1396پاییز /سوم شمارة بیست و یکم،سال / 72در دانشگاه اسالمی فصلنامه مطالعات معرفتیThe Knowledge Studies in The Islamic University, 2017(Fall)72, Vol. 21, No.3

بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف شریعت از منظر تفکر

شیعه و اهل سنت

١ علیرضا حیدرزاده

چکیدههدف از این نوشتار، بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف شریعت از منظر تفکر شیعه و اهل سنت و هدف:

اي و در این پژوهش از روش کتابخانه روش:واکاوي تأثیر اهداف شارع در تغییر احکام شرعی بوده است. خداوند ها: یافتهایم. پرداخته موضوع لیتحل وی ابیارز هبی علم معتبر منابع به توجه با و برداري استفاده کرده فیش عقل و معتبر نصوص قرآن، قیطر ازکه آن مقاصد است داشته نظر دررا ي مقاصد حتمای اله احکام عیتشر در متعال بودن دار مصلحت اگربوده؛ آنها مصالح نیتأم خود، بندگان فیتکل از خداوند هدف نکهیا به توجه با و دنا فهم قابل

وی حتم چنانچه ؛گرید انیب به .داد خواهد قرار احکام عیتشر هدف را مورد آن خداوند ،شود احراز معتبر سند باعملی لیدل چند هر گیري: نتیجه. بود خواهد مقدس شارع مقاصد ازحتما یمصلحت نیچن ،شود محرزمصلحتی بودن تام، اما می توان بتوان بین اهداف شریعت و مقاصد آن (با نگاه باشد تهنداش وجود ذکرشده مصلحت اعتبار بر شرع ازی نقل

.توان با نگاه افراطی به اهداف شریعت دست از ظهور احکام شریعت برداشت اهل سنت) فرق گذاشت، اما نمی

.اهداف فقه، مقاصد شریعت، منطقه الفراغ، نص واژگان کلیدي:

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– :10/04/96؛ تصویب نهایی 20/09/95دریافت مقاله .

لیعصر، دانشگاه هنر / نمابر: استادیار گروه معارف اسالمی دانشگا هنر / نشانی: تهران؛ خیابان و ي فقه و حقوق خصوصی و دکتر. 184222401 / Email: alihey55@gmail.com

372 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

مقدمهالف)

وجوب حکم عت،یشر مقاصد رب قیتطب با د،نده یم رخ جامعه در کهی ارجخ عیوقاي برا نتسن اهلي علماصورتی که در. باشدی الزام و تام مصلحت کی حد در مصلحت نیا نکهیا بدون ،نندک یم صادر حرمت ای

کی ۀواسط به ای حال ،دیرسی الزام وی حتم مصلحت کی سرحد بهی مصلحت چنانچه از نگاه علماي تشیع،حتما مقدس شارع وبوده عتیشر مقاصد قیمصاد از حتمای مصلحت نیچن ،یقطع یعقل ای عتبرمی نقل لیدل

قرار داده است. خود مقاصددر زمرة را آن

به آن پرداخته شده است؛ ی کاف وی شافدر میان اهل تسنن بسیار طوالنی و به طور پیشینۀ موضوعي افراد و کرده ذکر اهداف شریعت بحث در را دخو نظرات »االصول علم منی المستصف« کتاب در یغزال

هیامامي علما نزد دری ول اند. را عنوان کرده نیز مباحث زیادي رمضان دیمحمدسع وی الطوف نیالد نجم مانند ژهیو گاهیجا در عقل از استفاده و میکر قرآن به جامع نگاه و )ع(تیب اهل اتیروا بهی دسترس به توجه با

مانند ،هیامامي فقها و است نبوده اهداف شریعت موضوع در ورود بهي ازین ،یشرع احکام استنباط براي. اند کرده ورود موضوع نیا در محدود اریبسی قمي رزایم و )1410، جواهرالکالم(ینجف محمدحسن اول، دیشه

کام در این مقاله سعی شده است با نگاهی عمیق به این بحث توجه کرده و تأثیر اهداف شریعت را به اح شرعی با دقت بیشتري بررسی کند.

مقاله این است که: آیا اهداف و مقاصد شریعت با هم تفاوتی دارند و میزان تأثیرگذاري سؤال اصلی آنها بر احکام شرعی تا چه حد است ؟

توجهی به اهداف شریعت، ما را به یک در این مقاله به دنبال اثبات آنیم که بگوییم بی بیان فرضیه:نگري در احکام اسالمی، از اهداف عالی شود با جزئی کشاند و موجب می ایی در فهم احکام اسالمی میجمودگر

توجهی به احکام اسالم نیز کامال مذموم است و اسالم غافل بمانیم؛ گرچه نگاه افراطی به اهداف شریعت و بی شود. موجب انحرافات در اسالم می

انجامی قیتطببرداري است و به صورت اي و فیش کتابخانه ،پژوهش نیاروش انجام روش و ابزار: .پرداخته است موضوع لیتحل وی ابیارز به ،یعلم معتبر منابع به توجه با و شده

عتیشر مقاصد تیماهب) ی عمل وي اعتبار مقررات عیتشر از خداوند اهداف همان نجایا در »عتیشر مقاصد«ی بیترک عبارت از منظور

همان از بحث نیا .است اسالم احکام همان ،ییکارا نیا در عتیشر از منظور که استی هیبد. تاس اسالم نید در قرن از؛ اما )18: 1377(مهریزي، است نآ واضع ،بوده تابعان از کهی نخع میابراه و بوده مطرح اسالم ظهور ۀیاول قرون

373 …بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف

قسم پنجبه را عتیشر مقاصدی نییجو .شد شفافی شاطب وی غزال ،ینییجو مانندي افراد توسط ،بعد به پنجم نیاوي، شاگرد ،یغزال. )71: 1376(ریسونی، مال حفظ و نسل حفظ عقل، حفظ نفس، حفظ ن،ید حفظ: کرد میتقس

،یغزال از بعد .)417: 1، ج 1417(غزالی، دانست مال و نسل عقل، جان، ن،ید حفظ قسم پنج در و کرد مند نظام را بحث ازنیز ی قمي رزایم و اول دیشه جمله از ،عیتشي علما ازی بعضی حت ؛کردند تیتبعي و زا نتسن اهلي علما اکثر

)92: 2، ج 1363؛ قمی، 38: 1تا، ج (عاملی، بی.کردند تیتبع موضوع نیا دري و

بهی راض وجه چیه به مقدس شارع و است حرام ،دکن دار خدشه را عامل پنج نیا چهآن هر ،تسنن اهل نگاه از مقاصد ازی کی که ن،ید حفظ و دفاع انیب با ،خالفت دوران در خلفا هاي اشتباهعملکرد ازي اریبس. ستین رام نیا

محمد قول به که کردند یم انیبي طور رای اسالم ۀجامعی عموم مصلحت و شد توجیه می ،است مقدس شارع ،آن در که بود» نهمیبي شور امرهم و« بری مبنی اله فرمان از برگرفتهي نماد ،عقد و حل اصحاب :المنار در دیرش

)145: 1990(محمد رشید، .کردند نییتع را فهیخل ،»یعموم مصالح« اساس بر قوم کارشناسان و بزرگواران

:استي ضرور نکته چند انیب ،شد نقل کهی مطالب خصوص در

ریتفس و کشف در .است عقل و معتبر ثیاحاد قرآن، عت،یشر مقاصد نییتبي برا معتبر منابع ،دیترد بدون - .کرد رجوع منابع نیهم به دیبا زین عتیشر مقاصد

به آن اشاره عقلبه وسیلۀ نه و اتیروا در نه و آمده قرآن در نه ،مورد پنج نیا به عتیشر مقاصد انحصار - شده است.

ریغ و معتبر ،یینها ویی ابتدا به مقاصد میتقس ۀمالحظ ،است مهم استنباط و فقه در آنچه رسد یم نظر به - . با این تقسیمات شاید بهتر بتوان از جایگاه مقاصد نسبت به احکام )74: 1390(علیدوست، استی عقل وی نقل و معتبر

بندي اهل تسنن، کارایی الزم را ندارند. شرعی و تأثیر آن بر احکام صحبت کرد؛ در حالی که مقاصد با تقسیم

او، عبادت خداوند، شناخت ؛میکر قرآن بلکه ند،ستین مقدس شارع ۀیعال اهداف جزء ،ذکرشده مقصد پنج - به وصول. )16؛ انعام: 11؛ بروج: 130؛ آل عمران: 56(ذاریات: ندک یم فیتعر انسان خلقت هدف راي رستگار و فالح به دنیرس

ومتحکي برقرار و نید حفظ لذا ؛ردیپذ یم صورتی اله احکام و نیقوان به عمل پرتو در هیعال اهداف نیا هدف قرآن کریم، و شود یم فیتعر متوسط اهداف جزء و است انسان تکامل به دنیرسي براي ا مقدمه ،یاسالم

. گرچه این آیات جزء اهداف دین )26؛ ص: 55(نور: ندک یم فیتعر او به شرك عدم و خداوند عبادت رایی نهاتوان در مورد اهداف ز این آیات میشود، ولی با توجه به اینکه شریعت زیرمجموعۀ دین است، ا محسوب می

شریعت هم استفاده کرد.

عدم و یاسالم حکومت ،)ع(تیب اهل مودت ن،امؤمني آبرو حفظ ن،یمسلم وحدت مانندي مقاصد ایآ - رد؟یگ قرار اند کرده عنوان تسنن اهل که عتیشر مقاصد جزء توانست ینم اسالم، دشمنان باي همکار

374 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

1یعتشر مقاصد و اهداف فرقج) اي بسیار عمیق در بین علماي اهل سنت دارد و بعضی از علماي شیعه نیز به سابقه عتیشر نظریۀ مقاصد

قابل مقاصد فقه از جدیدي ساختار بۀامث به فقه اهداف که باورند نیا بری برخ برابر، در اند. اختصار به آن پرداخته .داد ارائه عتیشر ازي مند نظام رچوبچا فی چند الیه،اهدا میترس با توان یم وبوده ی طراح

اهداف و مقاصد نیمب که میشو یم رو هروبي موارد با ،شارعي سو از شده انیبي ها گزاره در دیترد بدون« به اهداف از توان یم ایآ نکهیای ک. یمیشو یم رو هروبیی پرسشها با ،ییها گزاره نیچن وجود فرض با. است

شارع دستور و تیرضا به توان یم را مفاد نیا ایآ ،یاستنباط نیچن فرض بر ؟افتی دست دینبا و دیباي ها گزاره چه احکامی انیب ۀادل و منصوص احکام با ها گزاره نیا مفاد ،باشد رسیمي زیچ نیچن نکهیا فرض بر ؟داد نسبت

رییتغ ظهور نکهیا ای ؟شود یم ادله ظهور در رییتغ قیطر از فهم رییتغ موجب اهداف فهم ایآ ؟کند یم برقراری نسبتي صغرو لحاظ به نیهمچن ؟کرد تعارض حلی نوع به دیبا که شود یم قلمداد معارض لیدل دو بۀامث به اما ،کند ینم

با آنها ۀرابط ،تنوع و تعدد فرض بر ؟استچقدر آنها تعداد و ستیچ اهداف قیمصاد که دارد تیاهم امر نیاآیا بر اهم میتقد چوني قواعد به توجه با و اهداف سلسله در چگونه ،اهداف تزاحم صورت در ؟ستیچ گریکدی

عنوان بهي ا منطقه ،عتیشر در توان یم ایآ کاربرد نییتعي برا و ستیچ اهداف نیا کاربرد؟ میکن تزاحم رفع مهم، گذاريقانون به ،اهداف ای مقاصد نیمبي ها گزاره به توجه با بتوان آن ۀجینت در تا کرد ریتصو فراغ ۀمنطق

)29: 1394نیا، (حکمت.»؟پرداخت

بایست در کنار آن نظریۀ مقاصد الشریعه را هم بررسی کرد تا بتوان البته چنانچه نظریۀ اهداف اثبات شود، مییکی از کتابهایی که به صورت کامل به این بحث مشترکات و تفاوتهاي این دو نظریه را با هم مقایسه کرد.

رضا عبدالمطلب دیس نوشته »ینیالد الخطاب اصالحی ف دوره الصدر و دیالشه فکری ف االهداف فقه«پرداخته، این کتاب به دنبال آن است که تبیینی جامع از نظریۀ فقه . است افتهی سامان فصل چهار و مقدمه کی درکه است

صدر دیشه دگاهید در اهداف فقه بهی کل ینگاه کتاب، اول فصل اهداف از منظر شهید صدر ارائه کند. فصل. )47(همان: دارد اختصاص صدر وی شاطب دگاهید نیبی قیتطب ۀمطالع به دوم فصل. )20: 1393(عبدالمطلب، دارد اهداف ۀمنظوم ،چهارم فصل و )126(همان: پردازد یمی نید گفتمان اصالح در آن نقش و عتیشر اهداف به سوم

.)200(همان: ندک یم میترس را عتیشری عال

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ام. اثر شهید صدر بهره گرفته» فقه االهداف«) و 1394نیا، حکمت»(سازي دینی دغدغۀ نظام«. در این بحث از مقالۀ 1

375 …بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف

وي، اعتقاد به. است پرداخته صدر دیشه دگاهید در اهداف فقه ةدرباری عموم ۀینظر به اول فصل رد سندهینوهینظر نیا توان یم وا آثار به مراجعه با اما ،نشده است انیب صدر دیشه توسط حیصر صورت به اگرچه اهداف فقه

)30: 1394نیا، (حکمت.کرد قلمداد عتیشر نظریۀ مقاصد از متفاوت و استنباط را

به مربوط اول تفاوت. دارد وجود عتیشر مقاصد و فقه اهداف ۀینظر انیم عمده تفاوت دو ،سندهینو نگاه از ،ندیگو یم سخن عتیشر مقاصد از کهی هنگامی امام ریغ دانشمندان ازي اریبس که انیب نیا با. استی شناخت ةحوزي تفکري ها هیپا از مصلحت و حکمت گرچه. است مصالح آنان منظور گاه و احکام حکمت شانیا مقصود گاه

ي امور نیچن به استناد ،یاستنباط لحاظ به اما ،گذارد یم هصح آن بر زین هیامام مکتب و بوده صدر دیشه دگاهید و مشکالت با ،آن دری علم انضباط عدم خاطر بهی باب نیچن گشودنی حت و نبوده رسیمی شرع حکم کشفي برا

و شده انیب شارع جانب از که عتیشر اهداف گرفتن نظر در گر،یدي سو از .)31(همان: است همراهي جد خطرات )24: 1393(عبدالمطلب، .است الزمي امر مصالح، ازي جدا دارد، وجود آن از حکم فهمي توانمند

به مقصد کشفي برای شرع نظریۀ مقاصد. استی شناخت روش تفاوت ،عتیشر مقاصد و اهداف دوم تفاوتفقه در آنکه حال. است پرداخته آن مانند و استحسان و مرسله مصالح ،یظني اسهایق صحابه، قول :چوني امور

عقلی قطع احکام ،یقطع نصوص قیطر از مقصد و هدف کشف ،هیامامي فقها گرید و صدر دیشه نزد در اهدافی اتیحي امر زین آن بر محافظت ف،اهدا و مقاصد به دستیابی از گذشته ،سندهینو نگاه از. است رسیم استقراء و

)30: 1394نیا، (حکمت.استي امر نیچني راستا در عدالت و عصمت تفکر ،هیامام اعتقاد بر بنا که است

اتیادب در که عتیشر روح و یفقه ذوق عت،یشر مذاق فقه، طعم عبدالمطلب، جمالتی مانند دگاهید بر بناتوجه این فقیهان به فقه انگریب آمده است، (ره)ینیخم امام و خویی ...ا تیآ ،يانصار خیش چون متأخر هانیفقی فقه

)36: 1393(عبدالمطلب، االهداف در استنباط احکام شرعی بوده است.

اتیادب در را فقه اهداف ۀینظر تر قیعم صورت به و کرده ذکر کتاب دوم فصل در را سوم تفاوت ،سندهینو است باور نیا بر وي. کند یم سهیمقای شاطب مقاصدی اصول وی فقه اتیادب بای قیتطب صورت به صدر دیشهی فقه و کند یم عظمت و علو بر داللت ،هدف که معنا نیا به ؛است متفاوتي لغو لحاظ به مقصد از هدف ةواژ که

با صدمقا زین ها جنبه ریسا از ،یتفاوت نیچن ۀجینت در. دارد استقامت و اعتدال ،یکینزد بر داللت ،قصد آنکه حال )31: 1394نیا، (حکمت.شود یم متفاوت اهداف

شود؛ در کند، مربوط به فقه فردي می نکتۀ مهم اینکه، آنچه جناب شاطبی در مورد نظریۀ مقاصد عنوان میدلیل آن را . گیرد در بر می زین رای اجتماع فقه ،يفرد فقه بر عالوه اهداف ۀینظرحالی که بنا بر استنباط نویسنده،

)51: 1393(عبدالمطلب، کند. سازي اسالمی بیان می فاده از نظریۀ اهداف در تبیین اهداف کالن نظامهم است

و منضبط ریغي امر کند، منابعی که آن را تأمین می به توجه با ژهیو به ،مقصد که است نیا چهارم تفاوتو داراي معیار براي منضبطي امر ،کند با توجه به منابعی که آن را تأمین می هدف کهی حال در بدون معیار است؛

376 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

بنا اهداف ۀینظر در منابع آنکه حالاند؛ یظن امور ،مقصد فهم منابعی برخ ،یشاطب دگاهید بر بنا گیري است. اندازه )52(همان: .اند تیحجي دارا صدر دگاهید به

ي اخرو وي ویدن مصالح نیبی شاطب که است نیا ،صدر دگاهید وی شاطب نظریۀ مقاصد در گرید تفاوت فراهم را هینظر از سوءاستفاده ۀنیزم اما ،باشد هموج و مناسب ابتدا در است ممکن امر نیا. است گذاشته تفاوت

نید به راي اخرو مصالح نیتأم و کرده راي ویدن مصالح نیتأمي ادعا نیسالط است ممکنکه ي ا گونه به ؛کند یم تصرفات وي و تیترب و نیزم در انسان خالفت هدف بر ،ینید لحاظ به صدر دیشه ۀینظر مقابل، در. دهند نسبتی همگي ویدن مصالح ،نیا بنابر. است خالفت عنصر تابع انسان درجات است معتقد و داشته اشاره انسانی نگاه نیچن. استي اخرو درجات به ارتقا مستحق ،رو نیهم از و است نیزم در انسانی هلال فهیخل شعاعال تحت

)31: 1394نیا، (حکمت.کند یم برقرار را آخرت و ایدن ۀرابط

دگاهید بر بنا. است عتیشر ۀمجموع با فقه ارتباطي برقرار ،ردیگ یم عهده به اهداف کهي گرید نقش دارد دیتأک و کرده توجهی اجتماع فهم عنصر به ،یفقه ۀادل فهم در هیمغن محمدجواد از متأثر صدر دیشه سنده،ینو

اتیح ابعاد به مرتبط ،نصوص در فهم نیا ریتأث و ندارد عبادات نصوص فهم دری چندان هگایجای اجتماع زارتکا .کرد اشاره توان یم موضوع و حکم مناسبات مانندیی نهادها به لیقب نیهم از. است معامالت مانندی اجتماع

کالمش ،است فرد کی ممتکل که لحاظ نیا از. است ظهور تیحج ءمبد همان ،يامر نیچن به توجه خاستگاهی اجتماع ساختار در دیبا راي و کالم ،استی اجتماعي فرد نکهیا لحاظ به و شود یم دهیفهمي لغو صورت به

کی در راي ریتأث نیچن کند یم تالش و اشارهی فقه استنباط دریی عقال ارتکاز نقش به ،ادامه در سندهینو. شناخت ،ربا ةحوز در مهم مباحث ازی ک. یاست باطلي ربو قرض ،فقها رنظ از. دهد نشانی بانک فقه عنوان با نیمع ۀنمون توان یم ایآ که است نیا سخن اکنون. است شده مطرح ربا لیح عنوان با که است ربا از فرار و صتخل راه

معامله تصح به حکم ،آن نبودنی قرض به توجه با و فروخت شتریبی مبلغ به مؤجل صورت به را نقد وجهي مقدار با است ممکن فته نیست،ریپذ اسیق احکام، فهم منطق در که آنجا از ؟کرد فرار ربا حرمت از بیترت نیبد و داد

و معامالتی اجتماع لیتحل با صدر دیشه. آورد یدرم سر ،اسیق ازی استدالل نیچن که میشو رو هروب پرسش نیای قرضي ربا ۀادلی عرف داللت که رسد یم جهینت نیا به ،پرداخته ادله نییتب به ،معامله هر ۀگان سه اهداف نییتب

بطالني ا معامله نیچن حکم که شود یم گرفته جهینت ،نیا بنابر. شود یم زین دوم صورت شامل و داشته تیعموم )32(همان: .بود خواهد

ي کاربردها ازی کی ة کتاب،سندینو نظر به. استی اجتماع فقه ایجاد در آن نقش اهداف،از دیگر کاربردهاي شخص فقیه کهی هنگام رایز کند؛ تبدیل میی اجتماع حالت بهي فرد حالت از را فقه که است نیا فقه اهداف مهم

اما اگر به لحاظ کرده، را عیتشر دری اجتماع مصالح حتما به اهداف شریعت در استنباط احکام توجه داشته باشد، سوقی اجتماع اتیح از فارغ وي فرد حالت بهي و استنباط الباغنگري و بدون توجه به اهداف به فقه بپردازد شیوة جزئی

377 …بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف

کند: شهید صدر قائل است در ادارة جامعه، اصل احتیاط . نویسندة محترم عنوان می)154: 1393 ،(عبدالمطلب کند یم دایپ بر وانت ینم رای اسیس وي تجار ،ياقتصاد روابط وی اجتماعی زندگ که است باور نیا بري وجایگاهی ندارد.

(همان).کرد میتنظ اطیاحت اساس

نظر به. است فراغ ۀمنطقنقش اهداف در شده، مطرح صدر دیشه منظر از اهدافي برا کهي گرید نقشخداوند متعال آن را بدون حکم قرار داده است. البته این امر، نقص شریعت که استي ا منطقه فراغ ۀمنطق ،صدر

آن در احکام وضع داف، این امر کامال در ادارة جامعه الزم و ضروري است واسالم نیست؛ بلکه با نگاه فقه االه )155(همان: .است حاکم عنوان به هیفقی ول و) ع(معصوم ،)ص(امبریپ ةعهد بر

نیاول. کند در فصل چهارم به اهداف عالی شرع پرداخته، رابطۀ آن را با فقه االهداف بیان می ة محترمسندینوانسان با شناخت . شوند ذیل آن تعریف می گرید اهداف تمام کهي ا گونه به ؛است بیغ با اطارتب و دتعب هدف،

)201(همان: اللهی برسد. تواند به مقام خلیفه اسماء الهی و رسیدن به این اسماء، می

ی بزرگ امانت و کرده اعطا انسان به را آن خداوند که استی مهم مقام خالفت. است، خالفت دوم هدف تیاهم نجایا در آنچه. است رفتهیپذ را آن انسان و اند کرده ابا آن رشیپذ از کوهها و نیزم و آسمان که است دگاهید در خالفت عناصر. است کرده میتقسی قرآن اتیادب به توجه با را خالفت صدر دیشه که، این است دارد

گریدي سو از همنوعان با و سو کی زا نیزم با را انسان رفتار که استي معنوي ا رابطه و عتیطب انسان، ،يو آن به قرآن منظر از که استبیشتري تیاهمي داراي معنو ۀرابط عنصر، سه نیا انیم از. کند یم مشخص

سوم عنصر به آنان نگاه اما ،ندا مشترك اول عنصر دو دری همگی انسان جوامع در. شود یم گفته استخالف .است متفاوت

ۀینظر در اما. دارد قرار عتیطب با و گرید انسان با خود، با گانه سه ۀرابط کی در انسان ،يماد دگاهید در قرار خود ۀفیخل ،يا هینظر نیچن در را انسان که دارد وجود ،است خداوند همان کهی چهارم طرف ،استخالف

نیچن تحققي برا ،دننداري برتري گرید بر کی چیه و یندخدا ۀفیخل زین انسانها ریسا که آنجا از. است داده توسط که است حکومت تحقق ،هدف نیاول .دارد وجود عتیشر دري گریدی فرع اهداف ،نیزم دری خالفت

نیهماز . شود ینم محقق نیزم در خدا خالفت آن بدون که است عدالت ،هدف نیدوم. شود یم رابرقر صالحان مظهر دیبا زین نیزم در خدا ۀفیخل. است دانسته عدالتي برقرار را کتاب نزول و ایانب بعثت هدف خداوند، رو

،خالفت ۀینظر در هدف نیسوم .استی اله عدل ،صفت نیتر مهم و کرده هفیخل راي و که باشدی کس صفات آن مقدمات بودن ایمحو نیزم عمران به که است قرآن اتیآی برخ بری مبتن ،عنصر نیا. است هعجام رشد و عمران به ؛است امور نظم و اعتدال زین هدف نیپنجم. است ...ا حبل به اعتصام و وحدت هدف، نیچهارم. است شده اشارهی آگاه به احترام ،گرید فاهدا. دنریگ قرار خود مناسبي جا در امور و نگرفته صورت طیتفر و افراط کهي ا گونه .ستا تیامن وي ریگ آسان و رحمت عمل، از قبل علم لیتحص وقت، به احترام ،يو درك مراعات وی انسان

378 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

لحاظ به هیتزک. است جامعه و فرد به ناظر زین هدف نیا. است هیتزک موضوع ه،ینظردیگر این کالناز اهداف ۀیتزکي راستا در خمس و زکات مانندی مال واجباتی برخ کهي ا گونه به ؛است تیاهمي دارا رفتار و شناخت

بر فهمنده است ممکن ،شود گرفته نظر در هدف لحاظ بدونی مال ۀیتزک قیمصاد ۀادل اگر حال. است ثروتمندان زکات مشمول زین دیجدي اقتصاد موضوعات که کند یم اقتضا هیتزک و عدالت ،سندهینو نظر از. ابدی جمود ،الفاظ )36: 1394نیا، (حکمت.شود

رم در آنچه در مورد این نظریه و مقایسۀ بین فقه اهداف با مقاصد باید بیان کرد، این است که نویسندة محتنظریۀ مقاصد، نظر شاطبی را موضوع بحث قرار داده، در حالی که نظریات جدید دیگري هم بعد از شاطبی در این مورد ذکر شده؛ گرچه نباید منکر شد که شاطبی از مؤسسان این نظریه است. نکتۀ دیگر آنکه، جایگاه نظریه فقه

و رابطۀ آن با عناصر فقه کامال واضح شود و این امر بایست در ساختار فقه اسالمی به خوبی ترسیم اهداف می پذیرد جز اینکه این نظریه در ساختار درونی خود از انسجام و تمرکز برخوردار باشد. صورت نمی

د) نظریات در رابطۀ بین اهداف شارع و تشریع احکامیا مقاصد از و شد باتاث ،یحتم حد دری مصلحت چنانچه که است نیا شود یم مطرحدر اینجا کهی سؤال

ی مصالح ایآ ؟است قدرچی شرع احکام به نسبت ملزمه مصلحت نیاي رگذاریتأث زانیم شد، شمرده شارع اهداف تیامن وي اقتصاد سالمت نظام نیتأم حرج، و عسر در بندگان نگرفتن قرار ظلم، با مبارزه ،یاجتماع عدالت مانند نکهیا ای گذارد یم فتاوا نیا بر را خود ریتأث و افکند یم هیسا علماي فتاواي روي چتر مانند معامالت، در مردم ،فتاوا نیا چند هر دهند یم فتوا و کنند یمی ابیارز رای نید نصوص مصالح، و مقاصد نیا لحاظ بدون اسالمي علما شود. ره میکه در ادامه به آنها اشا دارد وجود هینظر پنج خصوص نیا در؟ ندکن نیتأم را شارعی کل مصالح آن

ۀ معیار بودن نصوص دینیینظر. 1ی کل مقاصد لحاظ عدم وی شرع اسناد دادن قرار محور با، عامه و امامیه ازی بزرگ هانیفق ،شهیاند نیا در

،هینظر نیا قوت هنقط کنند. می انیب شکل نیا به را خودي فتوا و نییتب رای نید نصوص ع،یشرا علل و شارع نجاتي ا قهیسل و ظنی اجتهادات از هیفق ،اجماع و عقل ث،یحد قرآن، مانندي اسناد بر هیتک با که است نیا است؛ عتیشر مقاصد به توجه عدم ،هم هینظر نیا ضعف هنقط شود. نمیي رأ به اجتهاد دچار و کند یم دایپ

شارع مقاصد خود خودبه ،ندبرو شیپ اسناد و قواعد طبق چنانچهپندارند که چنین می هانیفق نیا گرچهکه ستین الزم لذا کند. را برقرار می خود مقاصد وی یجز احکام نیب ارتباطخود شارع، و شد خواهد نیتأم .معطوف سازد آن فهم وی شرع اسناد به را خود تالش تمام دیبا بلکهتوجه کند، مقاصد به هیفق

379 …بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف

ةقاعد کی بۀامث به زهرگ است، امای الزام مصالح از و عتیشر مقاصد از چند هر عدالت براي مثال، آن ازی فیتعری گروه و فرد هر کهي نحو به ؛استی نشدن فیتعری مفهوم ،عدالت مطرح نبوده است.ی فقه عدالت که اسالم«: دیفرما یم صدر دیشه است. مقررات عیتشر ،عدالت به دنیرس راه تنها اند. داده هئارا

بیان ي دیتجر مفهوم با را آن داند، یم اش يصاداقتی مش خطي ریگ شکلي برای اساسي مباد از رای اجتماع جوامع به را آن نیهمچن .باشد ریتفس هرگونه قابل تا نفرموده است دعوت بدان باز صورت به ونکرده

آن ،اتیح وی زندگ از خودی تلق و شهیاند اساس بر و دارند عدالت رامونیپی متفاوتي دگاههاید کهی انسان داده ارائه نیمعي زیر برنامه وي استگذاریس کی ضمن را عدالت بلکه ؛است ردهنک واگذار کنند یم معنا را

مفهوم با پودش و تار تمام کهی تیواقع ؛سازد مجسم زندهی تیواقع در را دهیا نیا آن، از پس است توانسته که )286: 1383(صدر، ».است نیعج عدالتی اسالم

و است نیدي زیچ چهکه میبفهم عدالت راه از دیبا مای عنی ؛است اریمع ،عدالتدیگر معتقدند ی گروه اصل و قاعده کی عدالت ،دگاهید نیا در. میده قرار عدالت اریمع را نید نکهیا نه ؛ستین نیدي زیچ چه )27: 1381(مطهري، تلقی شده است. فقه در عام

عتیشر مقاصد به شیگرا با معیار بودن نصوص دینی ۀینظر. 2 عدالت، جادیا لیقب از عتیشر عام مقاصد شرعی، اسناد و ادله دادن قرار محور وجود اب هیفق ،هینظر نیا در

فطرتي اقتضا و مکان و زمان طیشرا به توجه با و ردیگ یم نظر در زین را... و خداوندي سو به قرب ،يآزاد هر ؛دارند یبرنم اسناد زا دستنظریه، نیاطرفداران .)366: 1390(علیدوست، پردازد یم احکام استنباط به ی،انسان .کنند یمشرعی استفاده سنداز آن به مثابۀ ی گاه و شرع مقاصد از در صورتی که سندي معتبر پیدا نشد، چند

با متفاوتي فتاوا نصوص، تیمحور کنار در عتیشری کل مقاصد به اعتماد به توجه با هینظر نیا مدافعان .اند نظریه نیاپیروان ازی لیاردب محقق وی حل سیادر ابن نندمای یفقها .اند داشته محور نص ۀینظري فتاوا

هم مستحبآن را ،داند ینم واجب را میتی مال به زکات تعلق نکهیا بر عالوهی حل سیادر ابن براي مثال، مستحبپرداخت زکات از مال یتیم را که فقها مشهور خالف بر شمارد؛ می حرامبلکه ،ندانسته

)15: 15، ج 1410(نجفی، .دانند یم

: أحدها ظاهر کتاب اهللا هذلک من وجوه کثیر هوالدلیل على صح: «آورد یم استداللچنین ابن ادریس، متوجها إلى هفکان ظاهر الخطاب فی الزکا .)43(بقره: هوآتوا الزکا ههو قوله سبحانه: وأقیموا الصال تعالى، و

ما فی معنى التوجه باالتفاق، فلما بطل توجه الخطاب اجتماعه ، القترانهما فی الظاهر، وهمن توجه فی الصالقوله تعالى فی األمر لرسوله ، کما بیناه، وهاألطفال، بطل توجهه إلیهم فی الزکا ، إلى المجانین وهفی الصال

الطفل ال ذنب له، فتکون و .)103(توبه: تزکیهم بها تطهرهم و هخذ من أموالهم صدق ه:علیه السالم بأخذ الزکا له عنه، وهذا بین بحمداهللا، لمن تدبره، و هکفار هالمجنون ال جرم له، فتکون التزکی تطهیرا له منه، و هقالصد

380 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

را زکات گرفتن حکمت ،میکر قرآن فرماید . ایشان می)430: 1(همان، ج »ترك تقلید ما یجده فی بعض الکتب .نک ریتطه را او قهصدزکات و که نداردی گناه که ریصغ طفلی ول، داند یم افراد ریتطه

معیار بودن مقاصد شریعت با گرایش به نصوص دینی ۀینظر. 3ی کل مقاصد بهی ول ،رندیپذ یم اجتهاد اسناد عنوان به رای شرع نصوص و ادله نکهیا با شهیاند نیا صاحبان

.)370: 1390، (علیدوستآن رمفس نه ،دانسته مقاصد از خرأمت رای شرع نصوص و ادله و دارندي شتریب توجه شرع نیا به هیامام مکتب دری نید شانینواند ازی برخ گرچها ،نداردي طرفدار امامیهي فقها انیم در شهیاند نیا

در او .برد نام رای طوف نیالد نجم توان یم ،تسنن اهلي فقها انیم از .)100: 1381(ملکیان، دارند شیگرا هینظر باب 19 به رای شرع ۀادل يو .است قائل مصلحت میقدت به مصلحت، با اجماع و نص نیب تعارض صورت

تیرعا با اجماع و نص ای حال ؛است گانه نوزده ۀادل نیتر يقو اجماع و نص« :کند یم عنوان کرده، میتقس است حاصل مطلوب ،موافقت صورت در .دارند تعارض وبوده مخالف ای اند جهت هم و دارند توافق مصلحت

در .دارند اتفاق واحد حکمیک بر ،مصلحت و اجماع نص، لیدل سهی گاه چون ؛آمد نخواهد شیپی نزاع وي برکنار باب از نه است، واجب ان،یب و صیتخص باب از مصلحت حیترج و میتقد تعارض، و تخالف صورت

)94تا: (طوفی، بی».شود یم مقدم قرآن بر انیب باب از تسن که طور همان ،اجماع و نص کردن لیتعط و

معیار بودن مقاصد شریعت ۀینظر. 4گیري ، مبناي شکلزمان از برهه نیا دری شرع اسناد به اتکاو ناکافی بودن عتیشر مقاصد به کامل توجه

دانسته، با بیان شیپ قرن 14متعلق به را آنهاکارامدي ،ینید نصوص انکار بدون هینظر نیا این دیدگاه است.دو مفهوم «در مقالۀ بیگی. براي مثال، داند یم حاکم آنها بر را مقاصد ،زمان از برهه نیا درعدم کارایی آنها

توان به تحوالت علمی و دستاوردهاي اجتماعی، فرهنگی هاي فقیهانه نمی با رفوکاري«گوید: می» مدرنیته )1378(بیگی، ».مدرنیته پاسخ داد

ینب ةدور در که کنند یم ریتفس گونه نیا را قصاص مانند مجتهد شبستري، شانینواند ازی عضب به انسان کی بلکه ،است ممنوع انتقام :فرمود (ص)امبریپ .کشتند یم را نفر نه ،نفر کي یجا به (ص)اکرم

حکم همي روز اگر لذا .است بهتر ،باشد کمتر چه هر قتلی عنی ؛شود یم گرفته نظر در انسان کي یجا )1379،159(مجتهد شبستري،.بود نخواهد (ص)امبریپ و قرآن نظر خالف ،شود برداشته قصاص

وضع مقاصد و اهداف آن نیتضم و نیتأمي برای فقه احکام نیا و داردي مقاصد ،عتیشر« قائلند گروه نیا و رندیگ ینم قراری فقهاحکام ي مبنا ،مقاصد و علل نیا که غایدر کنیل ،میدار عیالشرا علل هم عهیش در .اند شده

)345: 1378(سروش، .»است آشکار اسرارش و مقاصد ۀهمی یگو که شوند ینم رو روبه چنان فقه با هانیفق

381 …بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف

مقاصد تحققي براي ا لهیوس که داند یمی خیتار احکام را شرع احکام ازي اریبس زیني شبستر مجتهد به دو نیا نیب کیتفک و است فرق آنها احکام با ،دارندی ذات ارزش که مقاصد نیب حاضر عصر در. اند بوده رخداد و خیتار به رجوع ۀواسط به رای عرض وی ذات صیتشخ ونیست رسیم تسن و کتاب به جعهمرا ۀلیوس )267: 1379(مجتهد شبستري، .کند می ریتفس مشخص زمان دری خیتار ۀحادث آن

شریعت مقاصد بر نظارت با . معیار بودن نصوص5 منابع ونبوده هیفق استنباطي راب لیدل و سند و قاعده ،شارع مصالح و عتیشر مقاصد ،دگاهید نیا در

مقاصد به شهیهم هیفقی ول ؛دیآ یم دسته ب عقل و اجماع ت،سن ،قرآن از که استي ا ادله ، فقطاستنباط اریبس ،اتیروا و اتیآ از برداشت و استنباط درفقیه را ،امر نیا وداشته نظر امعان مردم مصالح و عتیشر

مقاصد وی اصل مصالح و اهداف به وصولي برای راه ،یشرع احکام ، همۀهینظر نیا در لذا .ندک یم کمک )377: 1390(علیدوست، خواهد بود. مقدس شارع

؛است مشخص کامال انجامشان و آغاز است، برنامه سنخ ازی اله احکام تیخاصچون ،تر واضح انیب به ،مثال براي؛ دننداری انجام و آغازند، ا جینتا سنخ ازی اله مصالح و مقاصداز آنجا که ی ول. روزه و نماز مانند قابلی اسالم ۀجامع در که است مقصد کی فحشا ازي دور که شده عیتشر منکر و فحشا ازي دوري برا نماز حکم کشفي برا استناد تیصالح ،بودنو کلی مبهم علت به عتیشر مقاصد که گونه همان نیست. اجرا نیمب نصوص و ادله ریسا بطالن و تصح اسیمق دنتوان ینم زین مقاصد نیا نیمب نصوص د،نندار رای شرع

وشوند می محسوب عتیشر قتیحق و روح ،عتیشر مقاصدکه کرد دقت دیبا گرچه. ادنباشی شرع احکام به راوي بلند نگاه وکرده غرق متالطمیی ایدر در را هیفق ،اهداف آن از غفلت و نید ظاهر به توجهگاهی

نصوص ،چشم کی با دیبا شهیهم هیفق لذا .دهد یم لیتقلي ا پوسته وي قشر نگاه کی بهآن، اهداف و نید (همان، با تلخیص).کند توجه عتیشر مقاصد نیمب نصوص به گرید چشم با ودر نظر بگیرد رای شرع احکام نیمب

حصل ریغ و صلح زمان نیب ،اتیروای بعض در ،دشمنان به سالح فروش خصوص درفقها براي مثال، بن علی عن محمد بن أحمد عن أصحابنا من هعد عن یعقوب بن محمد«اند. از جمله: هشد قائل کیتفک

ما السراج حکم له فقال ع الله عبد أبی على دخلنا قال الحضرمی بکر أبی عن عمیرة بن سیف عن الحکم فی إنکم ص الله رسول أصحاب بمنزلۀ الیوم أنتم بأس لا فقال أداتها و السروج الشام إلى یحمل فیمن تقولنۀ کانت فإذا هدنۀ ایب الم رمح کملیأن ع ملواتح همإلی روجالس و لاح 101: 17، ج 1414(حر عاملی، ».الس(

در نهبنابر این، .است یاله حاکم شئون از دشمنان به سالح فروش :دنیفرما یم(ره) ینیخم امام حضرتخواهد فروش زاجوموجب عدم دشمنان، کفر نه وشود محسوب می سالح فروش مجوزبودن، صلح زمان دهیفهمي زیچ ،است شده انیب شارعی کل مقاصد به توجه با که عقل حکم جز ،هم اتیوار و اخبار از بود.

382 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

نییتب همان را اتیروا گونه نیا ظهور (ره)،امام حضرت که است جالب .)135: 1، ج 1381(امام خمینی، شود ینم کنند. عنوان می عقل حکم

و دهد یم نجاتي رأ به اجتهاد از را مان نظریه ایچند هر است. شده توجه نصوص به فقط ،اول ۀشیاند در .کشاند یمیی جمودگرا ینوع به را هیفق اقطع مقاصد به توجه عدمی ول ،کند نمی فقه وارد رای شخص سالیق .است هیحاش در کامال ای نشده فیتعر ،استنباط مدارك نیب در عقل گاهیجا ،هینظر نیا در نکهیا ضمن

نکهیا بر عالوه ،پنجم دگاهید در .شد انیب هاآن نقد که هبود مقاصدمحور کامال زین چهارم و سوم ۀشیاند .استشده توجه هم داشته نظر در شارع کهی مصالح و مقاصد به شده، حفظ کامالی نید نصوص گاهیجا ۀینظر لیتکم ،هینظر نیاکه گفت بتوان دیشا است. تر صائب گرید نظرات از هینظر نیا محقق، نظر به لذا

راه نیا ،دادند ینم را اجماع خالفي فتاوا نوع نیا ها یلیاردب محقق و هاحلی ابن امثال اگر دیشا .است دوم د.ش ینم باز شکل نیدب

رمفس وی شرع حکم نیمب ،ینید نصوص بر نظارت با عدالت مانند ،عتیشر کالن مقاصد ،پنجم ۀینظر طبقی شرع حکم نیا ایآ که دیرس مطلب نیا به توان یم مردم رفع فهم قیطر از ای حال ؛بود خواهد نصوص نیا

که میرس یم عقلی قطع حکم کی به عتیشر مقاصد کمک به مواقعی بعض در ای ،ریخ ایاست عدالت مطابق .شود یم نص بر مقدم عقلی قطع لیدل رد،یگ قرار نص مفاد با تعارض دری عقلی حکم چنانچهی حت

گیري هـ)نتیجه و کشف در نیهمچن .است عقل و معتبر ثیاحاد و قرآن عت،یشر یا اهداف مقاصد نییتبي برا معتبر منابع میتقس ۀمالحظ ،است مهم استنباط و فقه در آنچه. کرد رجوع منابع نیهم به دیبا زین عتیشر مقاصد ریتفس

شارع مقدس در توجهی به اهداف بی .استی عقل وی نقل و معتبر ریغ و معتبر ،یینها ویی ابتدا به مقاصدکند. کند و دین را جامد و بدون نگاه به آینده بدل می جعل احکام شرعی، جامعۀ اسالمی را دچار بحران می

توجهی به نصوص شرعی نیز ما را به ورطۀ تحریف دین و ایجاد نظریاتی که البته توجه تام به اهداف و بیدر رابطۀ بین اهداف شریعت و احکام شریعت، کشاند. لذا اي براي صحت و سقم آن نداریم می هیچ سنجه

فقیه باید با معیار قرار دادن نصوص شرعی، توجهی هم به اهداف شارع مقدس داشته باشد.

383 …بررسی تطبیقی نظریۀ مقاصد شریعت با اهداف

منابع ). قم: آبنوس.1387. ترجمه محمدرضا صفوي(قرآن کریم - .المهر مطبعهقم: .المحرمه المکاسب). 1381اهللا( امام خمینی، سید روح - .35: 46، ش کیان. »دو مفهوم مدرنیته«). 1378(بیگی، خشایار - .تیالب آلقم: .عهیالش وسائل ق). 1414(حسن محمدبن ،یعامل حر - .2، ش فقه و حقوق. »ساالري دینی دغدغۀ نظام«). 1394نیا، محمود( حکمت - .يابهری محمدعل دیس وی اسالم حسن دیسترجمه .یشاطب دگاهید از نید اهداف ).1376(احمد ،یسونیر -

.یاسالم قاتیتحق و مطالعات مرکزقم: .صراطتهران: .ینید ۀیتجر بسط ).1378(میعبدالکر سروش، - .روتیب .للمطبوعات دارالتعارف .اقتصادنا ).1383(باقر محمد دیس صدر، - .الرساله مؤسسه]: جا یب[ .هیاالسالم عهیالشر المصلحه ).تا یب(نیالد نجم ،یطوف - .دیالمف مکتبه: قم. فی الفقه و االصول و العربیه الفوائد و القواعد ).تا یب(یمک محمدبن ،یعامل - .نیمحب :قم. الصدر دیالشه فکری ف االهداف فقه). 1393(رضا عبدالمطلب، - .دوم ج ،ۀ اسالمیشیاند و فرهنگ پژوهشگاهقم: .مصلحت و فقه). 1390(ابوالقاسم دوست،یعل - .الرساله سسهؤم :روتیب .جلد 2 .االصول علم منی المستصف ق). 1417محمدبن محمد( ،یغزال - قم، ه،یاسالم هیعلم جلد، 2 ،االصول نیقوان ،) 1363( رزاابوالقاسمیم ،یالقم - .نو طرح تهران: .نید ازی رسم قرائت بري نقد ).1379(محمد ،يشبستر مجتهد - .. مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب، ج دومالمنارم). 1990علی رضا، محمد رشید( - .سوم ج صدرا،تهران: .آثار مجموعه ).1381(یمرتض ،يمطهر - .سومج .قم االعراف، مؤسسه .قیتوف خالد بیتعر. الفقه فلسفهی ال مدخل). 1377( يمهد ،يزیمهر - .معاصر نگاه :تهران .ییرها بهی راه ).1381(یمصطف ان،یملک - .هفتم چ ،یالعرب التراث اءیداراالحبیروت: .جلد 43 ،الکالم جواهر ق). 1410(محمدحسن ،ینجف -

- Holy Quran.translated into Persian by Safavi Mohammad reza (2008) Ghom: Abnoos Pub.

- Abdolmotalleb, Reza (2014) gouls of jurisprudence in the view of shahid sadr. Ghom: Mohebbin Pub.

- Alghomi, Mirza Abol Ghasem (1984) laws and principles [Ghavaninol Osool]. Two volumes .Ghom: elmieh eslamieh Pub.

- Alghomi, Mirza Abol Ghasem (1984) laws and principles [Ghavaninol Osool]. Two volumes .Ghom: elmieh eslamieh Pub.

- Alidoost, Abolghasem (2011) jurisprudence and utility. Ghom: Islamic thought and culture research school.Valume:2.

384 72در دانشگاه اسالمی مطالعات معرفتی

- Alireza, Mohammad Rashid (1990) Almenar. Vol.2. Egypt: Alheatel mesriah alamah lelketab Pub.

- Amoli, Mohammad ibn makki (?) rules and benefits of jurisprudence, principles and Arabic. Ghom: Mktabol Mofid Pub.

- Beigi, Khashayar. (1999). two meanings of modernity. Kian Jornal.N:46.P:35

- Ghazali, Mohammad ibn Mohammad (1996) almostasfi men elmel osool. Two volumes .Beirut: Moassesatol Resalah Pub.

- Hekmat nia, Mahmood. (2015). religious Democracy .Jurispridence and Law: N: 2.

- Hurr al-Ameli (1993). Wasā'IL al-Shīʿ a, Ghom: Alol beit Pub. - Khomeini, Imam. (2002). Almakasebol moharramah. Ghom: Mehr Pub. - Malekian, Mostafa. (2003).liberty and salvation. Tehran: Neghahe moaser

Press - Mehrizi, Mahdi. (1998).a survey of the philosophy of jurisprudence. Tarib

Khalid Tofigh Vol. 3.Ghom: Moassesatel Araf Press - Mojtahede shabestari, Mohammad (2000) a critical research on the official

reading of religion. Tehran: Tarhe no Pub. - Mojtahede shabestari, Mohammad (2000) a critical research on the official

reading of religion. Tehran: Tarhe no Pub. - Motahari, Morteza. (2002).colection of works. Vol. 3 .Tehran: Sadra Press - Najafi, Mohammah Hassan. (1989).javaherol kalam. 43 Volumes . 7 Ed.

Beirut: Darol Ehya Altorasel Arabiah Press - Risooni, Ahmad. (1997). Shaatibi viewpoint and the gouls of

religion.Translated by islami and abhari.Ghom: Islamic research ans studies center.

- Risooni, Ahmad. (1997). Shaatibi viewpoint and the gouls of religion.Translated by islami and abhari.Ghom: Islamic research ans studies center.

- Sadr, Mohammad bagher (2004) Our Economy. Beirut: Darol taarofel matbooat Pub.

- The expansion of religious experience.Tehran. Serat Pub. اSoroush, Abdolkarim (1999)

- Toofi, Najmoddin (2004) utility of Islamic legislative system [maslahateh shariateh eslamiah]. moassesatol resalah Pub.