İkinci Dünya Savaşı İkinci Dünya Savaşı Yıllarında ve Sonrasında Yıllarında ve Sonrasında

Türkiye EkonomisiTürkiye Ekonomisi

Dördüncü BölümDördüncü Bölüm

http://www.http://www.yakupkucukkaleyakupkucukkale.net.net adresinden adresinden indirebilirsiniz…indirebilirsiniz…

Dönemin BaşbakanlarıDönemin Başbakanları

Mahmut Celal Bayar25 Ekim 1937 – 25 Ocak

1939

Refik İbrahim Saydam25 Ocak 1939 – 8 Temmuz 1942

Ahmet Fikri Tüzer8 Temmuz 1942 – 9 Temmuz 1942

Mehmet Şükrü Saraçoğlu9 Temmuz 1942 – 7 Ağustos 1946

Savaş Ekonomisi Savaş Ekonomisi UygulamalarıUygulamaları

1938 yılında M.K.Atatürk’ün ölümü ve 1938 yılında M.K.Atatürk’ün ölümü ve II. Dünya Savaşı’nın yaklaşması, II. Dünya Savaşı’nın yaklaşması, sanayileşme hamlesinin sanayileşme hamlesinin sürdürülmesini engelledi.sürdürülmesini engelledi.

Her şeye rağmen BBYSP’nında Her şeye rağmen BBYSP’nında öngörülen ancak süresi içerisinde öngörülen ancak süresi içerisinde yetiştirilemeyen yatırımlar bu yetiştirilemeyen yatırımlar bu dönemde tamamlandı.dönemde tamamlandı.

İBYSP ise yürürlüğe dahi konulamadı.İBYSP ise yürürlüğe dahi konulamadı.

II. Dünya Savaşı için ekonomik anlamda II. Dünya Savaşı için ekonomik anlamda bir hazırlık yapılmadı. Yapılan hazırlıklar bir hazırlık yapılmadı. Yapılan hazırlıklar askeri düzeyde kaldı.askeri düzeyde kaldı.

Ancak, Herschlag’a göre, o yıllarda Ancak, Herschlag’a göre, o yıllarda uygulanan devletçi politika, savaş uygulanan devletçi politika, savaş şartlarına uyum sağlamayı kolaylaştırdı.şartlarına uyum sağlamayı kolaylaştırdı.

Ekonominin savaş şartlarına göre Ekonominin savaş şartlarına göre örgütlenmesi, savaşın öncesinde ancak örgütlenmesi, savaşın öncesinde ancak gerçekleşebilmiştir. Yasal mevzuat ise gerçekleşebilmiştir. Yasal mevzuat ise savaş başladıktan sonra oluşturulmuştur.savaş başladıktan sonra oluşturulmuştur.

Türkiye her ne kadar 11 Eylül 1939’da Türkiye her ne kadar 11 Eylül 1939’da İngiltere ve Fransa ile ittifak İngiltere ve Fransa ile ittifak antlaşması yapmış olsa da, silahlı bir antlaşması yapmış olsa da, silahlı bir tarafsızlık politikası izlediği için, sıcak tarafsızlık politikası izlediği için, sıcak savaşa girmemiştir.savaşa girmemiştir.

Sıcak savaşa girilmese de, savaşın her Sıcak savaşa girilmese de, savaşın her türlü zorluğu hissedildi.türlü zorluğu hissedildi.

Askere alınan vatandaşların Askere alınan vatandaşların sayısındaki artış ve onların savaşa sayısındaki artış ve onların savaşa hazır şekilde tutulmasının yarattığı hazır şekilde tutulmasının yarattığı maliyet, bütçedeki savunma maliyet, bütçedeki savunma harcamalarının artmasına neden harcamalarının artmasına neden olmuştur.olmuştur.

Nitekim önceki dönemde bütçenin Nitekim önceki dönemde bütçenin %40’ını oluşturan savunma %40’ını oluşturan savunma harcamaları, bu dönemde %60’a harcamaları, bu dönemde %60’a yükselmiştir.yükselmiştir.

Vergi gelirleri ve borçlanma savaşın Vergi gelirleri ve borçlanma savaşın bu artan maliyetlerini karşılamada bu artan maliyetlerini karşılamada yetersiz kalınca, TCMB kaynaklarına yetersiz kalınca, TCMB kaynaklarına başvurmak kaçınılmaz oldu.başvurmak kaçınılmaz oldu.

Bu da doğal olarak, başta enflasyon Bu da doğal olarak, başta enflasyon olmak üzere, emisyon artışının bütün olmak üzere, emisyon artışının bütün olumsuz sonuçlarını doğurdu.olumsuz sonuçlarını doğurdu.

Sadece savunma harcamaları artmamıştır. Sadece savunma harcamaları artmamıştır. Çok sayıdaki askeri beslemek için ordunun Çok sayıdaki askeri beslemek için ordunun tüketim mallarına olan talebi de artmıştır.tüketim mallarına olan talebi de artmıştır.

Bu durum gelir dağılımının yeniden Bu durum gelir dağılımının yeniden şekillenmesi ile sonuçlanmıştır.şekillenmesi ile sonuçlanmıştır.

Tüketim malları üretip satan kişi ve Tüketim malları üretip satan kişi ve kuruluşların gelir düzeyleri artmıştır.kuruluşların gelir düzeyleri artmıştır.

Çalışma çağındaki bir çok kişinin askere Çalışma çağındaki bir çok kişinin askere alınması üretimin düşmesine de yol alınması üretimin düşmesine de yol açmıştır. Ordunun artan talebi azalan açmıştır. Ordunun artan talebi azalan üretimle birleşince, enflasyonist baskı iyice üretimle birleşince, enflasyonist baskı iyice artmıştır.artmıştır.

Zaten kendini yeni yeni toparlamaya Zaten kendini yeni yeni toparlamaya başlamış olan Türkiye ekonomisi, savaşın bu başlamış olan Türkiye ekonomisi, savaşın bu olumsuzlukları ile iyice zor duruma olumsuzlukları ile iyice zor duruma düşmüştür.düşmüştür.

Bu zor durumdan kurtulmak için “Milli Bu zor durumdan kurtulmak için “Milli Koruma Kanunu (Ocak 1940)” çıkarılmıştır.Koruma Kanunu (Ocak 1940)” çıkarılmıştır.

Bu kanunun öngördüğü kontrol ve Bu kanunun öngördüğü kontrol ve yasaklamalar şu şekilde sayılabilir:yasaklamalar şu şekilde sayılabilir:

1.1. Devlet özel kesim elinde bulunan sanayi ve Devlet özel kesim elinde bulunan sanayi ve madencilik tesislerinin hangi maldan ve ne madencilik tesislerinin hangi maldan ve ne kadar üreteceğine müdahale edebilecektir. kadar üreteceğine müdahale edebilecektir. Madenlerde ve yol yapımlarında vatandaşlar Madenlerde ve yol yapımlarında vatandaşlar zorunlu çalışmaya tabi tutulabilecektir.zorunlu çalışmaya tabi tutulabilecektir.

2.2. Hükümet gerek gördüğü kuruluşlara Hükümet gerek gördüğü kuruluşlara tazminat ödeyerek el koyabilecektir.tazminat ödeyerek el koyabilecektir.

3.3. Tarımda ne ekileceğine devlet karar Tarımda ne ekileceğine devlet karar verecek, 500 hektarın üzerindeki verecek, 500 hektarın üzerindeki arazilere gerekirse tazminat ödeyip arazilere gerekirse tazminat ödeyip direkt devlet işletebilecektir.direkt devlet işletebilecektir.

4.4. Özel kişilere ait araçlar, devletçe Özel kişilere ait araçlar, devletçe belirlenecek fiyatlarla istenilen belirlenecek fiyatlarla istenilen yerlerde çalıştırılabilecektir. yerlerde çalıştırılabilecektir. Gerekirse bu araçlar devletçe satın Gerekirse bu araçlar devletçe satın alınabilecektir.alınabilecektir.

5.5. Özel kesim yatırım yaparken Özel kesim yatırım yaparken devletten izin alma zorunluluğu devletten izin alma zorunluluğu getirilmiş ve devlet denetimine tabi getirilmiş ve devlet denetimine tabi tutulmuştur. Kanun hükümete, iş tutulmuştur. Kanun hükümete, iş yerlerinin atıl tutulmasını önlemek yerlerinin atıl tutulmasını önlemek için, el koyma ve çalışmaya zorlama için, el koyma ve çalışmaya zorlama yetkisi de vermiştir. Gerekli görülen yetkisi de vermiştir. Gerekli görülen işyerlerine kredi, uzman ve işçi temin işyerlerine kredi, uzman ve işçi temin edilecektir. Ücretli iş yükümlülüğü, edilecektir. Ücretli iş yükümlülüğü, çalışmaya zorlama ve çalışma çalışmaya zorlama ve çalışma süresinin uzatılması da çalışanlara süresinin uzatılması da çalışanlara getirilen bir zorunluluktu. getirilen bir zorunluluktu.

6.6. İç ve dış ticarete fiyat kontrolü sistemi İç ve dış ticarete fiyat kontrolü sistemi getirilmiştir. Devlet piyasalara alıcı olarak getirilmiştir. Devlet piyasalara alıcı olarak girebilecek, bizzat ithalat yapabilecektir. girebilecek, bizzat ithalat yapabilecektir. İhtiyaç duyulan maddelere el İhtiyaç duyulan maddelere el konulabilecek, bunların dağıtımını konulabilecek, bunların dağıtımını yapabilecektir. İthalatta ve iç ticarette yapabilecektir. İthalatta ve iç ticarette azami fiyat (maksimum narh), ihracatta azami fiyat (maksimum narh), ihracatta ise asgari fiyat (minimum narh) ise asgari fiyat (minimum narh) uygulaması getirilmiştir.uygulaması getirilmiştir.

Milli Koruma Kanunu girişim özgürlüğünü Milli Koruma Kanunu girişim özgürlüğünü büyük ölçüde kısıtlamış gibi görünse de büyük ölçüde kısıtlamış gibi görünse de hükümet bu yetkilerini oldukça ölçülü hükümet bu yetkilerini oldukça ölçülü kullanmıştır.kullanmıştır.

El koyma kararları tarım ve sanayide El koyma kararları tarım ve sanayide sınırlı maddeler için uygulanmıştır.sınırlı maddeler için uygulanmıştır.

Zaten alınan bu tedbirler de beklenen Zaten alınan bu tedbirler de beklenen yararları sağlamamış, bürokratik yararları sağlamamış, bürokratik engeller nedeniyle etkisizleşmiştir.engeller nedeniyle etkisizleşmiştir.

Hükümet aynı yıl, ithalatı ve ihracatı Hükümet aynı yıl, ithalatı ve ihracatı daha sıkı denetleyip, bazı maddelerin daha sıkı denetleyip, bazı maddelerin dış ticaretini kamu kuruluşları dış ticaretini kamu kuruluşları aracılığıyla gerçekleştirmek için bazı aracılığıyla gerçekleştirmek için bazı kararlar alıp bazı kurumlar kararlar alıp bazı kurumlar oluşturmuştur.oluşturmuştur.

Bu amaçla 1941 yılında Ticaret Ofisi, Petrol Bu amaçla 1941 yılında Ticaret Ofisi, Petrol Ofisi ve İaşe Müsteşarlığı kurulmuştur.Ofisi ve İaşe Müsteşarlığı kurulmuştur.

Bu kuruluşların görevi bazı temel tüketim Bu kuruluşların görevi bazı temel tüketim mallarının ve petrol ürünlerinin ithalat ve mallarının ve petrol ürünlerinin ithalat ve ihracatını yapmak, yurtiçi dağıtımını ve ihracatını yapmak, yurtiçi dağıtımını ve fiyatlarını denetlemektir.fiyatlarını denetlemektir.

---- Sanayi ve tarım sektörlerindeki üreticilerin Sanayi ve tarım sektörlerindeki üreticilerin

stoklarını ve pazarlanabilir ihtiyaç fazlası stoklarını ve pazarlanabilir ihtiyaç fazlası ürünlerini belirlenecek resmi fiyat ürünlerini belirlenecek resmi fiyat üzerinden kamu kuruluşlarına satmalarını üzerinden kamu kuruluşlarına satmalarını zorunlu kılan kararlar alınmıştır.zorunlu kılan kararlar alınmıştır.

Bu kararlar doğrultusunda, başta pamuk Bu kararlar doğrultusunda, başta pamuk ve buğday olmak üzere, devlet tarafından ve buğday olmak üzere, devlet tarafından ucuza alınmıştır.ucuza alınmıştır.

1942 yılında temel gıda ve diğer tüketim 1942 yılında temel gıda ve diğer tüketim mallarının halka dağıtımı için “Dağıtma mallarının halka dağıtımı için “Dağıtma Ofisi” ve “Mahalli Dağıtma Birlikleri” Ofisi” ve “Mahalli Dağıtma Birlikleri” kuruldu.kuruldu.

Böylece, piyasa mekanizması yerine Böylece, piyasa mekanizması yerine tayınlama (karneye bağlama) sistemi tayınlama (karneye bağlama) sistemi getirilmiş oldu. Başta ekmek olmak üzere getirilmiş oldu. Başta ekmek olmak üzere pek çok ürün karneyle dağıtıldı. Ekmeğin pek çok ürün karneyle dağıtıldı. Ekmeğin gramı ve gazetelerin sayfaları sürekli gramı ve gazetelerin sayfaları sürekli küçüldü.küçüldü.

1942 Temmuz’unda Refik Saydam’ın 1942 Temmuz’unda Refik Saydam’ın vefatından sonra başbakanlığa gelen vefatından sonra başbakanlığa gelen Şükrü Saraçoğlu piyasa Şükrü Saraçoğlu piyasa mekanizmasını geri getirerek ticareti mekanizmasını geri getirerek ticareti serbestleştirme politikası uygulamıştır.serbestleştirme politikası uygulamıştır.

Bu dönemde çıkarılan (11 Kasım Bu dönemde çıkarılan (11 Kasım 1942) ve hala tartışılan bir diğer 1942) ve hala tartışılan bir diğer kanun da “Varlık Vergisi Kanunu”dur.kanun da “Varlık Vergisi Kanunu”dur.

Bu kanun savaş döneminde elde Bu kanun savaş döneminde elde edilen aşırı ticari kazançlara el koyma edilen aşırı ticari kazançlara el koyma amacı güden ve bir defalık alınan bir amacı güden ve bir defalık alınan bir tür servet vergisidir.tür servet vergisidir.

İç ve dış ticaretle uğraşan kesimler, İç ve dış ticaretle uğraşan kesimler, özellikle de azınlıklar, büyük servetler özellikle de azınlıklar, büyük servetler edinmişlerdi.edinmişlerdi.

Hükümet bu vergi ile, hem azınlıkların Hükümet bu vergi ile, hem azınlıkların haksız şekilde elde ettiği bu kazançları haksız şekilde elde ettiği bu kazançları ellerinden alıp, iktisadi hakimiyetin ellerinden alıp, iktisadi hakimiyetin tekrar milli unsurlara geçmesini, hem tekrar milli unsurlara geçmesini, hem savaşın maliyetini finanse etmeyi ve savaşın maliyetini finanse etmeyi ve hem de enflasyonist baskıları kırmayı hem de enflasyonist baskıları kırmayı amaçlamıştı.amaçlamıştı.

Bu tür vergiler Avrupa’da da Bu tür vergiler Avrupa’da da uygulanmıştır.uygulanmıştır.

Amaç 164 bin civarındaki mükelleften 465 Amaç 164 bin civarındaki mükelleften 465 milyon TL toplamaktı. Ancak sadece 114 milyon TL toplamaktı. Ancak sadece 114 bin mükelleften sadece 315 milyon TL bin mükelleften sadece 315 milyon TL toplanabilmiştir.toplanabilmiştir.

Toplanan bu paranın %70’i İstanbul’dan Toplanan bu paranın %70’i İstanbul’dan toplanmıştır.toplanmıştır.

Bu para o dönemki kamu harcamalarının Bu para o dönemki kamu harcamalarının %38’ini karşılamıştır.%38’ini karşılamıştır.

Bu verginin matrahı ve oranı açık bir Bu verginin matrahı ve oranı açık bir şekilde belirtilmemiş, tutarı komisyonlarca şekilde belirtilmemiş, tutarı komisyonlarca belirlenmiş ve mükelleflere itiraz hakkı belirlenmiş ve mükelleflere itiraz hakkı verilmemiştir.verilmemiştir.

Vergi borcunu verilen süre içinde Vergi borcunu verilen süre içinde ödemeyenlerin mallarına el koyma ve ödemeyenlerin mallarına el koyma ve zorunlu bedeni çalışma gibi cezalar zorunlu bedeni çalışma gibi cezalar getirilmişti.getirilmişti.

Bu yasa ile hükümet tüccar ve Bu yasa ile hükümet tüccar ve sanayicileri karşısına almış oldu. Ayrıca sanayicileri karşısına almış oldu. Ayrıca savaş sonrası ortaya çıkan yoğun savaş sonrası ortaya çıkan yoğun muhalefetin de temellerini oluşturmuş muhalefetin de temellerini oluşturmuş oldu.oldu.

Avrupa’da örnekleri olan ve aslında haklı Avrupa’da örnekleri olan ve aslında haklı olan vergi, uygulamadaki keyfilikler ve olan vergi, uygulamadaki keyfilikler ve itiraz hakkının olmaması gibi nedenlerle itiraz hakkının olmaması gibi nedenlerle yoğun bir şekilde eleştirilmiştir.yoğun bir şekilde eleştirilmiştir.

Varlık vergisi istenen amaca ulaşamamıştır. Varlık vergisi istenen amaca ulaşamamıştır. Tahakkuk eden verginin ancak %67’si tahsil Tahakkuk eden verginin ancak %67’si tahsil edilebilmiştir.edilebilmiştir.

Başka bir ifadeyle verenlerden alınmış, Başka bir ifadeyle verenlerden alınmış, vermeyenlerin tepkisi yoğun bir hal alınca, vermeyenlerin tepkisi yoğun bir hal alınca, önce ertelenmiş sonra da tamamen önce ertelenmiş sonra da tamamen silinmiştir.silinmiştir.

Bu vergi 1944 yılında yürürlükten Bu vergi 1944 yılında yürürlükten kaldırılmıştır.kaldırılmıştır.

Toplanan vergi tüccarların elde ettiği Toplanan vergi tüccarların elde ettiği düşünülen gelirin çok altında kalmıştır. Dış düşünülen gelirin çok altında kalmıştır. Dış ticarette azınlıkların üstünlüğünün kırılması ticarette azınlıkların üstünlüğünün kırılması amacına da ulaşılamamıştır.amacına da ulaşılamamıştır.

Uygulamada keyfilik hakim olduğu için, Uygulamada keyfilik hakim olduğu için, radikal tedbirler alınamamıştır.radikal tedbirler alınamamıştır.

Radikal tedbirler alınamamasının bir başka Radikal tedbirler alınamamasının bir başka nedeni de, o dönem Türkiye’de faaliyette nedeni de, o dönem Türkiye’de faaliyette bulunan azınlık tüccarların, uluslararası bir bulunan azınlık tüccarların, uluslararası bir ticari şebekenin uzantıları olmasıdır. ticari şebekenin uzantıları olmasıdır. Radikal uygulamalar dış ticareti tamamen Radikal uygulamalar dış ticareti tamamen çıkmaza sokabilirdi.çıkmaza sokabilirdi.

---- Atatürk bir çok meclis konuşmasında Atatürk bir çok meclis konuşmasında

toprak reformunun gerekliliğini dile toprak reformunun gerekliliğini dile getirmiş, adaletsiz ve dengesiz toprak getirmiş, adaletsiz ve dengesiz toprak dağılımının gözden geçirilmesi gerektiğini, dağılımının gözden geçirilmesi gerektiğini, topraksız köylülere toprak verilmesi topraksız köylülere toprak verilmesi gerektiğini dile getirmiştir.gerektiğini dile getirmiştir.

Bu doğrultuda bazı girişimler yapıldı, Bu doğrultuda bazı girişimler yapıldı, 1942-43 yıllarında yasa tasarıları 1942-43 yıllarında yasa tasarıları oluşturuldu. Ancak bu çalışmalar bir oluşturuldu. Ancak bu çalışmalar bir sonuca ulaşmadı.sonuca ulaşmadı.

En sonunda 1945 yılında Şevket Reşit En sonunda 1945 yılında Şevket Reşit Hatipoğlu’nun Tarım Bakanlığı yaptığı Hatipoğlu’nun Tarım Bakanlığı yaptığı dönemde, büyük toprak sahiplerinin dönemde, büyük toprak sahiplerinin bütün engelleme çabalarına rağmen bütün engelleme çabalarına rağmen “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu” “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu” TBMM’de kabul edildi.TBMM’de kabul edildi.

En yoğun tartışmalar bu kanunun 17. En yoğun tartışmalar bu kanunun 17. maddesi üzerine yapılmıştır.maddesi üzerine yapılmıştır.

Prof. Dr. Şevket Reşit Hatipoğlu

Mülkiye, Halkalı ve Berlin Yüksek Ziraat Okullarını bitirdi, Leipzig Üniversitesi'nde İhtisas yaptı. Tarım ve Ekonomi Profösörüdür. Tarım Ekonomi Umumi Murakebe Heyeti üyeliği ve Başkan vekilliği, VI. (Ara Seçim) Afyonkarahisar, VII, VIII, 1.(XII), 2.(XIII) Dönem Manisa Milletvekilliği, Kurucu Meclis Manisa İli Temsilciliği (6 Ocak 1961 - 15 Ekim 1961) ile Tarım Bakanlığı, Devlet Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı yapmıştır. Evli ve 2 Çocuk babasıydı.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/

Bu madde üzerindeki tartışmalar, Bu madde üzerindeki tartışmalar, kamulaştırma kapsamı dışında tutulan kamulaştırma kapsamı dışında tutulan özel mülk arazilerinin genişletilmesi ile özel mülk arazilerinin genişletilmesi ile son buldu.son buldu.

Bu kanun devlete ait toprakların ve Bu kanun devlete ait toprakların ve belirli büyüklükteki ve belirli şartları belirli büyüklükteki ve belirli şartları taşıyan özel arazinin bir kısmının taşıyan özel arazinin bir kısmının kamulaştırılarak topraksız köylülere kamulaştırılarak topraksız köylülere dağıtılmasını öngörüyordu.dağıtılmasını öngörüyordu.

Bu kanunun meclisten geçmesi için, Bu kanunun meclisten geçmesi için, dönemin Cumhurbaşkanı İsmet dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün yoğun çaba sarf ettiği İnönü’nün yoğun çaba sarf ettiği söylenir.söylenir.

1945 tarihli 4753 sayılı bu kanun 28 1945 tarihli 4753 sayılı bu kanun 28 yıl süreyle yürürlükte kaldı. 1973 yıl süreyle yürürlükte kaldı. 1973 yılında 1757 sayılı “Toprak ve Tarım yılında 1757 sayılı “Toprak ve Tarım Reformu Kanunu” çıkınca yürürlükten Reformu Kanunu” çıkınca yürürlükten kalktı.kalktı.

Bu süre içinde, 2.2 milyon hektar Bu süre içinde, 2.2 milyon hektar toprak 432117 aileye dağıtıldı.toprak 432117 aileye dağıtıldı.

Dağıtılan bu toprakların sadece 154 Dağıtılan bu toprakların sadece 154 bin dönümü kamulaştırılmıştır. Bunun bin dönümü kamulaştırılmıştır. Bunun da sadece 54 bin dönümü özel da sadece 54 bin dönümü özel kesimden alınmıştır.kesimden alınmıştır.

Bu kanun amacına tam olarak ulaşamamış, Bu kanun amacına tam olarak ulaşamamış, hatta “deneme” denilebilecek kadar değişiklik hatta “deneme” denilebilecek kadar değişiklik geçirmiştir.geçirmiştir.

Büyük toprak sahibi vekiller bu kanunun Büyük toprak sahibi vekiller bu kanunun çıkmaması için yoğun muhalefet çıkmaması için yoğun muhalefet sergilemişlerdir.sergilemişlerdir.

Hatta bir rivayete göre Demokrat Parti’nin Hatta bir rivayete göre Demokrat Parti’nin ortaya çıkması, bu kanuna verilen tepkiden ortaya çıkması, bu kanuna verilen tepkiden dolayıdır.dolayıdır.

Kanun en sonunda kamu arazilerini topraksız Kanun en sonunda kamu arazilerini topraksız çiftçilere dağıtan bir kanun halini almıştır.çiftçilere dağıtan bir kanun halini almıştır.

Yoğun tartışmalar yaratan 17. madde 1950’ye Yoğun tartışmalar yaratan 17. madde 1950’ye kadar yürürlükte kalmasına rağmen, asla kadar yürürlükte kalmasına rağmen, asla uygulanmamıştır.uygulanmamıştır.

Oysa 17. maddenin oluşturulmasındaki Oysa 17. maddenin oluşturulmasındaki amaç; sefahat içinde yaşayan büyük toprak amaç; sefahat içinde yaşayan büyük toprak sahiplerinin elinde atıl bir vaziyette duran sahiplerinin elinde atıl bir vaziyette duran bu toprakları, topraksız köylülere dağıtarak bu toprakları, topraksız köylülere dağıtarak işlenmesini sağlamak, toprak ağalarının işlenmesini sağlamak, toprak ağalarının siyasi ve toplumsal etkinliklerini azaltmaktı. siyasi ve toplumsal etkinliklerini azaltmaktı. Bu amaca ulaşılamamıştır.Bu amaca ulaşılamamıştır.

Varlık Vergisi ile tüccar ve sanayici kesimi Varlık Vergisi ile tüccar ve sanayici kesimi karşısına alan hükümet, Toprak Reformu ile karşısına alan hükümet, Toprak Reformu ile de tarım kesimini karşısına almış, biriken bu de tarım kesimini karşısına almış, biriken bu tepkiler Demokrat Parti’nin doğuşunu tepkiler Demokrat Parti’nin doğuşunu hazırlamıştır.hazırlamıştır.

1946’daki ilk çok partili seçimi kazanamasa 1946’daki ilk çok partili seçimi kazanamasa bile, Demokrat Parti çok büyük destek bile, Demokrat Parti çok büyük destek görmüştür.görmüştür.

Savaş Yıllarında Savaş Yıllarında Ekonomideki Ekonomideki GelişmelerGelişmeler

GSMH’da ve Alt Sektörlerdeki GSMH’da ve Alt Sektörlerdeki GelişmelerGelişmeler

Türkiye II. Dünya Savaşı’na girmemiş, ancak Türkiye II. Dünya Savaşı’na girmemiş, ancak 900 bin askeri silah altında tutarak her an 900 bin askeri silah altında tutarak her an savaşa girecek gibi hazır beklemiştir.savaşa girecek gibi hazır beklemiştir.

Bu durum savunma harcamalarını artırmış, Bu durum savunma harcamalarını artırmış, bütçe kaynakları ve borçlanma olanakları bu bütçe kaynakları ve borçlanma olanakları bu maliyeti karşılayamayınca, emisyona maliyeti karşılayamayınca, emisyona başvurmak kaçınılmaz olmuştur.başvurmak kaçınılmaz olmuştur.

Sanayileşme hamlesine ara verilmiş, sadece Sanayileşme hamlesine ara verilmiş, sadece BBYSP döneminde tamamlanamayan BBYSP döneminde tamamlanamayan fabrikalar tamamlanmıştır. Özel kesim fabrikalar tamamlanmıştır. Özel kesim yatırımları izne tabi tutulmuş, mevcut yatırımları izne tabi tutulmuş, mevcut kapasite tamamıyla kullanılmaya çalışılmıştır.kapasite tamamıyla kullanılmaya çalışılmıştır.

900 bin kişinin askere alınması (yani 900 bin kişinin askere alınması (yani seferberlik hali) doğal olarak üretimin seferberlik hali) doğal olarak üretimin düşmesine neden olmuştur.düşmesine neden olmuştur.

Tarımsal hasıla 1945 yılında 1939’daki Tarımsal hasıla 1945 yılında 1939’daki değerinin ancak %40’ı kadar olmuştur.değerinin ancak %40’ı kadar olmuştur.

KBDGSMH 1938-39’da 114.5 TL iken, savaşın KBDGSMH 1938-39’da 114.5 TL iken, savaşın son yıllarında (1944-45) 79.4 TL’ye son yıllarında (1944-45) 79.4 TL’ye düşmüştür.düşmüştür.

Fiyatlardaki yükselmeye rağmen tarımsal Fiyatlardaki yükselmeye rağmen tarımsal hasıladaki düşüş, büyük ölçüde; işgücü, hasıladaki düşüş, büyük ölçüde; işgücü, araç-gereç ve kredi yetersizliğinden araç-gereç ve kredi yetersizliğinden kaynaklanmıştır. İklim şartları da tesadüfen kaynaklanmıştır. İklim şartları da tesadüfen kötü gitmiştir. Bunun da etkisi olmuştur.kötü gitmiştir. Bunun da etkisi olmuştur.

Bütün bu olumsuzlukların üstüne bir Bütün bu olumsuzlukların üstüne bir de 1942 yılında “Toprak Mahsulleri de 1942 yılında “Toprak Mahsulleri Vergisi” konulunca tarım sektörü Vergisi” konulunca tarım sektörü iyice darbe yemiştir.iyice darbe yemiştir.

Tarım sektöründeki bu kötüleşme, Tarım sektöründeki bu kötüleşme, doğal olarak GSMH’yi ve KBDGSMH’yi doğal olarak GSMH’yi ve KBDGSMH’yi düşürmüştür.düşürmüştür.

---- Tarım sektörü kadar olmasa bile, Tarım sektörü kadar olmasa bile,

savaş şartları sanayi sektörünü de savaş şartları sanayi sektörünü de olumsuz yönde etkilemiştir.olumsuz yönde etkilemiştir.

Büyük ölçüde tarımsal girdi kullanan sanayi Büyük ölçüde tarımsal girdi kullanan sanayi sektörü, hammadde bulmakta zorlanmıştır.sektörü, hammadde bulmakta zorlanmıştır.

İthalatın tıkanma noktasına gelmesi de ara İthalatın tıkanma noktasına gelmesi de ara madde ve yatırım mallarının temin edilmesini madde ve yatırım mallarının temin edilmesini güçleştirmiştir.güçleştirmiştir.

Bunlara rağmen bazı sanayi kuruluşları, Bunlara rağmen bazı sanayi kuruluşları, normalin üstünde aşırı karlar elde etmişlerdir.normalin üstünde aşırı karlar elde etmişlerdir.

---- Hem tarım sektöründe hem sanayi sektöründe Hem tarım sektöründe hem sanayi sektöründe

üretim düşerken, toplam talep artmıştır.üretim düşerken, toplam talep artmıştır. Bu ortamı fırsat bilen bazı tüccarlar ve bazı Bu ortamı fırsat bilen bazı tüccarlar ve bazı

vatandaşlar, bazı mallarda stokçuluk ve vatandaşlar, bazı mallarda stokçuluk ve spekülasyon yapmaya başladılar.spekülasyon yapmaya başladılar.

Hükümetin fiyatları kontrol etmek için Hükümetin fiyatları kontrol etmek için yeteri kadar organize olamaması, yeteri kadar organize olamaması, sadece polisiye tedbirler alması, sadece polisiye tedbirler alması, karaborsayı artırmaktan başka bir işe karaborsayı artırmaktan başka bir işe yaramamıştır.yaramamıştır.

Toplam talebin artmasında hükümetin Toplam talebin artmasında hükümetin de etkili olduğu söylenebilir.de etkili olduğu söylenebilir.

Savaşan ülkelere tarımsal ürün satıp dış Savaşan ülkelere tarımsal ürün satıp dış ticaret bilançosu fazlası verilmek ticaret bilançosu fazlası verilmek istenmesi ve silah altına alınan istenmesi ve silah altına alınan personelin iaşeleri de toplam talebi personelin iaşeleri de toplam talebi artırıcı bir etki oluşturmuştur.artırıcı bir etki oluşturmuştur.

Fiyat ArtışlarıFiyat Artışları

Toplam talep az önce belirtilen Toplam talep az önce belirtilen nedenlerle artarken ve yine toplam nedenlerle artarken ve yine toplam arz da anılan sebeplerden ötürü arz da anılan sebeplerden ötürü azalırken, vatandaş oldukça sıkıntılı azalırken, vatandaş oldukça sıkıntılı günler geçirmiş, yaşam kalitesi günler geçirmiş, yaşam kalitesi önemli ölçüde düşmüştür.önemli ölçüde düşmüştür.

Bu dönemde meydana gelen yüksek Bu dönemde meydana gelen yüksek enflasyon şu nedenlerle enflasyon şu nedenlerle özetlenebilir:özetlenebilir:

1.1. Üretim düşüşü,Üretim düşüşü,

2.2. İthalat düşüşü,İthalat düşüşü,

3.3. Talep artışı,Talep artışı,

4.4. Para ve maliye politikalarının yarattığı Para ve maliye politikalarının yarattığı mali dengesizlik…mali dengesizlik…

Fiyat artışları spekülasyonu ve Fiyat artışları spekülasyonu ve karaborsayı yaygınlaştırmıştır.karaborsayı yaygınlaştırmıştır.

Ticari karlar anormal ölçüde yükseldi ve Ticari karlar anormal ölçüde yükseldi ve yeni savaş zenginleri türedi.yeni savaş zenginleri türedi.

Enflasyon ticaret ve sanayi ile uğraşan Enflasyon ticaret ve sanayi ile uğraşan kesimin lehine gelir dağılımının yeniden kesimin lehine gelir dağılımının yeniden oluşmasına yol açtı. Önemli sermaye oluşmasına yol açtı. Önemli sermaye birikimleri sağlandı.birikimleri sağlandı.

1938-1945 arasında fiyatlar genel 1938-1945 arasında fiyatlar genel seviyesi %400 artmıştır.seviyesi %400 artmıştır.

1942 yılında %69.7 ve 1943 yılında 1942 yılında %69.7 ve 1943 yılında %63.2 ile rekorlar kırıldı.%63.2 ile rekorlar kırıldı.

İşin ilginç yanı şudur ki, o yıllarda İşin ilginç yanı şudur ki, o yıllarda enflasyon, savaşan ülkelerde dahi bu enflasyon, savaşan ülkelerde dahi bu kadar yüksek olmamıştır ! ! ! ! !kadar yüksek olmamıştır ! ! ! ! !

Para ve Maliye PolitikasıPara ve Maliye Politikası

Savaşın başlaması ile birlikte artan Savaşın başlaması ile birlikte artan harcamaları, mevcut gelir kalemleri harcamaları, mevcut gelir kalemleri ile karşılamak güçleşmişti. O ile karşılamak güçleşmişti. O dönemde düzenli olarak alınan bir dönemde düzenli olarak alınan bir Gelir Vergisi yoktu.Gelir Vergisi yoktu.

Fiyat artışları ile birlikte Nominal Fiyat artışları ile birlikte Nominal GSMH 1939-45 döneminde %265.1 GSMH 1939-45 döneminde %265.1 oranında artmış, ancak alınan oranında artmış, ancak alınan vergiler bu orandan daha az vergiler bu orandan daha az artmıştır.artmıştır.

Bu yüzden hükümet yeni gelir Bu yüzden hükümet yeni gelir kaynakları aramaya başlamıştır.kaynakları aramaya başlamıştır.

Eski vergilerin oranları yükseltilmiş, Eski vergilerin oranları yükseltilmiş, bazı yeni vergiler konulmuştur.bazı yeni vergiler konulmuştur.

Örneğin gümrük vergisi artırılmış, Örneğin gümrük vergisi artırılmış, ithalat üzerinden daha fazla vergi ithalat üzerinden daha fazla vergi alınmıştır. Ayrıca 1942’de ihracat alınmıştır. Ayrıca 1942’de ihracat üzerinden de vergi alınmıştır.üzerinden de vergi alınmıştır.

1944’de Toprak Mahsulleri Vergisi 1944’de Toprak Mahsulleri Vergisi ihdas edilmiştir. 1946’da yürürlükten ihdas edilmiştir. 1946’da yürürlükten kalkan bu vergi, 167 milyon TL gelir kalkan bu vergi, 167 milyon TL gelir sağlamıştır.sağlamıştır.

Varlık Vergisi yürürlüğe konulmuş,Varlık Vergisi yürürlüğe konulmuş, Tekel ürünlerine zam yapılmıştır.Tekel ürünlerine zam yapılmıştır. Bütün bu yeni vergilere ve eski vergilerin Bütün bu yeni vergilere ve eski vergilerin

oranlarının artırılmasına rağmen, kamu oranlarının artırılmasına rağmen, kamu harcamaları finanse edilememiş, iç harcamaları finanse edilememiş, iç borçlanma eskisine oranla daha yoğun borçlanma eskisine oranla daha yoğun kullanılan bir enstrüman olmuştur.kullanılan bir enstrüman olmuştur.

1934-38 döneminde borçların bütçe 1934-38 döneminde borçların bütçe gelirlerine oranı %9.4 iken, 1939-41 gelirlerine oranı %9.4 iken, 1939-41 döneminde bu oran %38.9’a döneminde bu oran %38.9’a yükselmiştir.yükselmiştir.

1942’den sonra borçların kamu 1942’den sonra borçların kamu gelirlerine oranı yeniden %10’un altına gelirlerine oranı yeniden %10’un altına inmiştir.inmiştir.

1940-42 yıllarında alınan borçların bir 1940-42 yıllarında alınan borçların bir kısmı dış borç olsa da, büyük kısmı kısmı dış borç olsa da, büyük kısmı TCMB’den alınmıştır.TCMB’den alınmıştır.

TCMB’den bu kadar büyük ölçüde TCMB’den bu kadar büyük ölçüde yararlanılması, 1939’a kadar neredeyse yararlanılması, 1939’a kadar neredeyse sabit olan emisyonun anormal bir sabit olan emisyonun anormal bir şekilde artması ve dolayısıyla da şekilde artması ve dolayısıyla da enflasyonun yükselmesi sonucunu enflasyonun yükselmesi sonucunu doğurmuştur.doğurmuştur.

Emisyon hacmi 1938’de 240 milyon Emisyon hacmi 1938’de 240 milyon TL iken 1939’da 318, 1942’de 700 ve TL iken 1939’da 318, 1942’de 700 ve 1945’de 1051 milyon TL olmuştur.1945’de 1051 milyon TL olmuştur.

Yani emisyon hacmi 1938-45 Yani emisyon hacmi 1938-45 arasında %438 oranında artmıştır.arasında %438 oranında artmıştır.

Banka mevduatlarındaki artış ise Banka mevduatlarındaki artış ise daha ılımlıdır. 1938’de 201 milyon TL daha ılımlıdır. 1938’de 201 milyon TL olan mevduatlar, 1945 yılında 416 olan mevduatlar, 1945 yılında 416 milyon TL’ye yükselmiştir.milyon TL’ye yükselmiştir.

Toplam para arzı ise 1938’de 441 Toplam para arzı ise 1938’de 441 milyon TL iken 1945’de 1467 milyon milyon TL iken 1945’de 1467 milyon TL olmuştur.TL olmuştur.

Cumhuriyetin ilk yıllarından beri sahip Cumhuriyetin ilk yıllarından beri sahip çıkılan “Sıkı para politikası” ve “TL’nin çıkılan “Sıkı para politikası” ve “TL’nin değerini koruma” politikaları bu dönemde değerini koruma” politikaları bu dönemde terk edilmiştir.terk edilmiştir.

Bizdeki fiyat artışları, ticaret Bizdeki fiyat artışları, ticaret partnerlerimizdeki fiyat artışlarından daha partnerlerimizdeki fiyat artışlarından daha fazla olduğu için, TL yabancı paralar fazla olduğu için, TL yabancı paralar karşısında değer kaybetmiştir.karşısında değer kaybetmiştir.

Buna rağmen hükümet TL’nin değerini Buna rağmen hükümet TL’nin değerini savaş öncesindeki değere, yani 1 $ = 1.29 savaş öncesindeki değere, yani 1 $ = 1.29 TL düzeyinde tutmaya devam etmiştir. TL düzeyinde tutmaya devam etmiştir. Devalüasyon yapmamak için direnmiştir.Devalüasyon yapmamak için direnmiştir.

Dış Ticaretteki GelişmelerDış Ticaretteki Gelişmeler

Bu dönemki dış ticaretimiz, ülke içi Bu dönemki dış ticaretimiz, ülke içi gelişmelerden daha çok, ülke dışı etkenlerle gelişmelerden daha çok, ülke dışı etkenlerle şekillenmiştir.şekillenmiştir.

Dış ticaret fazlası vermeyi amaçlayan politika Dış ticaret fazlası vermeyi amaçlayan politika bu dönemde de sürdürülmüştür.bu dönemde de sürdürülmüştür.

Bu politikada başarıya da ulaşılmıştır. Ancak Bu politikada başarıya da ulaşılmıştır. Ancak elde edilen fazlanın olumlu kullanıldığı elde edilen fazlanın olumlu kullanıldığı tartışmalıdır.tartışmalıdır.

Elde edilen dış ticaret fazlası, ihracatın Elde edilen dış ticaret fazlası, ihracatın artırılması ile değil, daha çok ithalatın kısılması artırılması ile değil, daha çok ithalatın kısılması ile elde edilmiştir.ile elde edilmiştir.

Gümrük Mevzuatı’na ilave olarak Gümrük Mevzuatı’na ilave olarak Ocak 1940’da çıkarılan Milli Koruma Ocak 1940’da çıkarılan Milli Koruma Kanunu, hükümete dış ticareti Kanunu, hükümete dış ticareti tamamen kontrol yetkisi vermiştir.tamamen kontrol yetkisi vermiştir.

Hükümet, hangi mallardan ne kadar Hükümet, hangi mallardan ne kadar ithal edileceğine kotalar belirleyerek ithal edileceğine kotalar belirleyerek karar verdi.karar verdi.

Tüketim mallarının ithalatı Tüketim mallarının ithalatı sınırlandırıldı.sınırlandırıldı.

Aynı kanun, hükümete ihracatı Aynı kanun, hükümete ihracatı kontrol etme yetkisi de veriyordu.kontrol etme yetkisi de veriyordu.

Türkiye’ye mal satan ülkelerin çoğunun Türkiye’ye mal satan ülkelerin çoğunun savaşta olması, satın almak istediğimiz savaşta olması, satın almak istediğimiz malların arzını oldukça daraltmıştı.malların arzını oldukça daraltmıştı.

Diğer taraftan, Almanya ile olan yoğun Diğer taraftan, Almanya ile olan yoğun dış ticaretimiz, 1940-41 yıllarında oldukça dış ticaretimiz, 1940-41 yıllarında oldukça geriledi. Savaş öncesinin ¼’üne kadar geriledi. Savaş öncesinin ¼’üne kadar geriledi.geriledi.

Dış ticaretimizi diğer ülkelere Dış ticaretimizi diğer ülkelere yönlendirmekte oldukça zorlandık. yönlendirmekte oldukça zorlandık.

1.1. Diğer ülkeler ihraç mallarımıza Diğer ülkeler ihraç mallarımıza Almanya’nın verdiği yüksek fiyatları Almanya’nın verdiği yüksek fiyatları ödemek istemiyorlardı.ödemek istemiyorlardı.

2.2. İngiltere mallarını daha çok kendi İngiltere mallarını daha çok kendi imparatorluğundaki ülkelere imparatorluğundaki ülkelere yönlendirmişti.yönlendirmişti.

3.3. ABD uzaklığı nedeniyle yoğun dış ticarete ABD uzaklığı nedeniyle yoğun dış ticarete uygun değildi.uygun değildi.

Bu nedenle 1942’den sonra Almanya ile Bu nedenle 1942’den sonra Almanya ile olan dış ticaret yeniden ağırlık kazanmaya olan dış ticaret yeniden ağırlık kazanmaya başladı. 1944’e kadar yine en önemli dış başladı. 1944’e kadar yine en önemli dış ticaret partnerimiz olarak kaldı.ticaret partnerimiz olarak kaldı.

Türkiye ancak 1945’den sonra dış Türkiye ancak 1945’den sonra dış ticaretini ABD, İngiltere ve diğer batılı ticaretini ABD, İngiltere ve diğer batılı ülkelere kaydırabildi.ülkelere kaydırabildi.

Yukarıda sayılan sebeplerle, savaş Yukarıda sayılan sebeplerle, savaş döneminde ithalatımız durma noktasına döneminde ithalatımız durma noktasına kadar gerilemiştir.kadar gerilemiştir.

Bu durum ülke içi mal arzının daralmasına Bu durum ülke içi mal arzının daralmasına önemli ölçüde neden olmuştur.önemli ölçüde neden olmuştur.

Ara ve yatırım mallarının ithalatının Ara ve yatırım mallarının ithalatının zorlaşması, başta sanayi olmak üzere, ithal zorlaşması, başta sanayi olmak üzere, ithal girdi kullanan bir çok sektörün üretimini girdi kullanan bir çok sektörün üretimini olumsuz yönde etkilemiştir.olumsuz yönde etkilemiştir.

Almanya ile dış ticaretimizin bu kadar yoğun Almanya ile dış ticaretimizin bu kadar yoğun olması, savaş döneminde dış ticaretimizi olması, savaş döneminde dış ticaretimizi oldukça olumsuz yönde etkilemiştir.oldukça olumsuz yönde etkilemiştir.

1939-1945 döneminde ithal 1939-1945 döneminde ithal mallarının fiyatları %240 artmıştı. mallarının fiyatları %240 artmıştı. Oysa aynı dönemde yurt içi enflasyon Oysa aynı dönemde yurt içi enflasyon yaklaşık %400 olmuştu. Yani nispi yaklaşık %400 olmuştu. Yani nispi anlamda ithal malları ucuzlamıştı.anlamda ithal malları ucuzlamıştı.

Döviz kurları da oldukça düşük idi.Döviz kurları da oldukça düşük idi. Gümrük vergileri 1940 ve 1941’de 2 Gümrük vergileri 1940 ve 1941’de 2

defa yükseltilmesine rağmen ithal defa yükseltilmesine rağmen ithal malları fiyatlarının göreceli düşüklüğü malları fiyatlarının göreceli düşüklüğü devam etmişti.devam etmişti.

Yani ithalat bu dönemde oldukça Yani ithalat bu dönemde oldukça karlıydı.karlıydı.

İthalat ise büyük ölçüde gayri müslim azınlığın İthalat ise büyük ölçüde gayri müslim azınlığın elindeydi. Zaten 1942’de çıkarılan Varlık elindeydi. Zaten 1942’de çıkarılan Varlık Vergisi’nin çıkarılış nedenlerinden biri de Vergisi’nin çıkarılış nedenlerinden biri de buydu.buydu.

1942’den sonra gümrük oranları 1942’den sonra gümrük oranları yükseltilmediği için, ithalatın bu kadar ucuz yükseltilmediği için, ithalatın bu kadar ucuz olmasına seyirci kalınmıştır diyebiliriz.olmasına seyirci kalınmıştır diyebiliriz.

Oysa gümrük oranlarını bir miktar daha Oysa gümrük oranlarını bir miktar daha yükseltmiş olsaydık, ithalattan doğan anormal yükseltmiş olsaydık, ithalattan doğan anormal kazançların bir kısmı devlete kalabilirdi.kazançların bir kısmı devlete kalabilirdi.

Bu yolla hem enflasyon düşürülebilir hem de Bu yolla hem enflasyon düşürülebilir hem de Varlık Vergisi gibi tepki çeken uygulamalara Varlık Vergisi gibi tepki çeken uygulamalara gerek kalmayabilirdi.gerek kalmayabilirdi.

Savaş yıllarında ihracatı artırmak Savaş yıllarında ihracatı artırmak isteyen bir görünüm sergiliyorduk. isteyen bir görünüm sergiliyorduk. Ancak uygulanan kambiyo politikası Ancak uygulanan kambiyo politikası bu amaçla örtüşmüyordu.bu amaçla örtüşmüyordu.

Savaş döneminde TL’nin değeri Savaş döneminde TL’nin değeri yüksek tutulmuştur.yüksek tutulmuştur.

Üstelik 1942 yılında ihracat üzerine Üstelik 1942 yılında ihracat üzerine vergi konulmuştur. Her ne kadar vergi konulmuştur. Her ne kadar bütçeye gelir sağlamak amacıyla bütçeye gelir sağlamak amacıyla konulmuş olsa da, ihracat hedefleri konulmuş olsa da, ihracat hedefleri ile uyuşmamaktaydı.ile uyuşmamaktaydı.

Bu yanlış uygulamaların sonucunda, Bu yanlış uygulamaların sonucunda, savaş döneminde ihracatımız hem miktar savaş döneminde ihracatımız hem miktar olarak hem de tutar olarak azalmıştır.olarak hem de tutar olarak azalmıştır.

Bu azalışın en büyük nedeni, mallarımızın Bu azalışın en büyük nedeni, mallarımızın neredeyse %50’sini satın alan Almanya neredeyse %50’sini satın alan Almanya ile savaşın ilk yıllarında dış ticaret ile savaşın ilk yıllarında dış ticaret hacmimizin daralmış olmasıdır.hacmimizin daralmış olmasıdır.

1938’de 1447 bin ton olan ihracatımız, 1938’de 1447 bin ton olan ihracatımız, 1941’de 429 bin tona ve 1945’de ise 310 1941’de 429 bin tona ve 1945’de ise 310 bin tona kadar düşmüştür. İthalat ise aynı bin tona kadar düşmüştür. İthalat ise aynı dönemde 844 bin tondan 325 bin tona dönemde 844 bin tondan 325 bin tona gerilemiştir.gerilemiştir.

Dış ticaret miktarlarındaki bu çok hızlı düşüşe Dış ticaret miktarlarındaki bu çok hızlı düşüşe rağmen, dış ticaret değerleri daha yavaş rağmen, dış ticaret değerleri daha yavaş düşmüştür. Hatta 1942’den sonra ılımlı bir düşmüştür. Hatta 1942’den sonra ılımlı bir yükseliş dahi görülmektedir.yükseliş dahi görülmektedir.

Miktar düşüşlerine rağmen ihracat Miktar düşüşlerine rağmen ihracat değerlerinin artması, ihraç mallarının değerlerinin artması, ihraç mallarının fiyatlarındaki yükselişle açıklanmaktadır.fiyatlarındaki yükselişle açıklanmaktadır.

İhraç malları ortalama fiyatı, savaş İhraç malları ortalama fiyatı, savaş döneminde yaklaşık 6.3 kat artmıştır. döneminde yaklaşık 6.3 kat artmıştır. 1939’da ton başına fiyat 111.9 TL iken 1939’da ton başına fiyat 111.9 TL iken 1945’de 706.5 TL olmuştur.1945’de 706.5 TL olmuştur.

İhraç malları fiyatlarının ithal malları İhraç malları fiyatlarının ithal malları fiyatlarından daha hızlı yükselmesi, bu fiyatlarından daha hızlı yükselmesi, bu dönemde dış ticaret hadlerinin lehimize dönemde dış ticaret hadlerinin lehimize değişmesine neden olmuştur.değişmesine neden olmuştur.

1939’dan 1946’ya kadar verilen dış 1939’dan 1946’ya kadar verilen dış ticaret fazlaları toplamı 347 milyon $ ticaret fazlaları toplamı 347 milyon $ civarındadır.civarındadır.

Ödemeler bilançosunun diğer Ödemeler bilançosunun diğer kalemlerinde bir miktar açık verildiği kalemlerinde bir miktar açık verildiği tahmin edilmektedir.tahmin edilmektedir.

Bu dönemde Türkiye’nin altın ve Bu dönemde Türkiye’nin altın ve döviz rezervlerinin 330 milyon TL döviz rezervlerinin 330 milyon TL arttığı hesaplanmıştır.arttığı hesaplanmıştır.

1946 Devalüasyonu1946 Devalüasyonu

Cumhuriyet tarihinin ilk devalüasyonu Cumhuriyet tarihinin ilk devalüasyonu 7 Eylül 1946’da yapılmıştır.7 Eylül 1946’da yapılmıştır.

1 $ = 1.26 TL olan resmi kur, 1 $ = 1 $ = 1.26 TL olan resmi kur, 1 $ = 2.80 TL olarak değiştirilmiştir.2.80 TL olarak değiştirilmiştir.

Yani TL yaklaşık olarak %54.3 Yani TL yaklaşık olarak %54.3 oranında değer kaybetmiştir.oranında değer kaybetmiştir.

Bu devalüasyonla birlikte dış ticarette Bu devalüasyonla birlikte dış ticarette kısmi serbestleşmeye gidildi:kısmi serbestleşmeye gidildi:

1.1. İthalattaki kontenjanlar,İthalattaki kontenjanlar,

2.2. Miktar kısıtlamaları veMiktar kısıtlamaları ve

3.3. Tavan fiyat uygulamaları kaldırıldı.Tavan fiyat uygulamaları kaldırıldı.

4.4. İç tüketim için çok gerekli olan bazı İç tüketim için çok gerekli olan bazı mallar dışındaki malların ihracatı mallar dışındaki malların ihracatı üzerindeki kotalar ve sınırlandırmalar üzerindeki kotalar ve sınırlandırmalar kaldırıldı.kaldırıldı.

5.5. 2 yanlı ticaret ve clearing 2 yanlı ticaret ve clearing uygulamalarının azaltılacağı ilan edildi.uygulamalarının azaltılacağı ilan edildi.

6.6. İthalat birlikleri tasfiye edildi.İthalat birlikleri tasfiye edildi.

7.7. Dış ticaretin serbest bölgelere Dış ticaretin serbest bölgelere kaydırılması amaçlandı.kaydırılması amaçlandı.

1946 devalüasyonu hem içerde hem de 1946 devalüasyonu hem içerde hem de dışarıda sürpriz bir karar olarak değerlendirildi dışarıda sürpriz bir karar olarak değerlendirildi ve oldukça eleştirildi.ve oldukça eleştirildi.

Eleştiri yapanlara göre, Türkiye’nin enflasyonu Eleştiri yapanlara göre, Türkiye’nin enflasyonu savaş yıllarında diğer ülkelerden daha yüksek savaş yıllarında diğer ülkelerden daha yüksek olsa da 1944’ten itibaren fiyat yükselişlerinin olsa da 1944’ten itibaren fiyat yükselişlerinin kontrol altına alınmış olması, hatta fiyat kontrol altına alınmış olması, hatta fiyat düşüşleri görülmesi nedeniyle, TL aşırı değerli düşüşleri görülmesi nedeniyle, TL aşırı değerli değildi. Resmi kur sürdürülebilirdi.değildi. Resmi kur sürdürülebilirdi.

Zaten sıkı kambiyo uygulamaları spekülasyon Zaten sıkı kambiyo uygulamaları spekülasyon ve dışarıya döviz kaçırılması şansını ve dışarıya döviz kaçırılması şansını azaltıyordu ve yeteri kadar döviz rezervi azaltıyordu ve yeteri kadar döviz rezervi vardı.vardı.

Öte yandan dış ticaret fiyatlarındaki Öte yandan dış ticaret fiyatlarındaki değişme, Türkiye’nin aleyhine değil, tam değişme, Türkiye’nin aleyhine değil, tam tersine lehineydi.tersine lehineydi.

Zaten 2’li antlaşmalarla dış ticaret devam Zaten 2’li antlaşmalarla dış ticaret devam ettirilmekteydi ve satılamayacak kadar çok ettirilmekteydi ve satılamayacak kadar çok ürün stoğumuz da yoktu.ürün stoğumuz da yoktu.

Avrupa’nın savaştan yeni çıkmış olması Avrupa’nın savaştan yeni çıkmış olması nedeniyle, tarım ürünlerine olan talebi nedeniyle, tarım ürünlerine olan talebi oldukça yüksekti. Devalüasyon, yüksek oldukça yüksekti. Devalüasyon, yüksek fiyattan satabileceğimiz ürünleri düşük fiyattan satabileceğimiz ürünleri düşük fiyattan satmamıza yol açmıştır.fiyattan satmamıza yol açmıştır.

İthalatı kontrol etmek için devalüasyon İthalatı kontrol etmek için devalüasyon gereksizdi, çünkü ithalatın kontrolü için bir gereksizdi, çünkü ithalatın kontrolü için bir çok araç vardı.çok araç vardı.

Sanayileşmenin kaldığı yerden devam Sanayileşmenin kaldığı yerden devam etmesi için, TL’nin değerinin yüksek olması etmesi için, TL’nin değerinin yüksek olması gerekiyordu.gerekiyordu.

Yöneltilen bu eleştirilere şu cevaplar Yöneltilen bu eleştirilere şu cevaplar verilmiştir:verilmiştir:

1.1. İhraç ürünleri iç fiyatları dünya İhraç ürünleri iç fiyatları dünya fiyatlarından yüksektir, bu durum rekabet fiyatlarından yüksektir, bu durum rekabet gücümüzü zayıflatmaktadır,gücümüzü zayıflatmaktadır,

2.2. Savaş yıllarında stoklarda biriken ihraç Savaş yıllarında stoklarda biriken ihraç ürünlerini daha kolay pazarlamak için ürünlerini daha kolay pazarlamak için devalüasyon gereklidir,devalüasyon gereklidir,

3.3. Savaş yıllarında biriken altın ve döviz Savaş yıllarında biriken altın ve döviz rezervlerinin değeri iç piyasada artacak, rezervlerinin değeri iç piyasada artacak, böylece iç borçlar daha kolay ödenecektir.böylece iç borçlar daha kolay ödenecektir.

4.4. Dış ticaretin serbestleşmesi ile Dış ticaretin serbestleşmesi ile artması beklenen ithalat bu yolla artması beklenen ithalat bu yolla kontrol altına alınabilecektir.kontrol altına alınabilecektir.

5.5. IMF’ye üye olmadan önce döviz IMF’ye üye olmadan önce döviz kurunu serbestçe belirleme hakkı kurunu serbestçe belirleme hakkı kullanılmıştır. Üye olduktan sonra kullanılmıştır. Üye olduktan sonra %10’u aşan devalüasyonlar için izin %10’u aşan devalüasyonlar için izin alınması gerekmektedir…alınması gerekmektedir…

II. Dünya Savaşı Yıllarında Dış II. Dünya Savaşı Yıllarında Dış Kaynak KullanımıKaynak Kullanımı

II. Dünya Savaşı yıllarında, diğer II. Dünya Savaşı yıllarında, diğer dönemlere oranla, daha fazla kredi ve dönemlere oranla, daha fazla kredi ve hibeden yararlanılmıştır.hibeden yararlanılmıştır.

Altın ve döviz stoklarındaki artışta, Altın ve döviz stoklarındaki artışta, sadece elde edilen dış ticaret fazlası sadece elde edilen dış ticaret fazlası değil, bu dış kredilerin de büyük rolü değil, bu dış kredilerin de büyük rolü vardır.vardır.

1938-1945 döneminde 127 milyon 1938-1945 döneminde 127 milyon dolar ekonomik, bir kısmı hibe olan 187 dolar ekonomik, bir kısmı hibe olan 187 milyon dolar askeri kredi alınmıştır.milyon dolar askeri kredi alınmıştır.

II. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında II. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında alınan krediler şöyle sıralanabilir:alınan krediler şöyle sıralanabilir:

1.1. 1939-40 döneminde İngiltere’den 1939-40 döneminde İngiltere’den 49.5 milyon sterlin (240 milyon 49.5 milyon sterlin (240 milyon dolar) kredi alınmıştır. Bunun 17 dolar) kredi alınmıştır. Bunun 17 milyon sterlini ticari kredi iken, 29.5 milyon sterlini ticari kredi iken, 29.5 milyon sterlini askeri kredidir.milyon sterlini askeri kredidir.

2.2. 1940 yılında Fransa’dan 1.5 milyon 1940 yılında Fransa’dan 1.5 milyon sterlin kredi alınmıştır. Bu kredi ile sterlin kredi alınmıştır. Bu kredi ile Fransa piyasalarında biriken borçlar Fransa piyasalarında biriken borçlar tasfiye edilmiştir.tasfiye edilmiştir.

3.3. 1941 yılında ABD’den 45 milyon dolar 1941 yılında ABD’den 45 milyon dolar savaş malzemesi kredisi sağlandı. Bu savaş malzemesi kredisi sağlandı. Bu kredinin sadece 5 milyon doları kredinin sadece 5 milyon doları kullanıldı. Geri kalan 40 milyon dolarlık kullanıldı. Geri kalan 40 milyon dolarlık kısmı 1946 yılında yapılan bir antlaşma kısmı 1946 yılında yapılan bir antlaşma ile iptal edildi.ile iptal edildi.

4.4. 1942 yılında Almanya’dan 45 milyon 1942 yılında Almanya’dan 45 milyon TL (35 milyon dolar=100 milyon Reich TL (35 milyon dolar=100 milyon Reich Mark) kredi sağlandı.Mark) kredi sağlandı.

Bu krediler savaşta Türkiye’yi Bu krediler savaşta Türkiye’yi yanlarına çekmek isteyen ya da yanlarına çekmek isteyen ya da tarafsızlığını korumasını isteyen tarafsızlığını korumasını isteyen ülkelerce verilmiştir.ülkelerce verilmiştir.

Savaş yıllarında Millileştirme faaliyetleri Savaş yıllarında Millileştirme faaliyetleri devam etti. Yabancıların elinde bulunan bir devam etti. Yabancıların elinde bulunan bir çok demiryolu, haberleşme şirketi ve liman çok demiryolu, haberleşme şirketi ve liman millileştirme yoluyla 517 milyon TL millileştirme yoluyla 517 milyon TL karşılığında alındı. Bu tutar karşılığında dış karşılığında alındı. Bu tutar karşılığında dış borç senedi verildi ve taksitler halinde borç senedi verildi ve taksitler halinde ödendi.ödendi.

Bir yandan dış ticaret fazlası elde edilerek Bir yandan dış ticaret fazlası elde edilerek altın ve döviz rezervleri artırılırken, diğer altın ve döviz rezervleri artırılırken, diğer yandan da borçlarımız artmıştır. 1939’da yandan da borçlarımız artmıştır. 1939’da 236 milyon dolar olan konsolide dış borçlar, 236 milyon dolar olan konsolide dış borçlar, 1945 yılında 439 milyon dolara yükselmiştir.1945 yılında 439 milyon dolara yükselmiştir.

Rezerv ve borç artışının Rezerv ve borç artışının karşılaştırılmasında farklı rivayetler söz karşılaştırılmasında farklı rivayetler söz konusudur.konusudur.

K. Bulutoğlu, savaş sonunda Türkiye’nin K. Bulutoğlu, savaş sonunda Türkiye’nin net borcunun sıfır olduğunu iddia etmiştir.net borcunun sıfır olduğunu iddia etmiştir.

W. Hale 1946 yılında Türkiye’nin 262 W. Hale 1946 yılında Türkiye’nin 262 milyon dolar rezervi olduğunu söylemiştir.milyon dolar rezervi olduğunu söylemiştir.

M. Singer ise 1938 yılında Türkiye’nin M. Singer ise 1938 yılında Türkiye’nin rezervlerinin 34 milyon dolar iken, 1946 rezervlerinin 34 milyon dolar iken, 1946 yılında 307 milyon dolara ulaştığını, bunun yılında 307 milyon dolara ulaştığını, bunun da 241 milyon dolarlık kısmının altın da 241 milyon dolarlık kısmının altın rezervi olduğunu iddia etmiştir.rezervi olduğunu iddia etmiştir.

Hatırlayacağınız üzere, Y. S. Tezel ise, bu Hatırlayacağınız üzere, Y. S. Tezel ise, bu dönemde rezervlerimizin 330 milyon TL dönemde rezervlerimizin 330 milyon TL arttığını belirtmiştir.arttığını belirtmiştir.

Bu dönemde Türkiye’nin sürdürmüş Bu dönemde Türkiye’nin sürdürmüş olduğu dış ticaret politikası olduğu dış ticaret politikası eleştirilmiştir.eleştirilmiştir.

Dış ticaret fazlası vermeye ve rezerv Dış ticaret fazlası vermeye ve rezerv artırmaya dayalı bu politika artırmaya dayalı bu politika merkantilist anlayışa benzetilmiştir.merkantilist anlayışa benzetilmiştir.

M. Singer, daha aktif bir dış ticaret M. Singer, daha aktif bir dış ticaret politikası uygulanmış olsaydı; krom, politikası uygulanmış olsaydı; krom, pamuk, tütün ve bazı gıda pamuk, tütün ve bazı gıda maddelerinin ihracatını maddelerinin ihracatını artırabileceğini, böylelikle de artırabileceğini, böylelikle de sanayileşme hamlesini sanayileşme hamlesini sürdürebileceğini ileri sürmüştür.sürdürebileceğini ileri sürmüştür.

II. Dünya Savaşı II. Dünya Savaşı Sonrasında Türkiye Sonrasında Türkiye

EkonomisiEkonomisi

Türkiye’de ve Dünyada Türkiye’de ve Dünyada Gelişmeler ve İktisat Gelişmeler ve İktisat

Politikasında DönüşümlerPolitikasında Dönüşümler

Savaş sonrasında iktisat Savaş sonrasında iktisat politikasındaki dönüşümlerin iki grup politikasındaki dönüşümlerin iki grup nedenden kaynaklandığı söylenebilir:nedenden kaynaklandığı söylenebilir:

1.1. Yurt içi etkenlerYurt içi etkenler2.2. Yurt dışı etkenlerYurt dışı etkenler Bunları birbirlerinden ayırmak çoğu Bunları birbirlerinden ayırmak çoğu

zaman oldukça zordur. Çünkü zaman oldukça zordur. Çünkü karşılıklı bir etkileşim içerisindedirler.karşılıklı bir etkileşim içerisindedirler.

Ama ana hatlarıyla ayırım yapmak Ama ana hatlarıyla ayırım yapmak olasıdır. Önce yurt içi etkenlerden olasıdır. Önce yurt içi etkenlerden başlayalım…başlayalım…

Savaş yıllarında devletin ekonomiye Savaş yıllarında devletin ekonomiye etkisi büyük oranda artmıştı.etkisi büyük oranda artmıştı.

Varlık Vergisi, Toprak Mahsulleri Varlık Vergisi, Toprak Mahsulleri Vergisi, kıtlık ve bazı temel ihtiyaç Vergisi, kıtlık ve bazı temel ihtiyaç maddelerinin karneye bağlanması maddelerinin karneye bağlanması büyük hoşnutsuzluklar yaratmıştı.büyük hoşnutsuzluklar yaratmıştı.

G. Kazgan, Toprak Mahsulleri Vergisi G. Kazgan, Toprak Mahsulleri Vergisi nedeniyle, buğday arzının daraldığını, nedeniyle, buğday arzının daraldığını, buğday yardımı alacak düzeye buğday yardımı alacak düzeye indiğimizi iddia etmiştir.indiğimizi iddia etmiştir.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun görüşüldüğü sırada, özellikle de 17. görüşüldüğü sırada, özellikle de 17. maddenin tartışıldığı oturumlarda, maddenin tartışıldığı oturumlarda, iktidara karşı yoğun bir muhalefet iktidara karşı yoğun bir muhalefet yapıldı.yapıldı.

1946 yılında, çok partili siyasi hayata 1946 yılında, çok partili siyasi hayata geçilince, CHP’den ayrılan milletvekilleri, geçilince, CHP’den ayrılan milletvekilleri, başta Demokrat Parti olmak üzere başta Demokrat Parti olmak üzere muhalefet partilerinde toplandılar.muhalefet partilerinde toplandılar.

Celal Bayar ve Adnan Menderes’in Celal Bayar ve Adnan Menderes’in öncülüğünde kurulan DP, CHP’nin öncülüğünde kurulan DP, CHP’nin uyguladığı devletçi politikayı eleştirdiler.uyguladığı devletçi politikayı eleştirdiler.

Bu eleştiriler; giderek güçlenen özel Bu eleştiriler; giderek güçlenen özel sermaye kesiminde, büyük toprak sermaye kesiminde, büyük toprak sahiplerinde, basında ve geniş halk sahiplerinde, basında ve geniş halk kesiminde beklediği desteği ve yankıyı kesiminde beklediği desteği ve yankıyı buldu.buldu.

1948 yılında İstanbul Tüccar Derneği’nin 1948 yılında İstanbul Tüccar Derneği’nin girişimi ile Türkiye İktisat Kongresi toplandı.girişimi ile Türkiye İktisat Kongresi toplandı.

Bu kongreye; çeşitli meslek grupları, savaş Bu kongreye; çeşitli meslek grupları, savaş zengini özel sermaye grubu, bilim zengini özel sermaye grubu, bilim adamları, gazeteciler ve toplumun çeşitli adamları, gazeteciler ve toplumun çeşitli kesiminden insanlarla birlikte DP de kesiminden insanlarla birlikte DP de katılmıştır. Bu kongreye CHP ve hükümet katılmıştır. Bu kongreye CHP ve hükümet davet edilmemiştir.davet edilmemiştir.

Bu kongrede Celal Bayar, yaptığı Bu kongrede Celal Bayar, yaptığı konuşmada CHP’nin ekonomi politikasını konuşmada CHP’nin ekonomi politikasını oldukça sert bir şekilde eleştirmiştir.oldukça sert bir şekilde eleştirmiştir.

DP liberal bir politikayı savunuyordu ve DP liberal bir politikayı savunuyordu ve iktidara gelmeleri durumunda devletçiliği iktidara gelmeleri durumunda devletçiliği tasfiye edeceklerini söylüyorlardı.tasfiye edeceklerini söylüyorlardı.

Özel kesime dayalı, tarıma öncelik veren, Özel kesime dayalı, tarıma öncelik veren, yabancı sermayeyi teşvik eden, devletin yabancı sermayeyi teşvik eden, devletin sadece alt yapı yatırımları ile uğraşacağı sadece alt yapı yatırımları ile uğraşacağı bir model öngörülüyordu.bir model öngörülüyordu.

Bu dönemde Hükümet her ne kadar Bu dönemde Hükümet her ne kadar devletçiliği savunsa da, diğer taraftan “Yeni devletçiliği savunsa da, diğer taraftan “Yeni Devletçilik” adı altında daha liberal bir Devletçilik” adı altında daha liberal bir politika izlemeyi düşünmekteydi.politika izlemeyi düşünmekteydi.

Dış etkenler de en az iç etkenler kadar etkili Dış etkenler de en az iç etkenler kadar etkili olmuştur.olmuştur.

Savaş sonunda dünya “Doğu Bloku” ve Savaş sonunda dünya “Doğu Bloku” ve “Batı” olmak üzere 2 kutuplu bir hal almıştı.“Batı” olmak üzere 2 kutuplu bir hal almıştı.

Doğu Bloku’nun lider ülkesi SSCB’nin Doğu Bloku’nun lider ülkesi SSCB’nin Türkiye üzerinde emelleri olduğunun Türkiye üzerinde emelleri olduğunun anlaşılması ile Türkiye’nin yönü de anlaşılması ile Türkiye’nin yönü de kendiliğinden ortaya çıkmış oluyordu.kendiliğinden ortaya çıkmış oluyordu.

Türkiye artık tamamen batılılaşmak için, Türkiye artık tamamen batılılaşmak için, batının bir çok kurum ve kuruluşuna batının bir çok kurum ve kuruluşuna müracaat etti. Bu arada batının müracaat etti. Bu arada batının ekonomik yapısını ve yaşam tarzını da ekonomik yapısını ve yaşam tarzını da ithal ederek kendisi uygulamaya ithal ederek kendisi uygulamaya başladı. ABD ile yakın ilişkiler kuruldu.başladı. ABD ile yakın ilişkiler kuruldu.

Batılılaşma hedefi yeni bir hedef Batılılaşma hedefi yeni bir hedef değildir. Cumhuriyet öncesi Tanzimat ile değildir. Cumhuriyet öncesi Tanzimat ile ortaya çıkmış bir yaklaşımdır. Savaş ortaya çıkmış bir yaklaşımdır. Savaş sonunda bu hedef daha net bir şekilde sonunda bu hedef daha net bir şekilde ortaya konmuş ve Devletçi sanayileşme ortaya konmuş ve Devletçi sanayileşme politikası gözden geçirilmiştir.politikası gözden geçirilmiştir.

Batılı kurum ve kuruluşlarda yer Batılı kurum ve kuruluşlarda yer almak için uğraşan Türkiye, 23 Şubat almak için uğraşan Türkiye, 23 Şubat 1945’de Almanya’ya savaş ilan 1945’de Almanya’ya savaş ilan etmiş, 26 Haziran 1945’de San etmiş, 26 Haziran 1945’de San Francisco’da BM Antlaşmasını Francisco’da BM Antlaşmasını imzalayan 51 ülkeden biri olmuştur.imzalayan 51 ülkeden biri olmuştur.

1944 yılında Bretton Woods 1944 yılında Bretton Woods konferanslarına katılan Türkiye, konferanslarına katılan Türkiye, Şubat 1947’de IMF ve Uluslararası Şubat 1947’de IMF ve Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (Dünya İmar ve Kalkınma Bankası (Dünya Bankası)’na tam üye olmuştur.Bankası)’na tam üye olmuştur.

Savaş sonrası üye olduğumuz diğer 2 Savaş sonrası üye olduğumuz diğer 2 kuruluş ise 1948’de “Avrupa Ekonomik kuruluş ise 1948’de “Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, EECD (daha sonra İşbirliği Teşkilatı, EECD (daha sonra Kalkınma İçin Ekonomik İşbirliği Kalkınma İçin Ekonomik İşbirliği Teşkilatı OECD adını almıştır)” ve Teşkilatı OECD adını almıştır)” ve 1952’de “Kuzey Atlantik Savunma Paktı 1952’de “Kuzey Atlantik Savunma Paktı (NATO)”dır.(NATO)”dır.

Türkiye 1947 yılından itibaren Truman Türkiye 1947 yılından itibaren Truman Doktrini çerçevesinde ABD’den askeri Doktrini çerçevesinde ABD’den askeri yardım ve 1948’den sonra da Marshall yardım ve 1948’den sonra da Marshall Yardım Programı’ndan ekonomik Yardım Programı’ndan ekonomik yardım almıştır.yardım almıştır.

Bu tarihten sonra Türkiye, ekonomik Bu tarihten sonra Türkiye, ekonomik kalkınmasını dış finansman yoluyla kalkınmasını dış finansman yoluyla temin etmek için sürekli olarak kredi temin etmek için sürekli olarak kredi arayışı içinde olmuştur.arayışı içinde olmuştur.

1947-50 döneminde toplam 391 1947-50 döneminde toplam 391 milyon dolar dış kaynağın büyük bir milyon dolar dış kaynağın büyük bir bölümü, 294 milyon doları ABD’den bölümü, 294 milyon doları ABD’den sağlanmıştır. Bunun 177 milyon doları sağlanmıştır. Bunun 177 milyon doları bağış, 117 milyon doları kredidir.bağış, 117 milyon doları kredidir.

Bu dönemde batının lideri konumunda Bu dönemde batının lideri konumunda olan ABD ile yakın ilişkiler artmıştır.olan ABD ile yakın ilişkiler artmıştır.

Bu yakın ilişkiler doğrultusunda, Bu yakın ilişkiler doğrultusunda, Marshall yardımları çerçevesinde Marshall yardımları çerçevesinde Türkiye’ye gelen uzmanlar, devletçi Türkiye’ye gelen uzmanlar, devletçi sistemi eleştirmişlerdir. Bu eleştiriler sistemi eleştirmişlerdir. Bu eleştiriler hükümeti devletçi sistemi değiştirmek hükümeti devletçi sistemi değiştirmek zorunda bırakmıştır.zorunda bırakmıştır.

Hatta, Marshall yardımlarından Hatta, Marshall yardımlarından yararlanılabilmesi için devletçi sistemin yararlanılabilmesi için devletçi sistemin bırakılması gerektiği bu uzmanlarca açık bırakılması gerektiği bu uzmanlarca açık bir şekilde ifade edilmiştir.bir şekilde ifade edilmiştir.

Öz kaynaklarının yetersiz olduğunu bilen Öz kaynaklarının yetersiz olduğunu bilen Türkiye, yardım alabilmek için bu Türkiye, yardım alabilmek için bu sistemi bırakmak zorunda kalmıştır.sistemi bırakmak zorunda kalmıştır.

Batılı uzmanların Türkiye’ye önerileri şöyle Batılı uzmanların Türkiye’ye önerileri şöyle özetlenebilir:özetlenebilir:

1.1. Ekonomide kamu girişimciliği daraltılmalı, Ekonomide kamu girişimciliği daraltılmalı, özel sektör teşvik edilmelidir.özel sektör teşvik edilmelidir.

2.2. Özel sektörün gelişmesi için ortam Özel sektörün gelişmesi için ortam oluşturulmalıdır,oluşturulmalıdır,

3.3. Ağır sanayi projelerine girilmemeli, hafif Ağır sanayi projelerine girilmemeli, hafif sanayiye öncelik verilmelidir.sanayiye öncelik verilmelidir.

4.4. Türkiye’nin karşılaştırmalı üstünlüğü Türkiye’nin karşılaştırmalı üstünlüğü tarımdadır. Tarımsal alt yapı iyileştirilmeli, tarımdadır. Tarımsal alt yapı iyileştirilmeli, tarım ürünlerinin işlenmesine dayanan tarım ürünlerinin işlenmesine dayanan projeler uygulanmalıdır,projeler uygulanmalıdır,

5.5. Karayolu ulaştırması alt yapısı Karayolu ulaştırması alt yapısı iyileştirmelidir,iyileştirmelidir,

6.6. Toprak sanayi, hafif metal, inşaat Toprak sanayi, hafif metal, inşaat malzemeleri, deri ve orman ürünleri malzemeleri, deri ve orman ürünleri sanayilerine yatırım yapılmalıdır.sanayilerine yatırım yapılmalıdır.

Uzmanların yaptığı bu öneriler kendi içinde Uzmanların yaptığı bu öneriler kendi içinde oldukça tutarlıdır.oldukça tutarlıdır.

Nitekim ABD Türkiye’yi Marshall Nitekim ABD Türkiye’yi Marshall programına dahil ederken, Avrupa’nın programına dahil ederken, Avrupa’nın yeniden yapılandırılmasında ihtiyaç yeniden yapılandırılmasında ihtiyaç duyulacak tarımsal ürünlerin ve duyulacak tarımsal ürünlerin ve hammaddenin sağlayıcısı olarak hammaddenin sağlayıcısı olarak düşünmüştür.düşünmüştür.

Bu amaçla tarımsal üretimin artırılması ve Bu amaçla tarımsal üretimin artırılması ve tarımın dışa açılması önerilerini getirmiştir.tarımın dışa açılması önerilerini getirmiştir.

Yapılan ayni yardımların da büyük bir Yapılan ayni yardımların da büyük bir bölümü tarımsal makineler ile yol bölümü tarımsal makineler ile yol inşaatında kullanılan makineler olmuştur.inşaatında kullanılan makineler olmuştur.

İktidardaki CHP, bu yardımı alabilmek için İktidardaki CHP, bu yardımı alabilmek için devletçiliği terk etmiş, “Yeni Devletçilik” devletçiliği terk etmiş, “Yeni Devletçilik” adını verdiği daha liberal bir politika adını verdiği daha liberal bir politika izlemeye başlamıştır.izlemeye başlamıştır.

1947’de İktisadi Kalkınma Planı’nı, 1948’de 1947’de İktisadi Kalkınma Planı’nı, 1948’de Yabancı Sermayeyi Teşvik Kararnamesi’ni Yabancı Sermayeyi Teşvik Kararnamesi’ni yayınlamış, 1950’de Türkiye Sınai yayınlamış, 1950’de Türkiye Sınai Kalkınma Bankası’nı kurmuştur.Kalkınma Bankası’nı kurmuştur.

Savaş sonrası dönemde politika Savaş sonrası dönemde politika arayışları içerisinde olan Türkiye, arayışları içerisinde olan Türkiye, uygulama şansı bulmayan 2 plan uygulama şansı bulmayan 2 plan oluşturmuştur. Her iki plan da oluşturmuştur. Her iki plan da birbirleriyle taban tabana zıt birbirleriyle taban tabana zıt görünmektedir.görünmektedir.

Bunlardan birincisi 1946 İvedili Sanayi Bunlardan birincisi 1946 İvedili Sanayi Planı ve ikincisi 1947 Kalkınma (Vaner) Planı ve ikincisi 1947 Kalkınma (Vaner) planıdır.planıdır.

1946 İvedili Sanayi Planı, 1930’lu 1946 İvedili Sanayi Planı, 1930’lu yıllarda uygulanan devletçi yıllarda uygulanan devletçi sanayileşme planlarının devamı sanayileşme planlarının devamı niteliğindedir.niteliğindedir.

Bu plan ile sanayileşme hamlesine Bu plan ile sanayileşme hamlesine kalınan yerden devam edilmek kalınan yerden devam edilmek istenmiştir.istenmiştir.

BBYSP ve İBYSP’dan daha kapsamlı BBYSP ve İBYSP’dan daha kapsamlı ve daha derli topludur. Bu planlardan ve daha derli topludur. Bu planlardan edinilen tecrübeler yansıtılmıştır.edinilen tecrübeler yansıtılmıştır.

Üretim hedefleri 10 yıllık tüketim Üretim hedefleri 10 yıllık tüketim kalıplarına göre oluşturulmuştur.kalıplarına göre oluşturulmuştur.

5 yıl sonunda; tekstil, kağıt, çimento, 5 yıl sonunda; tekstil, kağıt, çimento, demir-çelik ve diğer bazı temel demir-çelik ve diğer bazı temel ürünlerde kendi kendimize yeterli ürünlerde kendi kendimize yeterli olacağımızı öngören bir plandır.olacağımızı öngören bir plandır.

Planın finansmanı ulusal kaynaklarla Planın finansmanı ulusal kaynaklarla gerçekleştirilecekti.gerçekleştirilecekti.

Dış konjonktürdeki gelişmeler nedeniyle bu Dış konjonktürdeki gelişmeler nedeniyle bu planın uygulanmasından vazgeçilip, 1947 planın uygulanmasından vazgeçilip, 1947 Kalkınma Planı oluşturuldu.Kalkınma Planı oluşturuldu.

1947 planı daha önceki planlardan daha 1947 planı daha önceki planlardan daha dengeli bir yatırım öngörmekteydi. Plan dengeli bir yatırım öngörmekteydi. Plan büyük ölçüde dış kaynak kullanımı ile büyük ölçüde dış kaynak kullanımı ile finanse edilecekti.finanse edilecekti.

Tarım sektörüne ağırlık veren, tarım Tarım sektörüne ağırlık veren, tarım sektörünü diğer sektörlerle entegre etmeyi sektörünü diğer sektörlerle entegre etmeyi amaçlayan, karayolu yapımına ağırlık veren amaçlayan, karayolu yapımına ağırlık veren bir plandı.bir plandı.

Bu açıdan bakıldığında, 1947 Kalkınma Bu açıdan bakıldığında, 1947 Kalkınma Planı’nın tamamen Marshall Yardımları’ndan Planı’nın tamamen Marshall Yardımları’ndan yararlanmak için oluşturulduğu açıktır.yararlanmak için oluşturulduğu açıktır.

Ancak bu plan da dış finansman konusundaki Ancak bu plan da dış finansman konusundaki aşırı iyimserliğin gerçekleşmemesi nedeniyle aşırı iyimserliğin gerçekleşmemesi nedeniyle uygulanamamıştır.uygulanamamıştır.

1947 planında özel kesimin gelişmesi için 1947 planında özel kesimin gelişmesi için gerekli ortamın oluşturulmasına yönelik gerekli ortamın oluşturulmasına yönelik hedefler vardı. 1948 yılında Türkiye İktisat hedefler vardı. 1948 yılında Türkiye İktisat Kongresi’nde de, plana atıf yapılarak, bu Kongresi’nde de, plana atıf yapılarak, bu önlemlerin artırılması istenmiştir. Yani özel önlemlerin artırılması istenmiştir. Yani özel sektöre daha çok sahip çıkılması talep sektöre daha çok sahip çıkılması talep edilmiştir.edilmiştir.

Bu plan döneminde (1948-1952) Bu plan döneminde (1948-1952) gerçekleştirilecek projeler için toplam gerçekleştirilecek projeler için toplam 3.7 milyar dolar yatırım yapılması, 3.7 milyar dolar yatırım yapılması, bunun yaklaşık 650 milyon dolarlık bunun yaklaşık 650 milyon dolarlık kısmının dış kaynak kullanımı ile kısmının dış kaynak kullanımı ile finanse edilmesi planlanmıştı.finanse edilmesi planlanmıştı.

Planın uygulanması ile ödemeler Planın uygulanması ile ödemeler bilançosu arasında bağlantı bilançosu arasında bağlantı kurulmuştu.kurulmuştu.

Dövizle yapılacak harcamalar 1816 Dövizle yapılacak harcamalar 1816 milyon dolar yani toplam yatırımların milyon dolar yani toplam yatırımların yarısına eşitti.yarısına eşitti.

Uzmanların yaptığı tavsiyeler doğrultusunda, Uzmanların yaptığı tavsiyeler doğrultusunda, toplam yatırımların %43.7’si ulaştırma, toplam yatırımların %43.7’si ulaştırma, %16.4’ü tarıma, %16’sı enerji sektörüne %16.4’ü tarıma, %16’sı enerji sektörüne ayrılırken, sanayiye düşen pay sadece ayrılırken, sanayiye düşen pay sadece %19.6 idi.%19.6 idi.

1947 planında ilk kez büyüme hızı kavramı 1947 planında ilk kez büyüme hızı kavramı kullanılmıştır. Hem milli hasılanın büyüme kullanılmıştır. Hem milli hasılanın büyüme hızı hem de sektörlerin bu büyümeye hızı hem de sektörlerin bu büyümeye yapacakları katkı ayrı ayrı hesaplanmıştı.yapacakları katkı ayrı ayrı hesaplanmıştı.

1948-52 döneminde Milli Hasıla’nın %8 1948-52 döneminde Milli Hasıla’nın %8 büyümesi hesaplanmıştı. Sektörlerdeki yıllık büyümesi hesaplanmıştı. Sektörlerdeki yıllık büyüme hızları ise; sanayi %14.8, tarım büyüme hızları ise; sanayi %14.8, tarım %6.5, ticaret %10.2, mesken üretimi %5.2, %6.5, ticaret %10.2, mesken üretimi %5.2, diğer hizmet sektörleri %1.2 şeklinde diğer hizmet sektörleri %1.2 şeklinde hesaplanmıştır.hesaplanmıştır.

Özetle 1946-50 dönemi ekonomi Özetle 1946-50 dönemi ekonomi politikasında arayış yılları olarak politikasında arayış yılları olarak geçmiştir.geçmiştir.

1950’de iktidara gelen DP bu 1950’de iktidara gelen DP bu arayışlara son vermiş ve vaad ettiği arayışlara son vermiş ve vaad ettiği gibi liberal bir politika uygulamıştır.gibi liberal bir politika uygulamıştır.