëåé-

hèíÿ áÿçè ìÿúáóðè èääèàëàðû îðòàéà àòàíëàðûí áèð èääèàñûíû äà ïó÷ åòìÿêëÿ ãàë-ìàéûá Ãóðàíûí hÿãèãÿòÿí Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëäóüóíó áèð äàhà ýþñòÿðäè. ×öí-êè Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿ ÿëäÿ åäèëìÿñè âÿ îõóíìàñû ìöìêöí îë-ìàéàí áèð òàðèõè ìÿëóìàò Ãóðàíäà áèçÿ ìþúöçÿëè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìûøäû.

73

Èñðàèë îüóëëàðûíûí íàíêîðëóüó

Ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøìàñûíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà óçóíìöääÿò Ìèñèðäÿ ãàëäû. Áó ìöääÿòäÿ Ôèðîíóí Ùç.Ìóñàéà âÿÈñðàèë îüóëëàðûíà òÿçéèãëÿðè äàâàì åòäè. Ùç.Ìóñà áèð òÿðÿô-äÿí Ôèðîí âÿ îíóí òÿçéèãëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ åäÿðêÿí äèýÿðòÿðÿôäÿí äÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû ñÿáðëè îëìàüà ÷àüûðûðäû. Èñðàèëîüóëëàðûíûí áèð ãèñìè èñÿ Ùç.Ìóñàäàí ÿââÿë äÿ, ñîíðà äà òÿç-éèã îëäóüóíó âÿ hå÷ áèð øåéèí äÿéèøìÿäèéèíè ñþéëÿéÿðÿêÙç.Ìóñàíûí hþðìÿòñèç áèð øÿêèëäÿ òÿíãèä åäèðäèëÿð:

"Ìóñà þç òàéôàñûíà: "Àëëàhäàí êþìÿê äèëÿéèí âÿ ñÿáðåäèí. Éåð öçö Àëëàhûíäûð. Áÿíäÿëÿðèíäÿí èñòÿäèéèíèîíóí âàðèñè åäÿð. Àãèáÿò ìöòòÿãèëÿðèíäèð!" - äåäè.Äåäèëÿð: "Ñÿí áèçÿ ïåéüÿìáÿð ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë äÿ,ñîíðà äà áèç ÿçèééÿò ÷ÿêäèê!" (Ìóñà îíëàðà áåëÿ) úà-âàá âåðäè: "Áÿëêÿ äÿ, Ðÿááèíèç äöøìÿíèíèçè ìÿhâ åäèáñèçè éåð öçöíöí âàðèñëÿðè åäÿúÿê, ñîíðà èñÿ íÿ åòäèéè-íèçÿ áàõàúàã!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 128-129).Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ùç.Ìóñàéà áó hþðìÿòñèçëèéè áó èíñàí-

ëàðûí ìÿíÿí ÿñëèíäÿ îëäóãúà çÿèô îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Àëëàhîíëàðà Ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí áèð ïåéüÿìáÿðýþíäÿðìèø âÿ îíëàðäàí ñÿáð åòìÿëÿðèíè èñòÿìèøäè. Îíëàð èìàí-ëàðû çÿèô, þçëÿðè èñÿ äöøöíúÿñèç èíñàíëàð îëäóãëàðû ö÷öí ñÿ-áèðñèçëèê ýþñòÿðèá íàíêîðëóã åäÿðÿê Ùç.Ìóñàíûí öíâàíûíà äå-éèíìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Àíúàã ÿñë ìþìèíÿ éàðàøàí hÿðÿêÿòhÿð øÿðàèòäÿ âÿ ìöhèòäÿ Àëëàhà øöêð åòìÿê, Àëëàhûí úûçäû-üû òàëåéèí hÿð àíûíà ðàçû âÿ òÿñëèì îëìàãäûð.

Áèð ìþìèí Àëëàhûí îíà íÿéè òÿãäèð åòìÿñèíäÿí àñûëû îë-


74

ìàéàðàã - áó, ñûõûíòû, ÷ÿòèíëèê, àúëûã, òÿçéèã, èøýÿíúÿ äÿ îëàáèëÿð - hÿìèøÿ áèð Èñëàì àëèìèíèí "ßëhÿìäöëèëëàhè àëÿ êóëëèhàë" ("Ùÿð âÿçèééÿòäÿ Àëëàhà hÿìä îëñóí") ñþçëÿðè èëÿ èôà-äÿ åòäèéè òÿñëèìèééÿòëè ðóh hàëÿòèíäÿ îëìàëûäûð. Ìàääè ñûõûí-òûëàðû ìþìèí ö÷öí áþéöê áèð ìÿíÿâè ëÿççÿòÿ ÷åâèðÿí äÿ åëÿáó ñÿìèìèééÿò âÿ òÿâÿêêöëäöð.

Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ èñÿ Àëëàh áèçÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí ÿê-ñÿðèééÿòèíèí áó øöóðäàí ìÿhðóì îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Èñðàèëîüóëëàðûíûí éóõàðûäàêû àéÿäÿ áèëäèðèëÿí ýèëåéè ñîíðàêû ñÿhè-ôÿëÿðäÿ èíúÿëÿéÿúÿéèìèç êèìè, äàhà ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Àë-ëàhà ãàðøû íàíêîðëóã âÿ öñéàíëàðëà äàâàì åäÿúÿê. Àëëàh áóí-ëàðû áèçÿ áèð èáðÿò îëñóí äåéÿ þéðÿäèð. Ôèðîíóí èíêàð÷ûëûüû íå-úÿ áþéöê áèð èáðÿòäèðñÿ, î äþâðäÿ éàøàéàí Èñðàèë îüóëëàðûíûíçÿèô èìàíû âÿ õÿñòÿ ãÿëáè äÿ áèçëÿð ö÷öí éåíÿ áèð èáðÿò âÿ-ñèëÿñèäè.

"Ñèçÿ èñòÿäèéèíèç øåéëÿðèí hàìûñûíäàí âåðìèø-äèð. ßýÿð Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè ñàéàúàã îëñàíûç,ñàéûá ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí

÷îõ çàëèì, hÿì äÿ ÷îõ íàíêîðäóð" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 34).

75

Ìöñèáÿòëÿð äþâðö âÿ Ôèðîíóí àüûëñûçëûüû

Àëëàh èíêàð÷ûëûüûíû äàâàì åòäèðÿí Ôèðîíà âÿ õàëãûíà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ìöõòÿëèô áÿëàëàð ýþíäÿðäè. ßââÿëúÿ Ìèñèðäÿáþéöê áèð ãóðàãëûã äþâðö áàøëàäû. Ñó Ìèñèð ö÷öí ñîí äÿðÿ-úÿ ÿhÿìèééÿòëè èäè. Ãóðàãëûã îíëàðûí hÿéàòûíû äà òÿhäèä åäèð-äè. Áóíà ýþðÿ ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿhñóëëà-ðûíäà õåéëè àçàëìà âÿ ãûòëûã áàø âåðäè:

"Áèç Ôèðîí ÿhëèíè ãûòëûüà, ãóðàãëûüà âÿ ìÿhñóë ÷àòûø-ìàçëûüûíà ìÿðóç ãîéäóã êè, áÿëêÿ, äöøöíöá èáðÿò àë-ñûíëàð!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 130).Áó àéÿäÿí ýþðöíäöéö êèìè, ãûòëûã äþâðö óçóí èëëÿð ñöð-

äö. Éÿíè Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñèíäÿí ñîíðà äàhàáèð íå÷ÿ èë Ìèñèðäÿ ãàëûá áóðàäà Àëëàhûí äèíèíè òàíûòäû. Áóäþâðäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàäàí õàëãûíà ðàhàò èáàäÿò åäÿ áèëìÿ-ñè ö÷öí åâëÿð òèêìÿéè èñòÿäè. Áóíóíëà äà ìþìèíëÿð hÿìèøÿáèðëèêäÿ îëàúàãäûëàð:

"Ìóñàéà âÿ ãàðäàøûíà: "Úàìààòûíûç ö÷öí Ìèñèðäÿ åâ-ëÿð òèêäèðèá îíëàðû ãèáëÿ åäèí, íàìàç ãûëûí âÿ ìþìèí-ëÿðè ìöæäÿëÿéèí!" -äåéÿ âÿhé åòäèê" ("Éóíóñ" ñóðÿñè,87).Ùç.Ìóñà âÿ îíà èáàäÿò åäÿíëÿð áóðàäà èáàäÿòëÿðèíè éå-

ðèíÿ éåòèðèð, Àëëàhû àíûðäûëàð. Ìèñèðëèëÿð èñÿ hÿëÿ úÿhàëÿò âÿàüûëñûçëûã è÷èíäÿ ãàëàðàã áèð-áèðèíè äèäìÿéÿ äàâàì åäèð, áàø-ëàðûíà ýÿëÿí áÿëàëàðûí ñÿáÿáèíèí èñÿ Ùç.Ìóñà âÿ ìþìèíëÿðîëäóüóíó äöøöíöðäöëÿð:

"Îíëàðà áîëëóã ãèñìÿò îëäóüó çàìàí: "Áó áèçèì hàã-ãûìûçäûð" -äåéÿð, áèð ïèñëèê öç âåðäèêäÿ èñÿ áóíó Ìó-


76

ñàäàí âÿ éàíûíäàêûëàðäàí ýþðÿðäèëÿð. Àýàh îëóí êè,îíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí óüóðñóçëóã Àëëàhäàíäûð, ëàêèí îí-ëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 131).Ôÿëàêÿòëÿð áöòöí ìÿìëÿêÿòè áöðöìöøäö. Áóíà áàõìàéà-

ðàã Ôèðîí âÿ éàõûí ÿòðàôû þç àçüûí ÷îõòàíðûëû ñèñòåìëÿðèíÿ,áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíà, éÿíè "àòàëàðûíûí äèíèíÿ" åëÿ ãàòû áèðòÿÿññöáëÿ áàüëàíìûøäûëàð êè, áóíäàí äþíìÿéè hå÷ áèð øÿêèë-äÿ äöøöíìöðäöëÿð. Ùç.Ìóñàíûí ýÿòèðäèéè èêè ìþúöçÿ, éÿíèÿëèíèí àüàïïàã îëìàñû âÿ ÿñàñûíûí èëàíà äþíìÿñè äÿ îíëàðûáàòèë èíàíúûíäàí äþíäÿðìÿìèøäè. Ùÿòòà áàøãà ìþúöçÿ äÿ ýÿ-òèðñÿ, îíó ãÿáóë åòìÿéÿúÿêëÿðèíè âÿ îíà èíàíìàéàúàãëàðûíûñþéëÿéèðäèëÿð:

"(Ôèðîí òàéôàñû Ìóñàéà) äåäè: "Ñÿí áèçè îâñóíëàìàãö÷öí íÿ ìþúöçÿ ýÿòèðñÿí äÿ, éåíÿ ñÿíÿ èìàí ýÿòèðÿíäåéèëèê!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 132).Áó äàâðàíûøëàðûíûí ìöãàáèëèíäÿ Àëëàh îíëàðà äöíéàäà äà

Àëëàhûí Ôèðîíà âÿ òàéôàñûíà òÿãäèð åòäèéè ôÿëàêÿòëÿðäÿí áèðè äÿ "ãûòëûã" èäè. Éóõàðû-äà àúëûã ÷ÿêÿí ìèñèðëèëÿðè ýþñòÿðÿí Ãÿäèì Ìèñèð ôðåñêàñû.

77


áèð ÿçàá äàääûðìàã ö÷öí àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, "àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 133), éÿíè ôÿëàêÿòëÿð éîë-ëàäû. Áóíëàðäàí ÿí áèðèíúèñè éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êè-ìè, ãóðàãëûã âÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿhñóëëàðûí áó ñÿáÿáäÿí àçàë-ìàñû èäè.

Ìèñèðëèëÿð òÿñÿððöôàò ñèñòåìëÿðèíè Íèë ÷àéûíà ÿñàñÿí ãóð-ìóøäóëàð âÿ òÿáèè øÿðòëÿðèí äÿéèøìÿñè áóíóí ñàéÿñèíäÿ îí-ëàðû íàðàhàò åòìèðäè. Ìèñèð òîðïàãëàðûíà éàüûø éàüìàñà äà Íèë÷àéû Àôðèêàíûí è÷ÿðèëÿðèíäÿí ýÿëÿðÿê ÿí èñòè ìþâñöìëÿðäÿäÿ áîë ñó ýÿòèðèðäè. Àíúàã Ôèðîí âÿ éàõûí ÿòðàôû Àëëàhà òÿ-êÿááöð ýþñòÿðäèêëÿðè âÿ Îíóí ïåéüÿìáÿðèíè òàíûìàäûãëàðûö÷öí îíëàðà ýþçëÿíèëìÿéÿí áèð ôÿëàêÿò îëàí ãóðàãëûã ýÿëäè.Áó ãóðàãëûã þç õàëãûíà "Ôèðîí þç ãþâìöíÿ ìöðàúèÿò åäèáäåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð Ìèñèð ñÿëòÿíÿòè, àëòûìäàí àõûáýåäÿí áó ÷àéëàð ìÿíèì äåéèëìè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöç-ìö?!" ("Çóõðóô" ñóðÿñè, 51) äåéÿ ñÿñëÿíÿí Ôèðîíó äà ÿíà÷ûã øÿêèëäÿ òÿêçèá åäèðäè.

Ôèðîíóí òàéôàñûíûí áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòëÿðäÿí áÿçè Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíáÿ âÿ àáèäÿ-ëÿðèíäÿ äÿ áÿhñ åäèëèð. Éóõàðûäàêû ìÿøhóð Èïóâåð Ïàïèðóñóíäà (2-úè hèññÿ, 5-6) åéíè-ëÿ áåëÿ éàçûëûá: "Ôÿëàêÿòëÿð áöòöí ìÿìëÿêÿòè ñàðìûøäû. Ùÿð éåðäÿ ãàí âàð èäè..."


78

Àíúàã àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, èíêàð÷û õàëã "íÿñèhÿòàëûá äöøöíìÿëÿðè" ëàçûì èêÿí áó îëàéëàðû Ùç.Ìóñàíûí âÿ Èñ-ðàèë îüóëëàðûíûí ýÿòèðäèéè áèð óüóðñóçëóã êèìè ãÿáóë åòäè. Îí-ëàð áàòèë èíàíúëàðûíà âÿ àòàëàðûíûí äèíèíÿ ýþðÿ áåëÿ áèð äö-øöíúÿéÿ ãàïûëìûøäûëàð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ áþéöê ñûõûíòû ÷ÿê-ìÿéÿ ìÿhêóì îëäóëàð. Àíúàã áàøëàðûíà ýÿëÿíëÿð áóíóíëàìÿhäóäëàøìàäû. Áó, hÿëÿ áàøëàíüûú èäè. Àëëàh îíëàðà áèð ñû-ðà ôÿëàêÿòëÿð ýþíäÿðäè. Áó ôÿëàêÿòëÿð Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðè-ëèð:

"Áèç àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿð öçðÿ îíëàðà òóôàí, ÷ÿéèðòêÿâÿ hÿøÿðàò, ãóðáàüà âÿ ãàí ýþíäÿðäèê. Îíëàð éåíÿ äÿ(èìàí ýÿòèðìÿéè) þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá êàôèð áèð òàé-ôà îëäóëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 133).

"Áèç àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿð öçðÿ îíëàðà òóôàí,÷ÿéèðòêÿ âÿ hÿøÿðàò, ãóðáàüà âÿ ãàí ýþí-

äÿðäèê. Îíëàð éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿéè þçëÿ-ðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá êàôèð áèð òàéôà îëäóëàð"

("ßðàô" ñóðÿñè, 133).

Îíëàð èñÿ áó ÿçàáà áàõìàéàðàã èíêàð÷ûëûãäà äàâàì åò-äèëÿð. Ùÿòòà áó ÿçàáûí îíëàðà èíêàð åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ Àëëàh-äàí ýÿëäèéèíè áèëäèêäÿ áåëÿ èíêàð÷ûëûãäà äàâàì åòäèëÿð. Ôè-ðîí âÿ éàõûí ÿhàòÿñè Ùç.Ìóñàíû âÿ äîëàéûñû èëÿ Àëëàhû (Àë-ëàhû áöòöí íþãñàíëàðäàí óçàã òóòóðóã) àëäàòìàã èñòÿäè. Áèð-áèðèíèí àðäûíúà ãîðõóëó áÿëàëàðà ìÿðóç ãàëäûãäà èñÿ Ùç.Ìó-ñàíû ÷àüûðûá îíëàðû áó áÿëàëàðäàí ãóðòàðìàñûíû èñòÿäèëÿð:

"Îíëàðà ÿçàá ýÿëäèêäÿ äåäèëÿð: "Éà Ìóñà! ñÿíèíëÿîëàí ÿhäè hþðìÿòèíÿ áèçèì ö÷öí Ðÿááèíÿ äóà åò. ßýÿðáó ÿçàáû áèçäÿí ýþòöðñÿ, áèç, hþêìÿí, ñÿíÿ èìàí ýÿ-òèðÿúÿê âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ ýþíäÿðÿ-úÿéèê". Åëÿ êè ÿçàáû áèð ìöääÿòÿ îíëàðäàí ýþòöðäöê,äÿðhàë ÿhäè ïîçäóëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 134-135).Äèããÿò åäèëèðñÿ, èíêàð÷û õàëãûí èøëÿòäèéè ñþçëÿð øåéòàíûí

èíêàðûíà áÿíçÿéèð. Øåéòàí Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëñÿ äÿ Îíà èòàÿ-òè ðÿää åòìèøäè. Ôèðîíóí õàëãû èñÿ áÿëàëàðû "Ìóñàíûí Ðÿááè"êèìè òàíûäûüû Àëëàhûí âåðäèéèíè àíëàìàñûíà ðÿüìÿí Àëëàhàâÿ åë÷èñèíÿ èòàÿòè ðÿää åòìèøäè. Îíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû àí-ëàéûá äÿðê åòäèëÿð, àíúàã òÿêÿááöðëÿðè, èíàäúûëëûãëàðû âÿ àòà-ëàðûíûí äèíèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûëûãëàðû óúáàòûíäàí èíêàð÷ûëûã-ëàðûíû äàâàì åòäèðäèëÿð.

Ùç.Ìóñà èñÿ óçóí ìöääÿò õàëãûíû õÿáÿðäàð åòìèø, îíëà-ðà äèíè àíëàòìûøäû. Àëëàhûí äÿëèëè îëàí áèð ÷îõ ìþúöçÿ ýþñ-òÿðìèøäè. Àëëàh áó èíêàð÷û õàëãû áÿëêÿ äöç éîëà äþíÿðëÿð äå-éÿ ìöñèáÿòëÿðëÿ ãîðõóòìóø, ëàêèí hå÷ áèðè þç áöòïÿðÿñò äè-íèíè áóðàõûá îíëàðû Éàðàäàí ýåð÷ÿê Ðÿááèìèç îëàí Àëëàhàòÿðÿô äþíìÿìèøäè. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíà hÿðøåéè àíëàòäûüûíû, îíóí èñÿ âàð ýöúö èëÿ ïåéüÿìáÿðÿ ãàðøû ÷ûõ-äûüûíû áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Ìóñàíûí håêàéÿòèíäÿ äÿ áèð èáðÿò äÿðñè âàðäûð. Î çà-ìàí Áèç îíó Ôèðîíóí éàíûíà à÷ûã-àøêàð áèð äÿëèëëÿð

79



80

ýþíäÿðìèøäèê. Î, áöòöí ÿéàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ öç äþí-äÿðèá: "Áó ñåhðáàçäûð, éàõóä äà äÿëèäèð!" - äåìèøäè"("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 38-39).Ùç.Ìóñà áó úöð ãàòû èíêàðûí ãàðøûñûíäà Ðÿááèìèçÿ áó èí-

êàð÷û õàëãà ÿçàá âåðìÿñè ö÷öí äóà åòäè:"Ìóñà äåäè: "Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí Ôèðîíà âÿ ÿéàí-ÿø-ðàôûíà äöíéàäà çèíÿò âÿ ìàë-äþâëÿò åhñàí åòäèí! ÅéÐÿááèìèç! Ñÿíèí éîëóíäàí àçäûðìàã ö÷öí âåðäèí. ÅéÐÿááèìèç! Îíëàðûí ìàë-äþâëÿòèíè ìÿhâ åò âÿ öðÿêëÿ-ðèíè ìþhöðëÿ êè, øèääÿòëè ÿçàáû ýþðìÿéèíúÿ èìàí ýÿ-òèðìÿñèíëÿð!" (Àëëàh) áóéóðäó: "Ùÿð èêèíèçèí äóàñûíûãÿáóë åòäèì. Ñèç ñàáèòãÿäÿì îëóí âÿ úàhèëëÿðèí éîëó-íà óéìàéûí!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 88-89).Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí áó äóàñûíà ãÿáóë åòìèøäèð. Îíëàðà åäè-

ëÿí áöòöí õÿáÿðäàðëûãëàðà ãàðøû hàãã äèíÿ ýÿëìÿéÿí Ôèðîíâÿ éàõûí ÿhàòÿñè "àúû ÿçàáëà" ãàðøûëàøàðàã ìàëëàðû èëÿ áèð-ëèêäÿ éåðèí àëòûíà ýþìöëäöëÿð.

81

Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê

åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû

Ùÿð èíñàíà âÿ éà hÿð õàëãà åäèëÿí òÿáëèüèí áèð ñîíó âàð.Àëëàh êèòàáëàðû âÿ åë÷èëÿðè âàñèòÿñèëÿ âÿ éà ìþìèí áÿíäÿëÿ-ðèíè âÿñèëÿéÿ ÷åâèðÿðÿê èíñàíëàðà þéöä âåðèð. Èíñàíëàð Àëëà-hûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè ãÿáóë åòìÿéÿ, Ðÿááèìèç, Éàðàäà-íûìûç âÿ ÿñë Ìþâëàìûç îëàí Àëëàhà èòàÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åäè-ëèðëÿð. Áó òÿáëèü óçóí èëëÿð ñöðÿ áèëÿð. Àíúàã Àëëàh äÿðýà-hûíäà òÿáëèüèí äÿ ìöÿééÿí åäèëìèø áèð ñîíó âàð. Èíêàð åò-ìÿéÿ äàâàì åäÿíëÿðÿ áó ñîíëà áÿðàáÿð àðòûã ÿçàá ýÿëèð. Äöí-éà ÿçàáû èëÿ áàøëàéàí áó ÿçàá òàì øÿêèëäÿ úÿhÿííÿìäÿ ñîí-ñóçà ãÿäÿð äàâàì åäèð.

Ôèðîí âÿ ÿòðàôû äà òÿáëèüÿ óçóí èëëÿð ìöãàâèìÿò ýþñòÿ-ðèá ÿçàáà ìÿhêóì îëìóøëàð. Àëëàhà öñéàí åäèá ïåéüÿìáÿ-ðè äÿëèëèêäÿ âÿ éàëàí÷ûëûãäà ñó÷ëàìûøëàð. Èíêàð åòäèêëÿðè ö÷öíÀëëàh îíëàðà àë÷àëäûúû áèð àãèáÿò hàçûðëàìûøäûð.

Áó ÿçàáûí ÿââÿëèíäÿ Àëëàh ÿñàñÿí Ùç.Ìóñàéà Èñðàèë îüóë-ëàðûíû Ìèñèðäÿí ÷ûõàðìàüû ÿìð åòìèøäè:

"(Ñîíðà) Ìóñàéà áåëÿ âÿhé åòäèê: Áÿíäÿëÿðèìëÿ áèð-ëèêäÿ ýåúÿ éîëà ÷ûõ. Ñèç øöáhÿñèç êè, òÿãèá åäèëÿúÿêñè-íèç!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 52).Ùç.Ìóñà õàëãû èëÿ áèðýÿ Ìèñèðè Àëëàhûí áóéóðäóüó êèìè

ýèçëèúÿ òÿðê åòäè. Ôèðîí Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿ-ñèíè ãÿáóë åäÿ áèëìÿçäè. Î, þçöíö îíëàðûí ðÿááè håñàá åäèð-äè. Þçöíö áöòöí Èñðàèë îüóëëàðûíûí ñàhèáè êèìè ýþðöðäö. Ùÿì-÷èíèí ãóëëàðûíûí ýåòìÿñè èëÿ áöòöí èø-ýöúöíö, îíóí àðäûíúàèñÿ åòèáàðûíû äà èòèðÿúÿêäè. Áóíà ýþðÿ ÿñýÿðëÿðèíè òîïëàéà-


82

ðàã Èñðàèë îüóëëàðûíû òóòìàã ö÷öí îíëàðûí àðõàñûíúà äöøäö:"Ôèðîí øÿhÿðëÿðÿ éûüàíëàð ýþíäÿðäè. Î áåëÿ äåéèðäè:"Øöáhÿñèç êè, áóíëàð êè÷èê áèð òàéôàäûð! Îíëàð áèçè ãÿ-çÿáëÿíäèðìèøëÿð. Áèç èñÿ ãöââÿòëè áèð úàìààòûã!"Íÿhàéÿò, Áèç îíëàðû áàüëàðäàí âÿ áóëàãëàðäàí ÷ûõàðò-äûã, õÿçèíÿëÿðäÿí âÿ ýþçÿë éåðäÿí êÿíàð åòäèê. Î éåð-ëÿðäÿí îíëàðû áåëÿúÿ ÷ûõàðòäûã âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû îðà-ëàðà âàðèñ åòäèê. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè ýöíÿø äîüäóãäàîíëàðûí àðõàñûíúà äöøäöëÿð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 53-60).Èñðàèë îüóëëàðû Ôèðîí âÿ àäàìëàðû îíëàðû éàõàëàìàñûí äå-

éÿ Ìèñèðäÿí óçàãëàøàðêÿí áèð äÿíèç ñàhèëèíÿ ýÿëäèëÿð. Áó àðà-

Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû èëÿ äÿíèçè éàðìàñû "Îí ÿìð" àäëû ôèëìäÿ éóõàðûäàêû êèìè òÿñâèðåäèëìèøäèð.

äà äà Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè îíëàðûí ýþðÿ áèëÿúÿêëÿðè ìÿñàôÿéÿ÷àòäûëàð. Ôèðîíóí âÿ ÿñýÿðëÿðèíèí îíëàðà äîüðó éàõûíëàøäûüû-íû ýþðäöêäÿ Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíäà òÿëàø âÿ öìèäñèçëèê áàø-ëàäû. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè ÷îõ éàõûí áèð ìÿñàôÿäÿ èäè âÿ èëêáàõûøäà ãà÷àúàã áèð éåðëÿðè éîõ èäè. Éàõàëàíäûãëàðûíû äöøöí-äöëÿð:

"Èêè äÿñòÿ áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëàøäûüû çàìàí Ìóñàíûí úà-ìààòû äåäè: "Àðòûã éàõàëàíäûã!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 61).Åëÿ áó àíäà Ùç.Ìóñà áöòöí ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ îëàúàã

áèð äàâðàíûø ýþñòÿðäè. Àëëàhûí îíóíëà âÿ ìþìèíëÿðëÿ áÿðà-áÿð îëäóüóíó âÿ îíëàðà ìöòëÿã áèð ÷ûõûø éîëó ýþñòÿðÿúÿéè-íè öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìûø õàëãûíà õàòûðëàòäû:

"Ìóñà äåäè: "Õåéð, Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿãìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 62).Áóíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà Àëëàhäàí àëäûüû "ÿñàíëà äÿíèçÿ

âóð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 63) âÿhéèíÿ ýþðÿ, ÿñàñûíû äÿíèçÿ âóð-äó. Àëëàh äÿíèçè ìþúöçÿâè øÿêèëäÿ èêè éåðÿ àéûðäû âÿ àðà-äàí ãóðó éîë ñàëäû. Èñðàèë îüóëëàðû äÿðhàë áó éîëà ýèðäèëÿð.Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè èñÿ î ãÿäÿð àçüûí èäèëÿð êè, à÷ûëàí éîë-äàí êå÷èá Èñðàèë îüóëëàðûíû éàõàëàìàüû äöøöíäöëÿð. Îðòàäààøêàð áèð ìþúöçÿ âàð èäè. Àëëàhûí Ùç.Ìóñàéà âÿ îíóíëà áèð-ëèêäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ îëàí äÿñòÿéè àéäûí èäè. Àíúàã ÿââÿëêèìþúöçÿëÿð êèìè áó äà Ôèðîíóí èìàí åòìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿ-äè. Àüûëëàðûíû òàìàì èòèðìèø Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè Èñðàèë îüóë-ëàðûíûí äÿðhàë àðäûíúà äÿíèçÿ à÷ûëàí ãóðó éîëà ýèðäèëÿð. Àí-úàã Èñðàèë îüóëëàðû áó éîëäàí ÷ûõûá ñàhèëÿ ÷àòäûãäà ñóëàð àíèøÿêèëäÿ þðòöëìÿéÿ áàøëàäû. Ôèðîí âÿ îíó þçëÿðèíÿ òàíðû âÿðÿáá ãÿáóë åäÿí áöòöí îðäóñó äà áó ìþúöçÿ èëÿ áèðëèêäÿáîüóëóá ýåòäè. Ôèðîí ñîí àíäà òþâáÿ åòìÿê èñòÿäè, àììà áóòþâáÿñè ãÿáóë åäèëìÿäè. Áó hàäèñÿëÿð hàãäà Àëëàh "Éóíóñ"ñóðÿñèíäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

83

Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû


"Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðòäèê. Ôèðîí âÿ ÿñýÿð-ëÿðè çàëèìúÿñèíÿ âÿ äöøìÿíúÿñèíÿ îíëàðûí àðõàñûíúàäöøäöëÿð. Ôèðîí áàòàúàüû àíäà: "Èñðàèë îüóëëàðûíûí èíàí-äûãëàðûíäàí áàøãà òàíðû îëìàäûüûíà èìàí ýÿòèðäèì.Ìÿí àðòûã òÿñëèì îëàíëàðäàíàì!" - äåäè. Èíäèìè? Ùàë-áóêè ÿââÿëúÿ ãàðøû ÷ûõìûø âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿð-äÿí îëìóøäóí!Ñÿíäÿí ñîíðàêûëàðà áèð èáðÿò îëñóí äåéÿ, áó ýöí ñÿíèõèëàñ åäÿúÿéèê. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàíëàðûí ÷îõóñó àéÿëÿðè-ìèçäÿí õÿáÿðñèçäèð!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 90-92).Ôèðîíóí þëìÿçäÿí þíúÿ ñîí àíäà èìàí ýÿòèðèá òþâáÿ åò-

ìÿê èñòÿìÿñè âÿ Àëëàhûí áóíó ãÿáóë åòìÿìÿñè áöòöí èí-ñàíëàðà äÿðñ îëìàëû îëàí ÷îõ âàúèá áèð ìÿñÿëÿäèð. Àëëàh èí-

Ôèðîíóí ÿñýÿðëÿðèíè áèð ïàðàä ÿñíàñûíäà ýþñòÿðÿí Ãÿäèì Ìèñèð ôðåñêàñû.

ñàíëàðà þìöðëÿðè áîéóíúà äöíéàäà îëìàëàðûíûí ìÿãñÿäèíè äö-øöíìÿê, ãóëëóã åòìÿëÿðèíèí ëàçûìëûëûüûíû àíëàìàã âÿ íåúÿãóëëóã åäÿúÿêëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ëàçûìè ãÿäÿð çàìàí âÿèìêàí âåðèð. Åë÷èëÿð, hàãã êèòàáëàðû âÿ ìþìèíëÿð èíñàíëàðàÀëëàhûí ÿìð âÿ íÿñèhÿòëÿðèíè ÷àòäûðûðëàð. Áó íÿñèhÿòëÿðè äèí-ëÿìÿê âÿ òþâáÿ åòìÿê ö÷öí äÿ ëàçûìè ãÿäÿð âàõò âàð. Àí-úàã ÿýÿð èíñàí áöòöí ôöðñÿòëÿðè ãà÷ûðûð âÿ þëöìëÿ öç-öçÿ ýÿë-äèéè àíäà òþâáÿ åòìÿéÿ ãàëõûðñà, áó òþâáÿíèí - Àëëàhûí èñ-òÿéèíäÿí áàøãà - áèð ãèéìÿòè îëìàéàúàã. ×öíêè èíñàí þëöìàíûíäà àõèðÿòèí âàðëûüûíû âÿ éàõûíëûüûíû hèññ åòìÿêëÿ éàíà-øû þëöì ìÿëÿêëÿðèíè ãàðøûñûíäà ýþðÿðÿê áó ãÿòè ýåð÷ÿéÿ øà-hèä îëóð. Áó íþãòäÿ àðòûã hå÷ êÿñèí èíêàð åòìÿñè ìöìêöíäåéèë.

ßí ãèéìÿòëèñè èíñàíûí äàhà þíúÿäÿí äöíéà hÿéàòûíäàèêÿí, éÿíè èìòàhàí øÿðàèòè ñöðÿðêÿí þç âèúäàí âÿ ñÿìèìèé-éÿòè èëÿ èìàí ýÿòèðìÿñèäèð. Ôèðîí èìòàhàí øÿðàèòè áîéóíúà àí-úàã êîáóä âÿ àë÷àã áèð õàðàêòåð íöìàéèø åòìèø, Àëëàhà ãàð-øû ÷èðêèíúÿñèíÿ òÿêÿááöð åòìÿéÿ ãàëõìûø âÿ áóíà ýþðÿ þëöìàíûíäàêû ãîðõóíóí òÿñèðè èëÿ ãÿáóë åòäèéè èìàí äà îíà áèðôàéäà âåðìÿìèøäè.

Áó ýåð÷ÿê ýÿíúëèê èëëÿðè áîéóíúà þç àëÿìèíäÿ "ýöíöíöýöí åòìÿéÿ" ÷àëûøàí âÿ äèíè éàëíûç ãîúàëûã èëëÿðèíÿ ñàõëà-éàí èíñàíëàð ö÷öí äÿ ÷îõ âàúèá áèð õÿáÿðäàðëûãäûð. Äèíèí hå÷áèð øÿêèëäÿ òÿõèðÿ ñàëûíìàñû îëìàç. Òÿõèðÿ ñàëìàã èñòÿéÿí-ëÿð òÿõèðÿ ñàëà-ñàëà ñîíóíäà "ñîí àíà" ÷àòûðëàð êè, àðòûã áóàíäàêû èìàí âÿ òþâáÿëÿðèíèí - Àëëàhûí äèëÿìÿñèíäÿí áàøãà- áèð äÿéÿðè îëìàéàúàã. Àëëàh áó hÿãèãÿòè áèçÿ áåëÿ áèëäè-ðèð:

"Àëëàh éàíûíäà éàëíûç î êÿñëÿðèí òþâáÿñè ãÿáóë îëóíàð êè,îíëàð íàäàíëûã óúóíäàí ïèñ áèð èø ýþðäöêäÿí ñîíðà äÿðhàëòþâáÿ åäÿëÿð. Àëëàh áåëÿëÿðèíèí òþâáÿñèíè ãÿáóë åäèð! Ùÿãè-

85

Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû

"Ñÿíäÿí ñîíðàêûëàðà áèð èáðÿò îëñóí äåéÿ,áó ýöí ñÿíè õèëàñ åäÿúÿéèê. Ùÿãèãÿòÿí, èí-ñàíëàðûí ÷îõóñó àéÿëÿðèìèçäÿí ãàôèëäèð!"

("Éóíóñ" ñóðÿñè, 92).


ãÿòÿí, Àëëàh áèëÿíäèð, hèêìÿò ñàhèáäèð!Ýöíàh èøëÿð ýþðìÿêäÿ äàâàì åäÿðÿê þëöì éåòèøÿí àí-äà: "Ìÿí èíäè òþâáÿ åòäèì" - äåéÿíëÿðèí âÿ êàôèð îëà-ðàã þëÿíëÿðèí òþâáÿñè ãÿáóë îëóíìàç. Áèç îíëàð ö÷öíøèääÿòëè áèð ÿçàá hàçûðëàìûøûã!" ("Íèñà" ñóðÿñè, 17-18).Þëöì àíûíäà "ìÿí èíäè òþâáÿ åòäèì" äåéÿí Ôèðîí áó òþâ-

áÿ èëÿ íÿ þçöíÿ, íÿ äÿ þçö èëÿ áèðëèêäÿ ñÿhâ éîëà ÷ÿêäèéèÿòðàôûíà hå÷ áèð ôàéäà ýÿòèðìÿäè. Àëëàh Ôèðîíóí âÿ ÿhàòÿñè-íèí úÿhÿííÿìäÿêè âÿçèééÿòè hàãäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Îíëàð ñÿhÿð-àõøàì îääà éàíäûðûëàðëàð. Ãèéàìÿò ãîï-äóüó ýöí èñÿ (äåéèëÿúÿêäèð): "Ôèðîí ÿhëèíè ÿí øèääÿò-ëè ÿçàáà ñàëûí!" Î çàìàí îíëàð îä è÷èíäÿ áèð-áèðèëÿ ÷ÿ-íÿ-áîüàç îëàúàã, àúèçëÿð òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðÿ äåéÿ-úÿêëÿð: "Áèç ñèçÿ òàáå èäèê. Èíäè ñèç úÿhÿííÿì îäóíóíáèð hèññÿñèíè áèçäÿí äÿô åäÿ áèëÿðñèíèçìè?!" Òÿêÿááöðýþñòÿðÿíëÿð äåéÿúÿêëÿð; "Áèç hàìûìûç îðàäàéûã. Àë-ëàh àðòûã Þç áÿíäÿëÿðè àðàñûíäà hþêìöíö âåðìèøäèð!""("Ìóìèí" ñóðÿñè, 46-48).Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ÷ûõàí, îíà âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðÿ çöëì

åòìÿéÿ ÷àëûøàí Ôèðîíóí âÿ ÿhàòÿñèíèí ÷ÿêÿúÿéè áó ÿí øèä-äÿòëè ÿçàáû Àëëàhûí èçíè èëÿ àõèðÿòäÿ ýþðÿúÿéèê. Ùàìûìûç äóàåòìÿëèéèê êè, Ôèðîíóí éàøàéàúàüû áó äÿhøÿòëè ÿçàáû îíóíëàåéíè áèð éåðäÿ äåéèë, Àëëàhûí ñàëåh áÿíäÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ úÿí-íÿòäÿí ñåéð åäÿê.

88

89

Ãàðóíóí òÿêÿááöð

ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû

Ùç.Ìóñà äþâðöíäÿ Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðèíäÿí áàøãà áèçÿ hÿ-ëàê åäèëäèéè áèëäèðèëÿí áèð áàøãà èíñàí äà Ãàðóíäóð.

Ãóðàíà áàõäûüûìûçäà Ãàðóíóí hÿì Ùç.Ìóñàíûí õàëãûí-äàí (éÿíè Èñðàèë êþêöíäÿí) îëäóüóíó, hÿì äÿ Ìèñèðäÿ áþ-éöê áèð ìöëêÿ ñàhèá îëäóüóíó ýþðöðöê.

Àøàüûäàêû àéÿ Ãàðóíóí Ôèðîíëà áèðëèêäÿ Ùç.Ìóñàéà ãàð-øû úÿáhÿ òÿøêèë åòäèéèíè ýþñòÿðèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Ìóñàíû àéÿëÿðèìèçëÿ âÿ à÷ûã-àéäûí áèðäÿëèëëÿ ýþíäÿðäèê. Ôèðîíóí, Ùàìàíûí âÿ Ãàðóíóí éà-íûíà. Îíëàð èñÿ: "Áó ñåhðáàçäûð, éàëàí÷ûäûð!" - äåäè-ëÿð" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 23-24).Ôèðîíëà áèðëèêäÿ îëàí Ãàðóíóí åéíè çàìàíäà ÷îõ áþéöê

áèð õÿçèíÿéÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûìàñû äà äèããÿò÷ÿêèúèäèð:"Ùÿãèãÿòÿí, Ãàðóí Ìóñà ãþâìöíäÿí èäè. Îíëàðà ãàð-øû hÿääèíè àøìûøäû. Áèç îíà à÷àðëàðûíû áèð äÿñòÿ ýöúëöàäàìûí çîðëà äàøûéà áèëÿúÿéè õÿçèíÿëÿð âåðìèøäèê..."("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 76).Ãàðóíóí Ôèðîíóí éàíûíäà ñàhèá îëäóüó âÿçèôÿ âÿ çÿí-

ýèíëèê îíó õàëãûíà ãàðøû àçüûí âÿ ãàáà åòìèøäè. Ùç.Ìóñàíûèíêàð åòäèéè êèìè, Èñðàèë îüóëëàðûíà ýþñòÿðèø âåðÿðÿê îíëàðàäöíéà hÿéàòûíû ñåâäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Àëëàh Ãàðóíóí òÿêÿá-áöðöíö âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàêû èìàíû çÿèô êÿñëÿðèíîíà hÿñÿä àïàðìàñûíû áåëÿ àíëàäûð:

"Ôàõèð ëèáàñ ýåéèá þç çèíÿòè è÷èíäÿ ãþâìöíöí ãàðøûñû-íà ÷ûõäû. Äöíéàéà hÿðèñ îëàíëàð äåäèëÿð: "Êàø êè, Ãà-

Ãàðóí Ùç.Ìóñàíûí òàéôàñûíäàí îëñà äà Ìè-ñèðäÿ Ôèðîíóí éàíûíäà áþéöê áèð ìöëê ñà-hèáè îëìóøäó. Ãóðàíäà Ãàðóíóí õÿçèíÿëÿ-ðèíèí à÷àðëàðûíûí äàøûíìàñûíûí äà ÷ÿòèí îë-äóüó áèëäèðèëèð. Àíúàã Ãàðóí þçöíÿ Àëëàhûíáèð èìòàhàíû îëàðàã âåðèëÿí áöòöí áó ìöëêãàðøûñûíäà àçüûíëàøìûø âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿð-ìèøäè. Àëëàh èñÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Ãàðó-íóí ìöëêöíö ìÿhâ åäÿðÿê áóíó îíà ãèá-òÿ åäèá äèíäÿí öç ÷åâèðÿí úàhèëëÿðÿ âÿ ñîí-ðàäàí ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ áèð èáðÿò äÿðñè åò-ìèøäè.

"Ôàõèð ëèáàñ ýåéèá þç çèíÿòè ãþâìöíöí ãàðøûñûíà ÷ûõäû..."("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 79).

"Íÿhàéÿò, îíó ñàðàéû èëÿ áèðëèêäÿ éåðÿ ýþìäöê. Àëëàhà ãàðøûîíà éàðäûì åäÿ áèëÿúÿê áèð úàìààòû äàéîõ èäè..."("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 81).


ðóíà âåðèëÿí áèçÿ äÿ âåðèëÿéäè. Ùÿãèãÿòÿí, î, áþéöêáÿõò ñàhèáèäèð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 79).Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàêû ìþìèíëÿð èñÿ Ãàðóíà hå÷ úöð

hÿñÿä àïàðìàäûãëàðû êèìè ýåð÷ÿêäÿ îíó àúûíàúàãëû áèð úÿ-hàëÿò è÷èíäÿ îëäóüóíó àíëàìûø âÿ îíà áåëÿ þéöä âåðìèøäè-ëÿð:

"...Ãþâìö Ãàðóíà áåëÿ äåäè: "Ñåâèíìÿ. Øöáhÿñèç êè,Àëëàh ìàëûíà ãöððÿëÿíèá ñåâèíÿíëÿðè ñåâìÿç! Àëëàhûíñÿíÿ âåðäèéèíäÿí þçöíÿ àõèðÿò ãàçàí. Äöíéàäàêû íÿ-ñèáèíè äÿ óíóòìà. Àëëàh ñÿíÿ éàõøûëûã åòäèéè êèìè, ñÿíäÿ éàõøûëûã åò. Éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿ úÿhäýþñòÿðìÿ. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâ-ìÿç!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 76-77).Åéíè ìþìèí èíñàíëàð Ãàðóíà hÿñÿä åäÿí éÿhóäèëÿðÿ äÿ

þéöä âåðìèø âÿ îíëàðû ìþìèí øÿðÿôè èëÿ äöøöíìÿëÿðè âÿ hÿ-ðÿêÿò åòìÿëÿðè, äöíéàíûí þòÿðè áÿð-áÿçÿéèíÿ äåéèë, Àëëàhûíðèçàñûíû ãàçàíìàëàðû ö÷öí õÿáÿðäàðëûã åòìèøäè:

"...Äöíéàéà hÿðèñ îëàíëàð äåäèëÿð: "Êàø êè, Ãàðóíà âå-ðèëÿí áèçÿ äÿ âåðèëÿéäè. Ùÿãèãÿòÿí, î, áþéöê áÿõò ñà-hèáèäèð!" Åëì âåðèëìèø êÿñëÿð èñÿ áåëÿ äåäèëÿð: "Âàéhàëûíûçà! Èìàí ýÿòèðèá éàõøû ÿìÿë åäÿí êèìñÿ ö÷öí Àë-ëàhûí ìöêàôàòû äàhà éàõøûäûð. Áóíà éàëíûç ñÿáð åäÿí-ëÿð ãîâóøàðëàð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 79-80).Ãàðóíóí éîëóíó àçìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ îíóí "þçöí-

äÿ áèð áèëýè òàïûëäûüûíà" èíàíìàñû, éÿíè þçöíöí áàøãà èíñàí-ëàðäàí öñòöí îëäóüóíó äöøöíÿðÿê òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñèäèð:

"Äåäè: "Áó ìÿíè éàëíûç ìÿíäÿ îëàí åëì ñàéÿñèíäÿ âå-ðèëìèøäèð". Ìÿýÿð î Àëëàhûí îíäàí ÿââÿë þçöíäÿ äà-hà ãöââÿòëè âÿ äàhà âàðëû îëàí íå÷ÿ-íå÷ÿ êÿñëÿðè ìÿhâåòäèéèíè áèëìèðäèìè? Ýöíàhêàðëàð þç ýöíàhëàðû áàðÿ-ñèíäÿ ñîðüó-ñóàë îëóíìàçëàð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 78).

92

Àíúàã Ãàðóíóí òÿêÿááöðëÿíìÿñè îíà õåéèð äåéèë, çÿðÿðýÿòèðìèøäè. Àëëàhà ãàðøû ÷ûõûá íàíêîðëóã åòäèéè, ñàhèá îëäóã-ëàðûíû þçöíöíêö áèëÿðÿê áþéöê áèð òÿêÿááöð âÿ ëîâüàëûã è÷èí-äÿ àçüûíëûã åòäèéè ö÷öí þçö-þçöíö ÿçàáà äö÷àð åòìèø, Àëëà-hûí ãàðøûñûíäà òÿê-òÿíhà âÿ àúèç áèð áÿíäÿ îëäóüóíó àíëà-ìûøäû. ×öíêè Àëëàh Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñèíÿ ñÿáÿáîëàí ìàë-ìöëêö ìÿhâ åòìèøäè:

"Íÿhàéÿò, îíó ñàðàéû èëÿ áèðëèêäÿ éåðÿ ýþìäöê. Àëëà-hà ãàðøû îíà éàðäûì åäÿ áèëÿúÿê áèð úàìààò äà éîõèäè. Î þçö äÿ þçöíÿ hå÷ áèð êþìÿê åäÿ áèëìÿäè" ("Ãÿ-ñÿñ" ñóðÿñè, 81).Áó hÿëàêëà áèðëèêäÿ àðòûã Ãàðóí ÿhàòÿñèíäÿêèëÿð âÿ åé-

íè çàìàíäà îíäàí ñîíðà ýÿëÿíëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âÿ äöøöí-ìÿ ìþâçóñó hàëûíà ýÿëäè. Áèð ýöí ÿââÿë îíà hÿñÿä àïàðàí-ëàð àðçó åòäèêëÿðè øåéëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöâÿããÿòè âÿ äÿéÿðñèç îë-äóüóíó ýþðäöëÿð. Òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðèí ñîíäà õèëàñ îëà áèë-ìÿéÿúÿêëÿðèíèí ôÿðãèíäÿ îëäóëàð âÿ Àëëàhà ìöòëÿã håñàá âå-ðÿúÿêëÿðèíè àíëàäûëàð:

"Äöíÿí îíóí éåðèíäÿ îëìàã èñòÿéÿíëÿð åðòÿñè ýöí ñÿ-hÿð áåëÿ äåéèðäèëÿð: "Âàé! Ñÿí äåìÿ, Àëëàh Þç áÿí-äÿëÿðèíäÿí èñòÿäèéèíèí ðóçèñèíè àðòûðàðìûø äà, àçàëäàð-ìûø äà! ßýÿð Àëëàh áèçÿ ëöòô åòìÿñÿéäè, éÿãèí êè, áè-çè äÿ éåðÿ ýþìÿðäè. Ñÿí äåìÿ, êàôèðëÿð íèúàò òàïìà-éàúàãëàðìûø!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 82).Áåëÿëèêëÿ, Ãàðóí äà Ôèðîí âÿ Ùàìàí êèìè ìÿhâ åäèëÿí-

ëÿðäÿí îëäó:"Áèç Ãàðóíó äà, Ôèðîíó äà, Ùàìàíû äà ìÿhâ åòäèê.Ìóñà îíëàðûí éàíûíà à÷ûã-àéäûí äÿëèëëÿðëÿ ýÿëäè. Ëà-êèí îíëàð éåð öçöíäÿ òÿêÿááöðëöê åòäèëÿð âÿ áóíà ýþ-ðÿ äÿ ÿçàáûìûçäàí ñîâóøà áèëìÿäèëÿð!" ("ßíêÿáóò" ñó-ðÿñè, 39).

93

Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû


Ãàðóí ãèññÿñè áèçÿ ìàë-ìöëêÿ ýþðÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíâÿ éà þçöíö áàøãà èíñàíëàðäàí äàhà áèëýèëè âÿ àüûëëû ýþðÿ-ðÿê ëîâüàëàíàí èíñàíëàðûí Àëëàh äÿðýàhûíäà ãÿòèééÿí ñåâèë-ìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. Ãàðóíäàí áàøãà Àëëàh áèçÿ êå÷ìèø õàëã-ëàðû äà íöìóíÿ ýþñòÿðèð. Äàhà ÿââÿëäÿ áèð ÷îõ ìÿäÿíèééÿòýÿëèá êå÷ìèø âÿ áóíëàð ÷îõ áþéöê ýöúÿ âÿ âÿ ìàääè ñÿë-òÿíÿòÿ äÿ éåòìèøäèëÿð. Ëàêèí áó àíäà îíëàðûí hå÷ áèðè éåðöçöíäÿ ìþâúóä äåéèë. Àëëàh äöíéàéà hàêèì îëäóãëàðûíû äö-øöíÿí î èíñàíëàðûí äà úàíûíû àëûá, åhòèøàì äîëó ñàðàéëàðû èñÿàíúàã õàðàáà øÿêëèíäÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ãàëìûøäûð:

"Íå÷ÿ-íå÷ÿ ìÿìëÿêÿòè ÿhàëèñè çöëì åòäèéè hàëäà ìÿhâåòäèê; îíëàð àëò-öñò îëìóøäó. Íå÷ÿ-íå÷ÿ ãóéóëàð, íå-÷ÿ-íå÷ÿ ìþhòÿøÿì ãÿñðëÿð áîìáîø ãàëìûøäû" ("Ùÿúú"ñóðÿñè, 45).Éåíÿ Ãàðóí ãèññÿñèíäÿ þéðÿäèëÿí áàøãà áèð ìÿñÿëÿ äöí-

éàíûí ìöâÿããÿòè áÿð-áÿçÿéèíÿ âÿ áó áÿð-áÿçÿéèí ñàhèáè îëàíèíñàíëàðà ãèáòÿ åòìÿìÿêäèð. ßñë ãèáòÿ åäèëÿúÿê èíñàíëàð Àë-ëàh éîëóíäà ñûõûíòûëàðà ñèíÿ ýÿðÿí, ìàëëàðûíû âÿ úàíëàðûíûÎíóí éîëóíäà ôÿäà åäÿí, ìàëëà äåéèë, èìàí, àüûë âÿ òÿãâàáàõûìûíäàí çÿíýèí îëàí èíñàíëàðäûð. Äöíéàäà ñàíêè ÷îõ áþ-éöê ðàhàòëûã âÿ åhòèøàì è÷èíäÿ ýþðöíÿí ëîâüà èíñàíëàð èñÿÿñëèíäÿ ìÿíÿâè ÿçàáëàð è÷èíäÿ éàøàéàí âÿ hÿð ýöí úÿhÿí-íÿìÿ äîüðó ñöðöêëÿíÿí êèìñÿëÿðäèð. Àëëàh áó hàãäà áåëÿáóéóðóð:

"Íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿ-ñèí. Àëëàh îíëàðëà àíúàã ìöíàôèãëÿðÿ äöíéàäà ÿçàáâåðìÿê, êàôèð îëäóãëàðû hàëäà, úàíëàðûíû àëìàã èñòÿð"("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 55).Ìàë éàëíûç åhòèøàì âÿ çþâã ö÷öí èñòÿíèëìÿìÿëèäèð. Éàä-

äàí ÷ûõàðìàã îëìàç êè, Àëëàh èíñàíëàðû ìàëëàðû èëÿ äÿ èìòà-hàí åäèð. Áó ìàëëàð Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ñÿðô åäèëäèêäÿ èíñàí-

94

ëàðà õåéèð ýÿòèðèð. Î ãÿäÿð ìàë-äþâëÿò Ãàðóíóí íÿçàðÿòèíÿâåðèëñÿ äÿ áóíëàð îíà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäè. Ãàðóíóí âÿ-çèééÿòè ÿñëèíäÿ áöòöí íÿñèëëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âÿñèëÿñè îëìà-ëûäûð.

Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû


96

Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí

éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè

Ôèðîíóí âÿ ÿñýÿðëÿðèíèí ñóäà áîüóëìàñûíûí àðäûíäàíÙç.Ìóñà õàëãû èëÿ áÿðàáÿð òÿhëöêÿñèçëèê è÷èíäÿ éàøàéàúàã-ëàðû éåðÿ äîüðó éîëà ÷ûõäû. Àíúàã áó éîë÷óëóãäà Èñðàèë îüóë-ëàðûíûí ÷îõóíóí èìàí áàõûìûíäàí ÷îõ çÿèô âÿ àçüûíëûüà ÷îõìåéëëè îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ÿëàìÿòëÿð îðòàéà ÷ûõäû.

Ìèñèð õàëãûíûí äèíè áöòïÿðÿñòëèê èäè. Áèð ÷îõ áöòëÿð âàðèäè. Èñðàèë îüóëëàðû îðàäà éàøàäûüû âàõò ÿðçèíäÿ áó äèíäÿí òÿ-ñèðëÿíìèøäèëÿð. Àòàëàðû Ùç.Èáðàhèì, Ùç.Èñhàã âÿ Ùç.Éàãóáóíîíëàðà áèð éîë îëàðàã ãîéóá ýåòäèéè òþâhèä äèíèíÿ ìÿíñóáîëñàëàð äà Àëëàhû àíìàãäà çÿèô îëäóãëàðûíà ýþðÿ áöòïÿðÿñòìèñèðëèëÿðèí ìÿäÿíèééÿòèíäÿí òÿñèðëÿíìèø, îíëàðû áÿçè àçüûíàäÿò âÿ àíëàéûøëàðûíû ìÿíèìñÿìèøäèëÿð. Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöò-ïÿðÿñòëèéÿ ìåéëè éîë ýåäÿðêÿí áöòïÿðÿñò õàëãà ðàñò ýÿëÿí-äÿí ñîíðà îðòàéà ÷ûõäû. Áÿçè éÿhóäèëÿð áó áöòïÿðÿñò õàëãààüûëñûçúàñûíà hÿñÿä àïàðàðàã Ùç.Ìóñàäàí îíëàðà äà áöò äö-çÿëòìÿñèíè èñòÿäèëÿð:

"Áèç Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðòäèê, îíëàð þç áöò-ëÿðèíÿ òàïûíàí áèð òàéôàéà óüðàäûëàð. Äåäèëÿð: "Éà Ìó-ñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áèð áöòäöçÿëò!" (Ìóñà áåëÿ) úàâàá âåðäè: "Ñèç, äîüðóäàí äà,úàhèë áèð òàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëà-ðû áöòëÿð ìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷-äóð!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 138-139).Ùç.Ìóñàíûí õàëãû àðàñûíäàêû áó áöòïÿðÿñòëèê äöøöíúÿñè

áóíäàí ñîíðà äà îðòàéà ÷ûõàúàãäû. ×öíêè Ùç.Ìóñàíûí õàë-

ãû àðàñûíäà Àëëàhäàí ëàçûìûíúà ãîðõìàéàí âÿ àñàíëûãëà èí-êàðà ìåéë åäÿí èíñàíëàð âàðäû.

Ùç.Ìóñà âÿ õàëãû Òóð äàüûíà äîüðó éþíÿëäèëÿð. ×öíêèÃóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, îðàäà Àëëàh Ùç.Ìóñà èëÿ "ñþç-ëÿøìèøäè". Áó ñþçëÿøìÿ ãûðõ ýöíëöê áèð ìöääÿò ö÷öí åäèë-ìèøäè. Ùç.Ìóñà äàüäà ãûðõ ýöí ãàëàúàãäû. Ùç.Ìóñà òÿëÿñÿ-ðÿê õàëãûíû ýåðèäÿ áóðàõäû âÿ òÿêàøûíà èðÿëèäÿ ýåòìÿéÿ ãÿ-ðàð âåðäè. Éåðèíÿ èñÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó ãîéäó. Î äà Àëëà-hûí åë÷èñè èäè. Ùç.Ìóñà ýåòäèêäÿ õàëãà î, ðÿháÿðëèê åäÿúÿê-äè. Ùç.Ìóñà õàëãäàí àéðûëìàçäàí ÿââÿë Ùç.Ùàðóíà áÿçè òþâ-ñèéÿëÿð âåðäè:

"Ìóñà èëÿ îòóç ýåúÿ áàðÿäÿ âÿäÿëÿøäèê, ñîíðà îíà äà-hà áèð îí ýöí äÿ ÿëàâÿ åòäèê. Áåëÿëèêëÿ, Ðÿááèíèí òÿ-éèí åòäèéè ìöääÿò òàì ãûðõ ýåúÿ îëäó, Ìóñà ãàðäàøûÙàðóíà äåäè: "Ñÿí òàéôàì è÷èíäÿ ìÿíèì õÿëèôÿì îë,(úàìààòû) èñëàh åòìÿéÿ ÷àëûø âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿ-ðèí éîëó èëÿ ýåòìÿ!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 142).Ùç.Ìóñà õàëãäàí àéðûëûá òÿéèí åäèëÿí âàõòäà Òóð äàüû-

íà ÷àòäû. Àëëàh îðàäà îíóíëà áèð äàhà ñþháÿò åòäèéèíè Ãó-ðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Ìóñàéà âÿä åòäèéèìèç âàõò êÿëèá ÷àòàíäà Ðÿááè îíóí-ëà äàíûøäû. Ìóñà: "Åé Ðÿááèì! Þçöíö ìÿíÿ ýþñòÿð.Ñÿíÿ áàõûì!" -äåäè. Àëëàh: "Ñÿí ìÿíè ÿñëà ýþðÿ áèë-ìÿçñÿí. Ëàêèí äàüà áàõ. ßýÿð î éåðèíäÿ äóðà áèëñÿ,ñÿí äÿ Ìÿíè ýþðÿ áèëÿðñÿí", - áóéóðäó.Ðÿááè äàüà òÿúÿëëè åòäèêäÿ (Àëëàhûí íóðó äàüà ñà÷ûë-äûãäà) îíó ïàð÷à-ïàð÷à åòäè. Ìóñà äà áàéûëûá äöøäö.Àéûëàíäàí ñîíðà èñÿ: "Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿ-íÿ òþâáÿ åòäèì. Ìÿí èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áèðèíúèñèéÿì!"- äåäè.Àëëàh áåëÿ áóéóðäó: "Éà Ìóñà! Ìÿí Þç ðèñàëÿòëÿðèì-

97

Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè

98

Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèð äèíèíäÿêè àçüûí èíàíúëàðäàí òÿñèðëÿíìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà îíëàðàhÿãèãÿòè ýÿòèðñÿ äÿ áó úàhèëèééÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð. Ìèñèð äèíèíäÿ éåðàëàí âÿ öñòäÿêè ãðàâöðäÿ òÿìñèë åäèëÿí "áóçîâà ñèòàéèø" àçüûíëûüû Èñðàèë îüóëëàðûíû äàèìàíäàí ñîíðà èíêàð éîëóíà ñàëàúàãäû.

ëÿ âÿ äàíûøìàüûìëà èíñàí-ëàðäàí ñÿíè ñå÷èá öñòöí òóò-äóì. Èíäè ñÿí âåðäèéèìè àëâÿ øöêð åäÿíëÿðäÿí îë!"Áèç îíóí ö÷öí ëþâhÿëÿðäÿhÿð øåéäÿí, ìîèçÿ âÿ òÿôñè-ëàòà äàèð hÿð øåé éàçäûã. Âÿáåëÿ áóéóðäóã: "Áóíäàíìþhêÿì éàïûø âÿ öììÿòè-íÿ äÿ îíóí ÿí ýþçÿë hþêì-ëÿðèíäÿí éàïûøìàüû ÿìð åò.Cèçÿ ôàñèãëÿðèí éóðäóíóýþñòÿðÿúÿéÿì!" ("ßðàô" ñó-ðÿñè, 143-145).Áó àðàäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí

àðàñûíäàêû ìöíàôèãëÿð Ùç.Ìóñà-íûí þç õàëãûíäàí àéðûëìàñûíû áèðôöðñÿò áèëäèëÿð. Ùç.Ùàðóíóí ÿìð-ëÿðèíè äèíëÿìÿéÿí õàëã þçöíÿÌèñèð äèíèíäÿêè êèìè áèð áöò äö-çÿëòäèðäè: áó áöò áóçîâ håéêÿëèèäè:

"Òóð äàüûíà ýåäÿí Ìóñà-íûí àðäûíúà òàéôàñû þç áÿ-çÿê-äöçÿê øåéëÿðèíäÿí áþ-éöðòöñö îëàí áèð áóçîâhåéêÿëè äöçÿëòäèëÿð..."("ßðàô" ñóðÿñè, 148).Áó ÿñíàäà Àëëàh Ùç.Ìóñàéà

õàëãûíûí âÿçèééÿòèíè âÿ íÿ ö÷öíîíëàðäàí ÿââÿë ýÿëäèéèíè ñîðóø-

99


äó:"83-Àëëàh áóéóðäó: "Éà Ìóñà! Ñÿíè þç úàìààòûíäàíàéûðûá òÿëÿñäèðÿí íÿ èäè?"Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: "Îíëàð äà àðõàìúà ýÿëèðëÿð.ÅéÐÿááèì! Ìÿíäÿí ðàçû ãàëàñàí äåéÿ, höçóðóíà òÿëÿñ-äèì!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 83-84).Ùç.Ìóñà õàëãûíûí âÿçèééÿòèíè áèëìèðäè. Àëëàh îíà õàëãû-

íûí éîëóíó àçäûüûíû, õàëãû àçäûðàí Ñàìèðè àäëû ìöíàôèãèí ìþâ-ãåéèíè âÿ þçëÿðèíÿ áóçîâäàí áèð áöò äöçÿëòäèêëÿðèíè ñþéëÿ-äè:

"Àëëàh: "Ñÿíäÿí ñîíðà öììÿòèíè èìòàhàíà ÷ÿêäèê. Ñà-ìèðè îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðòäû", - äåéÿ áóéóðäó" ("Òà-hà" ñóðÿñè, 85).Áóíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà àøàüûäàêû àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëäèéè êè-

ìè, Ðÿááèìèçèí âåðäèéè ëþâhÿëÿðè àëûá õàëãû ýåðè äþíäö:"Ìóñà ãÿçÿáëè, êÿäÿðëè hàëäà úàìààòûíûí éàíûíà ãà-éûäûá äåäè: "Åé öììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç ñèçÿ ýþ-çÿë áèð âÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà ìÿíèì ñèçäÿí àé-ðûëìàüûìäàí óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? Éàõóä Ðÿááè-íèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá ìÿíÿ âåðäèéè-íèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?" Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç ñÿíÿ âåð-äèéèìèç âÿäÿ þç èõòèéàðûìûçëà õèëàô ÷ûõìàäûã. Àììàáèç Ôèðîí òàéôàñûíûí çèíÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò àüûð áèð éöê-ëÿ éöêëÿíìèøäèê. Îíëàðû àòäûã. Ñàìèðè äÿ áèçèì êèìèàòäû".Îíëàðà áþéöðÿí áèð áóçîâ håéêÿëè ÷ûõàðòäû. Äåäèëÿð:"Áó ñèçèí òàíðûíûçäûð. Ìóñàíûí äà òàíðûñû áóäóð, ëà-êèí óíóòìóøäóð"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 86-88).Áó hèññÿäÿ áèð ìöíàôèãèí ãÿëáè õÿñòÿ èíñàíëàðû íåúÿ àç-

äûðà áèëÿúÿéè ÷îõ à÷ûã áèð øÿêèëäÿ èçàh åäèëèð. Ìöíàôèãëÿð äàè-

100

ìà ôèòíÿ âÿ ãàðûøûãëûã ö÷öí óéüóí øÿðàèòëÿð àõòàðûð. Áóðàäàäà ñÿhâ éîëà äöøìÿéÿ ìåéëëè îëàí áèð õàëã ö÷öí ÿí óéüóíøÿðàèò Ùç.Ìóñàíûí àðàëàðûíäà îëìàäûüû çàìàíäûð. Ñàìèðè äÿáåëÿ áèð øÿðàèòäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäû. Áó èíñàíëàð ÿââÿëëÿð äÿáöòÿ ñèòàéèø åòìÿéÿ ìåéëëè èäèëÿð. Ùç.Ìóñàäàí þçö ö÷öí áå-ëÿ áèð áöò äöçÿëòìÿñèíè èñòÿéÿí õàëãûí áó çÿèôëèéèíè äÿ Ñà-ìèðè áèëèð. Î, îíëàðûí èñòÿéè îëàí âÿ éîëëàðûíäàí àçäûðàúàãáèð öñóë òàïìûøäûð. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðûí ñåâÿúÿ-éè áóçîâóí håéêÿëèíè äöçÿëòìèøäèð. Áó håéêÿëèí äîüðó îë-äóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí èääèà åäèðäè êè, håéêÿë ýóéà Ùç.Ìó-ñàíûí äà òàíðûñûäûð âÿ Ùç.Ìóñà îíó ýóéà óíóäóá.

Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè ýÿëäèêäÿ Ùç.Ìóñà òÿêáàøûíà äÿíèç êÿ-íàðûíäà Àëëàhà îëàí èìàíûíà äàéàíàðàã õàëãûíà íåúÿ hèäà-éÿòëÿ éîë ýþñòÿðìèøäèñÿ, Ñàìèðè äÿ áóðàäà òÿêáàøûíà åéíè õàë-ãà àçüûíëûãëà ñÿhâ éîë ýþñòÿðìèøäè. Áóðàäà èìàíëû áèð èíñà-íûí áèð úÿìèééÿòÿ íÿ ãÿäÿð õåéèðëè òÿñèðèíèí îëà áèëÿúÿéèíè,hÿì÷èíèí áèð ìöíàôèãèí äÿ íÿ ãÿäÿð çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿéèíèýþðöðöê.

ßñëèíäÿ Ùç.Ùàðóí õàëãûíà íÿñèhÿòëÿð âåðèá ñÿhâ éîëà äþí-äöêëÿðèíè, ôèòíÿéÿ äöøäöêëÿðèíè îíëàðà èçàh åòìèøäè. Àíúàãáóíà áàõìàéàðàã îíóí ñþçëÿðèíÿ èòàÿò åòìÿäèëÿð. Ãóðàíäàáó hÿãèãÿò áåëÿ èçàh åäèëèð:

"90-Ùàðóí èñÿ áóíäàí ÿââÿë îíëàðà áåëÿ äåìèøäè: "Åéöììÿòèì! Ñèç áóíóíëà éàëíûç èìòàhàíà ÷ÿêèëäèíèç. Ñè-çèí Ðÿááèíèç, øöáhÿñèç êè, Ðÿhìàíäûð. Ìÿíÿ òàáå îëóáÿìðèìÿ èòàÿò åäèí!" Îíëàð: "Ìóñà ãàéûäûá éàíûìûçàýÿëÿíÿ ãÿäÿð áó áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿ-éÿúÿéèê!" - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 90-91).Áóðàäà õàëãûí Ùç.Ìóñàéà îëàí èòàÿòèíèí îíó ëèäåð êèìè

ãÿáóë åòìÿñèíäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû áàøà äöøöðöê. ßýÿð èìà-

101



íà àðõàëàíàí êÿñêèí áèð èòàÿòëÿðè îëñàéäû, Àëëàhûí åë÷èñè îë-äóüó ö÷öí Ùç.Ùàðóíà äÿðhàë èòàÿò åòìÿëè èäèëÿð. ÀíúàãÙç.Ùàðóíó þç ëèäåðëÿðè êèìè ýþðìÿéèá îíóí ñþçëÿðèíè äèí-ëÿìÿäèëÿð. Ùÿòòà åòäèêëÿðè õÿòàéà ìöäàõèëÿ åòäèêäÿ îíó þë-äöðìÿê èñòÿäèëÿð:

"Ìóñà ãàéûòäûãäàí ñîíðà äåäè: "Éà Ùàðóí! Îíëàðûíàçäûãëàðûíû ýþðäöéöí çàìàí ñÿíÿ íÿ ìàíå îëäó êè, àð-õàìúà ýÿëìÿäèí? ßìðèìÿ àñèìè îëäóí? Ùàðóí áåëÿúàâàá âåðäè: "Åé àíàì îüëó! Ñà÷ûìäàí, ñàããàëûìäàíòóòìà. Äîüðóñó, ñÿíèí: "Èñðàèë îüóëëàðû àðàñûíà àéðû-ëûã ñàëäûí, ñþçöìÿ áàõìàäûí!" -äåéÿúÿéèíäÿí ãîðõ-äóì" ("Òàhà" ñóðÿñè, 92-94)."Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà òàéôàñûíûí éàíûíà äþ-íÿðêÿí îíëàðà äåäè: "Ìÿíäÿí ñîíðà ìÿíÿ íÿ ïèñ õÿ-ëÿô îëäóíóç! Ðÿááèíèçèí ÿìðèíè òåçëÿøäèðìÿêìè èñòÿ-äèíèç?" Ìóñà ãÿçÿáèíäÿí ëþâhÿëÿðèíè éåðÿ àòäû, ãàð-äàøûíûí áàøûíäàí éàïûøûá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ áàøëà-äû. Ùàðóí äåäè: "Åé àíàì îüëó! Áó òàéôà ìÿíè çÿèôáèëèá àç ãàëäû êè, þëäöðÿ. Ìÿíèìëÿ áåëÿ ðÿôòàð åòìÿê-ëÿ äöøìÿíëÿðè ñåâèíäèðìÿ! Ìÿíè çàëèìëÿðëÿ áÿðàáÿðòóòìà!" Ìóñà äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè äÿ, ãàðäàøû-ìû äà áàüûøëà. Áèçè Þç ìÿðhÿìÿòèí àëòûíà àë. Ñÿí ðÿhìåäÿíëÿðèí ÿí ðÿhìëèñèñÿí!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 150-151).Ùç.Ùàðóíóí âåðäèéè úàâàáà ýþðÿ Ùç.Ìóñà îíó òÿê áó-

ðàõäû. ßñë ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿí âÿ î èíñàíëàðûí éîëóíäàí àç-ìàñûíà ñÿáÿá îëàí Ñàìèðèéÿ òÿðÿô äþíäö. Îíäàí åòäèêëÿðè-íèí ñÿáÿáèíè ñîðóøäó. Ñàìèðè áóíëàðû áîøóíà åòìÿäèéèíè âÿhå÷ êÿñèí ôèêèð âåðìÿäèéè øåéëÿðÿ ôèêèð âåðäèéèíè ñþéëÿéÿðÿêþçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðìàüà ÷àëûøäû. Ùÿòòà åë÷èíèí èçèíäÿí äÿáÿçè øåéëÿðè àëäûüûíû âÿ áóíó åäÿðêÿí íÿôñèíèí îíà éîë ýþñ-òÿðäèéèíè ñþéëÿäè:

102

"Ìóñà: "Åé Ñàìèðè! Ñÿíèí ìÿãñÿäèí íÿ èäè?" - äåéÿñîðóøäó. Áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ìÿí îíëàðûí ýþðìÿäèê-ëÿðèíè ýþðäöì. Ìÿí î Ðÿñóëóí ëÿïèðèíäÿí áèð îâóú òîð-ïàã ýþòöðäöì âÿ îíó àòäûì. Áåëÿúÿ, þç íÿôñèì ìÿíèáó èøÿ ñþâã åòäè". Ìóñà äåäè: "×ûõ ýåò áóðäàí. Ùÿ-éàòûí áîéó: "Áèð êÿñ ìÿíÿ òîõóíìàñûí!" - äåìÿëè îëà-úàãñàí. Ùÿëÿ ñÿíè ÿñëà ãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿ-úÿéèí äàhà áèð âàõò ýþçëÿéèð. Èíäè òàïûíûá äóðäóüóíòàíðûíà áàõ. Áèç îíó éàíäûðàúàã, ñîíðà äà äÿíèçÿ àòà-úàüûã!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 95-97).Äèããÿò åäèëèðñÿ, Ñàìèðèíèí ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿñèíèí ÿí áþ-

éöê ñÿáÿáè îíóí þçöíäÿí áàøãà hÿð êÿñäÿí äàhà àüûëëû âÿóçàãýþðÿí îëäóüóíà èíàíìàñûäûð. Áó òÿêÿááöð "ìÿí îíëà-ðûí ýþðìÿäèêëÿðèíè ýþðäöì" øÿêèëëè úöìëÿñèíäÿí à÷ûãúà àí-ëàøûëûð. Áó òÿêÿááöð âÿ ãöðóð hèññè Ñàìèðèíèí àñàíúà þç íÿô-ñèíèí âÿ øåéòàíûí ÿìðèíÿ òàáå îëìàñûíà âÿ "ôÿðãëè áèð øåéåäÿðÿê ëèäåð îëìàã" ïñèõîëîýèéàñû è÷èíäÿ èíêàð éîëóíà äö-øÿðÿê ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùàëáóêè ìö-ñÿëìàí hå÷ âàõò áàøãà ìöñÿëìàíëàðëà ìöãàéèñÿäÿ þçöíöíÿí àüûëëû âÿ ÿí öñòöí îëäóüó ôèêðè èëÿ hÿðÿêÿò åòìÿç. Ùÿðçàìàí þçöíäÿ áèð õÿòà ïàéûíûí îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíÿð, õÿ-òà åòìÿêäÿí Àëëàhà ñûüûíàð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êèìèíñÿ ôèêèðâåðìÿäèéè âÿ ýþðìÿäèéè áèð ìÿñÿëÿíè ýþðöáñÿ, áóíóí áèð Àë-ëàh ëöòôö âÿ èìòàhàíû îëäóüóíó áèëÿð âÿ îíà ýþðÿ äàâðàíàð."Àëëàh ìÿíÿ áóíó ýþðìÿéè íÿñèá åòäè, åëì àíúàã Îíäàí-äûð" äåéÿð. Î êè ãàëäû Ñàìèðèíèí ýþðäöéö øåéÿ, î, ôèòíÿäÿíâÿ éîëóíó àçìàãäàí áàøãà áèð øåé äåéèë.

Áöòöí áó hàäèñÿëÿðèí àðäûíúà Ùç.Ìóñà Ñàìèðèíèí áàøëà-äûüû ôèòíÿ-ôÿñàäà ãàðøû èêè âàúèá òÿäáèð ýþðìöøäö. Áèðèíúèñè,ôèòíÿ-ôÿñàäûí ìÿíáÿéè îëàí âÿ èíñàíëàðûí äöç éîëäàí àçìà-ñûíà ñÿáÿá îëàí Ñàìèðèíè õàëãûí è÷èíäÿí ãîâìàã. Áåëÿëèêëÿ

103



äÿ Ñàìèðè áèð äàhà ìöíàôèãëèê åòìÿéÿúÿê âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþ-ðÿòìÿéÿúÿêäè. Èêèíúèñè èñÿ îíóí äöçÿëòäèéè áöòö òàìàìèëÿìÿhâ åòìÿê èäè. Õàëãûí áöò êèìè ìÿíèìñÿäèéè áóçîâ håé-êÿëè òàìàì éàíäûðûëàúàã âÿ êöëö äÿ áèð äàhà òàíûíìàñûí äå-éÿ äÿíèçÿ ñÿïèëÿúÿêäè.

Ýþðöíäöéö êèìè. Ùç.Ìóñàíûí äèíëÿ áàüëû áþéöê áèð hè-ìàéÿäàðëûã âÿ òÿÿññöá hèññè âÿ hÿâÿñ äÿðÿúÿñèíäÿ ìöòëÿãáèð áàüëûëûüû âàð èäè. Ùç.Ìóñà èíñàíëàðûí Àëëàhû èíêàð åòìÿ-ñèíÿ ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðÿ ãàðøû ÷îõ êÿñêèí âÿ äöçýöí òÿä-áèðëÿð ýþðìöø, èíêàð÷ûëûüû êþêöíäÿí ìÿhâ åòìÿê ö÷öí ÷îõãÿðàðëû äàâðàíìûøäûð. Áó, áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðèí âÿ îíëàðûíéîëóíó äàâàì åòäèðÿí hèäàéÿò ëèäåðëÿðèíèí ìöøòÿðÿê âÿçèôÿ-ñèäèð.

Ùç.Ìóñà ôèòíÿíèí ñÿáÿáëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðäûãäàí ñîíðàäà áöòöí õàëãûíà äÿðñ âåðÿðÿê îíó òþâáÿéÿ âÿ Àëëàhà èòàÿòåòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäè:

"Î âàõòû äà õàòûðëàéûí êè, Ìóñà þç ãþâìöíÿ: "Åé ãþâ-ìöì, ñèç áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêëÿ, hÿãèãÿòÿí, þçöíöçÿçöëì åòäèíèç. Áóíà ýþðÿ äÿ éàðàäàíûíûçà òÿðÿô öç òó-òàðàã òþâáÿ åäèí, íÿôñèíèçè þëäöðöí! Áåëÿ åòìÿíèç éà-ðàäûíûíûçûí éàíûíäà ñèçèí ö÷öí õåéèðëèäèð!" - äåìèøäèâÿ Àëëàh äà òþâáÿíèçè ãÿáóë åòìèøäè, ßëáÿòòÿ, Î, òþâ-áÿëÿðè ãÿáóë åäÿíäèð, áàüûøëàéàíäûð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿ-ñè, 54).Ùç.Ìóñàíûí áó ãÿðàðëû ìöäàõèëÿëÿðè âÿ ñþçëÿðè õàëãûíà

òÿñèð åòìèøäè. Èñðàèë îüóëëàðû Ùç.Ìóñàíûí íÿñèhÿòëÿðèíÿ ÿìÿëåäÿðÿê Ðÿááèìèçÿ òþâáÿ åòìèøëÿð. Àíúàã áó, Èñðàèë îüóëëà-ðûíûí òàìàìèëÿ äöçÿëìÿñè äåìÿê äåéèëäè. ×öíêè ñîíðàêû ñÿ-hèôÿëÿðäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, Èñðàèë îüóëëàðû áóíäàí ñîí-ðà hÿð ôöðñÿòäÿ Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ÷ûõàðàã îíà ìÿíÿí ÿçèé-éÿò âåðìÿéÿ ÷àëûøäûëàð.

104

105

Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè

Ùç.Ìóñà ÿââÿëúÿ Ôèðîíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðäû. Îíóí õàë-ãû, éÿíè Èñðàèë îüóëëàðû Ùç.Ìóñàäàí ÿââÿë êþëÿ îëàðàã ñûõûí-òû è÷èíäÿ éàøàéûðäûëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ Ùç.Ìóñà áèð èìêàí éà-ðàäàí êèìè Ìèñèðè õàëã îëàðàã òÿðê åòäè. Àíúàã áó, îíëàðûíhàìûñûíûí ñÿìèìè îëàðàã èìàí åòäèéè àíëàìûíà ýÿëìèðäè. Àðà-ëàðûíäà èìàí åòìÿäèêëÿðè hàëäà õàëã ïñèõîëîýèéàñû èëÿ hÿðÿ-êÿò åäÿí èíñàíëàð äà âàð èäè. Áþéöê áèð ãèñìè åhòèìàëÿíÙç.Ìóñàíû îíëàðû çöëìäÿí ãóðòàðàí áèð ñèéàñè ëèäåð êèìè ýþ-ðöðäö. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã äèíÿ òàáå îëìàã ÿâÿçèíÿ ôöðñÿòòàïäûãúà hÿìèøÿ ãÿäèì áöòïÿðÿñò äèíëÿðèíÿ äþíìÿéÿ ÷àëû-øûðäûëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ hÿð ôöðñÿòäÿ Ùç.Ìóñà èëÿ ìöáàðèçÿåäèá, îíóí ýÿòèðäèéè hàãã äèíäÿí äþíìÿéÿ ÷àëûøûáëàð.

Àëëàh ÿââÿëúÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû îí èêè àéðû úÿìèééÿò îëà-ðàã Ùç.Ìóñàéà áþëäöðäö:

"Áèç îíëàðû îí èêè ãÿáèëÿéÿ - öììÿòÿ áþëäöê. Úàìàà-òû îíäàí ñó èñòÿäèéè çàìàí îíà: "ßñàíû äàøà âóð!" -äåéÿ âÿhé åòäèê. ßñàíû äàøà âóðàí êììè îíäàí îí èêè÷åøìÿ ãàéíàéûá àõìàüà áàøëàäû. Ùÿð ãÿáèëÿ þçöíöíñó è÷ÿúÿéè éåðè áèëäè..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 160).Èñðàèë îüóëëàðûíûí áþéöê áèð ãèñìè èìàíû ãÿëáëÿðèíÿ òàì

éåðëÿøäèðÿ áèëìÿìèøäè. Ùÿòòà áèð äÿôÿ Ùç.Ìóñàäàí Àëëàhûîíëàðà ýþñòÿðìÿñèíè èñòÿìèøäèëÿð. Éàõøûúÿ ÿäÿáñèçëèê åäÿðÿêÿýÿð ýþñòÿðìÿñÿ, îíà èíàíìàéàúàãëàðûíû ñþéëÿäèëÿð:

"Ñèç: "Éà Ìóñà, Àëëàhû àøêàð ñóðÿòäÿ ýþðìÿéèíúÿ, hå÷âàõò ñÿíÿ èíàíìàéàúàüûã", - äåäèéèíèç çàìàí ýþçöíöçýþðÿ-ýþðÿ ñèçè èëäûðûì âóðìóøäó" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 55).


Áó êàôèð õàëãûí ìöÿééÿí áèð þçÿëëèéè äàâàìëû îëàðàã òà-ìàhêàð âÿ íàíêîð áèð ðóh hàëûíäà îëìàñû èäè. Àëëàh îíëàðûàúëûãäàí ãóðòàðìàã ö÷öí ìþúöçÿâè áèð ãèäà áÿõø åòìèøäè.Ãóðàíäà "ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí" êèìè áèëäèðèëÿí áó éå-ìÿê Àëëàhûí èêðàìû îëñà äà Èñðàèë îüóëëàðû áèð ìöääÿò ñîí-ðà áóíäàí ýèëåéëÿíìÿéÿ áàøëàäûëàð:

"Öñòöíöçÿ áóëóäëà êþëýÿ ñàëäûã âÿ: "Ðóçè îëàðàã âåð-äèéèìèç hàëàë øåéëÿðäÿí éåéèí!" - äåéÿðÿê ñèçÿ ãöäðÿòhàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí ýþíäÿðäèê. Îíëàð èñÿ Áèçÿ äåéèë,àíúàã þçëÿðèíÿ çöëì åòìèø îëäóëàð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè,57)."Õàòûðëàéûí êè, ñèç: "Éà Ìóñà! Áèç åéíè òÿàìà hå÷ âàõòäþçìÿéÿúÿéèê! Ðÿááèíÿ äóà åò êè, áèçèì ö÷öí òîðïà-üûí áèòèðäèéè øåéëÿðäÿí -òÿðÿâÿçèíäÿí, ñàðûìñàüûíäàí,ìÿðúèìÿéèíäÿí âÿ ñîüàíûíäàí éåòèðñèí!" - äåäèíèç. "Ñèçõåéèðëè îëàí øåéëÿðè áó úöð àë÷àã øåéëÿðëÿ äÿéèøäèðìÿêèñòÿéèðñèíèç? Î hàëäà øÿhÿðëÿðäÿí áèðèíÿ ýåäèí, èñòÿ-äèéèíèçè îðàäà òàïàðñûíûç!" - äåìèøäè. Îíëàðà çÿëèëëèê,ìèñêèíëèê äàìüàñû âóðóëäó âÿ Àëëàhûí ãÿçÿáèíÿ äö÷àðîëäóëàð. Áó îíëàðûí Àëëàhûí àéÿëÿðèíè èíêàð åòäèêëÿðè-íÿ âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðè hàãñûç éåðÿ þëäöðäöêëÿðèíÿ ýþ-ðÿ èäè. Áó îíëàðûí àñè îëäóãëàðûíà âÿ hÿääè àøäûãëàðû-íà ýþðÿ èäè" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 61).Áóðàäà Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí íàíêîð hÿðÿêÿòëÿðèíäÿí äà-

hà áèðè à÷ûã ýþðöíäö.

Áÿãÿðÿ (Èíÿê) ãèññÿñèÙç.Ìóñàíûí õàëãû hàãã äèíè ýåð÷ÿêäÿí ãàâðàéà áèëìÿ-

ìèøäè. Äàhà ÿââÿë äÿ äèããÿò éåòèðäèéèìèç êèìè, ïåéüÿìáÿð-ëÿðèíÿ Àëëàh ðèçàñû ö÷öí äåéèë, åhòèìàë êè, îíó ýöúëö âÿ ãÿ-ðàðëû áèð ëèäåð êèìè ýþðäöêëÿðè ö÷öí èòàÿò åäèðäèëÿð.

106

Ùÿì÷èíèí hÿìèøÿ îíëàðà ýÿëÿí äèíè äÿéèøäèðÿðÿê îíó þçíÿôñëÿðèíÿ âÿ ãÿäèì äèíëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðìàüà ÷àëûøäûëàð.Äèíèí àñàí âÿ òÿìèç éþíöíö ýþðìÿéèá, îíó ãàðûøûã âÿ ÷ÿ-òèí hàëà ýÿòèðèá þçëÿðèíÿ áöòëÿð äöçÿëòìÿéÿ, Àëëàhà éþíÿë-ìÿéè ÷ÿòèíëÿøäèðèá áóíó àéèíëÿøäèðìÿéÿ âÿ àðàäà áöòëÿðè âà-ñèòÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûëàð.

Èñðàèë îüóëëàðûíûí äèíëÿðèíè ÷ÿòèíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí áó ãÿ-ðèáÿ ìÿíòèã ÿí à÷ûã øÿêèëäÿ "Áÿãÿðÿ" ñóðÿñèíäÿêè áèð ãèñ-ñÿäÿ èçàh åäèëèð. Áó ãèññÿäÿ Àëëàh Èñðàèë îüóëëàðûíà áèð áó-çîâ êÿñìÿéè ÿìð åòìèøäè. Èñòÿíèëÿí øåé ñàäÿúÿ áèð áóçîâóíãóðáàí åäèëìÿñèäèð âÿ Ùç.Ìóñà äà áóíó õàëãûíà áèëäèðèð. Èñ-ðàèë îüóëëàðû èñÿ áó ÷îõ àéäûí âÿ àñàíëûãëà èúðà åäèëÿ áèëÿ-úÿê ÿìðè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Àëëàh îíëàðäàí ñàäÿúÿ áèð áóçîâ êÿñ-ìÿëÿðèíè èñòÿéèð, îíëàð èñÿ äèíèí ÷ÿòèí âÿ ãàðûøûã îëìàñûíûíëàçûìëûëûüûíû äöøöíÿðÿê îíëàðäàí èñòÿíèëìÿäèéè hàëäà õûðäà-ëûãëàðëà ìÿøüóë îëóðëàð. Ëàçûìñûç âÿ âàúèá îëìàéàí õûðäà-ëûãëàðëà ìÿøüóë îëàðêÿí àðàëàðûíäàêû Àëëàhûí åë÷èñèíÿ "Áèçèëàüà ãîéóðñàí" äåéÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð äÿ èðÿëè ýåäèðëÿð:

"Éàäûíûçà ýÿòèðèí î âàõòû êè, Ìóñà þç ãþâìöíÿ: "Àë-ëàh ñèçÿ áèð èíÿê êÿñìÿíèçè ÿìð åäèð!" - äåäè. Îíëàðèñÿ: "Áèçè ìÿñõÿðÿéÿìè ãîéóðñàí?" - äåäèëÿð". Ìóñàäà: "Àëëàh Þçö ìÿíè úàhèë îëìàãäàí ñàõëàñûí!" - äå-äè. Îíëàð äåäèëÿð: "Áèçäÿí þòðö Ðÿááèíÿ äóà åäèá ñî-ðóø êè, î íÿ úöð îëìàëûäûð?" Ìóñà: "Àëëàh î èíÿéèí íÿ÷îõ ãîúà, íÿ äÿ ÷îõ úàâàí äåéèë, áóíëàðûí èêèñèíèí àðà-ñûíäà îëäóüóíó áóéóðóð. Ñèçÿ ÿìð îëóíàí øåéè éåðèíÿéåòèðèí!" - äåäè. Îíëàð äåäèëÿð: "Áèçäÿí þòðö Ðÿááè-íÿ äóà åò, ãîé îíóí ðÿíýèíè äÿ áèçÿ áèëäèðñèí". Î äàúàâàáûíäà: "Àëëàh îíóí òöíä ñàðû ðÿíýëè âÿ ýþðÿíëÿ-ðÿ õîø ýÿëÿí îëäóüóíó áóéóðóð", - äåäè. Îíëàð ñþéëÿ-äèëÿð: "Áèçèì ö÷öí Ðÿááèíÿ äóà åò êè, îíóí ÿñë ñèôÿ-

107



108

òèíè áèçÿ áèëäèðñèí, ÷öíêè áèç èíÿêëÿðè áèð-áèðèíÿ áÿí-çÿäèðèê. ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿ, ÿëáÿòòÿ, äöç éîëäà îëàðûã".Ìóñà äåäè: "Ðÿááèíèç áóéóðóð êè, î hå÷ êÿñÿ ðàì îë-ìàéûá áîéóíäóðóã ýþòöðìÿéÿí, òàðëà ñöðìÿéÿí, ÿêèíñóâàðìàéàí, åéáñèç-ãöñóðñóç âÿ ëÿêÿñèç áèð èíÿêäèð".Áó çàìàí îíëàð: "Èíäè èøè hÿãèãÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòäûí",- äåäèëÿð âÿ îíó êÿñäèëÿð. Àììà àç ãàëìûøäû êì, áóèøè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíëÿð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 67-71).Éóõàðûäàêû ãèññÿäÿ äÿ èçàh îëóíäóüó êèìè, Ùç.Ìóñàíûí

õàëãû Àëëàhûí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ äàèìà ÷ÿòèíëèê òþ-ðÿòäèëÿð: hàçûðëàäûãëàðû õûðäàëûãëàð ñÿáÿáè èëÿ áó ÿìð hàðàäà-ñà èúðàîëóíìàç hàëà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð òÿñáèòëÿìÿéè ãÿáóë åòäè-ëÿð. ßñëèíäÿ èñòÿíèëÿí øåé ÷îõ àñàíäû: ñàäÿúÿ áèð áóçîâ êÿñ-ìÿëè èäèëÿð.

Áó ýöí éÿhóäè äèíèíÿ íÿçÿð ñàëàíäà áóçîâ ãèññÿñèíäÿãåéä åäèëÿí õûðäà÷û éÿhóäè ìÿíòèãèíèí äàhà äà àðòàðàã äà-âàì åòäèéèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Éÿhóäèëÿðèí äèíè êèòàáûîëàí Òÿëìóääà èáàäÿòëÿð âÿ éà ýöíäÿëèê éàøàì hàããûíäà ÿíàüëàýÿëìÿç òÿôñèëàòëàð éåð àëûð. Ìÿñÿëÿí, áèð håéâàíûí ñöäö-íöí íåúÿ ñàüûëàúàüûíäàí òóòìóø éàíäûðûëàí áèð òöòñöíöí äó-ìàíûíäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿéèíÿ ãÿäÿð ñàéñûç ìþâçóäàhå÷ áèð äèíè àíëàì äàøûìàéàí òÿôÿððöàò éåð àëûð. Éÿhóäèëèê-äÿ áèð èíñàíûí äèíäàðëûüûíûí þë÷öñö äÿ áó òÿôñèëàòëàðû íÿ ãÿ-äÿð òÿòáèã åòäèéèíÿ ýþðÿ äÿéèøèð. Áóíóí ÿâÿçèíÿ äèíäàðëûüûíòÿìÿëè îëàí Àëëàhà âÿ àõèðÿòÿ èìàí ìÿñÿëÿñè òàìàìÿí óíó-äóëóð. Éÿhóäè äèíè éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ëàçûì îëàí áèð ãàéäà-ãàíóí òîïëóñó hàëûíà ýÿëèá âÿ îíóí Àëëàh ãîðõóñó, Àëëàhðèçàñû, Àëëàh ñåâýèñè êèìè èìàíè ÿñàñëàðû èòèá.

Èñðàèë îüóëëàðûíûí ÿìðÿ òàáå îëìàìàñû âÿ ëÿíÿòëÿíìÿñèÈñðàèë îüóëëàðû Ìèñèðäÿí ÷ûõäûãäàí ñîíðà Àëëàh îíëàðà éóðä

îëàðàã áèð òîðïàã âÿä åòìèøäè. Áó ñÿôÿð ÿñíàñûíäà Ùç.Ìó-ñàéà åòäèêëÿðèíè âÿ îíó ñàëäûãëàðû ÷ÿòèíëèêëÿðè ÿââÿëêè ñÿhè-ôÿëÿðäÿ áèëäèðäèê. Âÿä åäèëìèø òîðïàãëàðà ýÿëÿíäÿ äÿ ÷ÿòèí-ëèê éàðàòìàüà äàâàì åòäèëÿð:

"Áèð çàìàí Ìóñà þç úàìààòûíà áåëÿ äåìèøäè: "Åé úà-ìààòûì, Àëëàhûí ñèçÿ îëàí íåìÿòèíè õàòûðëàéûí êè, ñèç-äÿí ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðäè, ïàäøàhëàð òÿéèí åòäè âÿàëÿìëÿðäÿí hå÷ áèðèíÿ âåðìÿäèéèíè ñèçÿ âåðäè. Åé úà-ìààòûì! Àëëàhûí ñèçèí ö÷öí ÿçÿëäÿí ìöÿééÿí åòäèéèìöãÿääÿñ òîðïàüà äàõèë îëóí, ýåðè äþíìÿéèí, éîõñàçÿðÿð ÷ÿêìèø hàëäà ýåðè äþíÿðñèíèç.Îíëàð äåäèëÿð: "Éà Ìóñà, îðàäà íÿhÿíý àäàìëàð âàð-äûð. Îíëàð îðàäàí ÷ûõìàéûíúà áèç îðà ýèðìÿéÿúÿéèê.ßýÿð îíëàð îðàäàí ÷ûõñàëàð, áèç îðà äàõèë îëàðûã""("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 20-22).Àëëàh îíëàðà äÿôÿëÿðëÿ êþìÿê åòìèøäè. Îíëàðû ñóäàí êå-

÷èðÿðÿê Ôèðîíäàí ãóðòàðìûø âÿ áó òîðïàãëàðû îíëàðà âåðìèø-äè. Îðàäàêû ÿçàçèë õàëãëà äàâà åäÿúÿêëÿðè òÿãäèðäÿ ìöòëÿããàëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíè âÿä åòìèøäè. Îíëàð Àëëàhà òÿâÿêêöë åò-ìÿëè âÿ åë÷èñèíÿ òàáå îëìàëû èäèëÿð. Àíúàã Ùç.Ìóñàíûí õÿ-áÿðäàðëûãëàðûíà ãàðøû ÷ûõäûëàð, ãîðõäóãëàðûíà ýþðÿ îðà ýèðìÿ-äèëÿð. Ãîðõàíëàðäàí ñàäÿúÿ èêè êèøè Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿ-éèí âÿ îðàéà ýèðìÿéèí ëàçûì îëäóüóíó ñþéëÿäè:

"Ãîðõàíëàðäàí Àëëàhûí íåìÿò âåðäèéè èêè íÿôÿð äåäè:"Îíëàðûí öñòöíÿ ãàïûäàí ýèðèí. ßýÿð ýèðñÿíèç, îíëà-ðà ìöòëÿã ãÿëÿáÿ ÷àëàðñûíûç. ßýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, Àë-ëàhà òÿâÿêêöë åäèí!"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 23).Èñðàèë îüóëëàðû áó õÿáÿðäàðëûãëàðà áàõìàéàðàã Àëëàhûí åë-

109



÷èñèíÿ ãàðøû ÷ûõûá îíà ñàéüûñûçúàñûíà ñÿñëÿíäèëÿð:"Äåäèëÿð: "Åé Ìóñà, íÿ ãÿäÿð êè, îíëàð îðàäàäûðëàð,áèç îðà ýèðìÿéÿúÿéèê. Ñÿí âÿ Ðÿááèí ýåäèá îíëàðëà âó-ðóøóí. Áèç èñÿ áóðàäà îòóðàúàüûã"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè,24).Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí àçüûíëûüû àðòûã ÿìÿëëè-áàøëû àðòìûø-

äû. Îíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí hå÷ áèð ñþçöíö äèíëÿìÿéÿúÿê,à÷ûãúà ãàðøû ÷ûõàúàã hàëà ýÿëìèøäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà Ìóñàïåéüÿìáÿð Ðÿááèìèçÿ éàëâàðûá îíó âÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíóáó öñéàíêàð õàëãäàí àéûðìàñûíû èñòÿäè:

"Ìóñà äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì éàëíûç þçöìÿ âÿãàðäàøûìà ýöúöì ÷àòàð. Ñÿí áèçè áó ýöíàhêàð âÿ àç-üûí úàìààòäàí àéûð!" Àëëàh Ìóñàéà áóéóðäó: "Àðòûãîðà ãûðõ èë ìöääÿòèíÿ îíëàðà hàðàì åäèëäè. Îíëàð îë-äóãëàðû éåðäÿ ñÿðýÿðäÿí ýÿçèá äîëàøàúàãëàð. Î ýöíàh-êàð úàìààòûí hàëûíà àúûìà!"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 25-26).Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàhà âÿ åë-

÷èñèíÿ åòäèêëÿðè áó öñéàíêàðëûãäàí ñîíðà î áþëýÿ äöç ãûðõ èëÈñðàèë îüóëëàðûíà hàðàì îëäó âÿ îðà ýèðÿ áèëìÿäèëÿð.

Ùç.Ìóñà þìðö áîéóíúà Ðÿááèìèçèí ðèñàëÿòèíè òÿáëèü åò-ìÿéÿ ÷àëûøäû. Õàëãûíû áöòëÿðäÿí àéûðûá îíà hÿãèãè äèíè àí-ëàòìàã ö÷öí ýöú ñÿðô åòäè. Îíóí ìÿãñÿäè Àëëàhûí ðàçûëûüû-íû ãàçàíìàã ö÷öí èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åäÿðÿê îíëàðû úÿhÿí-íÿì ÿçàáûíäàí ãóðòàðìàã èäè. Áóíóí ö÷öí Ôèðîíëà ìöáàðè-çÿ àïàðäû, þç õàëãûíûí éàíëûø èíàíúûíû äÿéèøäèðìÿéÿ ÷àëûøäû.Áóíëàðû åäÿðêÿí hÿì Ôèðîíäàí âÿ ÿòðàôûíäàí, hÿì äÿ þç õàë-ãûíäàí ÿçèééÿò ýþðäö. Àíúàã Ùç.Ìóñà hÿð øåéè èëÿ Àëëàhö÷öí éàøàéàí ñå÷èëìèø áèð áÿíäÿäèð âÿ Ðÿááèìèç îíó Ôèðî-íóí äà, þç õàëãûíûí äà ñûõûíòû âÿ áÿëàëàðûíäàí õèëàñ åòäè.

Ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí éîëó èëÿ ýåòìÿéÿí, îíëàðà ÿìàíÿò åäèë-ìèø äèíäÿí öç ÷åâèðÿí âÿ "ñÿí âÿ Ðÿááèí ýåò, èêèíèç ñàâà-

110

øûí" äåéÿðÿê íàíêîðëóã åäÿí Èñðàèë îüóëëàðû áöòöí ìþìèí-ëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âÿñèëÿñèäèð. Àëëàh áöòöí èíñàíëàðû ïåéüÿì-áÿðèíäÿí öç ÷åâèðìèø Èñðàèë îüóëëàðû êèìè îëìàìàñû ö÷öí áå-ëÿ õÿáÿðäàð åäèð:

"Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Ìóñàéà ÿçèééÿò âåðÿí êÿñëÿð êè-ìè îëìàéûí. Àëëàh îíëàðûí äåäèêëÿðèíäÿí òÿìèçÿ ÷ûõàðò-äû. Î, Àëëàh éàíûíäà ÷îõ hþðìÿòëè èäè" ("ßhçàá" ñóðÿ-ñè, 69).

111


"Íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿñèí.

Àëëàh îíëàðëà àíúàã ìöíàôèãëÿðÿ äöíéàäà ÿçàá âåð-

ìÿê, êàôèð îëäóãëàðû hàëäà, úàíëàðûíû àëìàã èñòÿð"

("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 55).


112

Ùç.Ìóñà âÿ åëì ñàhèáè îëàí èíñàí

Ãóðàíäà "Êÿhô" ñóðÿñèíèí è÷èíäÿ áþéöê áèð ãèññÿ Ùç.Ìó-ñàäàí áÿhñ åäèð. Áó ãèññÿéÿ áàõäûüûìûçäà áó hàäèñÿëÿðèíÙç.Ìóñàíûí hÿéàòûíûí òàì îëàðàã hàíñû äþâðöíäÿ êå÷äèéè-íè àíëàéà áèëìèðèê. Åhòèìàë åäèëÿí hàäèñÿ Ùç.Ìóñàíûí Èñðà-èë îüóëëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Ìèñèðäÿí ÷ûõìàñûíäàí ñîíðà hÿéàòàêå÷ìèø îëà áèëÿð. Áó ãèññÿíèí ÿí âàúèá úÿhÿòè èñÿ ðÿìçëÿð-ëÿ äîëó áèð èçàhàò îëìàñû, Àëëàh äÿðýàhûíäàí âåðèëÿí áèð åëìâÿ áó åëìÿ ñàhèá îëàí èíñàíëà Ùç.Ìóñàíûí äèàëîãëàðûíäàíáÿhñ åòìÿñèäèð. Áó ãèññÿíèí ÿââÿëèíäÿ Ùç.Ìóñà ýÿíú êþ-ìÿê÷èñè èëÿ áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõàð:

"Éàäûíà ñàë êè, áèð çàìàí Ìóñà þç ýÿíú äîñòóíà áå-ëÿ äåìèøäè: "Ìÿí èêè äÿíèçèí ãîâóøäóüó éåðÿ ÷àòìà-éûíúà âÿ óçóí ìöääÿò ýÿçèá äîëàíìàéûíúà ýåðè äþí-ìÿéÿúÿéÿì!"Îíëàð èêè äÿíèçèí ãîâóøäóüó éåðÿ ýÿëèá ÷àòäûãäà áà-ëûüû óíóòìóøäóëàð, áàëûã èñÿ äÿíèçäÿ áèð éàðüàíà òÿ-ðÿô öç òóòìóøäó.Îíëàð êå÷èá ýåòäèêëÿðè çàìàí Ìóñà ýÿíú äîñòóíà äå-äè: "Íàhàð éåìÿéèìèçè ýÿòèð. Áó ñÿôÿðèìèç áèçè ëàï ÿë-äÿí ñàëäû!"Î èñÿ: "Ýþðöðñÿíìè, áèç ãàéàíûí éàíûíäà ýèçëÿíäèéè-ìèç çàìàí ìÿí áàëûüû óíóòäóì. Äîüðóñó, îíó õàòûð-ëàìàüû ìÿíÿ éàëíûç øåéòàí óíóòäóðäó. Áàëûã ÿúàèá áèðøÿêèëäÿ äÿíèçÿ éîëëàíìûøäûð!" - äåéÿ úàâàá âåðäè. Ìó-ñà: "Åëÿ èñòÿäèéèìèç äÿ áóäóð!" - äåäè âÿ îíëàð þç ëÿ-ïèðëÿðèíèí èçèíÿ äöøöá ýÿëäèêëÿðè éîëëà ýåðè ãàéûòäûëàð"

("Êÿhô" ñóðÿñè, 60-64).Áó àéÿëÿðäÿ âàúèá hèêìÿòëÿð éåð àëûð. Äèããÿò åäèëèðñÿ,

Ùç.Ìóñà "éåìÿéèìèçè ýÿòèð, áó ñÿôÿðèìèç áèçè ëàï ÿëäÿí ñàë-äû" äåìÿêëÿ éåìÿê âàõòûíû èñòèðàhÿò âàõòûíà óéüóíëàøäûðûð.Ùàëáóêè áàøãà áèðèñè éåìÿê ö÷öí áèð, èñòèðàhÿò ö÷öíñÿ àéðûáèð ôàñèëÿ âåðÿ áèëÿðäè. Ùç.Ìóñàíûí áó hÿðÿêÿòè þçöíäÿ ìö-ñÿëìàíûí þç âàõòûíû ÷îõ éàõøû äÿéÿðëÿíäèðìÿñè, áó ìÿãñÿä-ëÿ áèð íå÷ÿ èøè åéíè àíäà ìÿíòèãëè øÿêèëäÿ ïëàíëàøäûðàðàã ýþð-ìÿñè êèìè äÿðñëÿðè åhòèâà åäèð.

Áàøãà áèð âàúèá hèêìÿò ñÿôÿð ÿñíàñûíäà éåìÿéèí óíó-äóëìàñû âÿ áó óíóòãàíëûüûí ñÿáÿáèíèí øåéòàí îëäóüóíóí à÷ûã-ëàíìàñûäûð. Áóðàäà øåéòàíûí èíñàíûí öçÿðèíäÿ âàúèá áèð òÿ-ñèðè à÷ûãëàíûð. Øåéòàí èíñàíûí óíóòãàíëûüûíà ñÿáÿá îëà áèëèð.Ìÿñÿëÿí, øåéòàí äèíèí âÿ ìöñÿëìàíëàðûí õåéðèíÿ îëàí ôàé-äàëû áèð èøè óíóòäóðìàüà ÷àëûøûð. ßí áþéöê ìÿãñÿäè äÿ èí-ñàíà Àëëàhû óíóòäóðìàã, îíóí Àëëàhû àíìàñûíà âÿ äöøöí-ìÿñèíÿ ìàíå îëìàãäûð. Øåéòàíûí áó òÿñèðèíÿ ãàðøû èìàí åäÿíáèð èíñàíûí ÿí éàõøû ìöáàðèçÿñè äàèìà Àëëàhû õàòûðëàìàñû-äûð.

Ö÷öíúö áèð hèêìÿò Ùç.Ìóñàíûí ñþçöýåäÿí óíóòìà ìÿ-ñÿëÿñèíè áèð ÿëàìÿò êèìè ãÿáóë åòìÿñè âÿ áóíóí àðäûíäàíéîëóíó äÿéèøäèðìÿñèäèð. Áó äà Ùç.Ìóñàíûí äàèìà Àëëàhà áàü-ëû îëìàñûíûí, ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿðèí Îíóí éàðàòäûüûíû áèëÿíâÿ áóíà ýþðÿ hàäèñÿëÿðäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðà áèëÿí ÷îõ àüûëëû âÿáàúàðûãëû áèð èíñàí îëìàñûíûí ÿëàìÿòèäèð.

Ùç.Ìóñà âÿ ýÿíú äîñòó éåìÿéè óíóòìàëàðûíû èøàðÿ êèìèýþðöá èçëÿðè òÿãèá åäèá ýåðè äþíäöëÿð. Äàhà ñîíðà Ùç.Ìóñàáèð êèøè èëÿ ðàñòëàøäû. Áó êèøèíèí àäû Ãóðàíäà áèëäèðèëìèð, àí-úàã ýåíèø éàéûëàðàã îíóí hàããûíäà "Õûçûð" äåéÿ ñþç åäèëèð.Áó êèøèäÿ Àëëàhûí âåðäèéè õöñóñè áèð åëì âàð. Ùç.Ìóñà áóåëìè îíà þéðÿòìÿéèíè èñòÿéèá, ëàêèí î êèøè Ùç.Ìóñàéà áóíà

113



ñÿáðèíèí ÷àòìàéàúàüûíû àíëàòìûøäû. Ãèññÿ áåëÿäèð:"Þç äÿðýàhûìûçäàí ìÿðhÿìÿò ÿòà åòäèéèìèç âÿ Þç òÿ-ðÿôèìèçäÿí åëì þéðÿòäèéèìèç áÿíäÿëÿðèìèçäÿí áèðèíèòàïäûëàð.Ìóñà îíäàí ñîðóøäó: "Þéðÿäèëäèéèí äîüðó éîëó ýþñ-òÿðÿí åëìäÿí ìÿíÿ þéðÿòìÿê øÿðòèëÿ ñÿíÿ òàáå îëóì-ìó?"Áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñÿí ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ îëñàí ÿñëàäþçÿ áèëìÿçñÿí. Àõû ñÿí áèëìÿäèéèí áèð øåéÿ íåúÿ äþ-çÿ áèëÿðñÿí?Ìóñà äåäè: "Èíøàëëàh, ñÿáðëè îëäóüóìó ýþðÿúÿêñÿí. Ñÿ-íèí hå÷ áèð ÿìðèíäÿí ÷ûõìàéàúàüàì!"Äåäè: "ßýÿð ìÿíÿ òàáå îëàúàãñàíñà, ñÿáÿáèíè ñÿíÿ èçàhåòìÿéèíúÿ ìÿíäÿí hå÷ áèð øåé hàããûíäà ñîðóøìà!" -äåäè.Áóíäàí ñîíðà îíëàð äóðóá éîëà äöøäöëÿð. Ýÿìèéÿ ìèí-äèêëÿðè çàìàí îíó äåøäè. Ìóñà äåäè: "Ñÿí ýÿìèäÿîëàíëàðû ñóéà ãÿðã åòìÿê ö÷öíìö ýÿìèíè äåøäèí? Äîü-ðóñó, áþéöê áèð øåé åòäèí".Áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñÿíÿ äåìÿäèììè êè, ìÿíèìëÿ áèðéåðäÿ îëàíäà ÿñëà äþçÿ áèëìÿçñÿí?"Ìóñà äåäè: "Óíóòäóüóì áèð øåéÿ ýþðÿ ìÿíè äàíëàìàâÿ ìÿíè þç èøèìäÿ ÷ÿòèíëèéÿ ñàëìà!"Éåíÿ ýåòäèëÿð, íÿhàéÿò áèð îüëàí óøàüû èëÿ ðàñòëàøäûã-äà äÿðhàë îíó þëäöðäö. Ìóñà äåäè: "Ïàê (ìÿñóì) áèðúàíàìû ãûéäûí? Äîüðóäàí äà, ÷îõ ïèñ áèð øåé åòäèí".Éåíÿ áåëÿ úàâàá: "Ñÿíÿ äåìÿäèììè êè, ìÿíèìëÿ áèð-ëèêäÿ îëàíäà ÿñëà äþçÿ áèëìÿçñÿí?Ìóñà äåäè: "ßýÿð áóíäàí ñîíðà ñÿíäÿí áèð øåé áà-ðÿñèíäÿ õÿáÿð àëñàì, áèð äàhà ìÿíèìëÿ éîëäàøëûã åò-ìÿ. Ñÿí àðòûã ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí öçðëöñÿí".

114

Ñîíðà éåíÿ éîëà äöçÿëèá ýåòäèëÿð. Àõûðäà áèð ìÿìëÿ-êÿò ÿhëèíÿ éåòèøèá îíëàðäàí éåìÿéÿ áèð øåé èñòÿäèëÿð.ßhàëè îíëàðû ãîíàã åòìÿê èñòÿìÿäè. Îíëàð îðàäà éû-õûëìàã öçðÿ îëàí áèð äèâàð ýþðäöëÿð. Îíó äöçÿëòäè. Ìó-ñà äåäè: "ßýÿð èñòÿñÿéäèí, ñþçñöç êè, áóíóí ìöãàáè-ëèíäÿ áèð ìóçä àëàðäûí"...Äåäè: "Áó àðòûã ìÿíèìëÿ ñÿíèí àðàíäà àéðûëûã âàõòû-äûð, äþçÿ áèëìÿäèéèí øåéëÿðèí éîçóìóíó ñÿíÿ õÿáÿð âå-ðÿúÿéÿì!Áåëÿ êè, ýÿìè äÿíèçäÿ ÷àëûøûá-âóðóøàí áèð äÿñòÿ éîõ-ñóëà ìÿíñóá èäè. Ìÿí îíó õàðàá åòìÿê èñòÿäèì, ÷öí-êè hÿìèí àäàìëàðûí àðàñûíäà hÿð áèð ñàç ýÿìèíè çîð-ëà ÿëÿ êå÷èðÿí áèð ïàäøàh âàð èäè.Îüëàíà ýÿëäèêäÿ, îíóí àòà-àíàñû ìþìèí êèìñÿëÿð èäè.Áóíà ýþðÿ äÿ áèç àòà-àíàñûíû äà àçüûíëûüà âÿ êöôðÿ ñö-ðöêëÿìÿñèíäÿí ãîðõäóã. Âÿ Ðÿááèíèí îíóí ÿâÿçèíäÿîíëàðà äàhà òÿìèç âÿ äàhà ìÿðhÿìÿòëè îëàí áàøãà áèðþâëàä âåðìÿñèíè èñòÿäèê.Äèâàðà ýÿëäèêäÿ èñÿ, î, øÿhÿðäÿ îëàí èêè éåòèì îüëàíûíèäè. Àëòûíäà îíëàðà ÷àòàñû áèð õÿçèíÿ âàðäû. Îíëàðûí àòà-ñû ÿìÿëèñàëåh èäè. Ðÿááèí îíëàðûí hÿääè-áöëóüà ÷àòìà-ëàðûíû âÿ Ðÿááèíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëàðàã þç õÿçèíÿ-ëÿðèíè òàïûá ÷ûõàðòìàëàðûíû èñòÿäè.Ìÿí áóíëàðû þç-þçöìäÿí åòìÿäèì. Ñÿíèí ñÿáð åäèá äþ-çÿ áèëìÿäèéèí øåéëÿðèí éîçóìó áóäóð!"" ("Êÿhô" ñó-ðÿñè, 65-82).Áó ãèññÿäÿí ÷ûõàðûëìàñû ëàçûì îëàí âàúèá áèð äÿðñ âàð:

Àëëàh èíñàíëàðûí øÿð êèìè ýþðäöéö hàäèñÿëÿðèí àðäûíúà ÷îõáþéöê õåéèðëÿð éàðàäûð. Áèð ýÿìèíèí îðòàäà hå÷ áèð àøêàð ñÿ-áÿá îëìàäàí áàòûðûëìàñû, áèð óøàüûí àøêàð áèð ýöíàhû éîõ èêÿíþëäöðöëìÿñè êèìè hàäèñÿëÿð ñÿòhè îëàðàã äÿéÿðëÿíäèðèëñÿ, áóí-

115



116

ëàð áþéöê áèð øÿð (ïèñëèê) êèìè ýþðöíöðëÿð. Àíúàã áó ãèññÿ-äÿ äÿ èçàh åäèëäèéè êèìè, Àëëàhûí áó hàäèñÿëÿðè éàðàòìàñûí-äà èíñàíûí ýþðìÿäèéè âÿ áèëìÿäèéè áþéöê õåéèðëÿð âÿ hèê-ìÿòëÿð âàð. ßëáÿòòÿ, Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû áó ãèññÿäÿ èçàh åäè-ëÿí hàäèñÿëÿð òàìàìÿí áàòèíè áèð âÿçèééÿòäèð. Éÿíè ýöíäÿ-ëèê hÿéàòäà ãàðøûëàøûëàúàã hàäèñÿëÿð äåéèë. Áóðàäà ÿñàñ ìþâ-çó Àëëàhûí âÿçèôÿëÿíäèðäèéè áèð èíñàíûí âàðëûüû ìÿñÿëÿñèäèð.

Àììà èíñàíëàð ýöíäÿëèê hÿéàòäà ãàðøûëàøäûãëàðû hàäèñÿ-ëÿðèí äÿ áó éþíäÿ õåéðèíè äöøöíìÿëèäèð. Áó ýöí äöíéàäàýåð÷ÿêëÿøÿí âÿ èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí "øÿð" êèìè ãÿáóë åäèëèá"íèéÿ áó ïèñëèêëÿð éàøàíûð" êèìè áèð ìÿíòèãëÿ äÿéÿðëÿíäèðè-ëÿí hàäèñÿëÿð ãÿòè ñóðÿòäÿ èëàhè áèð ìÿãñÿäÿ éþíÿëèêäèð. ßýÿðèíñàí ñÿáð åòñÿ âÿ ãàâðàìàã ö÷öí ñÿìèìè áèð ñÿé ýþñòÿð-ñÿ, Àëëàh áó hèêìÿòëÿðè îíà áàøà ñàëà áèëèð.

117

ÍßÒÈÚß

Áóðà ãÿäÿð éåð âåðäèéèìèç àéÿëÿðäÿí ýþðöíäöéö êèìè,Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàäàí áèð ÷îõ éåðäÿ ÷îõ ýåíèø øÿêèëäÿ ñþçà÷ûëìûøäûð. Áóíà ýþðÿ Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõýþçÿë íÿñèhÿò âÿ õàòûðëàòìàëàðëà äîëóäóð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿ-ðèíè êèòàá áîéóíúà Ùç.Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñûíäàí åòèáàðÿíèíúÿëÿäèê.

Áó äÿðñëÿðè áèð äàhà íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí äöøöíñÿê, áèðèíñàíûí hÿéàòûíäàêû ãÿäÿðèí ìöòëÿã hàêèìèééÿòèíè âÿ ìþ-ìèí ñàëåh áàíäÿëÿð ö÷öí ãÿäÿðèí ìöòëÿã ýþçÿëëèéè èëÿ ãàð-øûëàøàðûã.

Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû àéÿëÿðäÿí ÷ûõàðìàëû îëäóüóìóç äÿðñ-ëÿðèí áèð ãèñìèíè áåëÿ òÿñíèô åäÿ áèëÿðèê:

1. Òàëå (ãÿäÿð) âÿ hèêìÿòëÿðèÙç.Ìóñàíûí àíàäàí îëàíäà ïåéüÿìáÿð îëàúàüû âÿ àïà-

ðàúàüû ìöáàðèçÿ òàëåéèíäÿ ìÿëóì èäè. Áóíëàð hÿòòà î, àíà-äàí îëìàìûøäàí ÿââÿë äÿ ìÿëóì èäè. Áèç äÿ þçöìöçÿ áàõ-äûüûìûçäà áÿëëè áèð òàëå öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûçû äÿðê åäèðèê.Áó òàëå áèçèì ö÷öí ÿí éàõøû îëàíûäûð. Áó òàëåéè áèçÿ Éàðà-äàíûìûç âÿ Ðÿááèìèç îëàí Óúà Àëëàh hàçûðëàéûá. Î, ñîíñóçåëì âÿ ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð. Áóíà ýþðÿ áèç þçöìöç ö÷öí éà-ðàäûëàí òàëåéÿ ðàçû îëìàëû, íÿ îëóðñà îëñóí éàøàäûüûìûç hà-äèñÿëÿðèí áó òàëå ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ðÿááèìèç òÿðÿôèíäÿí éàçûëäû-üûíû äöøöíöá ñåâèíúëÿ ãàðøûëàìàëûéûã.


2. Ùàãëûíûí éàíûíäà îëìàãÊèòàáûí ÿââÿëèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàí

áèð êèøèíèí òÿðÿôèíè ñàõëàéûá áèðèíè éàíëûøëûãëà þëäöðìÿñèíäÿíáÿhñ åòìèøäèê. Áóðàäà þç òÿðÿôèíäÿí (àèëÿñèíäÿí, ãÿáèëÿñèí-äÿí, õàëãûíäàí âÿ ñ.) îëàí èíñàíûí òÿðÿôèíè ñàõëàìàüûí éàí-ëûøëûüû âóðüóëàíûð. Èíñàíëàðûí öñòöíëöéöíö òÿìèí åäÿí àìèëhàíñûñà áèð àèëÿéÿ, ãÿáèëÿéÿ âÿ éà õàëãà ìÿíñóá îëìàëàðûäåéèë, hàãëû îëìàëàðûäûð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ îðòàäà áèçèì hÿðÿ-êÿòëÿðèìèçè íèçàìëàéàúàã hÿð øåéèí ôþâãöíäÿ áèð ÿäàëÿò àí-ëàéûøû âÿ hèññè îëìàëûäûð.

3. Àëëàhà ýöâÿíìÿê âÿ òÿâÿêêöëÙç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ ÿí ÷îõ òÿâÿêêöë àíëàéûøû èøëÿíèð.

Ùç.Ìóñàíûí åìîñèîíàë øÿõñ îëìàñûíà áàõìàéàðàã Àëëàh îíóòÿâÿêêöëëö îëìà èñòèãàìÿòèíäÿ õÿáÿðäàð åäÿðÿê ìààðèôëÿí-äèðìèøäè. Ìóñà ïåéüÿìáÿð hÿéàòû áîéóíúà ãàðøûëàøäûüû hà-äèñÿëÿðäÿ Àëëàhà ìöòëÿã ýöâÿíìÿéèí ýÿðÿêëèëèéèíè âÿ Îíóíhÿð øåéÿ hàêèì îëäóüóíó þéðÿíìèøäè. Áó ÿñíàäà åòäèéè õÿ-òàëàðû òþâáÿ åäèá äöçÿëòìèøäè.

Àëëàhà ýöâÿíìÿê, Îíà òÿâÿêêöë åòìÿê ö÷öí Àëëàhû éàõ-øûúà òàíûìàã âÿ Îíó ëàçûìûíúà òÿãäèð åòìÿê ýÿðÿêäèð. Àë-ëàhûí ñèôÿòëÿðèíè äöøöíäöêäÿ Îíóí áöòöí hÿéàòûí Éàðàäûúû-ñû îëäóüó, úàíû àëàí îëäóüó, ìöòëÿã ýöú ñàhèáè îëäóüó, hÿðøåéè ÿhàòÿ åòäèéè, "îë" äåìÿñè èëÿ hÿð øåéèí îëäóüó, ìöëêöíìöòëÿã âÿ éåýàíÿ ñàhèáè îëäóüó, ìÿðhÿìÿò ñàhèáè îëäóüó,äóàëàðà ÿâÿç âåðÿí îëäóüó, äèëÿäèéèíÿ hèäàéÿòè âåðÿúÿéè ÷îõðàhàò áàøà äöøöëöð. Áöòöí èøëÿð Àëëàhà äþíÿúÿêäèð. ßýÿð Éà-ðàäàíûìûçû äàhà éàõøû òàíûéûá Îíóí ãöäðÿòèíè ëàçûìûíúà òÿã-äèð åòñÿê, ñþéêÿíèëÿúÿê, ýöâÿíèëÿúÿê âÿ òÿâÿêêöë åäèëÿúÿêòÿê âàðëûüûí Àëëàh îëäóüóíó áàøà äöøÿ áèëÿðèê.

118

4. Äöíéà hÿéàòûíûí âÿ ìàë-ìöëêöí ìöâÿããÿòè îëìàñûÃàðóí ãèññÿñèíäÿ ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ ýþðäöéöìöç êèìè, èí-

ñàí þëÿíäÿ ãîéóá ýåòäèéè ìàë-ìöëê îíà hå÷ âàõò áèð ôàéäàýÿòèðìÿç. Ùÿòòà î ìàëëàð îíëàð Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàãö÷öí èøëÿíìèðñÿ, äöíéà âÿ àõèðÿò ÿçàáûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿáîëàð. Âàð-äþâëÿò hå÷ âàõò ãèáòÿ âÿñèëÿñè äÿ îëìàìàëûäûð. ×öí-êè Àëëàh èñòÿäèéèíÿ ðóçèíè ýåíèøëÿäèá éàéàð, èñòÿäèéèíäÿí äÿêÿñÿð. Àëëàh ðèçàñû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìÿäèêúÿ èíñàíûí ÷îõâàð-äþâëÿòèíèí îëìàñû îíà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäèéè êèìè, Àë-ëàhûí ðèçàñûíà óéàí èíñàíëàðûí ìàëûíûí àç îëìàñû äà îíëàð ö÷öíáèð èòêè äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ äöíéàäàêû ìàë, ìöëê, çÿíýèí-ëèê êÿäÿð âÿ éà þéöíìÿ ãàéíàüû îëìàìàëû, éàëíûç Àëëàhûíðèçàñûíà óéüóí éàøàìàã âÿ òÿãâà þë÷ö îëàðàã ÿñàñ ýþòöðöë-ìÿëèäèð.

5. Úàhèëëèéÿ äöøöíúÿñè âÿ èíñàíûí þçöíö ïàêëàøäûðìàñûÊèòàá áîéóíúà íöìóíÿëÿðèíè ýþðäöéöìöç êèìè, Èñðàèë

îüóëëàðû Ùç.Ìóñà ýÿëäèêäÿ îíóí ýÿòèðäèéè äèíè ãÿáóë åòäè-ëÿð, àììà òÿñèðè àëòûíà äöøäöêëÿðè úàhèëëèéÿ ìÿäÿíèééÿòèí-äÿí äÿ óçàãëàøìàäûëàð. ßêñèíÿ, úàhèëëèéÿ ìÿíòèãèíèí hàããäèíÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøäûëàð. Áó, áöòöí èíñàíëàðûí ÷îõ äèããÿòåòìÿëè îëäóüó áèð ìÿñÿëÿäèð. Èíñàí äöøöíúÿ âÿ èíàíúûíûí èí-êèøàôû çàìàíû áÿçè éàíëûø øåéëÿðè äÿ ãÿáóë åäÿ áèëÿð. Éà äàäèíëÿ ñîíðàäàí òàíûø îëóá áèð ñûðà ãÿäèì äöøöíúÿëÿðè îëà áè-ëÿð.

Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ äÿ õàëã áöòÿ ñèòàéèø åäÿí èíñàíëàðûýþðöíúÿ úàhèëëèéÿ äöøöíúÿñèíäÿí òàì òÿìèçëÿíìÿäèéè âÿ èìà-íû ÷îõ çÿèô îëäóüó ö÷öí áöòïÿðÿñòëÿðÿ ðÿüáÿò ýþñòÿðèá îí-ëàð êèìè îëìàã èñòÿìèøäè. Áó íöìóíÿ áèçÿ èíñàíûí êå÷ìèø

119

ÍßÒÈÚß


äöøöíúÿ âÿ éà èíàíúëàðûíû äàâàì åòäèðÿ áèëìÿêäÿêè òÿê þë-÷öñöíöí Ãóðàí îëìàñûíûí ëàçûìëûëûüûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ åäèë-äèêäÿ ñÿhâ èíàíú âÿ äöøöíúÿëÿð òÿìèçëÿíÿúÿê âÿ èíñàíëàðýåð÷ÿê Ãóðàí ÿõëàãûíà éèéÿëÿíÿúÿêëÿð.

6. Ìöíàôèãëÿð âÿ äàâðàíûøëàðûÙç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ áèð úÿìèééÿò è÷èíäÿêè ìöíàôèãëÿðè

âÿ îíëàðûí âåðÿ áèëÿúÿêëÿðè çèéàíëàðû äà ýþðöðöê. Ìöíàôèãäàâðàíûøû êèìè Ñàìèðè áèçÿ áèð ÷îõ âàúèá þçÿëëèêëÿðè ýþñòÿ-ðèð.

Ìöíàôèãëÿð ìþìèíëÿðèí è÷èíäÿí ÷ûõûð. Ùç.Ìóñàíûí äþâ-ðöíäÿ äÿ Ñàìèðè Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàí ÷ûõìûøäû. Ìö-íàôèãëÿð ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿê ö÷öí õàëãûí ÿí çÿèô àíûíû ýþç-ëÿéèðëÿð. Óüóðà íàèë îëàúàãëàðûíû hèññ åòäèêäÿ hÿðÿêÿòÿ ýÿ-ëèðëÿð. Èíñàíëàðûí çÿèôëèéèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá îíëàðû àçäûðìà-üà ÷àëûøûðëàð. Áóíó åäÿðêÿí éîëäàí äþíäÿðäèêëÿðè èíñàíëàðûííÿôñëÿðèíÿ õèòàá åäèðëÿð. Îíëàðûí õîøóíà ýÿëÿúÿê ñþç âÿ âÿä-ëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Äîüðóäàí Àëëàhû âÿ äèíè èíêàð åò-ìÿêëÿ îðòàéà ÷ûõìàçëàð, ÿêñèíÿ, èíàíúëû îëäóãëàðû, hÿòòà äè-íè hàìûäàí äàhà éàõøû áèëäèêëÿðè âÿ èíñàíëàðà éàðäûì÷û îëà-úàãëàðû èääèàñû èëÿ éîëà ÷ûõûðëàð. Ìöíàôèãëÿð ìþâçóñóíäà äèã-ãÿò åäèëìÿñè ÷îõ âàúèá îëàí áèð ìÿñÿëÿ äÿ òÿêáàøûíà áöòöíõàëãû òÿñèðëÿíäèðÿ áèëìÿëÿðèäèð. Ñàìèðè äÿ þçöíäÿ áöòöí áóõöñóñèééÿòëÿðè åhòèâà åäÿí òàðèõè áèð ìöíàôèãäèð.

7. Èñðàèë îüóëëàðû âÿ îíëàðûí ÿñàñ äàâðàíûøûÙç.Ìóñà èëÿ áàüëû àéÿëÿðÿ áàõàíäà îíóí ìöáàðèçÿñèíäÿ

õàëãûíûí áþéöê éåð òóòäóüó ýþðöíöð. Áó õàëãûí ÿñàñ õàðàê-òåðèíäÿ êîáóäëóã, áöòïÿðÿñò äöøöíúÿ, ïåéüÿìáÿðÿ öñéàí âàð.Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðÿ, êèòàáëàðà âÿ ìöõòÿ-ëèô íåìÿòëÿðÿ ëàéèã îëìàéàí õàëã áó ñÿáÿáëÿ áó øÿðÿô âÿ

120

íåìÿòëÿðäÿí ìÿhðóì åäèëìèøäèð. Áó äà áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öíáèð èáðÿò äÿðñèäèð.

8. Áóçîâ ãèññÿñè âÿ èíñàíûí òÿôñèëàò äöøêöíëöéöÁó ãèññÿäÿ ÿñàñ áèð áàõûø áóúàüû àíëàäûëàð: èíñàíûí òÿô-

ñèëàò äöøêöíëöéö... Äèíèí àñàí, à÷ûã âÿ éàëûí hàëûíà áàõìà-éàðàã èíñàíëàð îíó ÷ÿòèíëÿøäèðìÿéÿ, òÿôÿððöàòëàðëà áîüìà-üà, ÿñë âàúèá îëàí ìÿãàìëàðûíäàí ÷ûõàðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàë-áóêè Àëëàh hàãã äèíèí Ùç.Èáðàhèìèí äèíè êèìè àñàí îëäóüó-íó à÷ûãëàéûð. Òÿôñèëàò èñòÿéèíèí ÿñëèíäÿ èíñàíëàðû ÷ÿòèíëèéÿ äö-÷àð åòäèéè âÿ îíëàðûí Àëëàhûí èñòÿêëÿðèíäÿí óçàãëàøìàñûíà ñÿ-áÿá îëà áèëÿúÿéè ýþñòÿðèëèð.

9. Õûçûð ãèññÿñè âÿ Àëëàh äÿðýàhûíäàí áèð åëìÁó ãèññÿäÿ áèçÿ hàäèñÿëÿðèí ýþðöíÿí òÿðÿôèíäÿí áàøãà

áèð ýåð÷ÿéèí îëà áèëÿúÿéè àíëàäûëûð. Áó, Àëëàh äÿðýàhûíäàíâåðèëÿí õöñóñè áèð åëìäèð. Áèçèì çàhèðè ýþðöíöøö èëÿ ïèñ êè-ìè ýþðäöéöìöç øåéëÿðèí ÿñëèíäÿ ïèñ îëìàéà áèëÿúÿéè, ÿêñè-íÿ, ÷îõ ôÿðãëè áèð ýþðöíòöñöíöí îëà áèëÿúÿéè ìèñàëëàðëà à÷ûã-ëàíûð.

Íÿòèúÿäÿ ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ êèìè ãàëàí ÿí áþéöê äÿðñäÿ Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíóí èìàíëàðû âÿ ýþçÿë ÿõëàãëàðûäûð.Ùÿð èêèñè äÿ êèòàá âåðèëÿí Èñëàì ïåéüÿìáÿðëÿðèäèð. Ùç.Ìó-ñàíûí ìöáàðèçÿñè áÿëêÿ äÿ ìèíëÿðëÿ èë ÿââÿë îëóá. Ëàêèí ýþñ-òÿðäèéè äàâðàíûøëàð, ñþéëÿäèéè ñþçëÿð áèçèì ö÷öí hÿëÿ äÿ ýþ-çÿë áèð íöìóíÿäèð. Àëëàh îíó Þçö ö÷öí ñå÷ìèø, îíóíëà ñþh-áÿò åòìèø, ñþçëÿðèíè èíñàíëàðà ÷àòäûðñûí äåéÿ îíó åë÷è îëàðàãýþíäÿðìèøäèð. Àëëàh hÿð èêè ìöáàðÿê èíñàíäàí Ãóðàíäà áå-ëÿ áÿhñ åäèð:

"Ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ îíëàðûí hÿð èêèñè ö÷öí

121

ÍßÒÈÚß


(éàõøû àä, ýþçÿë õàòèðÿ) ãîéäóã.Ìóñàéà âÿ Ùàðóíà ñàëàì îëñóí!"Ùÿãèãÿòÿí, Áèç éàõøû ÿìÿë ñàhèáëÿðèíè áåëÿ ìöêàôàò-ëàíäûðûðûã!Øöáhÿñèç êè, îíëàðûí hÿð èêèñè Áèçèì ìþìèí áÿíäÿëÿ-ðèìèçäÿí èäè" ("Ñàôôàò" ñóðÿñè, 119-122).Àëëàh îíëàðäàí âÿ áàøãà åë÷èëÿðèíäÿí ðàçû îëìóøäóð. Ðÿá-

áèìèç åë÷èëÿðèíèí hÿéàòûíû äàhà éàõøû ãàâðàìàüû âÿ îíëàð êè-ìè ðàçû îëóíàí áÿíäÿëÿðäÿí îëìàüû áèçÿ äÿ íÿñèá åòñèí.

122

123

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíèèíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèðìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèðñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûçìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áóíÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì”îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöíêàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòèåëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèàéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàíòÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áóhÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëìýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿíñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿáèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöêéàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿäàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿíñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿéàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèìòÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà,áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð,úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligentdesign) ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêèíèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè


úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð.Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí

äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìèòÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê.Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äàáèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà

ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûíýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó.Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàhòÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûð-äû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäèâÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î,þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà

àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèíþç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿåòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû.

Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóííÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàíãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áóíÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíûýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ

124

éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëìÄàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèííÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúàñàðñûäûðäû.

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñáàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöëìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèêîëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà÷ûõàðûð.

Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòèáàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéèÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè

äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàíéåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿêhöúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿîëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðôãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèíúàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàíÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿäàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèðôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí

125



hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíèáó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿîðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàíÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð”Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä

åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè.Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàíýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûçìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûãìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèíéåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòàãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿáèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿíìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàðìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüûäþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàðúàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûçáèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèíêèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè.Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéèíÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ

126

ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿâåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolutionand The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977,s. 2.).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéèíÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàãèíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíóîðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèèääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿðXX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí

þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó ÀëåêñàíäðÎïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçèòåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿáèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûííÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:“Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíèòÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, DoverPublications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.).

Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿíòÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéèìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿêö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿéýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿíìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð ÑòåíëèÌèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿàïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûíàòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéèãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ

127



áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿêïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò)ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìèòÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿèòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("NewEvidence on Evolution of Early Atmosphere and Life",Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63,Kasým 1982, s. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèíþçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàôåòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: CurrentStatus of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986,s. 7.).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë-÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. ÑàíÄèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåô-ôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäè-ëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XXÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îë-äóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøû-éàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth,Þubat 1998, s. 40.).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøóÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà

÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàáåäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìà-ãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñèèíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhàìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø

128


ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëûhöúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿðhå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð.Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàãñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèíö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿíàøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿéåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëóèñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâàåòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíàýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììàäà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéèèëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëûîëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öíîíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áóèñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêèññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî ÊàëèôîðíèéàÓíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð ËåñëèÎðýåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèíâÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍT âÿ ÄÍT) åéíè éåðäÿ âÿ åéíèâàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàíäà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàíäèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàíhÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöì-êöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð”(Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific

130

American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.).Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí

ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâ-ãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿ-ãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðèÄàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê

ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéààòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúèýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéààòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà”ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéèÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèíìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”.

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàòìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûíhÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúûhåéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhàñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñö-ðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàãáó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðûáàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèðòÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèíôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëûäÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (CharlesDarwin, The Origin of Species: A Facsimile of the FirstEdition, Harvard University Press, 1964, s. 189).

131



Ëàìàðêûí òÿñèðèÉàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè?

Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëàËàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿíÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿ-éàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêûíÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áóõöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öíñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñ-ëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçèàéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè(Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of theFirst Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184).

Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿèíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòà-âèçì ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿþòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ,òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàðÄàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí

1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè,äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð.Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëûäÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,éÿíè úàíëûëàðûíýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí

132

133


ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèë-éîíëàðëà úàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð,ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíèýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûãáèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàôåòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèðãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿðhàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèêÁ.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèðhàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð.Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿáîëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ


ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèðhàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíàýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð.Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëàòÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç,ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B. G. Ranganathan, Origins?, TheBanner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.).

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñèîëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè.Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàíâåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäàìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð).ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëàáèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè,“þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿhå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð.Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿíõÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø

âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüûãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöíúàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõòêå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿðáó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèêéöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàìåòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè

134

135


áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíèâÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿþçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèðéàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðûáàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äàñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äàáÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öíøèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð.Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðèìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäàîíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëàîëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿãäàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí“Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿðíÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðàêå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð


ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäàòàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Species: AFacsimile of the First Edition, Harvard University Press,1964, s. 179).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðèÀíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð

òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäàáó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá.Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöíòàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàãýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçöòÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðûáöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãè-ãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåðêöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (DerekA. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings ofthe British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133).

Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàãîðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿúàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð.×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûíéåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóðòÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð:

“Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè

136

hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéàöçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿîðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿîëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿþçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëöéîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóçâÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóçýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J.Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New York,1983, s. 197).

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèíìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë,éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ

ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áóìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûíìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð.4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿð-hÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðàôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿõÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð:

1. Australoïithecus2. Ùîìî habilis3. Ùîìî erectus4. Ùîìî ñàïèåíñ.Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð

ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “austra-loïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè

137



òöêÿíìèø áèð ìåéìóíúèíñèíäÿí áàøãà áèðøåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿâÿ ÀÁØ-äàí îëàíëîðä Ñîëè Çàêåðìàí(Lord SollyZuckerman) âÿ ïðîô.×àðëç Îêñíåðä

(Charles Oxnard) êèìèäöíéàíûí èêè ìÿøhóð

àíàòîìèñòèíèí australoðithecusíöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áóúàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèøáèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíûâÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèðîõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíûýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman,Beyond The Ivory Tower,Toplinger Publications, NewYork, 1970, ss. 75-94; Charles

E. Oxnard, "ThePlace ofAustralopithecines in

Human Evolution:Grounds for Doubt",

Nature, c. 258, s. 389).Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ

“hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìîñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàôåòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-

138

àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áóúÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðàðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóòåäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿíìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr)“Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèð” äåéÿðÿêáóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: ErnstMayr", Scientific American, Aralýk 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erec-tus-homo ñàïèåíñ ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿðáèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû aus-traloïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûíìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóòåòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s. 1103; A.J. Kelso, Physical Antropology, 1. baský, J. B. Lipincott Co.,New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c.3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272).

Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñèìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo ñàïèåíñ íåàíäåðòàë âÿ homoñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíàéàøàìûøëàð (Time, äåêàáð 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñûèääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð.Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí ÚåéÃóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äàäàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèôhîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèëàüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿíìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ

139



åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿáèëìèðëÿð (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿíâÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí”úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìèÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð.

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ austra-loïithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèíÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàíþçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿðúàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûíîëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû”hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿíåëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèðúÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ,åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðàäà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿíêÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè“hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûíòÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿèçàh åäèð:

Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëìîëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêàâÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäàòÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöì-êöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòèîëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðûåéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman,

140

Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York,1970, s. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿèíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðûÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàhåòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

Äàðâèí äöñòóðó!Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû

òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèðäÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿåäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíàýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿøöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîí-ðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿèíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèíÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äàìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð“òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿåòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûíàäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð,àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòààäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûðäåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð.Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäàäà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950

îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê

141



âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèøúèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿíìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàíîüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòàòðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð.Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóäîëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí.Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè,òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè,áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû,éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè,øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëèêÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèçáó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíèÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèðhöúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëèãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þçhöúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿíïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà,hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèðúÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàðÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàííöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéàÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè

142

143


áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿëhèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð.

Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?”ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöà-ëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿðòÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿ-ðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð.Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðàáåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûãö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèíîëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçèäåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè,áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð.Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíûñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèðýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñà-hèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿáèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû


òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçàíÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áóýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûíáèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèíèñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç.100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð.Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàðàïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéàåêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäàáþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç.Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð,hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîðhàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿéýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð,àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíèçàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã,ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð.Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèðýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿãýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèëåäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèàåäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêèòåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè,“àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíàýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿéûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿáèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíöìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí

144

âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíàýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêûñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòàãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüàþòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíàäþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿîëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíèáåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð.Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷èòàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿðáåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèðîðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûíáöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèðúèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäàìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿðòåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿðîíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëóåëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèíáÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áóòåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿáàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿåäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàëåòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéäåäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿãõûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãèáàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç.Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð

145


÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãèìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññåòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áóâÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüûhå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿóüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàíáàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí,

ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿíêèìäèð?

Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿíõÿáÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýè-éà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöíáåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàðîõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèêñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð?Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿíáöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàüòÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿhÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñòìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêèáó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿêö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç.Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû

146

147


îëìàç.Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí

áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûãìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàãñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñûëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíúÁóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè

êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèàîëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêûèääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèíhå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûøãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èäôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðààòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìèåëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð.Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì”êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öíhå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð.Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿäàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàhîëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíè-âåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàíÐè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíóáåëÿ åòèðàô åäèð:


Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿ-äÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí,òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöí-éàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåéåëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàíàïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìàýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê.Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèðà÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê(Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The NewYork Review of Books, 9 éàíâàð 1997, s. 28).

Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûãóúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð.Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóëåäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòûéàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí,ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí,áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûíúàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàíéàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíèãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìèýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèðà÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿåòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèøìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéèýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëàñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòûéîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿíÀëëàhäûð”.

148

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿðòàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèðÁóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë

åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðèàëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèðèíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèíõóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñûìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøàäöøÿúÿêäèð.

Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿèíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó,úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõòÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí,òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, ÔðåíêÑèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøûúåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíà-íûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû,ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêà-ìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëèñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿðòàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûëâÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèíãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðèýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð.Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëûãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèøåòìÿñèíäÿí, Ùç. Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéèáöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâàñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèðêîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿåòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê

149



ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèçâÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿíáÿçèëÿðè áóíëàðäûð:

“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà,ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð.Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð.Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàáýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ”, 26-7).“...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð.Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð.Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõçÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!”(“ßðàô”, 7179).Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð

äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëàäóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöçáàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð”, 1514-15).Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè

îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñûâÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿáèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿéà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿí-ýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëàáèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóçâÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿáèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèáãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóíîëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûçêîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà

150

151


ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäûéîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàíáÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíààëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿèëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ÔèðîíÙç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðûáèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëàãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíèýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð:

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ)àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðûãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô”,7116).Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà -

Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hà-ìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûíÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè,àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöíøåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð:

“Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèðäÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóáäöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð,îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó.Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðèäþíäöëÿð” (“ßðàô”, 7117-119).Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê

þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îë-ìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿíàäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåh-ðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà


èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿðÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñûèëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿäöøÿúÿêëÿð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîôîëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿ-çèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèãåäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿíáþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì.Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèðhèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿòè÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End ofChristendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿê-äÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äö-øÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöêéàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëèñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöíèíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöëéàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿèíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí!Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ

hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí”(“Áÿãÿðÿ”, 2/32).

152

Documents

Həzrəti Musa