در مجموعه هاي مسکونی گذشته اجتماعی بازشناسی هویت فرهنگی و مورد مطالعه مجموعه عربها یزد

3 مرضیه کشاورز، 2پریسا مهوش ، 1زینب انجمنی

رانی،ااصفهان، خوراسگان، واحد یسما ، دانشگاه آزاد اسالم يو حرفه ا یآموزشکده فن رانی،ااصفهان، خوراسگان، واحد یسما ، دانشگاه آزاد اسالم يو حرفه ا یآموزشکده فن رانی،ااصفهان، خوراسگان، واحد یسما ، دانشگاه آزاد اسالم يو حرفه ا یآموزشکده فن

چکیدهبررسی تاثیر کالبدي فضاها بر ابعاد اخیر درچند دهه شهرسازي پردازیهاي ونظریه تحقیقات مهم هاي از زمینه یکی

.اجتماعی و فرهنگی زندگی افراد بوده است بـر روي متفـاوتی تـأثیرات دیگر بشري ، مانند هر مصنوع مشترك هدف نیز، برغم شهري زندگی هاي فضاها و محل

ق علی رغم تعلق عمیـ . گذارند می بر جاي انسانی معیار سنجش ترین و فطري ترین طبیعی عنوان به آدمی و احساس روانافراد به مکانهاي آشنا و مانوس آنها این واقعیت پذیرفتنی است که بنا به دالیل روانشناختی و طبیعی انسـان دوسـتدار

هویـت مکـان بـه .هر محیطی اجتماعی دست ساخت بشر است که براي او بیان از جلوه هاي هنري و یـا فرهنگـی دارد هویت مکانی فرآیند تعامل . نبه هاي کیفی یک مکان می باشددلیل تسهیل در ادراك معنی محیط، یکی از مهمترین ج

در اینجـا مطـرح کـه مهمـی پرسـش . انسان و محیط زندگی و یا فعالیت هاي انسانها درون این محیط تلقی می گردد، یـت و تمـایز، هو تشـخص واجـد چنـین فضـا و مکـان شوند یـک می موجب و عواملی ویژگیها چه که شود آن است می

گردد؟ تعلقی و حس برانگیزانندگیروش انجام کار به صورت تحلیل محتواي ادبیات موجود .امر دارد این و عوامل علت جستجوياین مقاله سعی در

. بوده است، بررسی و مشاهدات میدانی و تحلیل این راستا به عوامل و ابعادي که در خانه هاي مسکونی گذشته تحت تـاثیر فرهنـگ و شـیوه هـاي اجتمـاعی در

سعی شده پس از تشخیص علل این اتفاق شده و در پایان پرداخته می شده،تعلق اجتماعی حس و باعث افزایش هویت .ء هویت در فضاهاي مسکونی امروزه ارائه شودکاربردي با ایده گیري از معماري سنتی درجهت ارتقاهایی تا راهکار

:واژگان کلیدي هویت مکانی، هویت اجتماعی، تعلق مکانی، حافظه جمعی

مقدمه

از را در مواردي مشترکی همه آنها تقریباً هدف اگر چه. اند شده بشر ساخته دست به زیادي ها وشهرهاي سکونتگاه تاریخ در طول لحاظ به نموده اند، ولی انسانها دنبال احتماعی زندگی براي با آسودگی وتوأم ، راحت ، پایدار، غنی امن هایی محیط آوردن فراهم قبیل یکدیگر، موجب به شهري گاهها وفضاهاي سکونت شباهت عدم. بسیاري داشته و دارند با یکدیگر تفاوت درونی ومحتواي ظاهري شکلگیفورد ازجمله کسانی است که این تاثیر رابرت . است از آنها شده هریک ومنحصربفرد براي ، مشخص خاص وهویت شخصیت یريگ شکل

پذیري را از دیدگاه روانشناسی محیطی مورد بررسی قرارداده و معتقد است روان شناسی محیط بررسی متقابل بین فرد و قرارگاه فیزیکی کند و هم زمان، رفتار و تجارب وي به وسیله محیط دگرگون در چنین تاثیر متقابلی، فرد محیط را دگرگون می به عقیده وي. وي است

).46.ص:1380مرتضوي،(شود می

. از نظر عمده نظریه پردازان روانشناسی محیط وابستگی میان محیط کالبدي و محیط اجتماعی متقابل و دو سویه استوابسته شیها یدگیچیفهم فضا با همه پ ،يهارو دگاهیاز د .پردازان تعابیر گوناگونی آورده شده است براي این مفهوم از سوي نظریه

یم دهیرا درهم تن يو کالبد یاجتماع يها طیمح ،يجامعه شناس شهر کنزید). 88: 1377افروغ، (است یاجتماع يندهایبه درك فراراپاپورت ). 28: 1377کنز،ید("رندگی¬یشکل م یاجتماع هاي¬توسط نظام) از خانه، مغازه، شهر اعم(مردم یرامونیپ هاي¬طیمح": داند

وي میان . شودشوند، چهار عنصر فضا، زمان، ارتباطات و معنی سازماندهی میها سازماندهی میکند وقتی محیطهمچنین بیان میگردد، در حالیکه معنی به ارتباط ارتباط کالمی و غیرکالمی بین مردم برمیارتباطات به ": شودارتباطات و معنی این گونه تمایز قائل می

- وي همچنین معتقد است که در موارد زیادي محیط بر رفتار با فراهم آوردن اشارات اثر می. "گرددغیرکالمی از محیط به مردم برمی ). 53.ص:1384راپاپورت، (گذارد

یکی در زمرهاست که ن مکا هویتفهوم م نشناسی محیط روا از دیدگاه محیط ط با برقراري ارتباو ادراك تسهیلاصلی در یکی از عوامل و شـرایط انیدردو بعد جه آن اهمیت باید مورد بررسی قرار گیرد و محیطی - انسان در مباحث د اهمیتجوا کیفی هاي جنبه مهمتریناز

. است تبیینبل قا ایران خاص

تعریف هویت مکانی

افراد برحسب طول و . می توان گفت هویت مکانی از جمله فرایندهاي تعامل انسان و محیط زندگی و یا فعالیت او تلقی می گرددمدت اقامت و یا فعالیت و به دلیل درونی کردن تجربیات، مشاهدات و یا خاطرات مختلف احساس پیوستگی و تعلق بعنوان بخشی از

هویت مکانی چیزي جز تعلق همه جانبه اجتماعی، روانی و فرهنگی به مکان . و قضایی در آنان تقویت می گردد هویت اجتماعیدر ایجاد این پیوستگی انگیزه ها و دالیل مختلفی سبب گردیده اند که هویت فرد و محیط با . جغرافیایی زیست و کار تعریف نمی گردد

).46ص:1387موسوي،(تکه روشن اسچنان. ترك قرار گیرندیکدیگر در تعامل مش

در مجموع هویت مکان به نحوي به عناصر . "سازندزمان، مکان، انسان و عمل هویت غیرقابل تفکیکی را می "معتقد است که ١واگنر .گرددگانه محیط فیزیکی، فعالیت و معنا بر میسه

ستیز«آشکار یمکان تجل ،ياز نظر و. دانست یبرابر م ییزدا تیرا با هو دیدر دوران جد» از دست رفتن مکان«نوربرگ شولتس را یتیداده تا کل گریکدیدانست که، آثار منفرد دست در دست یرا بدان معنا م» هنر مکان«چونان يفهم معمار يو. است» جهان .)66ص :1391،تقوایی( ببخشد عنادهند، که به تک تک آنها م لیتشک

هویت مکان ابعادي از . هویت مکان با این جمله ارزیابی می گردد که این مکان نشان می دهد که من هستم پراشانسکیبه تعبیر ، براساس باورها، ترجیحات، احساسات، ارزش ها، اهداف، تمایالت )کالبدي(است که هویت فردي شخص را در ارتباط با مکان "خود"

هویت مکان در عین آنکه وابسته به فرد، تجارب . آگاهانه و ناآگاهانه، تبیین می کند رفتاري و مهارت هاي وي در رابطه با مکان به صورت .خاص و نحوه اجتماعی پذیري اوست، انعکاس دهنده افراد و گروه هایی است که در آن مکان خاص زندگی می کنند

تشخص یا تمایز مکانی ایجاد می کند که پایه هویت یک مکان، ": رلف بر پایه مطالعات لینچ هویت مکان را اینگونه تعریف می کنددر واقع هویت مکان، آنچه افراد در ذهن خود درباره مکانی خاص می سازند و یا تصویر آن ."شناخت آن به عنوان یک کل متمایز است

هدفمند از آن چه هویت مکان، تصویر ذهنی، تولید تجارب، تفکرات، خاطرات و احساسات بی واسطه و تفسیر . مکان براي آن هاست .هست و آن چه باید باشد، است

در عین حال، هویت مکان نوعی دلبستگی . این امر با ساختار کالبدي مکان گره خورده و آن را از سایر مکان ها متمایز می سازد .هدف و معنا می بخشدعاطفی با مکان بر پایه اهمیت نمادین مکان، به عنوان ظرف عواطف و ارتباطات نیز هست که به زندگی فرد،

مرکز این کیفیت، عاملی است که .آن چه در رابطه با مکان منحصربه فرد است یا همان روح مکان، درون هویت ساخته می شوداین گذشته شامل نوع مکان ها و ویژگی هایی از آن هاست که به عنوان ابزاري در برآوردن . پراشانسکی گذشته مکانی فرد می نامد

.اجتماعی، روانشناختی و فیزیولوژیکی فرد، سهیم اند - هنگینیازهاي فر

:بعد زیر طبقه بندي می کند 3وي ابعاد هویت مکان را در قالب

که این بعد با تصورات، خاطرات، تفکرات و باورهاي آگاهانه و ناآگاهانه فرد پیرامون ویژگی هاي کالبدي : شناختی -بعد توصیفی - 1 .مکان در رابطه است

این بعد با نوع احساس و ترجیح فرد نسبت به محتواي مکان مثل رنگ، سبک، فرم، اصوات، ابعاد، نحوه : عاطفی -بعد ارزیابی - 2که افراد . جنبه دیگر این بعد، چگونگی ترکیب عناصر مکان با دنیاي واقعی است.نورپردازي و سایر عوامل از این دست، در رابطه می باشد

١ - Wagner

اتاق مورد عالقه من، شهر من و عباراتی از این دست بیان می شود که بیانی : این بعد با واژگانی همچون. ندو گروه ها تجربه می کن .عاطفی هویت مکان است -آگاهانه یا نا آگاهانه از بعد ارزیابی

ه ها، القائاتی ناشی از آن در این بعد با نقش فرد و مجموعه انتظارات، باورها، احساسات، اید: قرارگاه و موضوع نیازهاي فرد از مکان - 3 .رابطه با مکان مطرح می شود و معموال هنگامی که مکان و انتظارات و نیازهاي فرد از آن سازگار نیستند قابل درك است

هویت مکان از دیدگاه وي و پیروانش مجموعه اي است که براي بقاء و حمایت از هویت فرد به کار می رود و درسه سطح شناختی، .ی و وابستگی مکانی مطرح می شودمعنای

دي ابعادي از خود که هویت فردي شخص را در ارتباط با مکان کالبدي تبیین می کند، بازتاب خاطرات ذخیره شده و نمادهاي تجری .)07ص: 1391تقوایی،(از خود و مکان در فرد می باشد

و هویت اجتماعیهویت مکانی بـراي تعریـف ایـن ": که موجب زنده ماندن بناها و شهرها می شود چنین عنوان مـی دارد کـه "کیفیتی بی نام"پس از اشاره به الکساندر

باید کار را با درك این مطالب شروع کنیم که هویت هر فضا از تکرار مستمر الگوهاي خاصی از رویـدادها در آن کیفیت در بناها و شهرها، .)65ص:1385الکساندر،( "آورد الگوي رویدادهاست که هویت فضاها را به وجود می این. مکان حاصل می شود

وابستگی نمادین به یک مکان، پدیده خاصی نیسـت و ربطـی بـه شـیوه "اي به زبان آلمانی از این مفهوم شروع میکند کهدر مقاله٢ترینن. "تر است و آن نمادین شدن روابط انسانی استاز یک مساله کلی بلکه این وابستگی شکل خاصی. برخورد انسان با محیط فیزیکی او ندارد

مکـان، عنصـر پیونـد دهنـده کنشـهاي "گیـرد کـه گیرد که یک رابطه نمادین با یک مکان وقتی شـکل مـی ترینن از این نکته نتیجه می ."اجتماعی اعضاي یک ساختار اجتماعی محلی باشد

قرارگاه هاي رفتاري است که درون یکدیگر قرار گرفته از محیط شامل مجموعه اي": ف کردمحیط معماري را می توان به این شکل تعری ایـن نظـر . عناصر اصلی این قرارگاه هاي رفتاري، یک الگوي شاخص رفتار و یک محیط فیزیکی می باشد ".و با هم فصول مشترکی دارند

. شباهت با دیدگاه کریستوفر الکساندر داردمردم به همان اندازه که محصول محیط اجتماعی هستند، ":گویدروانشناس سوئیسی قرن حاضر در مورد سیستم رفتاري میکارل یونگ،

).44.ص:1380مرتضوي،( "روندساخته محیط فیزیکی نیز به شمار میاد از طریق یکسري سازوکارهاي فضایی، در واقع تمایالت اجتماعی افراد در نحوه استفاده ایشان از فضا بازتاب می یابد؛ به عبارت دیگر افر

را به عنـوان بخشـی از ارتبـاط غیرکالمـی -زبان فضا–استفاده از تظاهرات فضایی الوسن. خود را ابراز و بیان می دارندنیازهاي اجتماعی شـی از ارتبـاط آنهاسـت کنند، فضاي بین اشخاص در واقـع بخ شمرد و معتقد است که هنگامی که افراد با یکدیگر صحبت میافراد بر می

)Lawson,2001:p.96.( عامل سه اگر این. دارند دخالت و فرهنگ ، محیط انسان مهم عامل ، سه مصنوع محیط در هویت که معتقد است راپاپورت خصوص در همین

هر گـاه اینکه یعنی. آید درمی یا جامعه گروه یتاز هو اي جزء یاخالصه صورت به فرد در محیط هویت کنند، در واقع حرکت جهت در یکخواهد متقابل و واکنش کنش این حاصل محیطی برقرار کند، هویت ارتباط بتواند با محیط آن باشدو بر اساس خود واقف فرهنگ به انسان

).55ص:1384راپاپورت، (بود با این در رابطه اساسی نکته. سازد را برقرار می و محیط انسان بین رابطه مصنوع محیط هویت در بحث که است اي و زمینه ، عامل فرهنگ

حساب به محیط هویت کننده تعیین عامل عنوان دیگر به جدا از اجزاي توان را نمی جزء و عامل سه از این یک هیچکه است این عامل سهسورکین و نیز پارسـونز و در دوران . در نظریه هاي جامعه شناسی محیط نیز به تاثیرات متقابل این سه عامل تاکید فراوان شده است. آورد

ن می باشـند اخیر گیدنز بر نقش عامل محیط، فرهنگ و انسان از این جهت که منشاء هویت و استقالل افراد و گروههاي اجتماعی در مکاعناصر موجـود . فرهنگ و محیط در یک تقابل مشترك فضا را براي تولید و حفظ هویت و یا شخصیت فرد فراهم می گردانند. تاکید دارند

در محیط توسط فرهنگ اجتماعی پیوسته بازشناسی و بازتولید می شود و انسان ساکن در محیط با احساس تعلق روحی و اجتماعی آنهـا برانگیختـه .هویت اجتماعی در محیط زندگی بازیافت تعامل مشترك این سه عنصـر اساسـی مـی باشـند . خود قرار می دهدرا در خدمت

تجربه مداوم مکان، میزان حضور و تکرار تعامل با مکـان یعنـی احسـاس وابسـتگی : شدن حس هویت مکان در فردبا عوامل مختلفی چون ).54ص:1387موسوي،(ساس مراقبه و توجه نسبت به آن در ارتباط استعملکردي با مکان، ترجیح مکان و درنتیجه اح

٢ - Treinen

بـه عبـارت دیگـر . از سوي دیگر عوامل اجتماعی و میزان حضور افراد در مکان نیز از جمله عوامل موثر در شکل گیري هویت مکان است .حس تعلق اجتماعی توسعه می دهندافراد این احساس را از طریق افزایش

گذار در شکل گیري هویت مکانیعوامل تاثیر ، عامـل زمـان، نـوع تجـارب کسـب شـده در مکـان، دسـتاوردهاي حسـی و )مثل نام مکان(بنابراین هویت مکان، براساس عناصر نمادین

روانشناختی فرد در رابطه با مکان، خاطرات گذشته مکانی افراد، ابعاد بومی و محلی، کیفیت مکان و کسب تجارب خاص در آن شکل مـی .)69ص: 1391تقوایی،( د و با آن احساس اینهمانی دارندگیرد، چنان که افراد بر این پایه، خودرا با نوع خاصی از سکونتگاه با ز می شناسن

باید تایید کنیم که افراد، درون بسترهاي اجتماعی و فضـایی ،اگر بخواهیم نظرات گافمن و هاره و همکاران را و نیز گیدنز را خالصه کنیم متقابل کنش نتیجه توان را می معماري و فضاي ساخته شده . ل می کنند و تا حدي بوسیله سازوکارهاي روانشناختی هدایت می شوندعم دخالـت مختلفی ، عوامل شهري فضاهاي گیري در شکل همچنانکه. کرد تعریف و مکان زمان درچارچوب و فرهنگ ، محیط انسان عامل سه

).55ص:1387موسوي،(مؤثرند مختلفی سروکار دارد نیز عوامل شهري فضاهاي و ماهیت با ذات که دارند، در هویت

احساس تعلق مکانی -

و رفتارفردي ویژه به و ها نگرش ها، ارزش بر نیز مکان حس و گذارد می مکان تأثیر حس چگونگی بر جمعی و فردي هاي ارزش حسکنند می شرکت مکانشان حس چگونگی به توجه با اجتماعی هاي در فعالیت معموالً افراد و گذاردمی تأثیر مکان در افراد اجتماعی

افراد عاطفی ادراك و امنیت، لذت احساس براي عاملی بلکه است انسان و معماري فضاي مناسب کارکرد و هماهنگی باعث فقط نه مکان و شناسی جامعه روان شناسی، مانند علمی هاي رشته در. کند می کمک مکان به آنها احساس تعلق و افراد هویتمندي به و باشد می نیز

مکان حس شده درباره مطرح مباحث ترین مهم تجربه، و معنا و عاطفه ساختار اجتماع، تعلق به مکان، به تعلق اصطالحات شناسی انسان .کنند می تعریف اند، کرده رشد و آمده دنیا به آن در که مکانی واسطه را به خود مردم که است معنا این به مکانی تعلق .هستند

با فرد شناختی رابطه به مکانی تعلق شناسی، روان در. است قابل تفسیر هویتی و شناسی روان هاي جنبه از مکانی تعلق 3لو سیتا نظر از در که است اجتماعی محیط به فرد هویتی و تعلقی مکانی رابطه تعلق هویتی، لحاظ از و شود می اطالق خاص فضاي یک یا یک محیط

فرهنگی و عاطفی احساسی، معانی که است مکان افراد به توسط شده ایجاد نمادین رابطه 4مکان به دلبستگی واقع در .کند زندگی می آن محیطـی در معمـوالً و اسـت محـیط به گروه نسبت و فرد درك براي مبنایی مکان به دلبستگی .دهد می خاص یک فضاي به مشترکی ).37.ص:1385فالحت، (آید می وجود به فرهنگی

حافظه جمعی - جـاد یرا در ذهن انسان ا یها در طول زمان خاطرات تیفعال نیا ابند،ی یدر طول زمان و در مکان معنا م یانسان يها تیکه فعال ییاز آنجا

یبخـش انسـان مـ تیـ که از عوامـل هو یجمع يباره به آنها، خاطره ها نیرجوع چند ای. باشند یجمع ای يکند، که ممکن است فرد یم یدر نظـر او، زنـدگ . دیمطرح گرد میتا ایلیام يتوسط جامعه شناس فرانسو »یحافظه جمع« بار، مفهوم نیاول يبرا. بندد یباشند، نقش م

دهیـ نام یآنها وجود دارد، حافظـه جمعـ تیاکثر ایاحساس که در فرد فرد جامعه نیو ا ستیامتداد دارد و منقطع ن خیدر طول تار یجمع .شود یمشود و جزیی از جامعه می محیط مادي را به صورت یک واحد جغرافیایی خاص را که در آن حافظه جمعی حفظ می 5موریس هالبواکس

."مکان و گروه هرکدام نشان از دیگري دارند ".داند که بیانگر شیوه زندگی مشترك افراد است جتماعی در آمده است و نمادهایی که به کار حافظه جمعی با خصوصیت ساده کردن و تغییر شکل دادن به صورت عامل قوي همبستگی ا

انـد و خاطراتی که این نمادها بر می انگیزاند، بار عاطفی جمعی دارند و منبع همبسـتگی روانـی و تقریبـا زیسـتی . پر معنا هستند دبرمی دهنـد ارائـه مـی کننـد یـا دسـت کـم نـوعی عقالنـی و منطقـی شـدن را وبـاالخره درسـهایی بـراي آینـده موقعیت حال را تبیـین مـی

).106.ص:1378روشه،(

٣ - Setha Low

٤ - place attachment ٥ - Halbwachs M

شـود کـه یحفظ م ییدر جا یو حافظه جمع یاجتماع تیهو. شود-یم نهیفرد و جامعه نهاد یو زندگ اندر طول زم يرارادیغ دهیپد نیا يشتریبستر ب يهر چقدر زمان گذشته دارا. نقاط متفاوت است ریکه در آن مستقر است با سا یکند، مکان یفرد در آنجاست حس م یوقتکـه در یخیپس خـاطره و حافظـه تـار . شود یآن جامعه افزوده م یجمع همختلف و خاص بوده باشد، بر ضخامت حافظ يها تیفعال يبرا

. )69ص: 1391تقوایی،(باشد-یم یبخش تیهو یطول زمان شکل گرفته، از عناصر اصلبـه زعـم هـالبواکس، دوشـادوش دگرگـونی جهـان . یابـد انتقال مـی هاي فیزیکی کنشهاي جمعی به محیطدر این رابطه متقابل، حافظه

. ص:1377افـروغ، (شـود کند و همراه با تغییر محیط مادي، گروه نیز دگرگون میاجتماعی، معناي نمادین محیط مادي آن نیز تغییر میل، می توانند باعث حفـظ معنـی مشخص نمودن مکان، حفظ نمادها، بیان خاطرات جمعی در ضمن کنش هاي متقاببدین ترتیب ).102

).36ص ،1377کنز،ید(مکان بشود

اجتماعی در معماري سنتی ایران –بررسی هویت مکانی محله یا کوي یک شهرك کوچک در دل شهر بود که براي خود بازارچه، مدرسه، مسجد و دیگر چیزهاي مورد نیـاز را داشـت شـهر

معموالً از چند محله تشکیل می شد و هر محله گاه برج و بارو ودروازه مخصوص داشت هریـک از محـالت نـام بخصوصـی داشـت کـه در از نکات دیگر قابل ذکـر محـدوده محلـه اسـت کـه . ر آن محله سکونت داشتند نامگذاري میشدبعضی شهرها به نام افراد سرشناسی که د

گرچه داراي دسترسی هایی در حد پیاده روست ولی محدوده محالت رابیشتر روابط اجتماعی تعیین میکـرد نـه شـعاع عملکـرد امکانـات به عوامل متعدد از جمله خصوصیات کارکردي و کالبدي همسایگی در محالت سنتی ایران داراي ابعاد معین نبود، بلکه . رفاهی

. و نیز خصوصیات اجتماعی و معیشتی مردم هر شهر بستگی داشتســطوح کالبــد متناســب بــا يریپــذ قیــتطب در مجمــوع

بافـت يافـراد شاخصـه کالبـد یاجتمـاع يازهـا ینمختلف است به نحوي کـه بـا عـادات و الگوهـاي یسنت یگیهمسا

کامـل دارد؛ بنـابراین احسـاس تعلـق رفتاري مردم تطبیق .مکانی مردم و محیط نیز در حد اعالي خود است

جهت این پژوهش شهر یزد بـه دلیـل حفـظ انسـجام کالبـدي بافـت .سنتی و محله مصلی در جوار خیابان امام انتخاب گردید

قزلباش:، همسایگی مورد نظر، محله مصلی، یزد، ماخذ1تصویر

:احساس تعلق مکانیدرواقع روابط اجتماعی متقابل و . عملکرد و ارتباطات ازاجزا مهم مشخص کننده یک محله میباشد» ارنست برگس«برطبق نظر

این تعلق اجتماعی در بافت سنتی محله با تعلق مکانی در . ) (Castllo,1981,p:44پیوسته عامل اصلی تعیین کننده یک محله استاي هر محله به ساکنان آن بیش از دیگران تعلق داشت و آنان خود را محق می دانستند که در ایام راه ههم تنیده است، به عنوان مثال

بنابراین راه هاي داخلی هر محله براي ساکنان آن جنبه . ناامنی و جدال از ورود ساکنان محله هاي متخاصم به محله خود جلوگیري کنند .به نیمه عمومی داشتعمومی و براي سایر اهالی شهر، در اوقات عادي، جن

همه آنان به طور یداشتند و به صورت ضمن يهمکار گریکدیخود و نحوه استفاده از آن با يسرنوشت کو نییها در تع هیهمساکه ساکنان آنان يمتعلق به محدوده ا يمثال بچه ها. دانستند یخود م یراهها و معابر محدوده مسکون اریمشترك خود را صاحب اخت

یمتعرض آنان شود، در حال یکس نکهیکنند، بدون ا يدر محدوده مزبور باز گریکدیتوانستند با یآمدند، م یبه شمار م گریکدی هیهمساممکن بود که مورد اعتراض ند،کرد یم يرفتند و در آنجا باز یواقع در محله خود م یدور حت يکوچه به کوچه ا کی يکه اگر بچه ها

. )40،ص1367زاده،سلطان (رندیساکنان آنجا قرارگمحدوده محله در وهله نخست محل آمدو شد ساکنین آن بوده است و تنها برخی از محالت داراي مراکزي با حوزه نفوذ وسیع تر

افراد ناشناس به خوبی در محالت قابل شناسایی بودندو حتی هر کوي و گذر نیز در درجه اول محل اجتماع همسایگان همان . بوده اندمالکیت هاي مشاع در مورد خانه هاي . ست؛ این احساس مالکیت معنوي نه فردي که بیشتر جنبه اجتماعی داشته استکوي بوده ا

افراد بر "حس قلمرویی"درواقع . مسکونی که گاهی محدوده کوي خصوصی چند خانه را نیز شامل می شد، گواه دیگري بر این امر استاین امر نه تنها شامل عالقه افراد به مکان، بلکه با احساس تعلق ایشان به .مشهود بوده استمحدوده همسایگی و محله خود بسیار بارز و

ساکنین به "حس تعلق مکانی و اجتماعی"حاکی از این "بچه محل بودن"گروه هم محله اي هاي خود نیز توام بوده است؛ عباراتی نظیر . محل سکونتشان است

: 1369پاکزاد،(ر بافت محالت، وجود سلسله مراتب در صورت بندي فضاهاي دسترسی بودیکی از مهمترین عوامل هویت دهنده دنمونه هایی از آن وجود داشته و همچنان نیز وجود دارد، . . . کوچه هاي دردار که عالوه بر یزد در شهرهاي اصفهان، کاشان و تهران و). 18

خانه هایی که در این کوچه قرار می گرفته، اغلب متعلق به یک مجموعه .تعریف عرصه متمایزتري از فضاهاي نیمه عمومی را می نماید .فامیلی بوده است

با قرار دادن در براي کوچه بر مالکیت مشاع ملک تاکید بیشتري می شده است و با بسته شدن آن در شب هنگام امنیت خانه ها این امر همچنین موجب می شده تا محدوده کوچه . نیز تضمین می شده است

در . در وهله نخست متعلق به ساکنین و تحت نظارت و استفاده ایشان باشداین گذرها به معبري بن بست و سرپوشیده می رسند و دیگر نمونه هاي

. دسترسی هم زمان چند خانه فراهم می آید

نگارنده : ، ماخذبند عربها و ملک التجار یزد، ساباط، در6و5،4تصویر گذر سرپوشیده و محصور و دارايکه عرب زادهمانند ورودي خانه

و نوعی ارتباط نزدیک است خانه دیگرخانه حیدر زاده و دو مشترك با ورودي در بسیاري موارد کوچه نیز در زمره فضاهاي نیمه خصوصی قرار می گیرد و داراي نوعی مالکیت معنوي و .بین خانه ها را فراهم می آورد

. م می آورده استاین امر عالوه بر تضمین امنیت فضا موجب احساس تعلق بیشتر ساکنین نسبت به فضاي کوچه را فراه. ضمنی می گردد

جمعی محله و هویت براي ساکنین یک محدوده، برحسب طول و مدت اقامت و یا فعالیت و به دلیل درونی کردن تجربیات، مشـاهدات و یـا خـاطرات مختلـف،

یبا اسام یحتهویت هر فضا به شیوه اي .و تعلق خاطر به عنوان بخشی از هویت اجتماعی آن ایجاد و تقویت می گردد وستگییاحساس پ یاست که در آنجا زنـدگ یمردمان یزندگ وهیتشخص ش انگریاست که ب نیعج ییخاص، تصورات و برداشتها ییایجغراف يمکانها و واحدها

ـ با مانع مواجه سـازد، ا ای لیآن مکان خاص را تسه يدر ورا یگسترش روابط اجتماع تواندیتشخص م نیا. کنند¬یم بـه یامـر بسـتگ نیدر محله، عامل وسعت نقـش اساسـی یدر میزان احساس تعلق مکان ).92،ص 1387،یهودسن( آن نام است یداردکه ذات ینینماد تیماه

هر اندازه سهولت دسترسی به موسسات عمومی وتجهیزات محله اي با پیاده روي امکانپذیر باشـد احسـاس تعلـق بـه محلـه بیشـتر . داردبـه همـان تقویت می شود هر اندازه که دسترسی به نیازهاي روزانه و تجهیزات شهري با اتومبیل صورت گیرد و فاصله حرکت بیشتر باشد

.اندازه احساس محله اي کاهش می یابدبه امور همسایگان، احساس مسؤولیت خانوارها در قبال بیماري و ناتوانی سایرین در محل، شرکت در مراسم عروسی نیساکن اهتمام

ترها از میان و ارزش بزرگرفتاري و نابهنجاري تازه واردان اجتماعی اعم از نوجوانان و جوانان، حفظ قرب و عزا، حساسیت در قبال کجنخبگان، ورزشکاران، هنرمندان، دانشمندان و ریش سفیدان و مانند آن فضاي فرهنگی کارکردي را براي تداوم بقا و حیات اجتماعی در

. کند محالت فراهم میت این موضوع خود سبب از آنجا که تعلق مکانی بتدریج تعلقات اجتماعی و فرهنگی را در بین ساکنین محله گسترش می داده اس

لیو افراد تما دیرس یاغلب سابقه اقامت افراد در محالت به چند نسل م. شکل گیري هویت جمعی در بین اهالی یک محل می شده استتعلق به صورت نیا. آمد یبه حساب م یجزء اصالت خانوادگ یمحله به نوع کیداشتن در شهیخود داشتند و ر يبر اسکان در محله پدر

به عالوه تعهدات اجتماعی مردم در قبال . )65،ص 1369پاکزاد،(است يریگیافراد قابل پ کیهنوز هم در تصورات نوستالژ يرنگ باخته اعامل جادیسبب ا یفرهنگ- یاجتماع یهمبستگ .همسایگان لزوم شناخت همسایگان و همبستگی اجتماعی با ایشان را تضمین می نمود

.محالت بود گرید نینسبت به ساکن زیاحساس تما زیاز آداب و رسوم واحد و ن يرویتعلق به محله و پ یروان نگارنده: ، شاخصه هاي هویت اجتماعی در بافت همسایگی سنتی، ماخذ1جدول

عوامل ایجاد کننده هویت اجتماعی

در بافت سنتی نحوه عملکرد کالبد جهت تامین نیاز راهکارهاو عوامل اجتماعی تاثیر گذار

جامعه پذیري و مفهوم اجتماع

کمک به شکل گیري روابط اجتماعی،احترام به خواست هاي فضایی جهت برقراري وتشویق روابط اجتماعی

رعایت سلسله مراتب دسترسی به حریم خصوصی خانه، عدم اشرافیت عرصه ي نیمه عمومی به عرصه خصوصی و رعایت محرمیت بصري، طراحی عرصه هاي گوناگون معادل سطوح مختلف تعامالت اجتماعی

،آستانه، هشتیجلوخان،، کوچه هاي دردار ،معابر مسقف، دربندهمچون

، مفهوم سمبلیک هاي اجتماعی کارگیري شاخصبه مفهوم مکان و هویتتعریف و تحدید انواع مکان به عنوان یک ساختار مسکونی،

عرصه ها توسط مرزهاي واقعی و نمادین

عناصر کالبدي متمایز در بدنه همسایگی همچون طاقنما، ساباط، مصالح متفاوت و تمایزسردر رفیع کوچه هاي دردار، ،معابر مسقف، دربند

از بدنه کوچهخانه ها

امکان نظارت و کنترل بر عرصه هاي عمومی و نیمه امنیت اجتماعیعمومی، مالکیت معنوي و ضمنی فضاهاي عمومی و نیمه

امکان نظارت ازعرصه خصوصی بر عرصه هاي نیمه ، عمومی عمومی

طراحی عملکردهاي متداخل در جوار هم جهت استفاده از فضاها در روز، جلوگیري از فضاهاي خالی تفکیک عرصه هاي کلیه ساعات شبانه

،طراحی عرصه هاي نیمه عمومی با امکان نظارت وکنترل اندرونی و بیرونی . . .)کوچه هاي دردار، دربند، ساباط و (

حوزه نفوذ معین و خودکفایی

و گستره معین همسایگی، تسهیالت مطلوب تراکم روي ومراکز خرید در داخل مسافت قابل پیاده

امکان کنترل میزان وجود میادین، حسینیه و سایر فضاهاي عمومی با جمعیت استفاده کننده از فضا، هر محدوده همسایگی درون خود داراي

جهت تامین نیازافراد . . .) حمام، نانوایی، بقالی و (کاربري هاي گوناگون .است

تسهیل و افزایش تماس ،تعریف فضاهاي اجتماع پذیر مشارکت، نهادها و تشکیالت مردمی خودجوش درون اجتماعی

مجموعه،

چند عملکردي بودن و انعطاف پذیري فضاهاي عمومی جهت امکان مساجد، حسینیه ها، تکایا انتخاب و آزادي افراد در روابط اجتماعی،تعریف

و میدان ها به عنوان هسته اصلی همسایگی

سرزندگی و نشاط اجتماعی تیمختلف در آن فعال نیوجود داشت که افراد در سن دانیو م ایتکا ،هینیهمچون مساجد، حس یهر محله چند مرکز تجمع گروه در

این مراکز با قابلیت انجام فعالیت هاي اجتماعی ).67: 1378پور، عیرف(بودند یگروه اجتماع کی تیخصوص يدر درون خود، دارا ه وداشتاین . به شمار می روند که در وهله نخست مختص فعالیت گروه ها و دسته جات مذهبی همان محله بودند "نقطه عطف همسایگی"متنوع

در ارتباطبعالوه به دلیل . و مالکیت گروهی فضاها حاکی از تاکید بر هویت جمعی در بافت محله و همسایگی است "حوزه نفوذ معین" .مکان برخوردهاي متقابل همسایگی در تقاطع مسیرهاي پیاده بوده اند ،باز و معابر فضاهايها با ها و تکیه باز حسینیه فضاي قرار داشتن

حوزه نفوذ "این . این فضاها در وهله نخست مختص فعالیت گروه ها و دسته جات مذهبی همان محله و با ظرفیت محدود بودندبعالوه تعریف و تحدید عرصه هاي . محله و همسایگی است و مالکیت گروهی فضاها حاکی از تاکید بر هویت جمعی در بافت "معین

عمومی و نیمه عمومی به گونه اي است که با حفظ عدم اشرافیت فضاهاي عمومی بر عرصه هاي خصوصی، مکان برخوردهاي متقابل ن و کنترل رفتارجوانان و به این ترتیب در گذشته محله یک نقش بسیار مهم اجتماعی شد. همسایگی در تقاطع مسیرهاي پیاده بوده اند

. ).31: 1370زاده، سلطان( تطبیق رفتار آنها با هنجارهاي ارزیابی شده را داشتحضور نسل هاي مختلف و افراد خانواده در یک خانه و کشیده شدن فعالیت هاي کاري و اجتماعی به درون خانه سبب توسعه و

.گسترش خانه ها در بافت شهري می شد :شده است ارائهدر جدول زیر در بافت سنتی گذشته عیاکانی و اجتمبندي شاخصه هاي هویت مبه عنوان جمع

نگارنده: ، ماخذو مصداق آن در محله هاي سنتی ایران اجتماعی-هویت مکانی يشاخصه ها ،2جدول

در محالت شاخصه هاي کالبدي سنتی

مصداق ها در محله هاي سنتی یزد در هویت بخشینحوه کارکرد

،حفظ و تقویت هویت فرهنگی اجتماعی هویت جمعی محله و

افزایش سطح فعالیت اجتماعات محلی

ایجاد مجموعه اي فعال در محله با گردهم آوري فعالیت ها

تقویت زندگی اجتماعی و فرهنگی در سطح محله

فرایند مشارکت افراد در مراسم مذهبی

معابر، میادین،مالکیت مشاع و ضمنی فضاهاي نیمه عمومی همچون

احترام به عوامل طبیعی در شکل گیري ساختار و بافت احساس تعلق مکانی محله

ایجاد زمینه ادراك و پیوند مکانی جهت ساکنین، احساس مسئولیت ساکنین در قبال بافت کالبدي،

مصالح متفاوت و تنوع کالبدي ،عناصر کالبدي شاخص

همسایگی همچون طاقنما، معابر نشانه ها و مرزهاي فضایی معین در بدنه کوچه هاي دردار، ،مسقف، دربند

سلسله مراتب ساختاري فضاها

خوانایی سیماي محله و مقیاس انسانی معابر، فضاهاي عمومی و نیمه عمومی

سرزندگی و نشاط اجتماعی کالبد

امنیت اجتماعی

،تسهیل و افزایش تماس اجتماعی

درون مجموعه،نهادها و تشکیالت مردمی خودجوش

حوزه نفوذ معین و خودکفایی محله

هم تعریف عملکردهاي گوناگون در کنار

کوچه هاي دردار، (طراحی عرصه هاي نیمه عمومی با امکان نظارت وکنترل . . .)دربند و

امکان نظارت و کنترل بر عرصه هاي عمومی و نیمه عمومی،

، مالکیت معنوي و ضمنی فضاهاي عمومی و نیمه عمومی

:نتیجه گیريمحالت شهري داراي بنیان هاي هویتی داراي کارکرد تحت تاثیر فوق العاده فعالیت هاي شهرسازي و نیز تحوالت زیست محیطـی جدیـد

.بتدریج دستخوش تغییر و نتوانستند ساختار هویتی نوین و متناسب با ارکان شهري جدید براي خود بدست آورنددارد، انسانها در محیط حضور و زندگی به و غنا بخشیدن در معنی شهري زندگی کیفی هاي از جنبه یکی عنوان به هویت که اهمیتی برغمدیگـر از برخی شوند،درمقابل می نامیده باهویت شهري فضاهاي برخی در حالیکه. اي برخوردار است و گسترده پیچیده ز مفهومهنوز ا ولی

- تـاثیر گـذار آن در ایجـاد ساختارفضـایی نقـش هویـت مکـانی و بسیار اهمیت ر خالفب. شوند می بندي طبقه فاقد هویت فضاها شهريتاثیرات آن نادیـده و بسیاري از مانده باقی مبهم هویت مکانی هنوز در ابعاد مختلف خود موضوع از جهت استقبال مردم، با دوام کالبدي

.گرفته می شود هاي جنبه از مهمترین یکی در زمره در آن فعالیتش به و غنا بخشیدن با محیط پیوند انسان تقویت براي عاملی بعنوان محیط هویت مقوله دارد را تگیبسـ مردم و عادات فرهنگ به که احراز آن و قابلیت محیط هویت و باالخره محیط معناي در ادراك سهولت در نظر مردم کیفیتواننـد بـر مـی ،باشند راداشته محیط شناسایی توانائی مردم وقتی در حقیقت. شود منجر می از محیط آنان رضایت حس وبه داشته بدنبالدر سـهولت پذیرد، براي می امانج فرهنگ ها بر مبناي انتخاب این که از آنجایی البته. بزند انتخاب به دست از آن مطلوب ذهنی طرح اساس .کرد آنهاراشناسایی بنیان فرهنگی باید آن ازهویت و آگاهی محیط ادراك

سرزندگی و نشاط اجتماعی

حافظه جمعی

تعلق مکانیافزایش تعلق

مکانی و اجتماعی در

افراد

هویت در

بافت مسکونی

هویت مکانی

هویت اجتماعی

همانگونه که گفته شد در بافت سنتی به علت شکل گیري فضاها بر اساس نیازهاي فردي و اجتماعی افراد و منطبق با فرهنگ بنابراینزندگی مردم، دلبستگی مردم به مکان زندگی خود اعم از شهر، محله، کوچه و خانه در حد اعالي خود بوده، مدت حضور افراد درمحله که

هویت اجتماعی و کالبدي به یکدیگر وابسته بوده انداین عامل را تقویت می کرده و بدین ترتیب گاه به چندین نسل می رسیده

تیتر

:مراجع

و یتهران، چـاپ پـنجم، مرکـز مطالعـات ،یخادم دیحم راستاری، و یی؛ زبان الگو، ترجمه رضا کربال)1385( ستوفریالکساندر، کر .1 .يو شهرساز يمعمار یقاتیتحق

دانشگاه یرضازاده، تهران، انتشارات جهاد دانشگاه هیترجمه راض ،یستیز يمجتمع ها ی؛ منشاء فرهنگ)1366(آموسراپاپورت، .2 .علم و صنعت

تیـ آن، تهران، دانشـگاه ترب يامدهایو پ ییفضا ینیگز ییجدا يبرا ییارائه الگو ،یاجتماع ي؛ فضا و نابرابر)1377(افروغ،عماد .3 .مدرس

بهـروان، تهـران، نی، ترجمـه دکتـر حسـ )یانسـان عتیو طب یجامعه،اجتماع محل(يشهر ی؛ جامعه شناس)1377( تریپ کنز،ید .4 يانتشارات آستان قدس رضو

.انتشار یتهران، شرکت سهام ،يکاربرد یبر جامعه شناس يجامعه،مقدمه ا ی؛ آناتوم)1378(پور، فرامرز عیرف .5زاده، تهـران، یترجمه هما زنجـان ،یسازمان اجتماع-یکنش اجتماع ،یعموم یبر جامعه شناس ي؛ مقدمه ا)1387( یروشه، گ .6

).سمت(دانشگاه ها یکتب علوم انسان نیسازمان مطالعه وتدو ،26شماره با،یز يهنرها هی؛ مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن، نشر)1385(فالحت، محمد صادق .7 تهران، انتشارات وزارت برنامه و بودجه زد،ی یخانه سنت يکالبد ي؛ الفبا)1364( اءیقزلباش، محمدر ضا و فرهاد ابوض .8 .صفه، شماره نخست، سال اول هینشر ،یگی؛ واحد همسا)1369(پاکزاد، جهانشاه .9

.وفرهنگ، شماره دوم و سوم يزنور، معمار يترجمه اکبر سردار ،یخصوص می؛ حر)1378(رابرت فورد،یگ .10محله جلفـا، : فضایی محالت شهري در چارچوب توسعه محله اي پایدار نمونه موردي؛ بهبود ساختاري )1384(هودسنی، هانیه .11

.پایان نامه کارشناسی ارشد، شهرسازي، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنرمرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازي و اي، تهران ، ي نظام محله شهري با تکیه بر توسعه ،بازسازي)1387(عقوبی دیس ،يموسو .12

معماري ایران ، ،تهران، امیرکبیر، در ایران شهر و شهرنشینی بر تاریخ اي ، مقدمه)1367( ، حسین زاده سلطان .13 17دوره 2اره ، از سبک تا هویت در معماري، مجله هنرهاي زیبا، شم)1391(تقوایی، سیدحسین .14

1 Lawson, B. (2001); The Languge of Space, Oxford, first published, Architectural Press

2.