Embed Size (px)
Citation preview
رهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: ها و انتقاداتچالش
1برمحمدعثمان حسین
2بهروز روستاخیز )20/12/96 تصویب تاریخ ـ 5/8/96 دریافت (تاریخ
چکیده
هاي محلی جوامع براي حل دادن ظرفیت روشی متمرکز جهت نشان ،ارزیابی مشارکتی روستاییمسائل موجود و همچنین رویکردي براي به گوش رسانیدن صداهاي خاموش اقشاري از جامعه
هاي نخست با نقد پروژه هاند. این رویکرد در وهلاست که به دالیل گوناگون در حاشیه ماندهو رویکردهاي از » گراعلم«هاي بر مشارکت ابزاري تأکید داشته و ناشی از دیدگاهگرا که توسعه
ی و حتی کیفی تحقیق اجتماعی هاي کمباشند و سپس با انتقاد از روشتوسعه می» باال به پایین«و براساس 1990 ههاي ارزیابی مشارکتی روستایی با چنین رویکردي از دهمطرح گردید. پروژه
اند لیکن از همان ابتدا عنوان بنیانگذار این روش مورد اجرا واقع شدهرابرت چمبرز به هايدیدگاهقل بیش از دو دهه همچنان به عنوان و به رو بوده که اینک با گذشت حدابا انتقاداتی ر
هاي اجرایی این روش در ایران به مراتب قدمت بسیار اند. تجربههایی اساسی مطرح چالشروي آن هاي پیشن در حالی است که تا کنون به صورت مستقل به چالشکمتري دارد و ای
پرداخته نشده است؛ با توجه به این امر، در این مقاله درصدد خواهیم بود تا به مهمترین این بندي آنها در سطوح مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، سازمانی و آکادمیک ها با تقسیمچالش
_____________________________________________________ [email protected]، رانیو بلوچستان؛ زاهدان، ا ستانیدانشگاه س یگروه علوم اجتماع اریدانش - 1
[email protected]، مسئول) سندهی(نورانیدانشگاه تهران؛ تهران، ا یدانشکده علوم اجتماع شناسیانسان يدکتر يدانشجو - 2
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
139
اشاره نماییم. .شناختیارزیابی مشارکتی روستایی، مشارکت، توسعه، نقد روش ي:واژگان کلید
مقدمه -1
هاي تحقیق اشاره داشته که با ها و تکنیکاي از روشبه مجموعه 1کتی روستاییارزیابی مشاراي و نیز کاربست توسعه -هاي مختلف اجتماعیهدف برانگیختن مشارکت مردم در فرایند
هاي توسعه طراحی ها و برنامهریزي و مدیریت پروژهآنها در برنامه عقاید، نظریات و دانش بومی، -گر این رهیافتترین ترویجعنوان مهمبه -) 57: 1996( 2گردد. به بیان رابرت چمبرزو اجرا می
ها در جهت در حال رشد از رویکردها و روش عنوان یک حوزهارزیابی مشارکتی روستایی بهه منظور افزایش قدرت تجزیه و تحلیل آنان از زندگی و شرایط فعال نمودن مردم محلی ب
شود. بر این اساس، ریزي و اجرا تعریف میموقعیتی و همچنین سهیم کردن آنان در برنامهکه وضعیت خود را تواند توسط مردم محلی شهر یا روستا براي آنارزیابی مشارکتی روستایی می
ده قرار گرفته و همچنین آنها را به تجزیه، تحلیل، اجرا، پایش مورد استفای قرار دهند، مورد ارزیابها قادر سازد. این روش همچنین توانمندي زنان، فقراء و محرومین را افزایش و ارزیابی برنامه
داده و در نهایت منجر به این خواهد شد که آنان کنترل بیشتري بر زندگی خود داشته .)57: 1996باشند(لورس،
هاي موجود در باب توسعه دانست، ارکتی روستایی را باید واکنشی نسبت به رهیافتارزیابی مشهاي بوروکراتیک در تنظیم سازوکارهاي توسعه مناسب، چنانکه با آشکار شدن کاستی رهیافت
ها، بهتر بتوان به نیازهاي روستاییان در آن هواسطتوجه به رویکردهایی معطوف شده است که بهاي طور گستردهاز همین نظر، امروزه به .)1391خ داد(عابدي سروستانی، شرایط محلی پاس
که براي است کنند. ایده اصلی در اینجا اینمشارکت را به عنوان فلسفه و شیوه توسعه توصیه میدستیابی به تمام ابعاد واقعیت مورد نظر، دخالت و مشارکت روستائیان و استفاده از دانش و
(ازکیا و رسد ریزي، امري ضروري به نظر میها در تمام مراحل برنامههاي بومی آنمهارت
_____________________________________________________ 1- Participatory Rural Appraisal (PRA) 2- Robert Chambers
97 بهار 53 شماره
140
ویژه از مهمترین اهداف این رهیافت، ایجاد اعتماد به نفس و باورپذیري به ).4: 1387همکاران، گاه صدایشان به گوش نرسیده و یا اي جامعه مانند زنان و فقراست که یا هیچدر اقشار حاشیه
دیگران بیان شده است؛ چیزهایی که البته باید تردید نمود خواست هسطهایشان به واخواستهاي براي گفتمان عمومی و حقیقی آنان بوده یا خیر. ارزیابی مشارکتی مدعی تحقق عرصه
مشارکت برابر در این گفتمان است، مشارکتی که در نتیجه به توانمندسازي خواهد انجامید و وري هرچه بیشتر اجتماع مورد مطالعه خواهد شد. اي جهت شکوفایی و بهرهخود زمینه
هایی با عنوان ارزیابی مشارکتی روستایی در اشکال مختلف آن در فعالیت 1990 هتا اواسط دهاي طور فزایندهقل دو دهه، بهابیش از چهل کشور گسترش یافته بود و امروز پس از گذشت حد
هاي مختلف از تحصیالت تکمیلی رشتهو همچنین دانشجویان 1هاي غیردولتیتوسط آژانسگیرد. رهیافت ارزیابی توسعه روستایی و... مورد استفاده قرار می، شناسی، جغرافیاجمله انسان
هاي گرا که اغلب بر روشهاي توسعهمشارکتی روستایی آنچنانکه اشاره شد، در نقد رهیافتود نیز از همان ابتدا انتقاداتی را تحقیق نیز مبتنی بودند، مطرح گردید. با این وجود خ کمی
هایی اساسی در برابر آن قرار دارند؛ بعدها به دنبال عنوان چالشبرانگیخت که همچنان بههاي مشارکتی دیگري مطرح شد هاي روش ارزیابی مشارکتی و البته در امتداد آن، روش کاستی
ایران قدمت زیادي نداشته، اي است. اگرچه طرح این رهیافت درجداگانه هکه خود محل مطالعهاي دولتی و غیردولتی را به خود بسیاري از پژوهشگران و نیز برخی سازمان هبا این وجود عالق
،جلب نموده است. این در حالی است که هنوز پیروان مکاتب کمی و کیفی تحقیق در ایرانکه البته دالیلی بخش اعظمی از جمعیت پژوهشگران علوم اجتماعی را به خود اختصاص داده
طور کلی در بخشی از این مقاله و نمایند؛ دالیلی که بهبراي عدم پذیرش این رهیافت مطرح می مورد بحث قرار خواهد گرفت.» شناختیهاي آکادمیک و روشچالش«تحت عنوان
زودي ه بدون شک مزایا و معایب هر روشی پس از آنکه مدتی مورد استفاده قرار گرفت، بتوان ارزیابی مشارکتی روستایی را یگانه روشی دانست که از خطا و واهند شد. نمیآشکار خ
هایی آن را انتقاد مصون است. امروز پس از دو دهه کاربرد روش مذکور در سطح جهان، چالشتر و شان در جهت انجام یک تحقیق کاملها و تالش براي رفع و حلتهدید نموده که توجه بدان
_____________________________________________________ 1- NGO
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
141
ري است؛ به زعم ما از آنجایی که این روش در ایران هنوز نسبت به بسیاري از بهتر ضرو پروژهچویی در حل ها و تفکر براي چارهگیرد، اتفاقاً طرح این چالشنقاط کمتر مورد استفاده قرار می
شود، چه در آن صورت پویایی این روش در میدان تحقیق نیز و رفع آنها یک امتیاز محسوب میپیشرفت علم اجتماعی است هفضاي آکادمیک نیز فرصت مباحث چالشی که الزم بیشتر شده، در
طور مختصر به زمینه پیدایی رو، نگارندگان در بخش نخست این مقاله بهفراهم خواهد شد. از اینهایی که پیش روي تفصیل، به انتقادات و چالشو طرح ارزیابی مشارکتی روستایی و سپس به
رد، خواهند پرداخت.خود این روش قرار دا هاي تکوین رهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی زمینه -2
ههایی است که به زعم نگارندگان تهدیدکنندترین چالشهدف این مقاله بحث در ارتباط با مهمگرایانه رهیافت ارزیابی مشارکتی است؛ ما معتقدیم این رهیافت با وجود ماهیت انسانی و اخالق
بخشی که در پیش گرفته، خارج شده و منجر به نتایجی تواند از مسیر رهایییخود، همچنین مها، هایش در تضاد است. بر این اساس، پیش از پرداختن به آن چالشگردد که اساساً با آرمان
ها که در واقع از خالل انتقادات ارزیابی مشارکتی به سایر اي مختصر به این آرماناشاره نماید.باشد، ضروري میسایی میها قابل شنا رهیافت
هاي مطالعات روستاییضرورت بازاندیشی در روش - 2-1
هاي اصلی پیدایی این روش نیز دانست توان آن را یکی از زمینهکه حتی می سوألی اساسیویژه در دوران اخیر و در ابعاد گوناگون مربوط به تغییرات عمیقی است که جوامع روستایی به
اند. در واقع، پرسش اینکه با وجود چنین تغییراتی در تماعی و فرهنگی تجربه نمودهاقتصادي، اجزندگی واقعی روستائیان، چه تغییراتی در حوزه آکادمیک روي داده است؟ آیا این تغییرات در
هاي جدید معرفی و به صورت کاربردي هاي تحقیق نیز مطرح شده است؟ آیا روشحوزه روشمهم در اینجا اینکه پویایی جوامع در حقیقت، نکته). 16: 1392ودي،شوند؟(مقصمطرح می
متأثر از عوامل داخلی و نیز عوامل که البته خود روستایی و تغییرات صورت گرفته در آن،هاي سابق در بیرونی است، این جوامع را در وضعیت جدیدي قرار داده که اگر نگوییم روش
هاي جدید ها و ابداع تکنیکضرورت بازاندیشی در این روشاما ،آن ناکارآمد است همطالع
97 بهار 53 شماره
142
هایی است که روش هنماید. ارزیابی مشارکتی روستایی از جملتحقیق و بررسی را ایجاب می مدعی این نگاه جدید براي فهم بهتر مسائل روستاها و جوامع محلی است.
هاي توسعهنقد پروژه - 2-2
ویژه ارزیابی مشارکتی روستایی نقد اي مشارکتی و بهههاي مطرح شدن روشیکی از زمینهشد. در هاي شهري انجام میگرایانه در روستاها و حتی محله هایی بود که با اهداف توسعهروژهپ
» از باال به پایین«هاي هایی تجلی یافته که ناشی از دیدگاههاي توسعه همواره در برنامهواقع، مدل-مسئوالن طراحی این برنامه ههایشان و آنچه در اندیشر مردم و خواستهنحوي که بین افکابوده، به
دهبست مواجه شهایی با بنرو پیشرفت چنین طرحگذرد شکافی عمیق نهفته است، از همینها می) 3 -6: 1992قل اینکه به حل مشکالت مردم کمک شایانی ننموده است. رابرت چمبرز(او یا حد
چنینی را از چند زاویه هاي توسعه اینرزیابی مشارکتی روستایی، مدلعنوان بنیانگذار روش ابه. از آنجایی که 1اي دهد که نشانگر وجود سه مشکل اساسی است: چنین توسعهمورد نقد قرار می
. 2است، »اي نامناسبتوسعه«ناهمخوان با نیازها و امکانات بسیاري از جوامع روستایی بوده ع روستایی است جوام »هاي فرهنگی و اجتماعیدرك ضعیف از زمینه«گر هایی نشانچنین مدل
هایی را مردم بومی هستیم، زیرا اولویت »فقدان مشارکت«هایی براستی شاهد . در چنین برنامه3و اند.مدنظر دارند که کارشناسان با اهمیت تشخیص داده
مورد نظر، دخالت و مشارکت با توجه به مسائل فوق، براي دستیابی به تمام ابعاد واقعیت ریزي، امري ها در تمام مراحل برنامههاي بومی آنروستائیان و استفاده از دانش و مهارت
رسد. اما باید توجه داشت که صرف اعالم مشارکت مردم کافی نیست، بلکه ضروري به نظر میو ثبات قدم است. با این باید براي رواج این ایده کوشید و این امر مستلزم هزینه در زمان، منابع
80و 70اي با گروه هدف طی دهه هاي توسعهریزي و اجراي برنامهتفاسیر، مشارکت در برنامههاي مناسب و سازگار با اجراي میالدي چالشی بود که مسیري جدید در خلق و آفرینش روش
). 4: 1387ان، روي کارشناسان و کارگزاران توسعه گشود(ازکیا و همکارمشارکتی پیش هسعتوها و انتقاداتی که توان گفت، روش ارزیابی مشارکتی روستایی در پاسخ به کاستیطور کلی میبه
بر نگرش سنتی توسعه وارد شده بود، در حوزه توسعه پدیدار شد و گسترش یافت.
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
143
ضرورت بازاندیشی در مفهوم مشارکت - 2-3ستایی به پروژهاي توسعه، تعریفی است که یکی از مهمترین انتقادات روش ارزیابی مشارکتی رو
اي، مشارکت با دو رویکرد آنها از مفهوم مشارکت مدنظر دارند. در مطالعات و تحقیقات توسعهعنوان روش دستیابی به است؛ مشارکت به» مشارکت ابزاري«گیرد: یکی مورد توجه قرار می
هاي داف پروژه یکی از نمونهاهداف خاص. مشارکت براي موفقیت مدیریت پروژه در تحقق اهشود. در اینجا، مشارکت به عنوان ابزاري براي موفقیت پروژه استفاده مشارکت ابزاري تلقی می
را مدنظر دارد، که در آن، خود مشارکت به »مشارکت انتقالی«شود. رویکرد دیگر، نوعی می: 1387است (میکلسن، گیرد و میزان و تحقق آن، هدف اصلیعنوان هدف، مورد توجه قرار می
142.( ریزي یک طرح و به هنگام اجراي آن با هاي توسعه، پس از برنامهدر حقیقت بسیاري از برنامه
یل این امر، به سراغ اعضاي جوامع محلی رفته و بعضاً آنها را ههدف جذب مشارکت مردم در تسهی شده و به مفهوم از محتوي ت »مشارکت«نمایند. در اینجا مفهوم مجبور به همکاري می
اي از پیش طراحی شده و تصمیم گرفته شده، تغییر ماهیت داده است از برنامه »اطاعت فعال«است که نه تنها در نهایت »مشارکت ابزاري«). چنین عملی مصداق بارز 25: 1392(مقصودي،
ز برجاي هاي جبران ناپذیري نیبلکه گاه آسیب ،شودهاي توسعه نمیمنجر به موفقیت پروژهزدایی از خواهد گذاشت. با توجه به این مسئله، رهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی با هدف ابهام
گفت، مشارکت در نوعی از توسعه نهفته مفهوم مشارکت، الگویی را مطرح نمود که طی آن میمام شود. در این صورت مردم خود مجري تاست که نه تنها براي مردم بلکه با مردم انجام می
گیري تا اجرا شده، نقش کارشناسان بیرونی تنها به تسهیلگران این امر مراحل پروژه از تصمیمتوسعه هدف باشد، مهم ایجاد باور در بین هکند. با این نگاه، قبل از آنکه خود پروژعدول می
عضاي راه نیست اگر بگوئیم تالش براي توانمندسازي اهایشان است و بیمردم نسبت به توانایی باشد.جوامع محلی آرمان اصلی این روش می
هاي تحقیق کمی و کیفینقد روش - 2-4
شناختی، شناختی روش ارزیابی مشارکتی روستایی و در بحثی روشپس از طرح مبانی معرفتهاي کمی و هاي تحقیق پیشین یعنی روشهاي روشاین روش را باید همچنین نقدي بر کاستی
97 بهار 53 شماره
144
مشترك دو روش فوق در این نکته نهفته است که در هر دو مورد در این کیفی دانست. ویژگی هاي مشارکتی به این باشد. اندیشمندان روشها کوشش در جهت فعال نمودن محققین میروش
هاي کالسیک بر وارونه بودن رابطه محقق و ترتیب محور اصلی انتقاد خود را نسبت به روشاند. آنان خواهان تغییر این منفعل بودن دیگري قرار داده رسان، یعنی فعال بودن یکی و اطالع
هاست، نه در رسان کنند: تمامی اطالعات در ذهن اطالعگونه استدالل می باشند و اینمعادله میها را از حالت انفعالی بیرون رسانهاي مبتکرانه اطالعذهن محقق. بنابراین ما باید با ابداع شیوه
ر کل فرایند تحقیق، حضوري فعال داشته باشند و مشارکت طوریکه د بیاوریم، به). با توجه به این موارد، روش ارزیابی مشارکتی خود را در 20 -25: 1392نمایند(مقصودي،
تواند این مهم را تحقق بخشد. با این همه، آیا موارد انتقادي که ارزیابی بیند که میجایگاهی میدهد به خود آن وارد نیست؟ این موضوعی حقیق نسبت میهاي تمشارکتی روستایی به سایر روش
هایی براي آن هستیم. است که در بخش دوم این مقاله، درصدد یافتن پاسخ روي رهیافت ارزیابی مشارکتی روستاییهاي پیشچالش -3
پس از یادآوري مختصر زمینه تکوین و پیدایی رهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی اینک به نماید. پردازیم که این رویکرد را تهدید میهایی میها و نگرانیترین چالشمهم هربحث دربا
. فرهنگی و 1آید: اند که در ادامه میهاي مورد بحث در چهار سطح شناسایی و تنظیم شدهچالش شناختی.. آکادمیک و روش4. سازمانی، و 3. سیاسی، 2اجتماعی،
هاي فرهنگی و اجتماعیچالش - 3-1
هاي فرهنگی تسهیلگران بیرونی جا باید مورد توجه قرار گیرد، تفاوتنخستین چالشی که در اینکرده و جوان ارزیابی مشارکتی با اعضاي اجتماع محلی است. بسیاري از تسهیلگران تحصیل
هاي داوري براساس تجربیات شخصی و دانش خود، تجربه، زبان و ارزشروستایی ضمن پیشاي که در آن مشغول به کار هستند دارند. بر این موانع زبانی ی با اعضاي جامعهکامالً متفاوت
هاي محلی یاد گرفته شوند. به طور مشابه، در ارتباط با توان غلبه نمود، مگر اینکه زبان نمیها هاي فرهنگی، از این امر باید فراتر رفت و هر تسهیلگر باید درك و احترام به این تفاوتتفاوت
تواند با توجه به بازدیدهاي کم و کوتاه یاموزد. اما سوأل اساسی اینجاست که آیا محقق میرا ب
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
145
هاي اي بدست آورد؟ اگر نه، آیا ممکن نیست به پاسخمدت خود چنین درك و تسلط زبانیترین اصل آن یعنی پیروان این رهیافت حل چالش فوق را در گرو مهم نادرست دست یابد؟
هاي آموزشی این روشدانند اما این در حالی است که طول کارگاهمی» گرشتغییر رفتار و ن«هاي پی.آر.اي بیشتر بر کثر چند هفته. عالوه بر این، آموزشبسیار کوتاه است: چند روز یا حدا
تغییر آنها متمرکز بوده است و شاید دلیل این امر این بوده که این هها و نحوها تا نگرشروش ).58 -59: 1996باشد(لورس، تر میغیرتهدیدکنندهتر و کار آسان
چالش دیگري که در اینجا توجه بدان ضروري است به وضعیت اجتماعی و فرهنگی خود جامعه فرضی که در اینجا مطرح است اینکه ارزیابی مشارکتی د. پیششومورد بررسی مربوط می
بهبود بخشد. اما آیا در عمل چنین تواند کیفیت و کمیت مشارکت در امر توسعه را روستایی میرسد در جامعه مسائلی مطرح باشد که این امر را به طور کامل محقق نکند. از است؟ به نظر می
مراتبی در جامعه، نابرابري جنسیتی در آن، نابرابري قدرت، نابرابري جمله وجود فرهنگ سلسلهد توجه قرار گیرد در واقع به یکی از اي که در اینجا باید مورهاي اجتماعی و... . مسأله گروه
دانیم توجه به اقشار منزوي یکی از اصول گردد. چنانکه میاصول اساسی این روش باز میاساسی در اینجا به ه). مسئل22: 1392اخالقی روش ارزیابی مشارکتی روستایی است(مقصودي،
این اقشار در حاشیه نگه این نکته ارجاع دارد که برقراري ارتباط و جلب همکاري و مشارکتروست. افرادي که جامعه و به تبع آن سایر اقشار اجتماعی اجتماع با موانع بسیاري روبه هداشته شد
گران ارزیابی مشارکتی روستایی اجازه خواهند داد که را تحت تسلط خویش دارند آیا به تسهیلشار در حاشیه مانده، تمایلی به بدون هیچ مشکلی به سراغ دیگران بروند؟ اصالً آیا خود آن اق
همکاري با آنان دارند؟ براي حل این چالش چه مقدار باید هزینه کرد؟ ،شودترین مسیري که به تحقق اهداف یک پروژه ارزیابی مشارکتی ختم میدر حقیقت مهم
رو حاضر به واقعی اعضاي اجتماع محلی در پروژه است؛ اما گاه این افراد به هیچ »مشارکت«روي این روش است؛ برخی از دالیل اینکه چرا هاي پیششارکت نیستند و این از اولین چالشم
هاي بومیان محلی حاضر به مشارکت و همکاري در پروژه نیستند و یا در صورت مشارکت پاسخها اشاره توان مواردي دانست که براي نمونه به برخی از آندهند را می صحیح و کامل ارائه نمی
هاي مصلحتی در ) قادر به ساختن پاسخ2اند؛ هاي سیاسی هراسان) از انواع گرفتاري1ود: شمیاند که هاي مناسبی ) قادر به ارائه پاسخ4اند؛ ) از پرداخت مالیات هراسان3اند؛ ترین زمانکوتاه
97 بهار 53 شماره
146
) 5ده باشند؛ هاي بسیار پیچیرسد نباید به دنبال پاسخکند، زیرا به نظر میها را خشنود میبیرونیهاي صحیح امیدوار باشند که مردم را در توانند به دریافت پاسخمصلحان روستایی زمانی می
) وجود نوعی ترس یا احساس کسر شأن در نزد مردم 6نفع کنند؛ هاي مورد انتظارشان ذيپروژهدر دادن ها را محلی از ابراز ندانستن پاسخ یا بیان این که درك درستی از پرسش ندارند، آن
).41 -42: 1387کند(ازکیا و همکاران، هاي قالبی مجاب میپاسخبینی شده در این روش براي اطمینان خاطر دادن به مردم محلی هاي ارتباطی پیشاگرچه تکینک
اما نباید ،تواند راه فائق آمدن نسبی بر این چالش باشدو ایجاد صمیمت بین آنها و کارشناسان میبرقراري یک ارتباط هترین هزینباشد، چه مهمبر میاین راه، مسیري بسیار هزینه فراموش کرد که
اي به اندازه یک عمر به صمیمانه با مردم محلی صرف وقت زیاد است که البته هیچ پروژه کارگزاران خود وقت نخواهد داد.
هاي سیاسیچالش - 3-2
پیروان ارزیابی مشارکتی روستایی به هآنچنانکه در صفحات پیشین مورد بحث قرار گرفت، حملآن بود که این عمل کامالً یک عمل ابزاري در » مشارکت«گفتمان توسعه در ارتباط با خود عمل
اندیشند؛ آنان همچنین به این نوع از راستاي تحقق اهدافی است که کارگزاران توسعه بدان می) و 2004(. به بیان ویلیامزاندعنوان شکلی از کنترل سیاسی حمله کرده مشارکت به
مشارکتی نوعی سکوت نسبت به مسائل سیاسی ه) در این رهیافت جدید از توسع1994(فرگوسنسیاسی سیاسی و حتی ضدیک وجه کامالً غیر هدهندوجود دارد و ظاهراً در اینجا مشارکت نشان
غیر هدهند لزوماً نشان ین گفتمان از مشارکتاست. اما آیا به راستی ارزیابی مشارکتی روستایی و اارزیابی توسعه مشارکتی: استبداد، « ه) در مقال2004( 1سیاسی بودن توسعه است؟ گلین ویلیامز
تواند شکلی بر بیان این نکته که مشارکت در معناي جدید نیز میعالوه» قدرت و باز سیاسی شدنعنوان یک روند جاري در باید بهپردازد که توانمندسازي را به بیان این ایده می ،از انقیاد باشد
برخورد و مبارزات سیاسی در یک مقیاس فضایی دید.نهاد و غیر دولتی قرار هاي مردمارزیابی مشارکتی روستایی اگرچه در ابتدا مورد عالقه سازمان
_____________________________________________________ 1- Glyn Williams
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
147
ها و و تا به امروز به بخشی از اهداف رسمی دولت 90هاي دهه اما بزودي و در همان سال ،گرفت) نیز هنگامی که در ارتباط با 167: 1997المللی توسعه تبدیل شد. مجید رهنما( هاي بینآژانس
ها و کند که دولتنویسد این نکته را تأیید میمی» رونق یافتن ارزیابی مشارکتی روستایی«اند. هنگامی که در اي به مفهوم مشارکت عالقمند شدهسابقهطور بیهاي توسعه اخیراً بهآژانس
کنیم که مشارکت در حال حاضر به لحاظ سیاسی شویم در واقع مشاهده میتر مینکته دقیق اینانداز جریان شده و در خدمت کارکردهاي مهم اقتصادي، نهادي و قانونی در خود چشم» رام«
).558: 2004اصلی توسعه قرار گرفته است(ویلیامز، سیاسی شدن مفهوم مشارکت هشدار رهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی در آغاز نسبت به
تر و تواند بسیار سیاسیاما امروز قابل اثبات است که این عمل در این رویکرد نیز می ،داد می). در حقیقت ما قصد طرح این نکته را داریم 2001بحران انگیزتر از پیش باشد(کوك و کوثري،
هایی قصد فراهم نمودن فرصتکه اگرچه ارزیابی مشارکتی روستایی به لحاظ اهداف آرمانی براي بیان صداهاي خاموش جامعه را دارد، با این وجود استعداد و پتانسیل اینکه به شکلی از
شود.تبدیل شود را نیز داراست و این براي آن چالشی اساسی محسوب می» انقیاد«نمود: نخست توان در ارتباط با وجه سیاسی ارزیابی مشارکتی روستایی چند ادعا را مطرح می
اینکه آن تأکیدي بر اصالح شخصی و تشویقی براي مبارزات سیاسی در یک مقیاس فضایی هاي محلی در جامعه. به عبارت جنبشی براي به چالش کشیدن قدرت هزمین هآورندفراهم و است
دیگر، این روش یک جنبش سیاسی با ادعاي آزادي جمعیت به حاشیه رانده شده است و از آن گیرد، و در آشکارا یک وجه فمینیستی به خود می ،باشنده این جمعیت غالباً زنان میجایی ک
نوسازي دید. هاي براي بازساختن جوامع محلی و در راستاي پروژهتوان آن را پروژنهایت میاصالح هبحث رابرت چمبرز به عنوان بنیانگذار این روش از آغاز و از همان جا که او مسئل
گیرد. وي صاحبان یک وجه کامالً سیاسی به خود می ،نماید دسازي را مطرح مینمشخصی و توانداند که باید به دنبال تغییر رفتار و نگرششان به ویژه فقراء جامعه میاصلی دانش را خود مردم و به
شان پی ببرند. بر این اساس او خروجی نهایی ارزیابی مشارکتی روستایی را افزایش قدرت واقعیبراي چمبرز و .)1996داند(چمبرز، شان میو مهارت مردم و توانایی پیگیري مطالبات دانش
خود به هگردد و این به نوب» توانمندي«همکارانش مشارکت در توسعه در نهایت باید منجر به هاي مختلف معنی تغییر در روابط قدرت است. او اگرچه در نخستین آثار خود سوگیري
97 بهار 53 شماره
148
شوند را مورد جامعه نادیده گرفته می هکه در آن فقراء و اقشار در حاشیه ماندهاي توسعه را پروژه)، اما در بیشتر کارهاي اخیر خود به طور مستقیم کل روابط 1983دهد(چمبرز، نقد قرار می
)؛ گویی توانمندسازي باید منجر به از بین بردن 1997کشد(چمبرز، قدرت را به چالش می دد.مراتبی گر هرگونه سلسله
هتغییرات اجتماعی که ریش هچمبرز و استعار هگرایانهاي آرمان) دیدگاه2001( 1هنکل و استیراتاند. گویی از طریق بسیار مشابه گفتمان مسیحی رستگاري دانسته ،دهدکار او را تشکیل می
شود که به موجب آن جوامع به کشف دانش ایجاد می» الهامی«ارزیابی مشارکتی روستایی آیند و با پی بردن به قدرت واقعی خود روابط سلسله مراتبی آن را ی خود نائل میحقیق
اي به ساختارهاي هنجاري و ارزشی جامعه پاشند. چنین دیدگاهی را باید آشکارا حمله فرومیاي است که شکلی از سلسله مراتب اجتماعی را قلمداد کرد. گاه ساختارهاي اجتماعی به گونه
همان ساختارهاي هاي سرآمدانی وجود دارند که به پشتوانهمواره در هر جامعه نماید؛ایجاب میکنند. این هنجارها از دیدگاه ما لزوماً قابل پذیرش نیست اما در اجتماعاً پذیرفته شده عمل می
زن «هاي جامعه اینجا آنچه مهم است دیدگاه خود مردم آن جامعه است. به عنوان مثال، ارزشاما در عین ،کند؛ این تعریف اگرچه همواره به نفع مردان بودهرا تعریف می» بودن مرد«و » بودن
حال مورد پذیرش زنان واقع شده است. ارزیابی مشارکتی روستایی با داعیه فعال نمودن اقشار هاي جامعه و به تواند در راستاي بازساختاربندي ارزشمی ،اي اجتماع که غالباً زنان هستندحاشیههاي عملکردي دامن اي از آشفتگیکشیدن هنجارهاي فعلی آن عمل کرده و به مجموعه چالش
بزند.اي بر فعال شدن اقشار تأکید ویژه ،تحقیق هاي ارزیابی مشارکتی روستایی در میدانپژوهش
منزوي جامعه و بویژه زنان در انجام پروژه دارند؛ به عنوان مثال منیژه مقصودي و عباس اند تصریح انجام داده» اُوان« هاین روش در منطق هاي که به وسیل) در پروژه96 :1387رحیمی(
اي در فرایند تحقیق غایب هستند. بنابراین، باید رسد که اصوالً عدهچنین به نظر می« :کنند که میفرایند هاي کامالً منفعل و مشارکت دادن آنها در تمامی »رساناطالع«توجه به زنان و آن دسته از
اما این مهم ». طرح تحقیق تا تحلیل اطالعات مدنظر قرار گیرد هتحقیق، از ابتدا تا انتها، از تهی_____________________________________________________
1- Henkel and Stirrat
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
149
اساسی در اینجا به این نکته ارجاع هیابد؛ آنچنانکه قبالً نیز اشاره نمودیم مسئلهمواره تحقق نمیاجتماع هداشته شد گهدارد که برقراري ارتباط و جلب همکاري و مشارکت این اقشار در حاشیه ن
روست. با موانع بسیاري روبهاي براي هتوان پروژآنچنانکه اشاره شد، رهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی را همچنین می
نوسازي دانست. آرمان رهیافت ارزیابی مشارکتی هبازساختن جوامع محلی و در راستاي پروژخود جوامع محلی است، اما آیا به راستی در زا و برخواسته از دروندرون هروستایی نوعی توسع
رسد عمل اینگونه بوده است؟ براي رسیدن به پاسخ این سوأل، طرح این مسئله ضروري به نظر میهاي اجرایی و آموزشی ارزیابی مشارکتی روستایی بیشتر به کجا معطوف بوده است؟ که پروژه
جایی تمرکز داشته است که معموالً بدان نام ها بر آنکنیم بیشتر این برنامهچنانکه مشاهده مینیافته است. نوسازي در مانده و توسعه جوامع عقب هکنند دهند؛ جنوب اساساً تداعیمی» جنوب«
هاي نیافته و توضیح تالش مانده یا توسعه معطوف است به جوامع عقب ،معناي خاص مد نظر ما هتاریخی واحد در جامع هه با آنها در یک دورترین کشورهایی کآنها براي رسیدن به توسعه یافته
به عبارت دیگر چنین جوامعی باید خود را به سطح ).12: 1382جهانی همزیستی دارند(تومپکا، اند استانداردهاي استانداردهایی برسانند که جوامع پیشرفته از آن برخوردارند، از این جمله
اند. اکنون ... به رسمیت شناخته شده موکراسی وسیاسی که به عنوان مثال در آنها آزادي فردي، ددر این الگوي در حال تحول از «نماید: گردیم که رابرت چمبرز از آن دفاع میاي باز میبه ایده
توسعه، یک چرخش اساسی وجود دارد ... که در آن عدم تمرکز، دموکراسی، تنوع و پویایی رسمیت شناخته شده، افزایش یافته و مورد هاي متعدد محلی و فردي به وجود دارد. واقعیت
هاي یک ). چنین مواردي کامالً نشانگر ارزش188: 1997چمبرز، »(تجلیل قرار گرفته استآل آن امریکاست، لذا گویی رسالت ارزیابی مشارکتی روستایی غربی و در سطح ایده هجامع
کایی حاکم باشد.افزایش جامعه به سطحی از توسعه است که در آن یک دموکراسی امریهاي رابرت چمبرز به عنوان بنیانگذار آن اگرچه به لحاظ ارزیابی مشارکتی روستایی و ایده
-گیري از سوي کسانی است که با آن اندیشهآرمانی چنین هدفی نداشته، با این وجود مستعد بهره
خود که بیشتر هها بسیار فاصله دارند. آنچنانکه اشاره نمودیم امروزه مشارکت از مفهوم اولیها و بزرگتر سیاست هشد به بخشی از پروژنهاد غیردولتی مطرح میهاي مردمتوسط سازمان
: 2004هاي جنوبی تبدیل شده است(ویلیامز، ها و حتی دولتالمللی توسعه، سازمانهاي بینبرنامه
97 بهار 53 شماره
150
اي که با این هاي توسعهها و کارفرمایان پروژهها، سازماندر ادامه به این موضوع که دولت ).563 سازند، بیشتر خواهیم پرداخت.اش دور میشود چگونه آن را از مسیر اهداف اولیهروش اجرا می
هاي سازمانیچالش - 3-3و هاهاي مبتنی بر ارزیابی مشارکتی روستایی به سفارش سازمانباید پذیرفت که بسیاري از پروژه
تواند مغایر با اهداف سازمانی آن نهاد از این جهت نمیشود و ریزي مینهادهاي مختلف برنامههاي توسعه معموالً با انتظارات خاص باشد. در همین ارتباط، این نکته قابل طرح است که آژانس
شوند، در حالی که هاي توسعه میهاي پی.آر.اي وارد صحنه اجراي برنامهخود از روشعاتی را که بر طبق شرایط عمومی و خاص کنندگان پی.آر.اي ناگزیر هستند اطالمشارکت
گذاران و دانند در اختیار این نهادها قرار دهند. همین امر موجب تعارضاتی میان سرمایهمناسب می-ها و بهرهترین نتایج آن تأخیر در اجراي برنامهشود که از سادههاي توسعه میبرداران پروژهبهره
.)410: 1387برداري از آنهاست(میکلسن، ترین هاي مبتنی بر این روش، یکی دیگر از بزرگگذشته از اهداف متفاوت طرفین پروژه
مراتبی است که هنوز هم هاي پیش روي پی.آر.اي در این سطح، فرهنگ سازمانی سلسلهچالش). به 1995؛ لورس، ب 1994(چمبرز، هاي دولتی و غیردولتی فراگیر استدر بسیاري از سازمان
شان به هاي ارزیابی مشارکتی روستایی حدأقل براي تأمین بودجهبسیاري از پروژهعنوان مثال، اند و از این جهت باید در چارچوبی پاسخگویانه عمل کنند. مقامات باالتر اداري و سیاسی وابسته
اند که نیازها، هدهندگان خدمات یا کارفرمایان بود در اینجا نکته این است که همواره ارائه کنندگی دارند.اند؛ در واقع آنها هستند که قدرت تعیینکردهها و روش کار را تعیین می برنامه
ها همچنین باید در یک چارچوب زمانی مشخص فعالیت کنند؛ کارگزاران بسیاري از پروژههایشان را ارائه دهند؛ گویی فعالیت پروژه نیز باید به صورت مداوم به مقامات باالتر گزارش
هاي توسعه باشند. به عبارت دیگر، برخی پروژه »خروجی«هاي مزبور حتماً باید داراي پروژهکنند که در نهایت باید خروجی کارشان باشد، پس باید به هرحال، براي خود اهدافی تنظیم می
پایان پروژه به آن اهداف ختم شود. گاه این هدف تنها بازتولید مشروعیت یک سازمان است، هاي ساالنه یا هاي دولتی باید در قالب آمارهایی فعالیتوان مثال بسیاري از سازمانچنانکه به عن
خود را به مقامات باالتر گزارش دهند و بدین ترتیب مشروعیت خود را به عنوان یک هچند ماهدولت تولید و بازتولید کنند. چالش اساسی در این سطح به این مسئله هسازمان کارا و فعال در بدن
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
151
گردد که هدف اساسی رویکرد ارزیابی مشارکتی روستایی یعنی توانمندسازي و حل میبازالشعاع اهداف سازمانی قرار گرفته و در نهایت به فراموشی مسائل مردم به دست خود مردم، تحت
گر باید پاسخگوي جامعه باشد، شود. در حقیقت اگرچه به لحاظ آرمانی تسهیلکامل سپرده می به پروژه و سازمان مورد نظر خود خواهد بود. در عمل پاسخگو
اي بر آنکه معتقدند در حال حاضر این روش تنها به وسیله بسیاري از منتقدان این رهیافت عالوه)، 2011هاي بیشتر تبدیل شده (کرنوال و پرات، اندرکاران آن جهت جذب بودجهبراي دست
کنند. می ئولیت شکست به خود مردم معرفینگران آن چیزي هستند که آن را نوعی واگذاري مسهاي این رویکرد براي جریان کنند یکی از جاذبه ) مطرح می183: 2001(چنانکه هنکل و استیرات
ها و جاي سازمانها بهتوسعه در این نهفته است که مسئولیت عواقب ناشی از این پروژههاي توسعه شود؛ در واقع آژانسکننده گذاشته می کارگزاران توسعه بر دوش خود افراد شرکت
کنند. معرفی می» تسهیلگر«عنوان اند، خود را تنها بهبا انکار اینکه خود آغازگر این روند بودههاي سازمانی پیش روي ارزیابی مشارکتی روستایی را از بعد ) چالش1994( 1کار و بکهوس
هاي دولتی قابل بویژه در مورد سازمان هااند؛ به اعتقاد آنان این چالشدیگري مد نظر قرار دادهاساس سن، مدارك تحصیلی و تجربه، توجه به اند. معیارهاي استخدام کارکنان، برطرح
هاي پائین حقوق و الشعاع قرار داده است. مقیاس رفتاري و نگرشی داوطلبان را تحت هاي ویژگیتعداد کارکنان شاغل در دستمزد نیز دشواري دیگري در جذب بهترین داوطلب است. آموزش
بزرگ نیز با توجه به تعداد محدود مربیان خوب این روش نیز چالش مهم دیگري هاي سازمان است که باید بدان توجه نمود.
نماید هاي سازمانی این روش به این نکته اشاره می) نیز در بحث از چالش1995( 2رابرت لورس هدهند نی و بین سطوح مختلف کارکنان نشانکه سطوح مختلف شناخت، بین کادر فنی و غیرف
-هجربگذاري تچالش دیگري در این سطح است. به اعتقاد او عدم تمایل کارکنان در به اشتراكکند. در ادامه نشان خواهیم داد که این مسائل چگونه هاشان با یکدیگر مشکل را دو چندان می
ل بردن این روش به دانشگاهی دستاویزي جهت به زیر سؤا براي بسیاري از محققان آکادمیک و
_____________________________________________________ 1- Kar and Backhaus 2- Robert Leurs
97 بهار 53 شماره
152
عنوان یک روش ناکارآمد جهت انجام تحقیقات اجتماعی شده است. شناختیهاي آکادمیک و روشچالش - 3-4
هاي عملی و آنچنانکه در صفحات ابتدایی اشاره گردید، ارزیابی مشارکتی روستایی فعالیتو حتی کیفی تحقیق آغاز نمود؛ با این وجود پیروان این هاي کمی نظري خود را با نقد روش
نمایند.ها دالیل خود را براي رد و نپذیرفتن این رویکرد تازه مطرح شده ارائه میپارادایمدهد که در شود اغلب افرادي را نشان میتصاویري که از ارزیابی مشارکتی روستایی ارائه می
قاشی هستند، چنین مواردي بیش از هر چیز دیگري توسط حال بازي کردن با لوبیا و یا کشیدن ناعتبار کردن آن مورد استفاده قرار گرفته است؛ به اعتقاد بسیاري از منتقدان این روش و براي بی
بلکه ممکن است ،کنداي دانشگاهیان را تضعیف میایشان، چنین تصاویري نه تنها کالس حرفهاین ههاي ساده و گاه کودکانراستی آیا تکنیکه ند. بچالشی مشابه در میدان تحقیق ایجاد ک
سفیدان و (مثالً ریشها و بویژه مراتبی خاصرخی فرهنگاحترامی به اعضاي بروش، نوعی بیمعتمدان) تلقی نخواهد شد و در آنان نوعی واکنش تدافعی مبنی بر عدم همکاري را بر نخواهد
انگیخت؟شود؛ گویی در این تنها در مسأله فوق خالصه نمی هایی که در این سطح مطرح استچالش
،افتدشود و آنچه در عمل اتفاق میرویکرد ابزار به هدف اساسی تبدیل شده و بین آنچه ادعا میهیچ چیزي در مورد نگرش وجود ندارد و همه «زیادي حاکم است. به بیانی، در این روش هفاصل
» هاي معمولیروش پژوهش هافه کردن به زرادخانچیز ابزار است ... یک ابزار دیگر براي اض-عنوان مجموعه) این نقد در واقع به تعریف ارزیابی مشارکتی روستایی به2011(کرنوال و پرات،
عبارت دیگر، در شود؛ بهمهمی ختم نمی هها ارجاع دارد که در نهایت به هیچ یافتاي از تکنیکهاي بیشتر است و کمتر به آن اصل اساسی تکنیک این روش تمام سعی تسهیلگران براي کاربست
شود.توجه می ،هاستکه پرداختن به نگرشبه بیان » استفاده و سوء استفاده از ارزیابی مشارکتی روستایی« ه) در مقال2011( 1کرنوال و پراتن اند. منتقدان ایهاي منتقدان ارزیابی مشارکتی روستایی در این سطح پرداختهتفصیلی دیدگاه
_____________________________________________________ 1- Cornwall and Pratt
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
153
بهترین قضاوت، قضاوت خود مردم «روش با اشاره به این اصل ارزیابی مشارکتی روستایی که تجزیه و هآن را نوعی تشویق عدم دقت دانسته و طرفداران این روش را به دلیل عدم ارائ» است
کنند. به اعتقاد ها قرار گیرد، سرزنش میگذاريهاي دقیق جهت آنکه مبنایی براي سیاست تحلیلدانند چه شوند و نمیین دسته از منتقدان، در این روش، گاه مردم دچار نوعی سردرگمی میا
هاي بگویند یا چه بکنند. این روش در مواردي بسیار سریع است که در نهایت منجر به تحلیلبر که در زندگی و معیشت مردم اختالل ایجاد کرده شتابزده خواهد شد و گاه آنچنان کُند و زمان
کند. تسهیلگران ارزیابی مشارکتی روستایی از تر میر نهایت رغبت آنان به مشارکت را کمو دنمایند، اما باید از اعضاي جامعه محلی می» توانمندي«سوي دیگر مدعی آن چیزي هستند که
اي از منتقدان بر این باورند اي صورت گرفته است؛ عدهآنها پرسید این توانمندي در چه حوزه-چه این روش به مردم میزانی از اعتماد به نفس براي مشارکت در جلسات و بیان دیدگاهکه اگر
شان نیست.آنها در زندگی واقعی» توانمندي«هایشان را داده است اما این به معناي -به اعتقاد بسیاري از منتقدان آکادمیک این روش، آن از محتوا تهی و فقط دچار یک صورت
تفاوت نبوده و الف) به این انتقادات بی 1994ساده شده است. رابرت چمبرز (گرایی یا فرمالیسم ها اشاره بدان» ها و پارادایمها، پتانسیلارزیابی مشارکتی روستایی: چالش« هخود او نیز در مقال
خوانند به می» تبدیل این روش به مد رایج«نموده است؛ او پس از هشدار نسبت به آنچه منتقدان را » عجله«فوق، او هپردازد. عالوه بر مسألروي آن میهاي پیشاز چالش بنديیک صورتارائه
کند؛ در واقع بسیاري از مبلغان ارزیابی داند که کیفیت این روش را تهدید میدومین خطري میهاي هاي کمی مانند پرسشنامه در مقیاس بزرگ و روشمشارکتی روستایی آن را در برابر روش
دانند، اما آیا این سرعت به عدم توجه و دقت کافی در می» سریع«نگاري، روشی یر مردمکیفی نظ-دهد به) در نقدي که در این زمینه ارائه می1992( 1انجام پروژه منجر نخواهد شد؟ جان پاتیر
دهد و آن عنوان مثال در ارتباط با عجله در انجام مصاحبه با کشاورزهاي شمال زامبیا هشدار میاجراي « ه) نیز در گزارشی که دربار1991( 2کند. وان استیجنعنوان نوعی خطا مطرح میبه را
نوشته است، به طور مشابه به کیفیت پایین انجام این روش به » ارزیابی سریع روستایی در فیلیپین
_____________________________________________________ 1- Johan Pottier 2- Van Steijn
97 بهار 53 شماره
154
» تباهاش«اغلب » سریع«قدان، تکند؛ در واقع، به زعم این دسته از منشیوه کامالً گسترده اشاره میاست؛ این » فرمالیسم« ،سازداست. سومین خطري که رابرت چمبرز در این مقاله مطرح می
هاي ثابت و استاندارد فرض شده، مسیر هر اي از تکنیکرویکرد با الگو قرار دادن مجموعهاندرکاران این روش هاي دستها و تجربهبندد. این مجموعه اغلب برگرفته از ایدهنوآوري را می
دفاتر راهنما در اختیار تسهیلگران باشد که امروزه در قالب هاي مختلف میاجراي آن در میدان ازگیرد؛ تسهیلگران بدین دلیل ناگزیر از یاد گرفتن این مجموعه پرحجم بوده و از این قرار می
کنند تا یادگیري در عمل هاي آموزشی میجهت بیشترین وقت خود را صرف حضور در کالسباشد. او در نهایت آخرین هاي اولیه این رویکرد میاً چنین چیزي مغایر با اهداف و آرمانو اساس
اندرکاران این براي دست» عادت منظم«و تبدیل شدن این روش به نوعی » روزمرگی«خطر را ).1441 -1443الف: 1994کند(چمبرز، هایی تکراري معرفی میروش در انجام تکنیک
حل مشارکتی روستایی معتقدند راه اندرکاران روش ارزیابی دات فوق، دستبا وجود تمام انتقاتغییر رفتار و «ترین اصل این رهیافت یعنی پایبندي و تحقق اساسی ،هاچالش هفائق آمدن بر هم
است؛ اما باید گفت این اصل اساسی نیز محل چالش است و آن به تناقض ادعا و عمل » نگرشگردد، چنانکه یکی از م از تسهیلگران و اعضاي جامعه محلی باز میکنندگان اعواقعی مشارکت
مردم کلمات زیبایی « :گویداندرکاران این روش در نپال در توضیح مشاهدات خود می دستهاي این روش عبارات بسیار زیبایی را گویند؛ آنها در خالل تکنیکبکار برده و زیبا سخن می
بینیم می ،نگریمهاي آنها در اداره و حتی در منازلشان میفعالیتنویسند ... اما هنگامی که به مییلگران نیز این هسدر بسیاري از ت ).51: 2001پرات، »(که آن در عمل کاربردي نداشته است
تناقض قابل مشاهده است: کسی که در مقام تسهیلگر بسیار حساس، آرام، مهربان و مشتاق شنیدن ، در هنگام رانندگی و یا در حین بحث با کارکنان یک اداره یا مردم است اما دقایقی پس از آن
).2001زند(پرات، خشمگینانه فریاد می ،حتی در خانه و در زمان گفتگو با همسرشتوان از روي این روش نهاد، آن را میتوان پیشهاي فرمی و اخالقی که میگذشته از چالش
) تجربه ارزیابی 1994( 1اد؛ به عنوان مثال تامانگشناختی نیز مورد نقد قرار دزوایاي دیگر روشمشارکتی روستایی و ارزیابی سریع روستایی را براي تحقیقات در حوزه سیاسی مورد بررسی قرار
_____________________________________________________ 1- Tamang
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
155
روي فعلی در این سطح به شرح زیر هاي اصلی پیشکند که چالشگیري میداده و چنین نتیجه است:
آر.اي در سطح تعداد زیادي روستا؛ چالش تعمیم اطالعات تولید شده توسط پی. -1
گیري؛ روش پی.آر.اي گرایش به تأکید بر اهمیت شناسایی افراد فقیر، به چالش نمونه -2کثر اپذیر دارد و با دادن یک صدایی به آنها به دنبال حدحاشیه رانده شده و آسیب
بازنمایی ضدیت است؛
هاي پی.آر.اي با اطالعات ثانویه موجود است؛ چالش دیگر، چالش تلفیق داده -3
گذارانه؛ مشیهاي کمی بسیاري از محققان و کاربران نهایی تحقیقات خطگرایش -4
عدم شناخت زمینه محلی توسط محققان خارجی؛ -5
.تغییر رفتار و نگرش -6
هاي ادراك شده بوسیله پی.آر.اي در مقایسه با کسانی که ازغیرقابل اعتماد بودن یافتههاي اجتماعی براساس پرسشنامه) استفاده شناختی دیگر (براي مثال، بررسیرویکردهاي روش
دهنده عکس این موضوع دیگري است که با وجود همه ادبیاتی که نشان هچالش عمد ،اندکرده .)1991؛ گیل، 1991الف ؛ پرتی، 1994روي این روش قرار دارد(چمبرز، است، پیش
توان در یک رابطه براي پژوهشگر نقش کمتري قائل فرض که میاین پیش در پایان به گمان ماانگارانه است و فرض سادهشد و بیشترین تأکید را بر یادگیري از مردم گذاشت یک پیش
یک هقدرت است و مشاهد هگیرد؛ دانش اساساً ایجادکنندقدرت را در نظر نمی -مناسبات دانشکند شخصی پژوهشگر دانشگاهی، شهري و بیرونی آنچه را به ذهن یک روستایی متبادر می
است، لذا یا باید به کلی به تخریب این » قدرت«آگاه، داراي دانش علمی و به طور ضمنی داراي سازي ذهنیت او پرداخت که این صورت باز به نوعی تأیید قدرت تصویر و در نتیجه از دوباره
گیرد که و ذهنیتی نسبت به پژوهشگر شکل میوهشگر است و یا اینکه به خودي خود در اخود پژاي بر عدم همکاري اش را انجام دهد و این نیز زمینهنیست آنگونه که باید وظیفه» بلد«گویی
دقیق اعضاي جامعه محلی با تسهیلگران است.
97 بهار 53 شماره
156
گیريبندي و نتیجهجمع -4گیري رهیافت ارزیابی مشارکتی پیدایی و شکل هبررسی زمیناین مقاله در بخش نخست با
هاي هاي توسعه، روشروستایی نشان داد که این روش اساساً رویکردي انتقادي نسبت به برنامههاي تحقیق داشته و طرفداران و مبلغان آن نیز بدین واسطه هویت خویش را باز توسعه و نیز روش
هاي موجود در مطالعات روستایی ناکارآمد است به طرح ه روشیابند. این روش با این ادعا کمیهاي تحقیق کمی و کیفی تحقیق روي هایی به ظاهر نوین پرداخت و یک سره به رد روش ایده
را مورد » از باال به پایین«گرایانه هاي توسعه و بویژه نگاه توسعه آورد. این رویکرد همچنین پروژههایی را مطرح نموده است. این روش ابهام» مشارکت«ط با مفهوم انتقاد قرار داده و در ارتبا
تغییر رفتار و «اي براي محقق به مثابه تسهیلگر قائل بوده و خود را به اصولی نظیر جایگاه تازهترین رساند که مهمترین وجه آن محقق را به این نتیجه میداند که در اساسیپایبند می» نگرش
مشارکت مردم و در نتیجه توانمندسازي آنان است؛ هي فراهم نمودن زمیناو تسهیلگري برا هوظیفکند که دانش حقیقی نزد مردم است و آن را او در این نگرش جدید به این باور دست پیدا می
عنوان نوع رایج مشارکت در اکثر باید در آنان جستجو نمود. این روش با نقد مشارکت ابزاري بهعنوان هدف، کند که در آن خود مشارکت به از مشارکت را مطرح می هاي توسعه، شکلیپروژه
گیرد و میزان و تحقق آن، هدف اصلی است. با این وجود، امروز پس از مورد توجه قرار میها و خطراتی آن را مورد تهدید قل دو دهه اجراي این روش در نقاط مختلف جهان چالشاحد
ه براي محققانی که به تازگی این روش را در ایران مورد ها بویژقرار داده است که توجه بدانهاي موجود را در نماید. ما در این مقاله، برخی از چالشبسیار ضروري می ،دهنداستفاده قرار می
شناختی مورد بحث و اجتماعی، سیاسی، سازمانی و آکادمیک و روش -چهار سطح فرهنگیآن را نشان هگرایانهاي اخالقی و انساناز بنیان بررسی قرار داده و چگونگی انحراف این روش
دادیم. هشناختی، تجربعنوان پژوهشگران علوم اجتماعی و آشنا به این رهیافت روشنگارندگان خود به
معنی واقعی اند. ما حقیقتاً در جریان پژوهش، بهکاربست عملی آن را در میدان تحقیق داشته-گرایانه را در خود یافتهانسانی و تعالی هبرقراري یک رابطکلمه، احساس وجد و شعف ناشی از
این رهیافت و نیز، طی مدت زمانی که با آن در میدان هایم؛ با این همه، در مسیر مطالعه دربارو در روي آن رسیدههاي پیشایم، به ادراکی از چالشدانشگاهی درگیر بوده هپژوهش یا جامع
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
157
و به هیچ روي، وگو پیرامون آن برآمدهبحث و گفت هودن زمیندنبال گشاین مجال، صرفاً بهایم. بحث اصلی ما، پیرامون این موضوع است که با وجود قصد نفی دستاوردهاي آن را نداشته
هایی که این روش در برقراري ارتباطی سریع و صمیمانه با اعضاي جامعه مورد تمام پتانسلفرهنگی بین تسهیلگران و مردم چشم پوشید؛ از طرفی هاي توان از تفاوتبررسی دارد، نمی
اقشار جامعه در ههمواره برخی از موانع وجود دارند که سبب عدم تحقق مشارکت کامل همدانست. از سویی، رهیافت مزبور » قدرت«ترین این عوامل را شود؛ شاید بتوان مهمپروژه می
ارزیابی زوایاي پنهان آن نشانگر وجود بعد اگرچه در ابتدا منکر هر گونه وجه سیاسی است، اما موجود در جامعه » ساختارهاي قدرت« هویژه به چالش کشانندسیاسی قابل توجهی است؛ آن به
ههاي خود تبدیل به جنبشی براي احقاق حقوق از دست رفتاست؛ چنانکه در یکی از صورت اند.هیک اجتماع مردساالرنه بود هشود که همواره در حاشیزنانی می
هاي برخواسته از امیدها و آمال لیبرالیستی سعی در نوسازي جوامع عقب مانده و گسترش ارزشنگرانی ،شودگیري مینیافته پیهاي جوامع توسعهالمللی و حتی دولتهاي بینکه توسط سازمان
دیگر، هاي اولیه آن خواهد کشاند؛ از سويدیگري است که این رهیافت را به انحراف از آرمانتواند این مسئله را که ارزیابی مشارکتی روستایی ممکن است جهت اهداف هیچ کسی نمی
توان به راحتی به قلب جوامع انکار کند؛ چه با استفاده از این روش می ،جاسوسی قرار گیردها و مختلف و روح مردمان آن نفوذ کرده، اطالعاتی را از آنان کسب کرد و در اختیار سازمان
نمایند. امروزه با توجه کنند را دنبال میدهایی قرار داد که اهدافی غیر از آنچه مردم فکر مینهاهاي مختلف، همچنین این مسئله گیري آن توسط سازمانبه گسترش روزافزون این روش و بهره
را که ممکن است این روش در مراتب بوروکراتیک سازمانی گرفتار آید، به چالشی جدي الشعاع قرار گرفتن این روش توسط منافع سازمانی منجر که در نهایت به تحت تبدیل کرده خواهد شد.
ما در نهایت به دالیل عدم اقبال دانشگاهیان و محققان آکادمیک به این روش اشاره نمودیم؛ هاي قابل اتکاء اشاره چالش اساسی در این سطح به عدم توانایی ارزیابی مشارکتی در تولید داده
بیش از » گراییصورت«و » ابزاري بودن«، »زدگیشتاب«که از جمله بارزترین دالیل آن داشت باشد.حد این روش و عامالن آن می
داراي ،کنندگذران و مدافعان آن نیز مطرح میگونه که بنیانبدون شک این رهیافت همان
97 بهار 53 شماره
158
آغازینش دانست، با ههانخواهاي قابل توجهی است که آن را باید ناشی از اهداف آرمانپتانسیلها روي این روش قرار دارد، تحقق آن پتانسیلهایی که در حال حاضر پیشاین وجود و با چالش
کلیدي براي تمام ههاي زیاد است؛ این یک مسئلشان نیازمند زمان و صرف هزینهو بالفعل نمودنبر ظر، آن یک فرایند زمانذینفعان شریک در فرایند ارزیابی مشارکتی روستایی است؛ از این من
بري خواهند بود و آیا زمان هبوده و باید پرسید آیا مردم حاضر به مشارکت در چنین پروژاین کار را براي مدت هتواند منابع و هزینسازمانی که این پروژه براي آن در حال اجراست می
زمان زیادي تأمین کند؟
منابعهاي تحقیق کیفی در ها و روشرهیافت)، 1387انی(ازکیا، مصطفی؛ زارع، عادل و علی ایم -
، تهران: نی.توسعه روستاییفصلنامه پیک هاي نوسازي قدیم و جدید، ترجمه غالمرضا ارجمندي، )، نظریه1382تومپکا، پیوترز( -
.11-23: صص1شماره نور،، شماره توسعهفصلنامه راهبرد )، رویکردهاي مشارکتی به توسعه، 1391عابدي سروستانی، احمد( -
.161- 117، صص31)، روش ارزیابی مشارکتی روستایی: مطالعه موردي چهار روستا 1387مقصودي، منیژه و عباس رحیمی( -
. 91-118، صص 2، شماره فصلنامه توسعه و روستادر منطقه اوان از استان قزوین، تهران: علم.، شناسی روستاییارزیابی مشارکتی روستایی؛ انسان)، 1392مقصودي، منیژه( - پور، تهران: پژوهشکده مطالعات ، ترجمه محمدجواد ناطقهاي توسعهروش)، 1387میکلسن، بریتا( -
فرهنگی و اجتماعی.
- Chambers, R.(1983), Rural Development: Putting the Last First, Harlow: Longman.
- Chambers, R.(1992), Rapid Appraisal: Rapid, Relaxed and Participatory, Brighton: Institute of Development Studies, University of Sussex.
- Chambers, R.(1996), The Origins and Practice of Participatory Rural Appraisal, World Development, 22 (7): 953- 969.
- Chambers, R.(1994), Participatory Rural Appraisal(PRA): Challenges, Potentials and Paradaigm, World Development, 22 (10): 1437- 1454.
- Chambers, R.(1994), Participatory Rural Appraisal(PRA): Analysis of experience, World Development, 22 (9): 1253- 1268.
- Chambers, R.(1997), Whose Reality Counts? Putting the First Last, London: Intermediate Technology Publications.
و انتقادات هارهیافت ارزیابی مشارکتی روستایی: چالش
159
- Cooke, B. and Kothari, U.(2001), The Case for Participation as Tyranny, in: B. Cooke and U. Kothari (eds.), Participation: The New Tyranny?, pp 1–15. London: Zed Books.
- Cornwall, A and Pratt, G. (2011), The use and abuse of participatory rural appraisal: reflections from practice, Agriculture and Human Values, 28 (2): 263- 272.
- Ferguson, J.(1994), The Anti-politics Machine:"Development", Depoliticization, and Bureaucratic Power in Lesotho, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.
- Gill, G.(1991), But how does it (RRA) compare with the real data? RRA Notes, 14: 5- 14.
- Henkel, H. and Stirrat, R.(2001), Participation as spiritual duty; empowerment as secular subjection, in: B Cooke & U Kothari (eds.), Participation: The New Tyranny?, pp 168–184. London: Zed Books.
- Kar, K. and Backhaus, C.(1994), Old Wine in New Bottles? Experiences with the Application of PRA and Participatory Approaches in a Large Scale Foreign Funded Government Development Programme in Sri Lanka, unpublished paper.
- Leurs, R.(1996), Current Challenges Facing Participatory Rural Appraisal, Public Administration and Development; 16: 57- 72.
- Pratt, G.(2001), Practitioners’ critical reflections on PRA and participation in Nepal. IDS Working Paper 122.
- Pretty, J. (1991), The trustworthiness of findings from participatory methods, paper presented at an IDS/IIED Workshop on Alternatives to Questionnaires.
- Rahnema, M.(1997), Participation, in W. Sachs (ed.), The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Power, Hyderabad: Orient Longman.
- Tamang, A. (1994), The Use of PRA/RRA Methods in Policy Research and Analysis, unpublished paper, Institute of Development Studies, University of Sussex, Brighton.
- Williams, G. (2004), Evaluating participatory development: tyranny, power and (re)politicization, Third World Quarterly; 25 (3): 557- 578.
