İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA DOĞU CEPHESİ VE TÜRKİYE

Burak Çınar

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Tarih Ana Bilim Dalı

Doktora Tezi

Ankara, 2007

i

KABUL VE ONAY

Burak Çınar tarafından hazırlanan “İkinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi Ve Türkiye”

başlıklı bu çalışma, 28 Mayıs 2007 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı

bulunarak jürimiz tarafından Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Mustafa Türkeş (Başkan)

Doç. Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu (Danışman)

Prof. Dr. Mehmet Öz

Doç. Dr. Gümeç Karamuk

Doç. Dr. Mehmet Özden

Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

Prof. Dr. İrfan Çakın

Enstitü Müdürü

ii

BİLDİRİM

Hazırladığım tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak

gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin/raporumun kağıt ve elektronik kopyalarının

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim

koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım:

Tezimin/Raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir.

Tezim/Raporum sadece Hacettepe Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir.

Tezimin/Raporumun …… yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin

sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun

tamamı her yerden erişime açılabilir.

6 Haziran 2007

Burak Çınar

iii

ÖZET

ÇINAR Burak. İkinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi Ve Türkiye, Doktora Tezi,

Ankara, 2006.

Almanya’nın, 22 Haziran 1941’de Sovyetler Birliği’ne saldırmasıyla açılan Doğu

Cephesi, batıdan, kuzeyden ve doğudan Türkiye’yi tehlikenin odağındaki bir dayanak

noktası haline getirmiştir. 1941 Aralık’ına kadar süren harekâtta saldırı inisiyatifine

sahip olan Almanlar kazanıyor gözükürken, Aralık’ta Sovyet karşı-saldırısı ile başlayan

1941-42 Kış Taarruzu Kızılordu’nun geçici olarak cepheyi dengelemesine yol açmıştır.

Kış geçtiğinde Almanlar saldırı inisiyatifini tekrar ele alarak Kafkaslar’daki petrol

yataklarını hedefleyen 1942 Yaz Taarruzu’nu başlatmışlar ve Türkiye sınırına oldukça

yaklaşmışlardır. 1942 sonbaharında Kafkasya’da önemli bir Alman yayılması mevcuttu

ve Türkiye 1941 ilkbaharında Almanlar’ın Balkanlar’ı işgal etmesiyle yaşadığı kabus

dolu günlere geri dönmüştü. Bu arada Alman Ordusu’nda Sovyet esirlerinden oluşan

anti-komünist lejyonlarda bir çok Türk te yer almaya başlamıştı. Almanlar’ın Kafkasya

harekâtının başarıya ulaşması Türkiye’yi Mihver tarafında savaşa zorlayacak en büyük

etkendi. Zira, Almanlar İran ve Türkiye üzerinden Ortadoğu’ya sarkmayı

amaçlamışlardı.

Ancak 1942 Kasım’ında Almanlar’ın pek beklemediği bir Sovyet karşı-saldırısının

getirdiği başarı, önemli bir mihver gücünün Stalingrad’da yok olmasıyla sonuçlanmış ve

Almanlar Kafkasya’yı boşaltmışlardır. Devam eden 1942-43 Kış Taarruzu ile Sovyet

orduları büyük bir mesafe katederek Almanlar’ı Ukrayna’ya kadar geri atmışlar,

Almanlar ise 1943 Şubat’ında Kharkov karşı-saldırısı ile cepheyi sabitleyerek saldırı

inisiyatifini tekrar ele geçirmişlerdir. 1943 Temmuz’unda Almanlar’ın Kursk Saldırısı

başarısızlığa uğrayınca saldırı inisiyatifi bir daha değişmemek üzere Sovyetler’e geçmiş

ve Kızılordu’nun artan gücü savaşın yönünü kesin olarak doğudan batıya doğru

çevirmiştir. Ruslar Doğu Cephesi’nde ilerlerdikçe Müttefikler de Türkiye’yi savaşa

sokma çabalarını artırmışlardır. Sovyet liderleri özellikle 1943’te düzenlenen

iv

konferanslarda Türkiye’nin savaşa sokulmasının sağlanmasını batılı müttefiklerden

sürekli talep etmişlerdir.

1943 Temmuz’unda İtalya’da ve 1944 Haziran’ında Fransa’da, Avrupa’nın yeni

cephelerinin açılmasıyla Doğu Cephesi’ndeki güç dengesini sağlayamayan Almanlar,

ardı gelen harekâtlarla geri atılmaya başlamış, 1944 Eylül’ünde Bulgaristan’ın Kızılordu

birliklerince işgal edilmesiyle Türkiye ile Almanya’nın bağlantısı kesilmiştir. Cephe

hızla Macaristan ve Polonya’ya kaymış, 1945 Ocak’ında Kızılordu Polonya’daki Alman

birliklerini adeta silip süpürmüştür. Böylece Ocak 1945’te Boğazlar’dan Sovyetler’e

yardım gitmesini kabul etmiş olan Türkiye, Alman tehdidinden iyice uzaklaşarak 23

Şubat’ta Mihver ülkelere savaş ilan etmiştir. Kısa bir süre sonra da Sovyet orduları

Berlin’e girmiş ve bir kaç gün sonra da 8 Mayıs 1945’te Almanya teslim olmuştur.

Doğu Cephesi’ndeki karşılıklı harekâtlar Türkiye tarafından da yakından izlenmiş, Türk

Hükümeti cepheye zaman zaman askerî eyetler yollayarak birinci elden izlenimler elde

etmiştir. Bu izlenimler ve diğer bazı siyasî faaliyetler sayesinde -özellikle Stalingrad ve

Kursk gibi kesin muharebelerin cereyan ettiği dönemlerde- Türk Dış Politikası’nın

belirlenmesinde yer yer etkin olmuş ve savaşın gidişatı boyunca Türkiye ilk zamanlarda

Mihver, sonrasında ise Müttefik yanlısı gözükmüştür. Aynı durum Türk kamuoyuna da

benzer bir şekilde yansımıştır.

Anahtar Kelimeler: İkinci Dünya Savaşı, Doğu Cephesi, Türkiye, Almanya, Sovyetler

Birliği

v

ABSTRACT

ÇINAR Burak. The Eastern Front and Turkey During the Second World War, PhD

Thesis, Ankara, 2006.

The Eastern Front, which was opened by the German offensive on 22 June 1942, made

Turkey a fulcrum that was focus of hazard from west, north and east. The Germans

seemed to be winner when they got initiative of offense until December 1941, the front

temporarily stabilized after the Soviet Winter Offensive of 1941-42, started with the

Red Army’s sudden counter-offensive.

When the winter passed, the Germans taking up the initiative, started the 1942 Summer

Offensive aimed at oil basins in Caucasus, and aproached very close to the Turkish

border. There was an important German spread in the Caucasus in Autumn 1942, and

Turkey came back to the days of nightmare that it had had in early 1941. Meanwhile,

many Turks who were ex-Soviet prisoners appeared in anti-communist legions in the

German Army. German success in Caucasian operations was the most important factor

to push Turkey into the war on the Axis side. Because, the Germans had aimed to

proceed to the Middle East via Turkey and Iran.

However, a success outcome from a Soviet counter-offensive that the Germans had not

expected much, resulted in destruction of a considerable amount of the Axis forces

around Stalingrad, then the Germans evacuated the Caucasus. During lasting Winter

Offensive of 1942-43, the Soviet armies traversing a long distance, pushed the Germans

back to Ukraine. Nevertheless the Germans stabilized the front and earned back

initiative by the Kharkov Counter-Offensive in February 1943. In July 1943, when the

German assault on Kursk failed, initiative passed to the Russians last, and rising

strength of the Red Army definitely changed the direction of the battles towards west.

As the Russians advanced in the Eastern Front, the Allies increased their efforts for

Turkey enter the war. The Soviet leaders continously demanded the Allies provide

Turkey’s participation to the war, particularly during confereces in 1943.

vi

After new European fronts opened in Italy in July 1943 and in France in June 1944, the

Germans those were not able to establish the balance of power in the Eastern Front in

any case, began to be routed by incessant operations, and their link with Turkey was cut

after the Soviet invasion of Bulgaria. The frontline rapidly retreated to Hungary and

Poland, and in January 1945 the Red Army overrun the Germans in Poland. So, Turkey

opened the straits for transit do support to the Soviet Union, and after it had left the

German threat Turkey, declared war on the Axis countries on 23 February. A short time

after that the Soviet armies entered Berlin, then in a few days, on 8 May 1945 Germany

surrendered.

Mutual operations in the Eastern Front had been watched by Turkey at a close range

that the Turkish Government occasionally sending military delegates to the front

collected first hand accounts. By those impressions along with some other political

actions, especially during periods in which decisive battles like Stalingrad and Kursk

were taking place, were effective for determination of the Turkish Foreign Policy

occasionally, so that Turkey had been appeared pro-Axis during early times, and later

pro-Allied. This was also reflected to the Turkish public opinion.

Keywords: Second World War, East Front, Turkey, Germany, Soviet Union

vii

İÇİNDEKİLER

ÖZET...............................................................................................................................iii

ABSTRACT.....................................................................................................................v

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................vii

KISALTMALAR ...........................................................................................................xi

EKLER LİSTESİ ..........................................................................................................xii

ÖNSÖZ..........................................................................................................................xiv

GİRİŞ ...............................................................................................................................1

1. KONUNUN AMACI, SINIRLANDIRILMASI VE YÖNTEM..........................12. ARAŞTIRMA VE BAŞVURULAN KAYNAKLAR ...........................................2

BİRİNCİ BÖLÜM: ALMAN SOVYET SAVAŞI’NI HAZIRLAYAN ŞARTLAR

VE TÜRKİYE .................................................................................................................7

1.1. ALMAN-SOVYET SAVAŞI’NIN ARKAPLANI .............................................71.2. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN İLK YILLARINDA ALMAN ZAFERLERİ.......................................................................................................................................81.3. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN İLK YILLARINDA SOVYET YAYILMACILIĞI ......................................................................................................91.4. SAVAŞIN BAŞINDA TÜRKİYE .....................................................................10

1.4.1. Barbarossa’ya Doğru Türkiye .......................................................................111.4.2. Türkiye’nin Durumu .....................................................................................15

1.4.2.1 Savunma Yapılanması.............................................................................151.4.2.2. Türk Ordusu’nun Durumu Ve Silâhlanma.............................................171.4.2.3. Siyasî, Ekonomik Ve Sosyal Yapılanma ...............................................261.4.2.4. Türk Basını.............................................................................................32

İKİNCİ BÖLÜM: DOĞU CEPHESİ HAREKÂTLARI ...........................................34

2.1. RUSYA’YA SALDIRI DÜŞÜNCESİ VE RUSYA’YI İSTİLÂ PLANI .......342.2. ALMAN ÜSTÜNLÜĞÜ.....................................................................................43

2.2.1. Barbarossa Harekâtı’nın Başından Tayfun Harekâtı’nın Başarısızlığına Kadar Geçen Dönem (22 Haziran - 5 Aralık 1941) ................................................43

2.2.1.1. Alman Hava Taarruzu’nun Sonuçları ....................................................442.2.1.2. Brody-Dubno Muharebeleri (Haziran 1941)..........................................462.2.1.3. Bialystok-Minsk Muharebeleri (Haziran 1941) .....................................462.2.1.4. Smolensk Muharebesi (Temmuz-Ağustos 1941)...................................472.2.1.5. Roslavl Muharebesi (Ağustos 1941) ......................................................502.2.1.6. Kiev Muharebesi (Ağustos-Eylül 1941) ................................................502.2.1.7. Leningrad Kuşatması (Eylül 1941-Aralık 1941)....................................522.2.1.8. Finlandiya (1941) ...................................................................................56

viii

2.2.1.9. Kırım Muharebeleri (Ekim 1941-Nisan 1942).......................................582.2.1.10. Rostov Muharebeleri (Kasım 1941).....................................................602.2.1.11. Tayfun Harekâtı’nın Başlaması ve Vyazma-Bryansk Muharebeleri (Ekim 1941) ........................................................................................................612.2.1.12. Moskova Muharebesi (Ekim-Aralık 1941) ..........................................63

2.2.2. 1941-42 Kışı’ndaki Sovyet Karşı-Saldırısı (5 Aralık 1941 - 4 Temmuz 1942)70

2.2.2.1. Moskova Çevresindeki Sovyet Karşı-Saldırısı (Aralık 1941-Nisan 1942).............................................................................................................................702.2.2.2. Velikiye Luki, Demyansk Ve Holm Kuşatmaları (Ocak-Haziran 1942).............................................................................................................................732.2.2.3. Ruslar’ın Harkov Saldırısı (Mayıs 1942) ...............................................74

2.2.3. Sivastopol’un Alınması ile Stalingrad’daki Sovyet Karşı-taarruzu Arasındaki Dönem (4 Temmuz 1942 - 19 Kasım 1942) ...........................................................76

2.2.3.1. Sivastopol’un Zaptı (Haziran-Temmuz 1942) .......................................762.2.3.2. Leningrad Muharebeleri (1942) .............................................................782.2.3.3. Voronej Muharebesi (Haziran 1942) .....................................................802.2.3.4. Kafkas Muharebeleri (Temmuz 1942-Şubat 1943)................................812.2.3.5. Stalingrad Muharebesi (Ağustos 1942-Şubat 1943) ..............................85

2.3. YIPRATMA VE BEKLEYİŞ............................................................................922.3.1. 1942-43 Kışı’ndaki Sovyet Karşı-taarruzu (19 Kasım 1942 – 16 Şubat 1943)

922.3.1.1. Uranüs Harekâtı (19 Kasım-12 Aralık 1942).........................................922.3.1.2. Manstein’ın Karşı-Saldırısı (Aralık 1942) .............................................962.3.1.3. Stalingrad Direnişinin Sonu (Ocak- Şubat 1943) ..................................972.3.1.4. Don Muharebeleri (Aralık 1942-Şubat 1943) ......................................1012.3.1.5. Leningrad (1943)..................................................................................1032.3.1.6. Vyazma-Rjev Ve Demyansk Muharebeleri (Şubat-Mart 1943) ..........104

2.3.2. Harkov Muharebeleri’nden Kursk Taarruzu’nun Başarısızlığına Kadar Olan Dönem (16 Şubat - 17 Temmuz 1943)..................................................................105

2.3.2.1. Harkov Karşı-Saldırısı (Şubat-Mart 1943)...........................................1052.3.2.2. Kursk Muharebesi (Temmuz 1943) .....................................................1092.3.2.3. Prokhorovka Tank Muharebesi Ve Sonrası (12-19 Temmuz 1943) ....118

2.4. SOVYET ÜSTÜNLÜĞÜ .................................................................................1202.4.1. Kursk Karşı-saldırısı’ndan Bulgaristan’ın İşgali’ne Kadar Olan Dönem (17 Temmuz 1943 - 8 Eylül 1944) ..............................................................................121

2.4.1.1. Sovyet Karşı-Taarruzu (19 Temmuz-Ağustos 1943) ...........................1212.4.1.2. Mius Muharebesi (30 Temmuz 1943)..................................................1232.4.1.3. Sovyet Genel Taarruzu (Ağustos-Aralık 1943) ...................................1232.4.1.4. Taman Yarımadası Muharebesi (Eylül-Ekim 1943) ............................1272.4.1.5. Bukhrin Köprübaşı Muharebeleri (Eylül-Kasım 1943) .......................1282.4.1.6 Kiev’in Kurtarılması (Kasım 1943) ......................................................1282.4.1.7. Ukrayna’nın Kurtarılması (Aralık 1943-Nisan 1944)..........................1302.4.1.8. Leningrad’ın Kurtarılması (Ocak-Mart 1944) .....................................1372.4.1.9. Kırım’ın Kurtarılması (Nisan-Mayıs 1944) .........................................1382.4.1.10. Slovak İsyanı (Nisan-Ekim 1944)......................................................1402.4.1.11. Turgu Fromos Tank Muharebesi (Mayıs 1944) .................................1402.4.1.12. Bagration Harekâtı’nın Başlaması (Haziran-Ağustos 1944)..............141

ix

2.4.1.13. Bobruisk Ve Vitebsk Yarmaları (24-29 Haziran 1944) .....................1442.4.1.14. Minsk Çevirmesi (5-11 Temmuz 1944).............................................1452.4.1.15. Polonya’ya Doğru İlerleme (Temmuz-Ağustos 1944).......................1462.4.1.16. Varşova Ayaklanması (Ağustos-Ekim 1944).....................................1492.4.1.17. Güney Polonya Harekâtı (Temmuz-Ekim 1944) ...............................1512.4.1.18. Brody-Lvov Muharebeleri (13-27 Temmuz 1944) ............................1532.4.1.19. Lapland Savaşı (Haziran-Eylül 1944)................................................1542.4.1.20. Baltık Koridoru Muharebeleri (Temmuz-Ağustos 1944) ..................1562.4.1.21. Romanya Harekâtı (Ağustos 1944) ....................................................1572.4.1.22. Yaş-Kişinev Muharebeleri (20-29 Ağustos 1944) .............................1582.4.1.23. Bükreş’in Düşüşü (31 Ağustos 1944) ................................................1592.4.1.24. Bulgaristan Harekâtı (Eylül 1944) .....................................................160

2.4.2. Savaşın Son Safhası (8 Eylül 1944 – 11 Mayıs 1945) ................................1602.4.2.1. Yugoslavya Harekâtı (Eylül-Ekim 1944).............................................1602.4.2.2. Doğu Karpatlar Harekâtı (Eylül-Ekim 1944).......................................1612.4.2.3. Baltık’ta Sovyet Taarruzu (Temmuz 1944-Nisan 1945)......................1622.4.2.4. Doğu Prusya Harekâtı (Ocak-Nisan 1945) ..........................................1632.4.2.5. Königsberg’in Düşüşü (Nisan 1945)....................................................1652.4.2.6. Polonya Harekâtı (Ocak-Mart 1945)....................................................1662.4.2.7. Macaristan Muharebeleri ve Bükreşin Düşüşü (Ekim 1944-Şubat 1945)...........................................................................................................................1732.4.2.8. Macaristan’da Alman Karşı-Saldırısı (Mart 1945) ..............................1752.4.2.9. Avusturya Muharebeleri (Mart-Nisan 1945) .......................................1772.4.2.10. Berlin Muharebesi (16 Nisan-8 Mayıs 1945).....................................1782.4.2.11. Almanya’nın Teslimi (Mayıs 1945)...................................................1852.4.2.12. Çekoslovakya’da Son Direniş (Mayıs 1945) .....................................186

2.5. DOĞU CEPHESİ’Nİ ETKİLEYEN DİĞER FAKTÖRLER ......................1882.5.1. Alman Ordusu’nda Gönüllü Ruslar ............................................................1882.5.2. Partizanlar ...................................................................................................1902.5.3. Arktik Konvoylar ........................................................................................191

2.6. DOĞU CEPHESİ’NDE YIKIM......................................................................1932.7. TÜRKİYE’DEKİ ASKERİ TERTİPLENMENİN DOĞU CEPHESİ’NE GÖRE DEĞİŞMESİ ...............................................................................................195

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: DOĞU CEPHESİ VE TÜRKİYE ..........................................198

3.1 DOĞU CEPHESİ HAREKÂTLARI SIRASINDA TÜRKİYE’YE YÖNELEN TEHDİDİN DEĞİŞEN YÖNÜ ..........................................................198

3.1.1. Alman Üstünlüğü Safhasında Değişen Alman Tehdidi ..............................1993.1.2. Sovyet Üstünlüğü Safhasında Artan Sovyet Tehdidi..................................207

3.2. TÜRKİYE’Yİ SAVAŞA SOKMA ÇABALARININ DOĞU CEPHESİ BAĞLANTISI..........................................................................................................210

3.2.1. Stalin’in Türkiye’ye Yerleşme Siyaseti ......................................................2103.2.1.1. Karadeniz’de Batırılan Türk Gemileri .................................................212

3.2.2. Almanlar’ın Doğu Cephesi Siyaseti Ve Türkler .........................................2143.2.2.1. Almanya’nın Doğu Siyaseti ve Dış Türkler.........................................2143.2.2.2. Alman Ordusu’nda Türkler ..................................................................2183.2.2.3. Turancılık .............................................................................................223

x

3.2.2.4. Türkiye’de İstihbarat ve Alman Propagandası:....................................2283.2.2.5. Türkiye ve Almanya’nın Ekonomik Karşılıklı-Bağımlılığı.................236

3.2.3. Türkiye’nin Savaşa Girmesini Etkileyen Güneydoğu Avrupa’daki Mihver Varlığı ...................................................................................................................240

3.2.3.1. Güneydoğu Avrupa’da Luftwaffe’nin Gücü ........................................2433.2.3.2. Bulgar Hava Kuvvetleri (Vozdushni Voiski).......................................245

3.2.4. Türk Dış Politikası’nın Kararlılığı ..............................................................2483.3. TÜRKİYE’NİN SİYASÎ TUTUMUNUN DOĞU CEPHESİ HAREKÂTLARINA BAĞLI OLARAK FARKLILAŞMASI ...........................251

3.3.1. Türkiye’nin Tarafsızlığı (1941)...................................................................2513.3.2. Türkiye’nin Mihver Yanlılığı (1941-1943).................................................2543.3.3. Türkiye’nin Müttefik Yanlılığı (1943-1945) ..............................................270

SONUÇ.........................................................................................................................284

KAYNAKÇA ...............................................................................................................287

EKLER.........................................................................................................................310

xi

KISALTMALAR

ADD: Sovyet Uzun Menzilli Hava KuvvetleriADD: Uzun menzilli hava gücü.DNO: Halk milisleri.FHO: Fremde Heere Ost, Yabancı Doğu Orduları, OKW’nin Doğu

Cephesi istihbaratından sorumlu birimi.Flak: Flugabwehrkanone, uçaksavar topu.FW: Focke-Wulf.KMG: Süvari-mekanize grubu.KONR: Rusya Halkları’nın Kurtuluşu Komitesi.LwB Mt: Luftwaffenbefehlshaber Mitte, Alman Hava Kuvvetleri Merkez

Komutanlığı.Lwkdo Süd Ost: Luftwaffenkommando Süd-Ost, Alman Hava Kuvvetleri

Güneydoğu Avrupa Komutanlığı.MAH: Millî Amele Hizmetleri.MP 41: Mobilizasyon Planı 1941.MPVO: Yerel hava savunması.NKVD: Narodvyy Komisariat Vnutrennikh Del, İçişleri Halk Komiserliği,

Sovyet İç İstihbarat Birimi.OKH: Oberkommando des Heeres, (Alman) Kara Kuvvetleri Yüksek

Komutanlığı.OKW: Oberkommando der Wehrmacht, (Alman) Savunma Kuvvetleri

Yüksek Komutanlığı.Pak: Panzerabwehrkanone, tanksavar topu.PCNL: Polonya Komünist Halk OrdusuPz: Panzer.PzBefWg: Panzerbefehlswagen, zırhlı komuta tankı.RM: Reichsmark.SD: Sicherheitsdienst, SS Güvenlik Servisi.SS: Schutzstaffeln, muhafız birlikleri.Stavka: Sovyet Yüksek Komutanlığı.THK: Türk Hava Kurumu.TOMTAŞ: Tayyare ve Motor Türkiye Anonim Şirketi.TSK: Türk Silâhlı KuvvetleriUSAAF: United States Army Air Force.V-VS: Voyenno-Vozdushny Sili, Red Air Force.

xii

EKLER LİSTESİ

TABLOLAR:Tablo 1: Mayıs 1943’te Lw Kdo Süd Ost’un uçak envanteri .......................................244Tablo 2: Mayıs 1944’te Lw Kdo Süd Ost’un uçak envanteri .......................................245Tablo 3: Almanlar Tarafından Karadeniz’de Batırılan Sovyet Savaş Gemileri ...........315Tablo 4: Sovyet Uçak İmalâtı (1938-1940) ..................................................................320Tablo 5: Sovyet Ağır Silâh Üretimi (1941-1944) .........................................................320Tablo 6: Kızılordu’nun Savaş Kuvveti (1941-1945) ....................................................320Tablo 7: Kızılordu Kayıpları (1941-1945)....................................................................321Tablo 8: Küçük Mihver Ülkeleri’nin Doğu Cephesi’ndeki Kayıpları (1941-1945) .....321Tablo 9: Kızılordu Ağır Silâh Kayıpları (1941-1945) ..................................................321Tablo 10: Millî Savunma Bakanlığı’na ayrılan bütçeler (1938-1945) (TL) .................322Tablo 11: Dış Ticareti Verileri (1939-1945) (milyon dolar).........................................322Tablo 12: 1939-1945 Arası Krom Üretimi (ton)...........................................................322Tablo 13: 1943-1945 Arasında Basında Tiraj Durumu.................................................323Tablo 14: 1939-1945 Arasında Gazeteleri Kapatma Kararları .....................................323

ŞEMALAR:Şema 1: 1943 Ocak Sonlarında, Don Sektörü’ndeki Sovyet Kuvvetleri (Güneybatı Cephesi).........................................................................................................................310Şema 2: 1943 Ocak Sonlarında, Don Sektörü’ndeki Alman Kuvvetleri ......................310Şema 3: Şahika Harekâtı Alman Muharebe Düzeni .....................................................311Şema 4: 7 Ağustos 1943’te Kursk’un Güney Kesimindeki Sovyet Gücü ....................314Şema 5: 7 Ağustos 1943’te Kursk’un Güney Kesimindeki Alman Gücü.....................314Şema 6: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ocak 1943)................................................316Şema 7: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Haziran 1943)............................................316Şema 8: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ordu Seviyesinde, Ekim 1943) .................317Şema 9: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ordu Seviyesinde, 26 Aralık 1943) ..........318Şema 10: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ordu Seviyesinde, 15 Haziran 1944) ......318Şema 11: Barbarossa Harekâtı Öncesinde Türk Kara Kuvvetleri Yapılanması ...........324

HARİTALAR:Harita 1: Barbarossa Harekatı 1941 ..............................................................................326Harita 2: Stalingrad Ve Kafkaslar 1942........................................................................326Harita 3: Kursk Muharebesi Öncesi Tarafların Durumu 1943......................................327Harita 4: Sovyet Taarruzları 1943-1944 .......................................................................327Harita 5: Kırım’ın Kurtarılması 1944 ...........................................................................328Harita 6: Kızılordu’nun Bulgaristan’a Girişi ................................................................328Harita 7: Sovyet Taarruzları 1945.................................................................................329Harita 8: Berlin İç Savunma Hattı’nın Çöküşü 1945 ....................................................329

xiii

BELGELER:Belge 1: Savaş Sırasında Gelen Alman Silâhları ..........................................................325

RESİMLER:Resim 1: Krom Karşılığı Alınan Pz-IVG......................................................................330Resim 2: Savaş Başındaki Sovyet Menşeli T-26B-2 Tankı ..........................................330

xiv

ÖNSÖZ

Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi yakından takip etmiş ve zaman zaman

izlediği politikaları buradaki olaylara göre ayarlamıştır. Türkiye’de İkinci Dünya

Savaşı’nda Doğu Cephesi ve Türkiye arasındaki bu etkileşim üzerine henüz bir çalışma

yapılmamıştır. Görünen o ki, sadece Turancılık sorunu ile ilgili çalışmalarda yer yer

Doğu Cephesi ile bağlantı kurulmaktadır.

Türkiye’de çok yaygın olmayan Askerî Tarih çalışmaları içinde, bu dalda belki de en az

rastlanan araştırmaların söz konusu olduğu İkinci Dünya Savaşı çalışmalarına katkıda

bulunacağını düşündüğümüz bu araştırma, bir yandan Doğu Cephesi harekâtlarını ele

alırken, bunların Türkiye ile bağlantısını göstermektedir.

Bu çalışmada Doğu Cephesi’nde yapılan muharebeler bazı detaylarla birlikte harekât

seviyesinde anlatılırken, Türkiye’nin bu muharebeleri yakından takip ettiği daha çok

stratejik seviyede incelenmiştir. Bazı kesin muharebeler, yarattıkları etkin sonuçlar

yüzünden Türkiye’deki Doğu Cephesi bağlantılı gelişmelerin olduğu bölümlerde

vurgulanmıştır.

Yazım sırasında yapılan ek araştırmalar sayesinde, tümenler incelenirken tek tek

kuruluş, yok ediliş ya da lağvediliş, tekrardan kuruluş tarihleri ve savaştıkları yerlerin

tarihlere göre uygunluğuna dikkat edilmiştir.

Aynı şekilde komutanların verilişinde birliğin o zamanın tarihi ve durumu ile ilişkisinin

yanı sıra, rütbelerini aldıkları tarihlere dikkat açısından titizlik gösterilmiştir.

Çalışmam sırasında bana yardımcı olan, öncelikle tez danışmanım Doç. Dr. Mehmet

Seyitdanlıoğlu’na teşekkür ederim. Aynı şekilde yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr.

Özkan İzgi’ye, Doç. Dr. Mehmet Özden’e ve Doç. Dr. Gümeç Karamuk’a da teşekkür

ederim.

xv

Araştırmam sırasında sağladıkları kolaylıklardan dolayı Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

çalışanlarına da ayrıca teşekkür ederim.

Tezin yazımı sırasında benden maddi, manevi desteği esirgemeyen anneme ve

yazılarımı bilgisayara aktarmamda yardımcı olan Mehtap Çamkerten ile Uygar

Umulu’ya da minnettarım.

1

GİRİŞ

1. KONUNUN AMACI, SINIRLANDIRILMASI VE YÖNTEM

Bilindiği üzere tezin konusu İkinci Dünya Savaşı’nda, Doğu Cephesi’nde Almanlar ve

Ruslar arasında sürdürülen mücadele ile Türkiye’nin bu mücadeleden etkilenmesi

olarak seçilmiştir. Dolayısıyla önce birbirinden bağımsız olarak Türkiye’nin şartları ile

ardından Doğu Cephesi’nde yaşanan muharebeler verilerek, sonrasında aradaki

etkileşmenin anlatılması suretiyle konuya ışık tutulması hedeflenmiştir.

Konunun seçilmesinin öncelikli sebebi, Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı ile ilgili özgün

araştırmaların sayılı olması, Doğu Cephesi üzerine ise olmamasıdır. Halbuki, İkinci

Dünya Savaşı boyunca açılan cepheler arasından, 1941 Haziran’ı ile 1945 Mayıs’ı

arasında Türkiye’yi en çok etkileyen Doğu Cephesi olmuştur. Konuyla ilgili bu

boşluğun doldurulmasında bir adım olacağına inandığımız bu araştırmada, Türkiye ile

Doğu Cephesi olaylarının Türkiye’yi nasıl etkilediği anlatılarak, Doğu Cephesi’nin ana

aktörleriyle Türkiye’nin ilişkileri konusunda bilgiler sunulmaktadır.

İkinci Dünya Savaşı, Dünya Savaş Tarihi’nin en muazzam savaşı, Doğu Cephesi de bu

savaşın en büyük cephesi olmuştur. Burada en büyük denirken, sadece Doğu

Cephesi’ndeki muharebelerin büyüklükleri değil, karşılıklı asker ve sivil nüfusun,

kayıpların, coğrafi genişliğin, teknolojik ivmenin ve hizmetlerin de en büyük olduğu

vurgulanmaktadır. O devirde böylesine büyük niteliklere sahip bir cephede, önemli

çıkarları olan tek tarafsız devlet sadece Türkiye idi. Bu yüzden Doğu Cephesi’nin

Türkiye açısından yakından incelenmesi gözden uzak tutulmaması gereken bir

zorunluluktur.

Araştırmada Doğu Cephesi muharebeleri özellikle odak noktası olarak kabul edilmiştir.

Çünkü, bu muharebelerin sonunda Doğu Cephesi’nden çıkacak kesin sonucun

Türkiye’nin kaderini çizeceğine yoğun bir şekilde inanılmaktaydı. Dolayısıyla hem

2

Türkiye’nin savaşa girip girmeyeceği, girerse kimin safında yer alacağı, bu durumda ne

gibi kazanımları olacağı gibi soruları, hem de Türkiye niye savaşa erken girerek

elindeki bazı fırsatları değerlendirmedi gibi diğer spekülatif soruları sormak için Doğu

Cephesi’nde yaşanan olayların gelişimini ve boyutunu iyi tahlil etmek gerekmektedir.

Çalışma boyunca yoğun istatistik verilere başvurulması, Doğu Cephesi’nin ve

taraflarının boyutunu gözler önüne sermektedir. Aynı doğrultuda, geniş savaş

potansiyeli olan aktör ülkelerin neden bazı küçük devletlere ihtiyaç duydukları

konularının açıklanması da sözlü ve sayısal verilerle desteklenmektedir.

Konunun sınırlandırılması ise otomatikman hem bölge, hem de zaman olarak Doğu

Cephesi’ne bağlıdır. Coğrafi alan Almanya’nın doğu kesiminden Urallar’a kadar olup,

Bulgaristan, Avusturya ve İskandinavya da dahildir. Ancak çalışma, cephenin etki ya da

harekât açısından ilişkilendirildiği Yunanistan ile Yugoslavya’yı da kısmen

kapsamaktadır. Zaman sınırlandırması ise Barbarossa Harekâtı’nın başladığı 22 Haziran

1941 ile Çekoslovakya’daki son silâhın susup, son Alman gruplaşmasının teslim olduğu

12 Mayıs 1945 arasındadır. Ancak Türkiye’nin, Almanya’nın ve Rusya’nın hazırlığı

açısından 1941 öncesi bilgilerine de kısaca başvurulmaktadır.

2. ARAŞTIRMA VE BAŞVURULAN KAYNAKLAR

Konu üzerine doğrudan yazılı bir esere rastlanmamıştır. Genellikle alt konular ile ilgili

ve az sayıda kitap çalışlması mevcut olup, İkinci Dünya Savaşı genelini anlatan bazı

çalışmalar bulunmaktadır. Yabancı yayınlarda Doğu Cephesi üzerine eserler mevcutken,

Türkiye’de çıkan yayınlarda savaş zamanında “Türkiye’nin dış politikası” ve aynı

dönemde “Turancılık ve dış Türkler” konuları üzerine çalışmalara rastlanmaktadır.

Konuya ilişkin arşiv çalışması, Türkiye’deki Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Meclis

Arşivi’nden döneme ait Kavanin Mecmuası ve TBMM Zabıt Ceridesi sayılarından elde

edilen resmi belgeler ve Millî Kütüphane Arşivi’nden yapılan gazete taramasından

oluşmaktadır.

3

Ayrıca Ö. Andaç Uğurlu’nun 1939 ve 1944 arasında Sovyet ve Alman dışişleri

bakanlıklarının arşivlerinde Türkiye ile ilgili yer alan belgelerden derlediği “2. Dünya

Savaşı’nda Türkiye Üzerine Gizli Pazarlıklar” kitabındaki belgelerden ve Joseph

Stalin’in savaş sırasındaki önemli konuşmalarının toplandığı “The Great Patriotic War

of the Soviet Union” adlı kitaplar da mevcuttur “Soviet Documents on the Use of War

Experience” ve “Soviet Tactical Doctrine in WWII” araştırmada kullanılan diğer arşiv

bilgisi içeren kitaplardır.

1940’lardan kalma Signal, Cephe ve Der Adler dergilerine, ender olsalar da

rastlanmaktadır. Bu dergiler savaş sırasında propaganda amacıyla çıkarılmış süreli

yayınlardır. Alman kaynaklı Signal bir çok dilde çıkartılarak Avrupa’ya dağıtılırken,

Kahire’de basılan Cephe ise İngilizler tarafından Türkiye için hazırlanmıştır. Bunlar

cephelerden verilen haberler ile, yurt cephelerinden bilgilerin yanısıra kültür ve moda

gibi bir çok konuda tanıtım sağlamaktaydı.

Konuya ışık tutan ikinci grup kaynaklar ise savaş sırasında görev yapan, askerler ve

siyasetçilerin hatıralarını anlatan kitaplardır. İlişkin konularda çalışan araştırmacıların

öncelikli olarak kullandıkları bir kaynak “Halder’in Günlüğü” olup, Charles Burdic ve

Hans-Adolf Jacobsen tarafından düzenlenmiştir. Bu kaynak, 1941 ve 1942 boyunca

Doğu Cephesi’ndeki çarpışmalarla ilgili notların yanısıra stratejik planların da gün gün

anlatıldığı bir hatırat olup, Doğu Cephesi ve Türkiye bağlantısı ile ilgili önemli ipuçları

vermektedir. Bunun arkasından Heinz Guderian’ın iki ciltlik “Bir Askerin Anıları” ile

Mareşal1 Erich von Manstein’ın “Kaybolan Zaferler” adlı anı kitapları gelmektedir ki,

özellikle Manstein’ın kitabında muharebelere bağlı olarak Türkiye’ye bazı göndermeler

1 Farklı ülkelerin ordularında kullanılan rütbeler, bazı karışıklıklara neden olmaktadır. Örneğin İngiliz Hava Kuvvetleri’ndeki “Marshal” hava kuvvetleri generali olup, birçok çeviride yanlış bir şekilde mareşal olarak çevrilmektedtir. Alman rütbelerinde ise, Generalmajor, Generalleutnant, General der Infanterie/Artillerie/Panzer/Flieger, Generaloberst şeklinde artan general rütbeleri, Amerikan ordusunda Brigade General, Major General, Lieutenant General ve Colonel General olarak, Türkiye’de ise Tuğgeneral, Tümgeneral, Korgeneral ve Orgeneral olarak karşılık bulmaktadırlar. Burada en çok karşılaşılan sorun, Alman Generalleutnant rütbesinin Amerikan Lieutenant General rütbesine değil, Major General rütbesine, Generalmajor rütbesinin ise Brigade General rütbesine denk olmasıdır. Sovyetler Birliği’nde ise Mareşal rütbesinin basamakları bulunmaktadır. Mareşal, Almanya’da Generalfeldmarschall, İngiltere’de Field Marshal, Sovyetler’de ise Marshal of the Soviet Union rütbesiyle birdir. Bu konularda daha çok İngilizce kaynaklı eserlerden çeviri yapıldığı için, bazı Türkçe çeviri kitaplarında ya da alıntılarda İngilizce kaynaklardaki hatalar tekrarlanmaktadır.

4

mevcuttur. Doğu Cephesi’ndeki muharebelerde yaşananları, hem yaşayanların anılarını

toparlayarak, anlatan hem de o sıralarda Almanya’da üst düzey resmi görevlerde

bulunduğu için stratejik ve harekât düzeylerinde konuları takip eden Paul Carell’in

Doğu Cephesi muharebelerini hem taktik seviyedeki olaylardan örnekler vererek, hem

de stratejik ve harekât düzeylerinde bilgilerini ve yorumlarını sunarak üç ciltlik

“Barbarossa Harekâtı” eseri de öncelikli kitaplar arasına alınmıştır. Ek olarak B.H.

Liddell Hart’ın iki ciltlik “Hitler’in Generalleri Konuşuyor” kitabında da bir çok Alman

generalinin anıları mevcuttur. Mareşal Georgiy Jukov’un anılarından oluşan “Mareşal

Jukov”, Orgeneral Sergei M. Shtemenko’nun anılarından oluşan “İkinci Dünya

Savaşı’nda Rus Harekâtı” ve Orgeneral V. I. Chuikov’un “The End of the Third Reich”

kitapları da Sovyet tarafı ile ilgili olayları birinci elden aktarmaktadır.

Aynı dönemde yaşayan Türk devletadamlarının yazdıkları anı kitapları da mevcuttur.

Öncelikle Hüsrev Gerede’nin 1941 ve 1942’deki Doğu Cephesi ve Türkiye bağlantısına

doğrudan kanıtlar sunan anı kitabı “Harb İçinde Almanya” sayılabilir. İsmet İnönü’nün

“Hatıralarım” ve notlarının kaydedildiği “Defterler”, Faik Ahmet Barutçu’nun “Siyasî

Anılar” ve Necmi Osten’in “2. Dünya Savaşı’nın Bilinmeyen Yanları”, Feridun Cemal

Erkin’in “Dışişlerinde 34 yıl” kitabının birnici cildi ve Kazım Karabekir’in “Ankara'da

Savaş Rüzgarları: II. Cihan Harbi: CHP Grup Tartışmaları” yazıda kullanılan

kaynaklardandır.

Çalışmanın Türk Ordusu ile ilgili bölümüne katkısı olan “Türk Subaylarının İkinci

Dünya Savaşı Anıları”, Doğu Cephesi’nde savaşan ve yaşadığı olayları Türkiye ile

bağlantılı olarak anlatan Cabbar Ertürk’ün “Bir Türk’ün II. Dünya Savaşı Hatıraları” ve

savaşa katılan Türklerle yapılan röportajları aktaran Cengiz Özkarabekir’in “Her

Cephe’de Savaştık” kitapları araştrmada kullanılan bazı anı kitaplarıdır.

Konuya yardımcı üçüncü kaynak grubu ise ikincil kaynakların oluşturduğu kitaplar ve

dergilerdir. Bu kaynaklar, gün geçtikçe İkinci Dünya Savaşı ile ilgili yeni bilgilerin ve

yorumların belirdikleri düşüncesiyle geç tarihlerde yapılan araştırmalarla artmaktadır.

Örneğin, 1989’da Sovyetler Birliği’nin dağılmasının yeni bilgiler ışığında yapılan yeni

yorumlarda geniş bir payı olduğu görülmektedir. Ayrıca askerî tarihçilerin öncelik

5

verdikleri ve önerdikleri çalışmalar da bulunabilirlikleri oranında temin edilerek

kullanılmıştır. Bunların arasında David M. Glantz’ın “When Titans Clashed”, “The

Siege of Leningrad 1941-1944” ve “From the Don to the Dnepr”, Peter G. Tsouras’ın

“Fighting in Hell: The German Ordeal on The Eastern Front” ve The Great Patriotic

War., Paul Carell’in “Stalingrad”, “Stalingrad'ın Sonrası”, “Kursk Savaşı”, John

Keegan’ın “Barbarossa”, B.H. Liddell Hart’ın “The Red Army” ve iki ciltlik II. Dünya

Savaşı Tarihi”, Richard J. Overy’nin “The Air War 1939-1945” ve “Russia's War Blood

Upon the Snow”, Kenneth Macksey’in”Panzer Birlikleri”, “The Partisans of Europe in

World War II” ve “Military Errors of World War Two” kitaplarını sayabiliriz.

Doğu Cephesi muharebelerinin geneli hazırlanırken, rehber olarak John Keegan’ın

genel editörlüğünü yaptığı “The Times Atlas of the Second World War” 2. Dünya

Savaşı atlası, yine John Keegan’ın editörlüğünü yaptığı “The Rand McNally

Encyclopedia of World War II” ve Bryan Perrett’ın savaş sözlüğü “The Battle Book” ve

diğer savaş sözlükleri ön plana çıkmaktadır.

Türkiye’de basılan ve İkinci Dünya Savaşı konusunda en kapsamlı kitaplar olduğunu

söyleyebileceğimiz Osman Öndeş’in “2. Dünya Savaşı 1939-1945” ve Kâmuran

Gürün’ün “Savaşan Dünya ve Türkiye: 3 SAVAŞ 1939-1945” kitaplarıyla yine o

dönemin Türkiyesi ile ilgili yazılmış olan en kapsamlı kitap olan Cemil Koçak’ın iki

ciltlik “Türkiye’de Millî Şef Dönemi” göze çarpmaktadır.

Ek olarak, araştırma içinde Yücel Güçlü’nün hazırladığı “The Life and Career of a

Turkish Diplomat: Cevat Açıkalın”, Michael Bloch’un hazırladığı “Ribbentrop” ve

Albert Seaton’ın hazırladığı “ Stalin” gibi biyografi kitapları da mevcuttur.

Konu ile ilgili istatistikler için doğrudan John Ellis’in “The World War II Databook”

çalışması mevcut olup, Alexander Werth’in “Russia at War”, John Erickson’un “The

Road to Berlin”, “David Glantz’ın “When Titans Clashed” ve John Keegan’ın “The

Times Atlas of the Second World War” kitaplarında özellikle yer verilmektedir.

6

Yardımcı kitaplar arasında konuyla dolaylı ilgisi olan çok sayıda sözlük, teknik kitaplar

ve ansiklopediler de mevcuttur. Örneğin Almanca teknik terimler için orjinali 1944’te

Amerikan Savaş Bakanlığı tarafından basılan İngilizce çevrimli “German Military

Dictionary” ve 1904’ten günümüze askerî harekâtların kod isimlerini içeren

“Codeworde Dictionary” kitapları mevcuttur.

7

BİRİNCİ BÖLÜM: ALMAN SOVYET SAVAŞI’NI HAZIRLAYAN

ŞARTLAR VE TÜRKİYE

1.1. ALMAN-SOVYET SAVAŞI’NIN ARKAPLANI

Almanlar’ın doğu yayılmacılığının teorik çerçevesini ünlü jeopolitikçi Profesör Karl

Haushoffer henüz 1920’lerde çizmişti. Hitler Almanyası’nın, Lebensraum diye

adlandırılan yaşam alanı politikasının uygulanması için açıkça Sovyetler Birliği’nin

Avrupa’da bulunan topraklarına ihtiyacı vardı. Hapiste “Kavgam” kitabını hazırlarken,

Haushoffer kendisiyle görüşmeye gelmiş ve Adolf Hitler’i etkilemişti. Dolayısıyla

Barbarossa Operasyonu’nun temeli de teorik olarak 1920’lerin sonlarında atılmış

oluyordu.

1930’lara gelindiğinde Avrupa’da savaş rüzgarları esmeye başlamıştı.1932’de İnönü ile

görüşmesinde Stalin, “büyük bir harp için hazırlandıklarını” söylemişti (İnönü

2001:253). Sovyetler öncelikli güvenlik önlemlerini Almanya’yı tehdit görerek

alıyordu.Ancak 1939 Ağustos’unda Almanya ve Sovyetler Birliği bir pakt imzalayarak

sırtlarını birbirlerine dayamış ve çevrelerindeki güçsüz ülkeleri işgale başlamışlardı.

Hitler, Rusya’yı eninde sonunda yokedecekti. Molotov-Ribbentrop Paktı’nın

imzalanmasıyla hayal kırıklığına uğrayan Japon Büyükelçisi General Oshima’ya,

Hitler’in “Müsterih ol, müşterek düşmanımız Moskova’ya karşı birlikte çalışacağımız

zaman uzak değildir” dediği bilinmektedir (Gerede 1994:313). Ankara çevrelerinde de

Alman-Sovyet Paktı’nın sürekli olamayacağı kanısı vardı. Birinci Dünya savaşından

Almanya’nın elinden alınan müstemlekeler ve Hitler’in “Kavgam” kitabında yeni

yerleşim yerlerini Rus topraklarında araması, er geç iki devletin savaşacağının bir

işaretiydi (Osten 1992:84).

8

1939’un ilk yarısında Avrupa’daki birçok küçük devleti de korumasına alacak İngiliz-

Fansız-Sovyet Paktı’nın imzalanmasına yaklaşılırken, Almanya ile Rusya’nın ani

yakınlaşması bu çabaları bir anda yok etmiştir. Alman Dışişleri Bakanı Joachim von

Ribbentrop ve Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov tarafından hazırlanan Alman-Sovyet

Paktı 23 Ağustos 1939’da imzalandı. Pakt, ilk meyvesini sekiz gün sonra verdi ve

Almanya Polonya’ya savaş ilan etti.1

1.2. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN İLK YILLARINDA ALMAN

ZAFERLERİ

Almanya 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırdı. İki gün sonra İngiltere ve Fransa

Almanya’ya savaş ilan ettilerse de Polonya’ya yardım edemediler. Ülke üç hafta kadar

kısa bir süre içinde düştü. 17 Eylül’de de Sovyet birlikleri ülkenin doğusuna girerek

işgal ettiler.2 Polonya iki ülke arasında paylaşılmış oldu. 1939-40 kışı sakin geçtikten

sonra Müttefikler’in Norveç’e çıkacaklarını anlayan Almanlar 9 Nisan 1940’ta

eşgüdümlü bir harekâtla Danimarka ve Norveç’i denizden ve havadan işgal etmeye

başladılar. Danimarka işgalin başladığı gün düşerken, Norveç’in tamamının istilâsı

Haziran başını buldu.

Bu arada beklenen asıl savaş, 10 Mayıs 1940’ta Batı Cephesi’nin açılmasıyla başladı.

Kış boyunca hazırlanman Alman birlikleri, eşzamanlı bir harekâtla Hollanda, Belçika ve

Lüxemburg’u çiğneyerek Fransa’ya saldırdı. Yeni savaş anlayışının gerisinde kalmış

olan Fransa da ancak beş hafta dayanabildi. Akabinde gözlerini Britanya’ya diken

Hitler, Luftwaffe’yi yoğun bombardımanla buradaki hava gücünü yokederek yapılacak

Alman çıkartması için gerekli şartların hazırlanmasını istedi. Ancak Britanya Hava

Savaşı’nda istediğini alamayan Almanlar, 1941 Eylül’ünden sonra tekrar doğuya

yöneldi.

1 İnönü, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na Almanya ve Rusya arasındaki pakt ile ilgili fikirlerini sorduğunda, Yakup Kadri Almanlar’ın bunu o kadar ciddiye almadıkları ve Finlandiya’da Kızılordu’nun düştüğü durumun Almanya’yı heveslenirebileceği doğrultusunda iki farklı Berlin izleniminden bahsetmişti (Karaosmanoğlu 2004:222).2 Sovyetler, 1939’da Polonya’ya girişlerinde 996 ölü ve 2002 yaralı vermişlerdir (Glantz 1995:17).

9

Almanlar, Sovyetler’in Balkanlar, Boğazlar ve Baltık çıkışı ile ilgili sıkıntılarını bilerek,

bu bölgelerdeki etkilerini önlemek isiyorlardı. Macaristan, Romanya ve Bulgaristan’ın

1940-41 kışında Mihver’e katılmasıyla Sovyetler’in Balkanlar’a doğru yayılmasına ilk

önlem alınmış oldu. Baltık çıkışındaki Kattegat ve Skagerrak boğazları zaten 1940

Nisan’ındaki Weserübung Harekâtı ile Almanlar’ın kontrolüne geçmişti. Geriye

Ruslar’ın Avrupa’da öncelikli çıkarı olduğu tek konu Boğazlar kalmıştı ki, burası

Ruslar ile Almanlar’ın kesin olarak ayrıldığı nokta oldu. Buna dayanarak Boğazlar’ın

İkinci Dünya Savaşı’nın kaderini değiştirecek olan Doğu Cephesi’nin açılmasında

önemli bir rol oynadığını düşünebiliriz. Ancak Doğu Cephesi’nin açılmasındaki asıl

neden, Rus-Fin Savaşı’nda Kızılordu’nun düştüğü durumdan dolayı Sovyet gücünü

yanlış hesaplayan Hitler’in, Kızılordu’nun işini henüz güçlenmeden bitirerek Rus

Stepleri’ni Lebensraum için faaliyete geçirme isteğiydi.

1.3. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN İLK YILLARINDA SOVYET

YAYILMACILIĞI

Almanlarla pakt imzalarken Mançurya’da Japonlar ile çatışma halinde olan Kızılordu,

bu pakt sayesinde yayılmacılıklarını Avrupa’da da sürdürme fırsatı buldular. 17

Eylül’den başlayarak Polonya’nın doğu kesimini işgal eden Ruslar, 30 Kasım’da

Finlandiya’ya saldırarak buradaki taleplerini güç kullanarak elde etmeye çalıştılar.

Ancak Finlandiya kış şartlarını son derece verimli kullanarak Ruslar’ı durdurmayı

başarınca, savaşın ikinci aşamasında daha çok birlik yığarak ve korkunç kayıpları göze

alarak Fin savunma hattını yarmayı başaran Sovyetler, 13 Mart’ta Finler’e taleplerini

kabul ettirerek antlaşma imzaladılar. Kızılordu 15-17 Haziran 1940’ta Letonya,

Litvanya ve Estonya’yı da işgal ederek düzenledikleri seçimlerle buraları Sovyetler

Birliği’ne kattılar. 30 Haziran’da ise Sovyet birlikleri Romanya’nın Besserabya ve

Bukovina bölgelerine girdiler.

1939-1940 yıllarında, Avrupa’daki Sovyet yayılmacılığı Almanlar’ı düşündürüyordu.

Polonya’nın doğusunu işgal ettikten sonra Finlandiya’ya da saldıran ve istediklerini alan

Ruslar Fin Körfezi’nin güvenliğini sağlamışlar, Baltık ülkelerini işgal ettikten sonra da

10

Baltık’ın doğu kesimi Sovyet donanmasının kontrolüne girmişti. Ayrıca Sovyet silâh

teknolojisinin de hızlı atılımlar içinde olduğu bilinmekteydi. 1940 Kasım’ındaki Berlin

görüşmelerinde Molotov, Ribbentrop’un teklifini reddetmiş, görüşmeler artık fazla bir

şey getirmeyeceğinden kesilmişti (Bloch 2003:343).1 Türkiye’deki Alman Büyükelçisi

Franz von Papen ise Molotov’un taleplerini Türkler’in öğrenmesinden “Türkler

Müttefikler’in tarafına kayar” diye endişe duyuyordu (Gerede 1994:158).

1.4. SAVAŞIN BAŞINDA TÜRKİYE

Türkiye bir yandan yetersiz olanaklarını hızla güçlenmeye seferber ederken, diğer

yandan da dış ilişkilerini kontrollü bir şekilde geliştirerek ittifak kurma peşindeydi.

Kendini yakın gördüğü Batılı Müttefikler’den beklediği ittifak, savaş başladıktan kısa

bir sonra gerçekleşmiş2 ve 19 Ekim 1939’da Türk-İngiliz-Fransız Antlaşması

imzalanmıştı. Ancak savaşın başı Batılı Müttefikler’in istediği gibi gitmemiş,

Avrupa’nın en güçlü ordusu olarak kabul edilen Fransa’nın 1940 yazında çökmesiyle

sadece İngiltere ayakta kalabilmişti. Bu da yetmezmiş gibi İngiltere’den sonra

Avrupa’nın en güçlü donanmasına sahip olan İtalya da Almanlar’ın yanında savaşa

girdiğinden, dengeler İngilizler’in aleyhine tamamen bozulmuştu.3

1 12-14 Kasım’daki Berlin görüşmelerinde Ribbentrop, Molotov’a Sovyetler’in sıcak denizlere açılmasının İran Körfeai ve Arap Denizi üzerinden olması gerektiğini söylerken, belirsiz bir şekilde Türkiye’nin Boğazlar’dan Sovyetler Birliği’ne geçiş serbestliği sağlayabileceğini de eklediğinde, Molotov’dan “... açıklığın nüfuz alanlarının sınırlandırılması açısından gerekli olduğu” şeklinde bir yanıt almıştı. Berlin görüşmeleri çıkmaza girdikten kısa bir süre sonra, 26 Kasım’da Molotov Alman Büyükelçisi Schulenburg’a taleplerini “Sovyetler’in İran Körfezi’ne genişlemesi, Finlandiya’yı ilhak etmesi Bulgaristan’ın korumacısı olması, Türkiye’de üsler kurması ve Japonlar’dan Güney Sahalin’i alması” olarak bildirmiş, Hitler ise bu teklif karşısında Ribbentrop’a yanıt göndermemesini söylemişti (Bloch 2003:341-343).2 Molotov-Ribbentrop Paktı’nın imzalanmasından sonra, İngiltere ve Fransa Türkiye’nin de bu pakta kaymasından endişelenerek acilen Türkiye’yi somut bir antlaşma ile kendi taraflarına bağlamak istiyorlardı (Deringil, 1994:81-82).3 Bir Fransız falcı, Türkiye’de 1939’da büyük bir deprem olacağını söylemiş ve o sene içinde Erzincan Depremi meydana gelmişti. Aynı falcı 1940’ta Rusya’nın parçalanacağını, İtalya’nın yenilerek perişan duruma düşeceğini ve Türkiye’nin bir yılda geçireceği değişikliğin büyük bir imparatorluk olarak kendini göstereceğini, İngiltere’nin dağılma tehlikeleri geçirdikten sonra tahta çıkacak Kral Edward sayesinde eski gücüne kavuşacağını ve Almanya’nın yenilmiş bir Hitler yönetiminde küçüleceğini, dolayısıyla demokrasilerin galip geleceğini söylemiştir (Barutçu 1977:329).

11

1.4.1. Barbarossa’ya Doğru Türkiye

Molotov, 7 Nisan 1939’da İngilizler’e gönderdiği metinde İngiltere, Fransa ve

SSCB’nin özel bir karşılıklı yardım antlaşması için Türkiye ile birleşik görüşmelere

girmesinin gerekliliğinin kabul edilmesini istemiş, 15 Nisan 1939’da Türkiye’deki

Sovyet Maslahatgüzarı’na gönderdiği telgrafta Karadeniz ve Balkanlar’daki yeni

duruma ilişkin Türkiye ve SSCB arasında karşılıklı danışmalarda bulunmak ve saldırıya

karşı olası savunma önlemlerini belirlemeyi düşünüyor, Tiflis ya da Batum’u

Türkiye’ye verebileceğini söylemişti (Uğurlu 2003:36). Türkiye ise “Mihver’in

Avrupa’da üstünlüğü elde etme politikasına karşı mücadele etmeyi görev sayıyor,”

Almanya’ya karşı Alman saldırısının kendisine doğrudan bir tehdit oluşturması

durumunda harekete geçeceği de biliniyordu (Uğurlu 2003:41-44). Ancak pek

güvenmediği Rusya’ya karşı da temkini elden bırakmıyordu.

Almanlar’ın Moskova Büyükelçisi 17 Eylül 1939’da Berlin’e gönderdiği mektubuyla,

Stalin’in ağzından “Türkiye’nin Rusya ile Boğazlar ve Balkanlar ile ilgili bir yardım

paktı imzalanmasını teklif ettiğini” iletmişti. Ribbentrop, bunu Türkiye’yi

Müttefikler’den kopartabileceği için olumlu bulup, Molotov’un konunun üzerine

gitmesini istedi. Ancak Molotov bundan Ekim başında vazgeçmişti (Aydemir 2000:168-

170). Sovyet liderlerle görüşmek için 21 Eylül’de yola çıkan Dışişleri Bakanı

Saraçoğlu, 25’inde Moskova’ya vardı (Jaescke 1990:17). Ancak bir dizi görüşmelerden

sonra 20 Ekim’de, yaptığı görüşmelerden hiçbir şey elde edememiş bir şekilde geri

döndü (Aydemir 2000:121).

19 Ekim 1939’da 15 yıl süreli olan Türk-İngiliz-Fransız İttifak Antlaşması imzalandı.

İttifak öncelikle İtalya’ya karşı ve Akdeniz sahnesinde alınmış karşılıklı bir tedbirdi.

Ancak protokol maddesinde Sovyetler’den gelebilecek ikinci bir tehdide karşı alınmış

bir önlem de söz konusuydu.İttifakın maddelerinde Avrupa’dan gelecek bir tehdit üstü

kapalı olarak belirtilmişti. Yine de Almanya, Türkiye’ye o zaman için uzaktı ve

dolayısıyla Almanya’ya karşı savaşa girmek düşünülmüyordu.Bunun yanında,

antlaşmanın ikinci protokolünde Sovyet tehdidinin belirtilmesinde, Boğazlar konusu

yüzünden Türk-Sovyet görüşmelerinin kesilmesinin önemli rolü vardır.

12

1939 Ekim’inde Stalin, Saraçoğlu’ndan hem Türk-İngiliz-Fransız Antlaşması’nın

Sovyetler lehine düzeltilmesini, hem de Boğazlar’ın ortak savunulması için bir pakt

imzalanmasını istemiştir. Ayrıca Almanya’nın Türkiye’ye saldırması halinde

Sovyetler’in serbest kalmasını da sunduğu antlaşma taslağına eklemişti (Deringil

1994:92).1 Stalin, ayrıca görüşmelerde Boğazlar’ın ortak müdafaasını ve Karadeniz’e

sahildar olmayan devletlere ait harp gemilerinin Boğazlar’dan geçemeyeceğine dair

Türkiye’nin Rusya’ya garanti vermesini talep etmiştir (Özbey 1999:538).

1939 sonlarına doğru, Fransızlar ve İngilizler Bakü’deki petrol yataklarını

bombalayarak stratejik bir kazanç elde etmeyi düşünüyorlardı. Von Papen, Fransızlar’ın

Finlandiya’yı kurtarmak için Bakü’yü bombalamak istediklerini ancak Türkler’in kabul

etmeyeceklerini söylemişti (Jacobsen 1988:104, 26 Şubat 1940). Gerçekten de

Saraçoğlu, Müttefik uçaklarının 1940’ta Bakü’deki petrol üretim tesislerini

bombalaması düşüncesini desteklemiş, ancak İran üstünden olmasını istemişti. Türkiye

üzerinden böyle bir saldırının yapılması ise Türkler’i bir “fait accompli” ile savaşa

sokmak demekti (Deringil 1994:100-103). Savaşın gitgide yaklaşacağını hisseden

yetkililer, halkı bilinçlendirmek için 27 Şubat 1940’ta pasif savunma ile ilgili,

İstanbul’da 400.000 yazı dağıtmışlardır (Jaescke 1990:25).

1940 sonbaharından itibaren doğuya dönerek Balkanlar ile ilgilenmeye başlayan güçlü

Almanya için bile Türkiye’ye saldırmak o kadar kolay değildi. Hitler’e göre Bulgaristan

ile birlikte Almanya, Türkiye’ye baskıda bulunsa da, Türkiye Rusya’nın yardımıyla

sessizliğini koruyacaktır (Jacobsen 1988:279, 4 Kasım 1940). Hitler, OKH Kurmay

Başkanı Franz Halder’e Boğazlar’ın Rusya yenildikten sonra halledebileceklerini

söylemiştir. Aynı zamanda Türkiye’ye saldırmanın Rusya işinin ertelenmesine yol

açacağını belirtmiştir. Von Papen de Saraçoğlu’na, “Türkiye’nin topraklarına ve

bağımsızlığına saygı göstermekte olduklarını” söylemesinin Türkiye’nin Avrupa’daki

yeni düzenle işbirliği yapmasını sağladığını söylemiştir (Jacobsen 1988:287-289, 28

Kasım 1940).

1 Bu madde Molotov-Ribbentrop Paktı’nın bir sonucuydu (Deringil 1994:93).

13

Molotov, Almanlar ile imzalanan pakt sayesinde Türkiye’ye karşı pek dostça olmayan

bir tutum sergilemekteydi.1940 Haziran’ında Türkiye’nin Rusya ve Mihver ülkelerine

karşı aldığı tavırdan bahsediyordu. Stalin de, Türkiye’nin Karadeniz’e hakim rol

oynamak istemesi ve Boğazlar üzerinde hakimiyet kurmak istemesi yüzünden

Türkiye’ye karşı Sovyet şüphesinin yoğunlaştığını, Türkiye’nin Batum’u tehdit ettiğini

sezdiğini, Akdeniz’deki İtalyan hakimiyetini tanımasına karşın, Sovyetler’in de

Karadeniz’deki hakimiyetinin tanınması gerektiğini, düşünüyordu (Aydemir 2000:171).

Bu arada Fransa’nın yenilgisiyle birlikte, İnönü’nün von Papen ile görüşmesi “Alman

zaferinin Türkiye’nin siyasetinde bir değişikliğe neden olduğu ve Almanlar’a

yakınlaşmaya başladığı” izlenimini doğurmuştur (Barutçu 1977:106-107).

Berlin, 3 Temmuz 1940’ta Ruslar’a, Fransa’da ele geçirilen bazı belgeleri açıkladığında

bunların arasında Bakü Planı da bulunuyordu. Almanya bunu Türk-Sovyet ilişkilerinin

kopması için yapmıştı ve öylede oldu. Sovyetler Birliği’nin Ankara Büyükelçisi

Terentiev Moskova’ya geri çağrıldı.1 Bununla birlikte Türk basını da Almanya’nın

aleyhine döndü (Koçak 2003, 1:502-503).

Molotov, 1940 Kasım’ındaki görüşmelerin sonunda Finlandiya, Bulgaristan ve

Boğazlar, İran ve Japonya’nın Kuzey Sahili’ndeki hakkı ile ilgili dört maddeli bir

ültimatom niteliğinde bilgi vererek -ki, von Papen’e göre Türkiye Mihver’e katılmazsa

dört devletin Türkiye’ye karşı ortaklaşa harekete geçmesi de bildiriye dahildi,- Hitler’in

Doğu Cephesi hazırlıklarını bir kat daha artırmasına ve 18 Aralık’ta Barbarossa

Harekâtı için emir vermesine yol açmıştır (Gerede 1994:165).2 Hemen ardından 25

Kasım 1940’ta Sovyet temsilcisi Sobolev, Bulgaristan’a giderek Bulgar Kralı Boris’e,

sınırlarında yığınak yapmış Türk birliklerine karşı yardım, hatta Midye-Enez Hattı’na

kadar sınırlarını genişletmeyi teklif etmiş, Kral Boris ise bunu reddetmiştir (Hergüner

1999:192).

17 Ocak 1941’de Sovyet Elçisi Dekanozov Alman Dışişleri’ne bir nota vererek”

Sovyetler Birliği’nin Boğazlar’a ve Balkanlar’a yabancı askerî birliklerin girmesini,

1 11 Eylül 1940’ta Terentiev’in yerine Vinogradov atandı. Vinogradov, 3 Ekim’de güven mektubunu sundu (Jaescke 1990:35-36).2 Molotov’un Berlin’deki görüşmelerinde Finlandiya’daki Alman birliklerinin çekilmesi de sorun olmuştur.

14

kendi çıkar ve güvenliklerine bir darbe sayacaklarını bildirdi (Gerede 1994:169). 17

Şubat 1941’de karşılıklı güven ve dostluğun vurgulandığı Türk-Bulgar Ortak

Beyannamesi yayınlandı (Soysal 2000:641)1 ve Bulgaristan bu sayede 1 Mart’ta

Mihver güçlerine katıldı. Hitler’in İnönü’ye yolladığı 4 Mart 1941 tarihli mesajda söz

ettiği “silâh kardeşliği” ve “arkadaşlık”, aslında artık bir “iktisadi dostluk” şekline

bürünmüştü (Glasneck:15).

Lend-lease kanunu, 11 Mart 1941’de ABD Temsilciler Meclisi’nde kabul edildi.2 ABD

Kongresi bu kanun çerçevesinde yedi milyar dolarlık bir ödenek ayırmışsa da,

Türkiye’ye yardım pratikte İngiltere aracılığı ile yapılacaktı (Barkay 2001:51).

Bu arada Ruslar, Almanlar’ın Doğu Avrupa’daki hareketlenmesinden şüphelenmeye

başlamışlardı. Bu sayede Türkiye’ye karşı yine bir yumuşama politikası gütmeye

başladılar. Bunun sonucunda 25 Mart 1941’de Türk-Sovyet Ortak Beyannamesi

açıklandı. 1925’teki Türk-Sovyet Saldırmazlık Paktı’na atıf yapan beyannamenin

metninde, Türkiye’nin yabancı bir saldırıya maruz kalması durumunda Sovyetler

Birliği’nin anlayışına ve tarafsızlığına güvenebileceği yazılmıştır (Soysal 2000:644).

İngilizler, Türkiye’nin bir rol oynayabileceğini, eğer Rusya savaşa girerse Mihver’in

Avrupa’da çevrelenebileceğini düşünüyorlardı (Jacobsen 1988:303, 13 Aralık 1940).

İngilizler, Ruslar ile müttefik olmak isterlerken, Eden de Türkiye’deki Sovyetler’in

neden oldukları şüpheleri azaltmak istemiş, ancak Molotov’un Berlin’i 1940 sonundaki

ziyareti bunu engellemiştir. Çünkü Türkiye, 1939’daki Alman-Sovyet ittifakının kendini

de yutacağı konusunda antlaşmaya varacaklarından korkmaktaydı (Gorodetsky

1999:284). daha önce bu işlemiş, Polonya, Finlandiya, Beserebya ve Baltık Ülkeleri de

bunun ilk kurbanları olmuştu.

1 Beyanname’nin imzasından sonra Başbakan Refik Saydam’ın verdiği beyanata göre, Türkiye’nin Bulgar sınırındaki yığınağı Bulgarlar’ı endişelendiriyor, Mihver siyasetini etkiliyor ya da bunu bu şekilde gösteriyorlardı. Türkiye ise Bulgaristan’a yönelik tehdidinin bulunmadığını söylüyordu. Beyanname’ye göre Bulgarlar Balkanlar’da her türlü taarruza girişmemek tahhüdünde bulunurlarken, Türkiye’nin de diğer devletlere olan taahhütlerini bozmama şartıyla savunma amaçlı siyasetinin gereğini ifade ediyordu (Barutçu 2001, I:437).2 Önce Amerikan Senato’sundan 60 kabul ve 31 red oyuyla geçen Lend-lease kanunu, 11 Mart 1941’deki oturumda da ABD Temsilciler Meclisi’nde 317 kabul ve 71 red oyuyla kabul edildi (Barkay 2001:51).

15

Ancak Almanya, Balkanlar’da iki aya yakın süren harekât döneminden sonra Türkiye

ile anlaşmayı tercih etti. Öncelikle Rusya’nın işi bitirilecekti. Von Papen 14 Mayıs

1941’de, Ribbentrop’a “İnönü’nün eski dostluk bağlantılarını kurmayı garanti eden bir

anlaşmaya hazır olduğunu” bildirdi (Uğurlu 2003:156).

Barbarossa öncesinde Sovyetler, Türkiye’yi Alman tuzağı konusunda uyararak,

Sovyetler’i şüphelendirecek, gücendirecek ya da Stalin’i Almanlar’a yaklaştıracak bir

hareket yapmamasını söylediler (Gorodetsky 1999:284). Ancak Türkiye çıkış yolunun

Almanlar ile anlaşmakta yattığını bilyorlardı. 17 Haziran’da Bakanlar Kurulu,

Saraçoğlu’nu Türk-Alman Saldırmazlık Antlaşması’nın imza için yetkilendirdi.1

Türkiye, 18 Haziran 1941’de Almanya ile on yıl süreli bir saldırmazlık paktı imzaladı

(Oğuz 1983:359). Antlaşma, 25 Haziran 1941’de hükümet tarafından kabul edilerek

yürürlüğe girdi.2

Alman-Rus karşılaşması Türkiye’yi Rus işgalinden kurtarabilecek bir durumdu. Sonuçta

Ruslar da, Türkler de Almanlar’ın bir diğerini işgal etmesini tercih eder

pozisyondaydılar. Artık Türkiye’ye ortaya çıkacak yeni durumu sömürmek düşüyordu.

1.4.2. Türkiye’nin Durumu

1.4.2.1 Savunma Yapılanması

Türkiye’nin savunma yapılanmasında ciddî eksiklikler mevcuttu. Ordunun yapısı

genelde sağlamdı ve iç güvenlik sorunları tehdit haline gelmeden giderilebiliyordu.

Ülkenin savunma sanayînde de önemli atılımlar yapılmış, Türk mühendisi ile işçisi uçak

üretiminde çeşitli tecrübeler kazanmıştı. 17 milyona varan nüfus, gerektiğinde bir ila bir

buçuk milyona kadar asker çıkartabiliyordu. Batıda yaşanan askerî elişmeler yakından

izleniyor, bir çok büyük devlete askerî öğrenciler yollanıyordu. Her şeye rağmen

ekonomik imkansızlıkların körüklediği yetersiz sanayileşme ve kalifiye işgücünün

1 BCA: 18.01.08.95.51.102 4072 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı, Kavanin Mecmuası DEVRE: VI Cild-22:752-753.

16

azlığı ve bunlara bağlı bir çok yapısal sorun, ulaşımdan kaliteli silâh üretimine kadar

silâhlı kuvvetlerin donanımını son derece olumsuz etkiliyordu. Yerli üretimin sayı ve

kalitesinin kısıtlı oluşu silâhta ihracatı körüklüyor ve bu da ekonomiye sekte vuruyordu.

1921 yılında kurulan Askeri Fabrikalar Genel Müdürlüğü, Anadolu’daki ilk ve ciddî

savunma sanayî altyapısının temelini oluşturmuştur. 1924’te Ankara’da hafif silâh ve

top tamir atölyeleri ile fişek ve marangoz fabrikaları, 1927’de yeni mühimmat

fabrikası, 1928’de pirinç fabrikası, 1931’de Kırıkkale Elektrik Santrali ve Çelik

Fabrikası, 1936’da barut, tüfek ve top fabrikaları, 1943’te de gaz maskesi üretimi için

Mamak Gaz Fabrikası kurulmuştur (Savunma Sanayii 2001:32-33).

Deniz Kuvvetleri, bir ülkenin silâhlanmasındaki en pahalı bölümü oluşturmaktadır.

Buna rağmen Cumhuriyet döneminde kısıtlı da olsa bazı altyapı atılımları yapılmıştır.

1924’te Yavuz Muharebe Kruvazörü’nün bakımı için Gölcük Tersanesi kurulmuş,

1941’de ise Taşkızak Tersanesi tekrar faaliyete geçirilmiştir.

Alman Heinkel, Junkers ve Dornier uçak üreticileri, iki savaş arası dönemde Rusya,

İsveç ve Türkiye’de kurdukları fabrikalarda, Versailles Antlaşması’nı delercesine uçak

üretmişlerdi (Neillands 2003:24). Bu sayede, Türk havacılığı için üretim altyapısının

hazırlanması da TOMTAŞ’ın 1926’da kuruluşu ile başlamıştır. Alman desteği ile

kurulan firmanın Kayseri’de kurduğu tesisler 1928 yılında üretime geçmişti.1 1936’da

özel girişimci Nuri Demirağ’ın İstanbul’da kurduğu uçak fabrikasında da “Nu.37”

koduyla uçak üretimine başlanmış ancak bu fabrika 1943’te dağılmıştır.2 1930’lu

yıllarda, İstanbul Haliç yöresinde özel sektör olarak kurulmuş olan Nuri Killigil tesisleri

de dönemin silâh üreten iki özel firmasından biri olmuş ve burada tabanca, 81 mm.

havan ve mühimmatı, çeşitli tahrip kalıpları, patlayıcı ve yanıcı maddeler ile piroteknik

maddelerin üretimi gerçekleştirilmiştir.

1 Tesislerde 1939’a kadar 15 Alman Junkers A-20, 15 Amerikan Hawk savaş uçağı, 10 Amerikan Fleding eğitim uçağı ve 15 Alman Gotha irtibat uçağı olmak üzere 112 uçak üretilmiş, 1939’dan sonra Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na ait uçakların bakımı yapılarak uçak üretimi durdurulmuştur.2 Bu uçaktan 24 adet ile çok sayıda da planör üretilmiştir.

17

Havacılık sanayîndeki ilk büyük girişim Türk Hava Kurumu’nun 1941’de Ankara’da

kurduğu uçak fabrikası olup, bu fabrika 1944’ten itibaren üretime başlamış,1 ayrıca

İkinci Dünya Savaşı sırasında İngiltere’den satın alınan uçakların bakım ve onarımı için

1942-43 yıllarında Malatya’da uçak onarım atölyeleri kurulmuştur (Savunma Sanayii

2001:32-33).

Tüm bu gelişmelere rağmen Türk Harp Endüstrisi zayıftı. Askeri fabrikalarda sadece

tüfek mermisi, havanlar ve küçük çaplı bir tür tanksavar silâhı üretiliyor, atların nal ve

mıhı gibi zorunlu ihtiyaç bile İsveç’ten sağlanıyordu. Savaş öncesinde Beykoz

Fabrikası’nda sığır derisinden yapılan postallar bile kalitesiz olup, bunlar savaş

sırasında İngiliz postallarıyla değiştirilmişlerdir (Türk Subayları 1999:51-52).

Savunma sanayî, çağı yakalamak için yakın takipte olmakla birlikte, hacim ve kalite

olarak gelişmiş ülkelerin oldukça gerisinde kalmıştır. Araştırma ve üretim gayretleri son

derece kısıtlı olduğundan TSK’nın elindeki silâhlar daha çok yabancı ülkelerden ithal

edilerek sağlanmaktaydı.

1.4.2.2. Türk Ordusu’nun Durumu Ve Silâhlanma

Türk Ordusu’nda Ordu İstihbaratı, Deniz Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri ve Kara

Kuvvetleri Alman sistemine sahipti. Ancak Deniz Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri

savaşın ilk üç yılında İngiliz sistemine geçmişti. Türk Ordusu’nda Almanya’ya karşı

güçlü bir sempati vardı.2 Alman askerî sisteminin gücü ve yeteneği Türk Ordusu

tarafından yakından takip ediliyordu (Koçak 2003, 1:406-408). Ancak ordu Alman

modelinde olmasına rağmen, genç askerler daha ziyade Müttefik yanlısıydı (Seydi

2006:28). Bu arada Ordu Donatım Teşkilatı henüz mevcut değildi. Genelkurmay

1 Bu fabrikada 80 İngiliz Miles Magister eğitim uçağı, bir miktar iki motorlu ambulans uçağı, THK-10 hafif nakliye uçağı, 60 adet çift kişilik uğur eğitim uçağı ile çok sayıda çeşitli planör üretilmiştir.2 Türkiye’nin Almanya ile ortak bir yanı vardı. Her ikisi de emperyalizme karşı başarılı olmuşlar, biri Yunanlar’ı, öbürü ağırlıklı olarak Fransızlar’ı bozguna uğratırken aslında İngiltere’nin sömürüye dayanan dış politikasını yenmişlerdi. Ancak Almanya, Polonya, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, Danimarka ve Rusya gibi ülkelere saldırdığı için kendisinin de emperyalist emeller beslediğini ortaya koymuştur. Türkler ise kendi anavatanlarında savaşarak galip gelmişlerdi. Temelde biri saldıran, diğeri savunan konumunda olduğundan, Türkiye’nin Almanlar ile birlikteliğinden elde edebileceği önemli çıkarlara rağmen Almanya’ya hala şüpheyle yaklaşmış olması son derece doğaldır.

18

Başkanlığı ise önceleri Cumhurbaşkanı’na bağlıyken, 5 Haziran 1944’te Başbakanlık’a

bağlanmıştır (Jaescke 1990:97).

İnönü, katıldığı 12-19 Eylül 1942’deki Çatalca Manevraları’nda yeni tertipte taarruzu

izlemişti. Manevralarda topçuyu kullanmanın eksikliği ve tertipsizliğini, tankların

dermansızlığını, uçakların taarruza katılımının ve kullanımının zayıflığını, top

mevzilerinin hava savunmasının yetersizliğini görmüştü (İnönü 2001:340-341).

Bununla birlikte hem İngilizler, hem de Almanlar, TSK’nın personel sayısını

önemsiyorlardı. Schellenberg, anılarında Türkiye’ye yaptığı seyahatte geçtiği her yerde

Türk Ordusu’na ait birlikler gördüğünü ve bunun kendisini çok etkilediğini söylemiştir

(Schellenberg 1956:382). Ancak bu kadar kişinin askere çağrılmasıyla tarım sektöründe

üretim düşmüş, savaşın tam ortasında ekmek bile karneye bağlanmıştı. Bu durum

orduya da yansımış, 1942 Şubat’ında Türkiye’de ekmek istihkakları % 20 azaltılırken,

ordunun ekmek istihkakı da asker başına 750 grama indirilmişti (Cebecioğlu 1998:353).

11 Mayıs 1942’de ise bu oran günde 600 grama kadar çekilmiştir.1

Barbarossa’nın henüz ilk aylarında 18.000 Sovyet tankını ve 10.000’i aşkın Sovyet

uçağını tahrip etmiş olan Almanya için Türkiye’nin elindeki 200-300 tank ile 200-300

uçağın üstünde durmaya bile değmezdi.2

Ordunun donanımı ağırlıklı olarak bir çok farklı ülkeden ithal edilen silahlardan

oluşuyordu. Bununla birlikte yerli üretim sayesinde kazanılan silahlar da

bulunmaktaydı.3

1 BCA: 10.50.324.27.2 Türkiye’nin hava gücü, uçak ve pilot sayısı ve kalitesi açısından kendisinden daha iyi olan Polonya’nın hava gücüyle karşılaştırılabilir. Polonya’nın hava gücü 1939 Eylül’ünde elinden gelen başarıyı sergilemekle birlikte, Luftwaffe tehdidini bertaraf edememişti.3 Orduda Fransız Hotchkiss ve İngiliz Bren hafif-makinelitüfekleriyle Sovyet Maxim, Fransız Hotchkiss ve Alman Schwartlöse ağır makinelitüfekleri, Somon topu ve 25 mm. Kırıkkale tanksavar topu, Alman Mauser tüfekleri (max. menzil 1200 m., etkili menzil 400 m.), çeşitli tabancalar mevcuttu. Mantelli, Schneider, Krupp topları ile 75/20’lik Bofors dağ topu, Rus ve Alman obüsleri, 105/30’luk Rheinmetall, 105 mm.’lik İngiliz Sahra topu, 150/24’lük Çek Skoda sahra obüsü, İngiliz Vickers-Armstrong uçaksavar topu ve statik mevzilere konuşlandırılmış diğer toplar bulnuyordu (Türk Subayları 1999:51-52). Alman Hükümeti’nin hibesi olarak 1943 Eylül sonunda gönderilen 108 adet 50 mm.’lik Pak-38 tanksavar topları IV. Kolordu’ya verildi. Bunlar, 1.000 m. mesafeden 80 mm.’lik bir zırhı delebiliyorlardı. Bu topların o zamana kadar TSK envanterine giren en iyi toplar olduğu anlaşılmaktadır. Bunlara ait traktörlerin verilmesi de önerilmiş ancak alınmamışlardır (Türk Subayları 1999:249-251).

19

31 Ocak 1944’ kadar Müttefikler’den alınan tanksavar toplarının sayısı da oldukça

artmıştır.1 İngilizler, ayrıca 1940’ta İtalyanlar’ı bozguna uğratmış, çok sayıda hafif ve

ağır silâh ele geçirmişlerdi.Bunlardan tank, top, orta çapta makineli tüfek ve piyade

tüfeğini cephaneleriyle birlikte Türkiye’ye göndermeye söz vermişlerdi.2

Savaş boyunca Türkiye’nin silah ve ekipman ihtiyacını karşılamak için tek ithalat

kaynağı Müttefikler olmamıştır. Ordu envanterindeki eksikliklerin giderilmesi amacıyla

savaş boyunca Almanya,3 İsviçre4 ve diğer bir çok ülkeden de çeşitli silâhlar alınmıştır.

Hatta Türkiye’nin Almanya’dan silâh talebi 1942 Ağustos’unda 400.000.000 RM’ye

ulaşmıştır. Almanlar Bakır ve Krom karşılığında bu talebin karşılanmaya çalışıldığını

belirtmişlerdir. Bu talep Alman üretiminin cepheye göndermekte olduğu ihtiyat

ekipmanı baltalayabilecek oranda yüksekti (Koçak 2003, 1:638-639).5

1 1.500 adet 37 mm., 400 adet 57 mm. ve 38 adet 75 mm.’lik tanksavarlar, 75, 87 ve 155 mm.’lik İngiliz ve Amerikan top ve obüsleri ile 97 mm’lik uçaksavarlar da gelmişti. Ancak bunların bazı parçaları noksandı (Cebecioğlu 1998:367). Bu arada Çanakkale Boğazı’na 305 mm.’lik İngiliz Vickers-Armstrong ve Çekoslovak Skoda topları konuşlandırılmıştı (Koçak 2003, 1:409). 1943’te İngilizler, 350 tank, 48 otomatik silâh, 300’e yakın tanksavar topu, 300 sahra ve orta çaplı top, 200 havantopu, 500’e yakın tanksavar silâhı, 99,000’e yakın otomatik silâh ve diğer silâh türleri, 420 hafif çaplı havantopu ve bir milyona yakın tank mayınının da bulunduğu 80 milyon dolarlık yardım göndermişlerdi (Weisband 2002:147). İngilizler, 1943 Mart’ında 100 lokomotif ve 2.500 adet 15 tonluk vagonu iki parça halinde göndermeyi kararlaştırdıkları zamanise, kömür sıkıntısı çekmeyen Türkiye’nin deniz nakliyatının sekteye uğramış olmasından dolayı güneye yeterli kömür gönderemediğini fark ettiler (Weisband 2002:144-145).2 1941 Şubat’ına kadar İngilizler’den 500 adet 13,9 m’lik tanksavar tüfeği ve 125.620 adet mermisi, 7,7 mm.’lik hafif makineli tüfek için 24 milyon adet mermi, 750 adet 7,9mm. Vickers ağır-makineli tüfek, 76 adet 94mm. uçaksavar ve 76.000 adet mermisi, 75mm.’lik uçaksavar için 6.000 adet mermi, 94mm. uçaksavarlar için 15 adet 1,5 tonluk kamyon, aynı toplar için 99 adet arazi aracı, bir adet tamir aracı, 100 adet sepetli motorsiklet, iki adet 60 metrelik köprü dubası, 20 adet köprü dubası traktörü ve diğer bir çok çeşit gereç alınmıştı (Koçak 2003, 1:326-331, ara ek III).3 Almanya’dan 1938-1939’da sipariş edilen silâhlardan bir çoğu gelmemiştir. 1939 Eylül’üne kadar gelenler; 28 adet 105/52 top ve mühimmatı, 104 adet 75/42 koşulu sahra topu, dört 75/42 motorlu sahra topu, iki adet 150/55 top, 56 adet 37/50 sahra obüsü, 12 adet 37 mm. kara ve hava topu, 80 adet 150/24 obüs, iki 240/28 ağır obüs, bazı uçaksavarlar için dokuz komuta aracı, 434 adet T-6, 40 adet T-7 ve 16 adet T-9 traktör ve bazı diğer malzemeler gelmişti (Koçak 2003, 1:320, ara ek III).4 21 Mayıs 1942’de, 26.160 kilo rafine Bakır satışına karşı, İsviçre’den 20 mm’lik Oerlikon topları için 50.000 zırh delici mermi, 25.000 yangın mermisi ve 25.000 tahrip mermisi ithal edilmesi kararlaştırıldı (BCA:18.01.02.98.42.12).5 Bunların içinde 200 orta sınıf tank ve 1/3’ü modern avcı ve bombardıman uçağı olan 200 uçak, 200 adet 37 mm.’lik Flak 36/37 uçaksavar, 200 adet 20 mm.’lik Flak 30 ya da Flak 38 uçaksavar, 100 adet 75 mm. Pak-40 tanksavar topu ve cephaneleri mevcuttu. 200 tank Almanlar’ın zaman zaman Doğu Cephesi’nde ihtiyaç duyduğu son bir tank tümeninden % 25 daha fazlası demekti. Ayrıca makineli tüfekler, askerî araçlar, tamir araçları, yedek parça, optik araçlar, mayın ve askerî fabrikalar için araç-gereç te talep listesinde mevcuttu. Hitler, talebin düşündüğünden daha geniş kapsamlı olduğunu ama hepsini karşılamaya çaba harcayacaklarını belirtmiştir (Koçak 2003, 1:638-639). Von Papen’in listesine göre Türkiye’nin Almanya’dan verdiği siparişin içinde göze çarpanlar 60 adet Pak 38, 265 adet MG-34, 32 adet Pz-IIIM, 3 adet PzBefWg-IIIK, 35 adet Pz-IVG, bir adet ağır taşıt aracı onarım ve bakım atölyesi ve 60 adet Focke-Wulf 190 idi (Glasneck:193). 1943-1944 yıllarında ise Almanya’dan toplam 72 Focke Wulf FW 190 Aa3, 32 Pz-IIIM, üç PzBefWg-IIIK, 35 Pz-IVG, 108 50mm’lik Pak-38 tanksavar topu, bir

20

Tanklar, İkinci Dünya Savaşı’ndaki silâhlar arasından ana unsur olarak öne çıkmıştır.

Almanlar’ın Blitzkrieg teorisiyle parlayan panzer birlikleri (zırhlı birlikler) savaşın ilk

yarısında muharebelerde baskın rol üstlenmişlerdir. Ancak TSK bünyesindeki tank gücü

az olup, mevcudiyetin çoğu daha savaşın başında modası geçmiş olan Sovyet, İngiliz ve

Fransız tanklarıydı. Halbuki Türkler tanklarla daha Birinci Dünya Savaşı’nda Gaza

Muharebeleri sırasında tanışmışlardı. Bu yeni sınıf, İngilizler tarafından ilk savaşta

geliştirilmiş ve tecrübe kazanmıştır. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nda İngilizler, kalitesi

Almanlar’dan çok daha düşük tanklara ve tankı piyade desteği olarak gören klasik

zihniyete sahiplerdi.

İlk kez 1928’de tank alımına giden Türkiye, savaş başlayana kadar Fransız, İngiliz ve

Sovyet menşeli iki savaş arası dönemin tank ve zırhlı araçlarından az bir miktara sahip

olabilmiştir.1 Savaş sırasında daha modern İngiliz, Amerikan ve Alman tankları

TSK’nın envanterine girmişse de, Doğu Cephesi’ndeki acımasız tank teknolojisi

yarışına ayak uydurabilecek kalite ve sayıdan uzak kalmıştır.2 Ayrıca tank gücünü

destekleyecek motorize birimlerle de ilgili ciddi aksaklıklar mevcuttu.1

adet Takım Ağır Seyyar Tamirhane, 20 adet 75 mm L/42 Krupp sahra topu, çok sayıda yedek parça, gereç, Askeri ya da Hava fabrikaları için malzeme ve mühimmat gelmiştir (BCA: 10.52.344.9).1 1928’de Fransa’dan bir miktar 1918 model FT-17 tankı alınmış, 1932’de ise Sovyetler’den 64 adet makinelitüfekli T-26 Model 1931 (T-26A-2) piyade destek tankları ile T-27 tanketleri (makinelitüfekli ve paletli hafif zırhlı araç) ve 43 BA-6 zırhlı arabası tedarik edilmiştir. 1932’de Kara Kuvvetleri bünyesinde ilk tank taburu Süvari Binbaşı Tahsin Yazıcı komutasında 1934’te 64 makinelitüfekli Model 1931 ve 45 mm.’lik toplu T-26 Model 1933 (T-26B-2) tanklarıyla, Lüleburgaz’da kuruldu. Sonradan taburun alay seviyesine çıkartılmasına karar verildi. İlk tank alayı hazır olsa da, üç farklı ülke menşeli tanklar bölüklerde çeşitlilik yarattığından, alayın idamesinde çok büyük güçlüklerle karşılaşılıyordu. İlk zırhlı tugay ise 1937’de Lüleburgaz’da, Albay Zekai Okan komutasında aynı tanklardan kuruldu. 1939’da Fransızlar’dan 37 mm.’lik toplu 100 Renault R-35 ve İngilizler’den 20 mm. toplu 16 Vickers zırhlı keşif aracı satın alınarak zırhlı gücü artırıldı (Cebecioğlu 1998:331 ve Okçu 1996:70). Envanterdeki bu tanklar o zamana göre yeni olsalar da 1941’deki Alman ve Sovyet tank teknolojilerine göre işe yaramazlardı. Doğu Cephesi’nde 1941 boyunca yaşanan tank muharebelerinin tecrübelerinden sonra, T-26 tankları 1942’de envanterden çıkartılarak taretleri Çatalca ve Erzurum’daki müstahkem mevkilere kondular. Renault R-35 tankları ise 1944’te envanterden çıkartılarak havaalanlarına yakın koruma olarak dağıtldılar (Okçu 1996:71).2 İngilizler, 1942 Kasım’ına kadar Türkiye’ye 200 tank gönderdiler. 24 Şubat 1943’e kadar 1. Ordu’ya gönderilen tank sayısı 49’u Valentine ve 102’si Stuart 151’i buldu (Cebecioğlu 1998:356-358). 1942’den itibaren gönderilen 60 150 Scout Car zırhlı keşif arabası ile 1943’ten itibaren gönderilen 60 İngiliz Bren Carrier zırhlı keşif aracı da Türkiye’nin bu alanlardaki ihtiyaçlarını karşıladı. Ek olarak bir miktar 25 poundluk (87,6 mm.) İngiliz Bishop kendinden kundaklı top geldi (Okçu 1996:71). 1943 yılında ise Mart’ta 81, Nisan’da 131, Mayıs’ta ise 151 tank daha İngilizler tarafından Türkiye’ye gönderildi (Cebecioğlu 1998:359). 31 Ocak 1944’e kadar Türkiye’ye 200’ü Valentine ve 176’sı Stuart 376 tank gönderilmiş, buna 25 adet Sherman eklenmiştir (Cebecioğlu 1998:366-367). 1943 ve 1944’te ise Almanlar’dan 35 Pz-III ve 35 Pz-IV tankı alındı (BCA: 10.52.344.9). Bu arada 1943’te Kırıkkale’de üretilerek Ford motoru konan ilk Türk tankı denenmeye başladıysa da, çeşitli nedenlerden dolayı program

21

Bütün bunlara ilaveten, tank sınıfının eğitimiyle ilgili de önemli bir sıkıntı olduğu

gözlenmektedir. 1940’ta Harp Okulu’nda tank dersi pek yapılmıyordu (Türk Subayları

1999:41). 1941’de ise birliklerde zırhlı araç olmadığından tanklarla muharebe talimi

yerine, tanklar arasından gelen piyadelere atış muharebesi talimi yapılıyordu (Türk

Subayları 1999:222).

Savaş öncesinde Almanya’dan tank alımı yapılmaması ve bunun yerine kalitesi daha

düşük olan Fransız, İngiliz, Çek ve İtalyan tankları ile ilgilenilmesinin birden çok sebebi

olduğu söylenebilir. Öncelikle yeni kuşak savaş tarzını -çağının bir çok klasik düşünceli

askerî liderleri gibi idrak edemeyen- Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak,

tankların savaşalanlarında geçici olduğunu ve İspanya İç Savaşı’nda etkisizliklerinin

kanıtlandığını düşünüyordu. 1922’deki “Büyük Taarruz’un” cesurane ve o zaman için

yenilikçi olarak tanımlanabilecek planını hazırlayan komutanını, Blitzkrieg ile gelen

yeni savaş tarzına yabancı kalması ile suçlamak haksızlık olur. Çünkü bir kaç asır

üzerine geliştirilerek savaş tarzını tamamen değiştiren bu sistemde tanklar savaşın ana

unsuruydu ve üstün ateş kaabiliyeti ile zırhları sayesinde düşman hatlarını önce deliyor,

sonra da arkadan çevirerek kitleler halinde teslim olmaya zorluyorlardı. Sanki

Ortaçağ’ın şövalye saldırılarına taktik anlayış kazandırılarak bir sisteme oturtulmuş

gibiydi. İngiltere’de J.F.C. Fuller ve B.H. Liddell-Hart ile gelişen bu akımın ilk

denemesi 1932’de Salisbury Ovası’nda İngiliz Tuğgeneral Hobart tarafından tatbikatte

gerçekleştirilmişse de, İngilizler bu tarzı benimsemeyerek tankları piyade destekçisi

olarak görmeye devam etmişlerdi. Charles De Gaulle ve Georgi Jukov ise, Blitzkrieg’in

yakın takipçileri olmuşlardı. Fransız askerî liderlere bu yeni tarzı kabul ettiremeyen De

Gaulle, 1940’taki Fransa Seferi sırasında bir karşı hücumla Almanlar’a zor anlar

yaşatmaktan ileri gidememişti. Ancak De Gaulle’ün bu denemesinden 10 ay kadar önce

Jukov, Mançurya’da uyguladığı Blitzkrieg benzeri denemesi sayesinde Khalkin Gol yarım kaldı. 1942’de ise Tank Talimgahı kuruldu ve 26 Eylül 1943’te Tank Okulu’na çevrilerek tankçı sınıfı oluşturuldu. 1944’te ise ilk tankçılar mezun oldular (Okçu 1996:71).1 Türk Ordusu’nda motorlu araç sayısı çok az ve çok çeşitliydi (Weisband 2002:144, dipnot 33). Ordu’da 28 farklı kamyon mevcuttu (Aydemir 2000:133). Şoför sayısı da azdı. Suriye üzerinden İngilizler’den alınan yardımla ulaşan kamyonlar bu yüzden sorun yaratmıştı. Ayrıca 1944’te TSK envanterinde 114 çeşit top mevcuttu ve bunlar arasında 1905’ten kalma olanlar bile vardı (Cebecioğlu 1998:367). Elde bulunan bazı top mermilerinin miadını doldurduğundan ve su altında kalmış olduğundan hedefe 500 m. kadar kısa düştüğü ya da patlamadığı bilinmektedir (Türk Subayları 1999:191). Bu durum, savaş sırasındaki harekâtları etkileyecek ciddî bir lojistik sorunlarının habercisi olup, böyle bir çeşitlilik savaş sırasında savunma sanayî kuvvetli olan bir ülke için bile başağrısı yapacak niteliktedir.

22

Zaferi’ni kazanmış, ancak Sovyet Komutanlığı da tankları piyade destekçisi olarak

kullanmakta ısrar etmişti.

Bu tarzın sadece Almanlar tarafından başarıyla ve seri bir şekilde kullanılması,

öncelikle Almanlar’ın bu tarza şiddetle ihtiyaç duymasından yatar. Hitler gibi

revizyonist ve idealist birisi, Avrupa’yı istilâ etmeyi kafasına koyduysa yeni bir savaş

tarzını kabullenmeye hazır demekti. 1930’ların başlarından itibaren Almanlar bu sayede

zırhlı birlikleri sürekli geliştirerek 1940’ların başarılarını hazırlamıştır. İspanya İç

Savaşı ise tankların ilk basit modellerinin deneme alanı olmuştur. Yine de Guderian’ın

Blitzkrieg teorisini geliştirerek Wehrmacht’a kabul ettirmesi olmasaydı, İkinci Dünya

Savaşı belki de Birinci Dünya Savaşı gibi statik savunmaların belki biraz daha

esnekleştiği benzer bir savunma sistemi savaşı olacaktı. Blitzkrieg’in önemini anlayan

tek ülke Almanya idi ve diğerleri Almanlar’a yenilmedikçe bu sistemi benimsemediler.

Yenilerek benimseyen ülkeler ise özünde kuvvetli bir askerî teknolojiye sahip olup,

bunun çıktılarını nasıl kullanacağını bilmeyen ülkelerdi.

Türkiye’de askerî teknoloji yok denecek kadar azdı. Kendi tankını üretemeyen bir

ülkenin başkomutanının yeni savaş şeklini anlaması beklenemezdi. Sadece ülke dışında

eğitime gönderilen askerî öğrencilerin bir kısımının bu gelişmeleri anladığını

düşünebiliriz. Öte yandan Birinci Dünya Savaşı’nda Gazze Muharebeleri’nde savaşan

Türkler burada İngiliz tanklarıyla tanışmış ve bazılarını tahrip etmişlerdi. Osmanlı

Ordusu’nun ise hiçbir zaman tank gücü olmamış ve Kurtuluş Savaşı’nda da tank

tecrübesi yaşanmamıştır.1

Bunların yanında savaşın başında Almanlar’ın kullandıkları tanklar ağırlıklı olarak hafif

tanklardı ve bir çoğu basit tanksavar topları ile durdurulabiliyordu. Ancak hava desteği

ve hızlı muhabereyi de tank doktrinine eklemiş olan Almanlar, bu sayede karşılarına

çıkan orduları yıkıp geçmiştir. Hafif tankların, zaten ekonomik zorluklarla boğuşan

Türkiye tarafından önemsenmemesi anlaşılabilir bir şeydir. Bununla birlikte Alman

başarıları gelişip kağıt üstünde daha üstün gözüken Fransız Ordusu bir buçuk ay içinde

çökünce, tankların değeri iyice ispatlanmış oldu. Daha Polonya Seferi’nin sonucunda

1 Bugün bile Türkiye hala tank savaşı tecrübesi olmayan bir ülkedir.

23

tankların üstünlüğünü kabul etmiş olan Çakmak, bu konudaki açığı gidermek için

zamanla danışmanı olan genç subaylara başvurdu. Aslında yeni savaş tarzının önde

giden başarısını zamanın tüm liderleri de ya hayretle ya da endişe ile karşılıyorlardı.

Hayretle karşılayanların birisi de şüphesiz Hitler idi. Öyle ki, 1940 Haziran’ında

Guderian’ın emrindeki zırhlı tümenlerden biri Fransa’nın kuzeybatısından yola çıkıp

kısa süre içinde İsviçre sınırına kadar ulaşınca Hitler buna inanmamış, bunun üzerine

Guderian bizzat Hitler ile telefon görüşmesi yaparak durumu kabul ettirmişti.

Hava gücü, tank yarması için yapılan taktik bombardımanlar ile cephe hattının belli

kesiminin zayıflamasını sağlayan en büyük destek unsuru olup, harekatın bu safhadan

sonra devamında ise düşman sevkiyatının engellenmesinde ve düşman kuvvetlerinin

yıpratılmasında önemli bir rol oynuyordu. Türk Hava Kuvvetleri 1911 yılında kurulmuş

olup, dünyanın ilk bir kaç hava gücünden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nda ağırlıkla

Almanya’dan gelen uçaklar sayesinde etkin olup ilk pilot ve teknisyenlerine kavuşan

Hava Kuvvetleri, iki savaş arasında özellikle Atatürk’ün verdiği önemle, kısır bir

güçlenmeyle çağın sektörel gelişmelerini takip ederek etkin bir güç olmaya çalışmıştır.

Yerli uçakların üretimine ve Türk Hava Kurumu’nun olağanüstü çabalarına rağmen,

ancak sınırlı bir hava gücü oluşturulabilmişti.

1928’de Hava Kuvvetleri Müfettişliği lağvedilmiş, Eskişehir’de bir uçak taburu

kurulmuştu. 1930’da çoğalan uçak bölükleri birleştirilerek üç tabur olarak örgütlendi. 1.

Tabur İzmir’de konuşlandırıldı. Bu arada Yeşilköy’de de bir Hava İstihbarat Bölüğü

mevcuttu. Zamanla bu üç tabur alay seviyesine çıkartıldı. Eskişehir’deki 1. Alay’ın bir

taburu Kütahya’ya kaydırıldı ve bu, daha sonra kurulacak 4. Alay’ın çekirdeğini

oluşturdu. Yeni alınan uçaklarla Bursa’da 5. Alay, İkinci Dünya Savaşı’nın

başlamasıyla da Merzifon’da 7. ve Erzincan’da da 8. alaylar kuruldu (Cebecioğlu

1998:332). Hava Kuvvetleri harekât ve eğitim yönünden Genelkurmay Başkanlığı’na,

ikmal bakımından ise Millî Savunma Bakanlığı’na bağlanmıştı (Türk Subayları

1999:53).

Hava gücünün deniz ve kara nakliyatını koruması bekleniyordu. Ancak 1939’da bunu

başaramayacağı da biliniyordu (Cebecioğlu 1998:332-333). Sonuçta uçak ve pilot sayısı

24

oldukça sınırlıydı. 23 Mayıs 1940’ta THK Başkanı Şükrü Koçak’ın 2.500 uçağa ve

15.000 pilota ihtiyaç olduğunu açıklaması bu sıkıntıyı ortaya koyuyordu (Jaescke

1990:28).1 Bu yüzden savaş sırasında uçak alımlarına önem verildi.2 Türk pilotları,

savaş öncesi ya da savaş boyunca eğitim için İngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve

Japonya’ya gönderilmişlerdi.3 Öte yandan savaş boyunca yeni pistler ve çeşitli tesisler

inşa edildi.4 Buna rağmen havacılıkta yetersizlikler, savaş sırasında Müttefikler’in Türk

yetkililerle hava birimleri üzerine yaptıkları pazarlıkları yer yer kızıştıracak

nitelikteydi.5

Ovalarda tank ve uçak ikilisinin önünde durabilecek bir engel yoktu. Buna dayanarak

Batı Trakya gibi bir yerin ana savaş alanı olacağı düşünülürse, Türk Ordusu’nun ne

1 1938’de Eskişehir, İzmir ve Diyarbakır’da üslenen 160-200 adet keşif ve muharebe uçağı mevcuttu (Türk Subayları 1999:53). 1939’da hava gücü 175’i eğitim uçağı olmak üzere toplam 432 uçaktı ki, bunların birçoğu eski ve modası geçmişti. Türk Hava Kuvvetleri, savaşın başında 298’i savaş, 189’u eğitim uçağı olmak üzere toplam 487 uçağa sahipti. 1940-1944 arasında çoğu ikinci yada üçüncü sınıf olarak değerlndirilebilecek 625 savaş, 28 nakliye ve 145 eğitim uçağı olmak üzere toplam 798 uçak satın alınmıştır (Cebecioğlu 1998:332 ve Uçarol 1998:528). Bu uçakların çoğu İngiliz, Fransız ve Amerikan yardımlarıyla, bir kısmı da Almanlar ile yapılan kredi anlaşmalarıyla tedarik edilmiştir. THK ise, kuruluşunun 15. yılı olan 16 Şubat 1940’a kadar orduya 53 milyon lira değerinde 331 uçak satın almış (Jaescke 1990:24), 7 Kasım 1940’ta ise bu sayı 450’yi bulmuştu (Jaescke 1990:38).2 İngilizler 1939 sonlarında 80, 1941 başlarında ise 36 uçağı Türkiye’ye vermişlerdi. Fransızlar ise sadece 30 uçak verebilmişlerdi. 1942-1945 arasında 55 İngiliz ve 96 Amerikan uçağı daha Türk Hava Kuvvetleri’ne katılmıştır (Koçak 2003, 1:338-339, ara ek III). Savaş ortasında açılan 100 milyon Reichsmarklık Alman kredisi sayesinde alınacak Focke-Wulf FW 190 A-3 uçakları ile ilgili olarak, 1943 Mayıs’ında bu uçakları almadan önce eğitim görmek için Almanya’ya gidecek altı pilot, bir mühendis, bir sivil tercüman, dört yer personeli, bir telsizci, bir ekipman görevlisi ve bir silâh uzmanından oluşan 15 kişilik bir kafile hazırlandı (BCA: 18.238.607.1943) Son düzenlemelerden sonra 1943 yazında altı subay pilot, bir mühendis ve yedi yer personeli eğitim için Almanya’ya gönderildi (BCA: 18.01.02.101.34.2). Verilen ilk 60 adet FW-190 siparişine sonradan 12 adet daha eklenerek, 72 FW-190 Türk Hava Kuvvetleri envanterine kazandırıldı. 1943-1944 yıllarında teslim alınan 72 FW 190, Bursa-Mudanya yolu üzerine yerleştirilen hava alayına verilmiş, ancak bunlardan iki tanesi izleyen günlerde düşmüştür (Türk Subayları 1999:86). Ayrıca 18 Nisan 1943 tarihli Türk-Alman Ticari Antlaşması çerçevesinde 1.534.000 TL kıymetinde beş adet Junkers Ju-52 yolcu uçağı da alınarak, Devlet Havayolları Genel Müdürlüğü’nün hizmetine verilmiştir (Kavanin Mecmuası DEVRE:VII Cild-26:678). Bu uçaklar 2 Nisan 1944’te İstanbul’a gelmişlerdir (Jaeschke 1990:96).3 Savaş çıktığında Türk Hava Kuvvetleri’nde 470 subay mevcuttu. 1940 yazında 450 pilota ve 50 yedek pilota sahipti. 1941 Ocak’ında, bu sayı toplamda 650’ye çıkmıştır. Savaş boyunca 300 pilot İngiltere’de eğitim görmüştür (Koçak 2003, 1:338-339, ara ek III).4 Savaş sırasında 38’i İngilizler tarafından yapılan 94 havaüssü hizmete girmiştir. Savaşın başında başlıca havaüsleri Balıkesir, Bandırma, Çanakkale, Akhisar ve İzmir/Çiğli’de bulunuyordu. Üslerden 15’i Marmara Bölgesi ve İstanbul’da, altısı ise İzmir’deydi (Koçak 2003, 1:338-339, ara ek III). 1943 ortalarına gelindiğinde, İngilizler tarafından Türkiye’de 25 hava meydanı hazırlanmaktaydı (Cebecioğlu 1998: 361).5 Türkiye savaşa girmek için İngilizlerden öncelikle 50 filo istiyordu ki, bu da 1.000 uçaksavar bataryaları ve iki de zırhlı alay eklenecekti (Weisband 2002:141). “Hardihood” kod adlı yardım harekâtının can damarını ise 16’sı bombardıman filosuyla 45 uçak filosu oluşturacaktı. Ancak Türk üsleri bu kadar uçağı (tahminen 800-900 uçak) değil ancak 25 filoyu (tahminen 450-500) barındırabilecek durumdaydı (Weisband 2002:145).

25

Çakmak Hattı’nda ne de Çatalca Hattı’nda Almanlar’a karşı başarıyla direnebilmesi için

en ufak bir şansı yoktu. Yani Türkiye’nin 1941’de savaşa girmesi demek, boğazların

çok kısa bir sürede Mihver hakimiyetine girmesi demekti.

Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Donanması’nın mirasina sahipti. 1924 yılında

Cumhuriyet Donanması’nın ilk savaş gemileri sipariş edilmiş, iki savaş arası dönemde

sadece gemi sayısı değil, yeni gelişen cihazlar alınarak gemilerin kalitesi de artırılmıştı.1

Bu dönemde eski gemilere yeni yetenekler kazandırılırken, bir yandan da Hollanda,

İtalya ve Almanya gibi ülkelerle yerli kızaklarda üretilen yeni gemiler Türk

Donanması’na katıdılar.2 Almanlar’dan ayrıca eğitim konusunda yardım da alınmıştır

(Cebecioğlu 1998:331-332). Savaş sırasında önemli miktardaki Müttefik yardımı

denizden geliyor ve güvenlik açısından Türkiye’nin güney limanlarına ulaştırılıyordu.

Bu yüzden İngiltere, savaş sırasında İskenderun’daki kıyı tesislerinin yapımına ve

buranın karadan Ulukışla’ya bağlanmasına da yardım etmiştir (Oğuz 1983:360).

Türk Ordusu’nun sadece silâh kalitesi ve donanım açılarından değil, ikmal açısından da

son derece zayıf olduğu açıkça ortadaydı. Savaşın ortalarında bile Zonguldak’taki

kömür yataklarından güneye kömür ikmali yapılması imkansızdı ki, bu durum stratejik

açıdan ciddî bir zaaf olup, harekât sırasında belli bir aşamadan sonra birliklerin hareket

1 Deniz Kuvvetleri bir eski muharebe kruvazörü olan Yavuz, üç eski kruvazör olan 1906 yapımı Berk-i Satvet, 1906 yapımı Peyk-i Şevket ve 1903 yapımı Hamidiye, üç yeni muhrip, üç torpidobot, üç mayın arama-tarama gemisi, bir ana yatak gemisi, bir yağ gemisi, bir kömür gemisi ve yedi denizaltından oluşuyordu. Savaş başlayınca deniz yollarından üç yolcu gemisi ile bir de şilep alınarak donanmaya katılmıştı. Harp sırasında da dört İngiliz Muhribi alındı. Ünlü Hamidiye Kruvazörü okul gemisi olarak hizmet veriyordu (Türk Subayları 1999:52-53 ve Öndeş 1976:735).2 23 Temmuz 1938’de suya indirilen Saldıray denizaltısı, donanmaya 5 Haziran 1939 katılıdı (Metel 1960:156). 16 Temmuz 1939’da Kiel’den İstanbul’a geldi (Jaescke 1990:7). Bir adet 105. mm.’lik top, iki adet 20 mm.’lik uçaksavar ve torpidolarla donatılmıştı. 80 metre uzunluğundaki denizaltı su yüzeyinde saatte 20 mil hız yapabiliyordu. Yedi subay, 25 astsubay, 30 erden oluşan 62 kişilik mürettebata sahipti. Saldıray, 1958 kadrodan çıkartıldı (Metel 1960:156). 28 Ağustos 1939’da Yıldıray, üç gün sonra da Batıray denizaltıları Kiel’de kızaktan indirilmişlerdir (Jaescke 1990:16). Ancak Batıray, 27 Şubat 1940’ta ilk seferinde batmıştır (Jaescke 1990:25). İstanbul’da inşa edilen ve 1939’da kızaktan indirilen Atılay da 12 Temmuz 1942’deki eğitim dalışı sırasında batmıştır (Öndeş 1976:735). Türk-Alman ilişkilerindeki soğuma yüzünden 1940 Mart’ında Türkiye’ye verilmeyen U-bot “UA” ise, 1940 Mayıs’ında, Atlantik’e sefere çıkmıştır (Blair 1996:144). İngilizler’den alınan Işıl denizaltısı ise 30 Ocak 1943’te İskenderun’a vardı (Jaescke 1990:83). 1941 ve 1942 yıllarında İngiltere’ye ısmarlanan gemilerden üç muhrip, iki denizaltı, iki mayın döşeme gemisi, 12 araba vapuru ve sekiz mayın temizleme gemisi donanmaya katıldı (Cebecioğlu 1998:332). Ayrıca İngiltere’nin Vichy Fransası’na bağlı Suriye’yi işgalini müteakip, 1941 yazında Fransız donanmasından 11 gemi Türkiye’ye gelerek iltica ettiler. Mersin Limanı’na gelen gemiler enterne edilerek Erdek’e gönderildiler (Cebecioğlu 1998:352).

26

kabiliyetlerini son derece olumsuz etkileyebilirdi.1 Böyle bir durum bir orduyu modern

harbin hareketli savaş tarzına, statik ya da az hareketli bir cephe savunması ile karşılık

vermesini gerektirirdi ki, bunun sonucunun yenilgi olması da kaçınılmazdı. Statik

savunma ise, 1943 yazındaki Kursk Savaşı’nın güney kesiminde Alman ilerleyişini

tamamen engelleyemediği gibi, 1944’teki Normandiya Çıkartması’nda da Batılı

Müttefikler’i de engelleyemeyecekti. Bu tür savaş tarzı ancak İtalya gibi yoğun dağlık

bölgelerde geciktirici etkiye sahip oluyor ve zayiatı ciddî bir oranda artırıyordu.

Türk Ordusu 1945’te, 1939’dakine oranla çok daha güçlenmiş, ekipmanının kalitesi ve

sayısı muzzam artmıştı. Buna rağmen 1939’da diğer ordulara karşı güçsüz konumunun

1945’te değiştiğini söyleyemeyiz. Çünkü jet uçakların, roketlerin, araçların çoğu eski

kalıyordu. Buna rağmen İkinci Dünya Savaşı’nda TSK’da yaşanan kuvvetlenmeyi

Türkiye’nin dünya ülkeleri ile bu alanda arasının sürekli açılması durmuş, savaş sonrası

en modern silâhlara ve taktiklere kavuşmak açısından bir fırsat doğmuştu.2

1.4.2.3. Siyasî, Ekonomik Ve Sosyal Yapılanma

Kurulalı henüz 16 sene olan Türkiye, zayıflıklarını gidermeye çalışırken patlak veren

savaşı ancak siyasî manevralarla atlatabilirdi. Türkiye’nin şansına jeopolitiği ve bunu

iyi tahlil eden tecrübeli bir siyasî yönetim kadrosu mevcuttu. Türkiye Cumhuriyeti’nin

savaş sırasındaki siyasî kadrosu son derece tecrübeli olup, savaşı ve siyasî işleri iyi

bilmektedirler. 1939-45 arasında önemli mevkilere gelmiş kişilerin neredeyse tamamı,

daha önce ülke yönetiminde az veya çok etkin olmuş şahsiyetlerdi (Deringil 1994:58).

1 Polonya ve Fransa hareket kabiliyetinde Almanya’nın çok gerisinde kalmıştı ve her ikisi de bir ay civarında dayanabilmişlerdi. Kızılordu’nun erken yenilgilerinde de aynı durumla karşılaşılmış, Rusya’yı kurtaran ise bir açıdan stratejik derinliği ile şansı olmuştur. Başka bir deyişle Almanlar’ın savaş üstünlükleri ile belirledikleri hedefler arasındaki uzun mesafeler, yüzyılda eşine az rastlanır bir kış ile birleşerek Alman Ordusu’nun zafere ulaşmasını engellemiştir.2 Ancak silâh kalitesi savaş bittiğinde bile yeterince gelişmemiştir. Türkiye’nin ordusundaki kaliteli ekipmanın savaş sırasında yeterince gelişmemesini, Alman ve Sovyet ekipmanları yerine İngiliz ekipmanlarına ağırlık vermesine bağlayabiliriz. Çünkü kesintisiz kara savaşının ve buna bağlı olarak daha kaliteli silâh geliştime mücadelesinin doruğa çıktığı geniş Doğu Cephesi’nin aksine, Batılı Müttefiklerin üstünlük mücadelesine bağlı olarak kara araçlarını geliştirme çabalarında önemli bir ivme yakalayabilmesi, Batı’da sürekli kara savaşı şartlarının oluştuğu 1944’ün ikinci yarısını bulmuştur. Bu da Doğu Cephesi’ndeki bu teknolojik yarışın üstesinden gelebilecek kadar büyük bir ivme değildir.

27

26 Aralık 1938’deki CHP’nin 4. Olağanüstü Kurultayı’nda yeni başkan seçilen

İnönü’ye, en genç iki milletvekilinden biri olarak Kurultay Katibi seçilen Adnan

Menderes’in sunduğu Kurultay’ın İnönü’ye Bağlılık Bildirgesi, İnönü’nün elindeki

yetkileri de açığa vurmuş oluyordu: “Partimizin değişmez Genel Başkanlığı’na intibah

olunan Türkiye Devleti’nin büyük reisicumhuru ve kahraman Türk Ordusu’nun yüce

başbuğu, Millî Şef İsmet İnönü’ye Büyük Kurultay’ın yürekten saygı ve bağlılığının

arzına karar verilmesini ve bu kararın kendisine sunulmasını, derin saygılarımızla arz

ederiz” (Aydemir 2000:38-39).

İnönü, Millî Şef seçildiğinde yaklaşmakta olan savaş şartlarına öncelikli bir önlem

olduğunu düşünecek olsa gerek, Atatürk ile çatışan ve küsen eski silâh arkadaşları ile

barışarak güvenliği geliştirdi, hem de bunların devlete hizmete dönmelerini sağlayarak

rejimin idari gücünü artırdı.

1942’de Dr. Refik Saydam ölünce, kabineyi kurma görevi savaşın ilk yarısında dışişler

bakanı olan Saraçoğlu’na verilmişti. İnönü ve Menemencioğlu ile sıkı bir uyum içinde

çalışan Saraçoğlu, Doğu Cephesi’ndeki olayları yakından takip ediyordu. Bu dönemde

Saraçoğlu ve Menemencioğlu’nun siyasetteki belirleyiciliği önemliydi.

1942-1944 yılları arasında Dışişler Bakanlığı’nı yürüten Numan Menemencioğlu, bu

makamı adeta meslek edinmiş bir şahsiyetti. Bakanlığa sahipti ve sıkı bir şekilde

yönetiyordu. Saraçoğlu resmi programına başlarken her sabah saat 9.00’da

Menemencioğlu ile görüşür ve sonra kamuoyuna karşı tek bir ağızdan konuşurlardı

(Weisband 2002:36-37).

Cevat Açıkalın Dışişleri Genel Sekreteri olduktan sonra, toplanan dışişleri mesajları

doğrudan İnönü’ye gitmeye başladı. İnönü, hükümetin filtresinden geçmeyen bu

mesajları şahsi olarak inceliyor ve bu da kuşkusuz şahsi düşünceyle karar vermesini

artırıyordu. Dolayısıyla savaşın ikinci yarısında hükümetin “Millî Şef” üzerindeki etkisi

bu yolla azalmıştır diyebiliriz (Weisband 2002:21).

28

Büyükelçi Feridun Cemal Erkin ise “İnönü’nün İkinci Dünya Savaşı esnasındaki dış

politikası konusunda gerçeklere uygun söz söylemek mevkiinde olanlar, başta İnönü

olmak üzere, Şükrü Saraçoğlu, Numan Menemencioğlu, Mehmet Cevat Açıkalın, ben

ve Bakan’ın yeğeni ve en yakını Turgut Menemencioğlu’dan ibarettir” (Erkin 1987:136)

diyordu.

Bu kadro, hem 20. yüzyılın ilk yarısının deneyimine, hem de o 1940’ların çağdaş

kültürüne sahipti. Trablusgarp Savaşı, 1930’lardaki İtalya kuşkusunun temelini atmış,

Balkan Savaşları ise 1941’deki Çakmak ve Çatalca hatları arasındaki çekilişe bir öngörü

kazandırmıştı. Birinci Dünya Savaşı’ndaki Alman-Türk ilişkileri ise İkinci Dünya

Savaşı sırasında Türkler’in Almanlar’a olan güvensizliklerini getirmiştir (Deringil

1994:58).

Cumhuriyetin ilanı ile İkinci Dünya Savaşı arasındaki 16 yıllık dönemde özellikle tarım

alanında çok yol kateden Türkiye, yine de savaş yıllarının ekonomik yetersizliklerinden

kurtulamamış, ekonomisini bilimsel olarak yönlendirebilecek bilgi birikimi ve

teşkilatlanmayı sağlayamamış, sanayi ürünleri için dış borcu artmış, bütçe açıklarını

kapatacak yatırımları sağlayamamış, özel sektörünü geliştirememiş ve ekonomik

sıkıntılara bağlı olarak silâhlı kuvvetlerinin ihtiyacını karşılayamamıştı (Yiğit 1999:410-

411).

Türkiye’nin öncelikli bir sorunu, yıllık bütçesinin kısıtlı olmasıydı.1 Savaş sırasında

savunma bütçesinin genel bütçedeki oranı önemli miktarda artarken, toplumsal

1 Bütçenin % 90’ı vergiden karşılanıyordu (Koçak 2003, 2:537). Bunu artırmak için çok tartışılan 1942’de çıkartılan Toprak Mahsülleri Vergisi ile Varlık Vergisi damgasını vurmuştur. Toprak Mahsülleri Vergisi’nin çıkarılmasının bir amacı tarım dışı kesimden alınan Varlık Vergisi ile denge sağlamasıydı (Çetin 1999:291). Toprak Mahsülleri Vergisi için de önce % 8, sonra % 10 oranında vergi uygulanmış ve bundan da 110-130 milyon TL gelir beklenmişti. Ancak geçim sıkıntısı çeken köylüler ürününü toprağa gömerek gizlediğinden bu vergide de istenilen rakama ulaşılamamıştır (Arı 1998:456-457).

Varlık Vergisi, 11 Kasım 1942’de 4305 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile çıkartıldı. Vergi, servet ve kazanç sahiplerinin servetleri ve fevkalede kazançları üzerinden bir defa alınacaktı (Kavanin Mecmuası DEVRE:VI Cild-24:1). 114.368 yükümlüyü kapsayan Varlık Vergisi sayesinde 465.384.820 liranın on beş gün içerisinde toplanması gerekiyordu ki, bu bütçenin bir yıllık geliri oranına yakındı. Verginin İstanbul’daki 317.275.642 liralık bölümünün ise sadece 221.317.642 lirası tahsil edilebilmiştir (Arı 1998:455-456). Vergiyi ödemeyenler baskılı davranışların sergilenmediği toplama kamplarına gönderilmişlerdir.

29

hizmetler, eğitim, sağlık ve bayındırlık gibi diğer alanların oranları da buna paralel

olarak azaldı.1 Hatta Doğu Cephesi’nin en hararetli zamanı olan 1941-1944 arasında bu

hizmetlerin büçedeki oranları asgariye indi (Metinsoy 2007:55, tablo 1).

Ordunun asker sayısının geniş tutulması, tarım çalışanlarının azalmasını sağladığından

bu konuda ciddî sıkıntılar başgöstermiştir.2 Ordunun ihtiyaçları sayesinde daha da artan

talebi karşılamak için Refik Saydam Hükümeti hububat3 ve diğer yiyecek maddeleri ile

giyim maddelerine fiyat kontrolleri uygulamış ve yeterli stok temini sağlamıştır.4 Deniz

taşımacılığı büyük ölçüde azaldığı için, tüketim mallarının ithalatı da neredeyse durmuş,

arz-talep dengesi bozulunca da yükselen talep karşısında çoğulukla kanunlara aykırı

olarak kurulan özel fabrikaların sayısı hızla artmıştı. Bu ortamda gelişen fırsatçılık

sayesinde özel sektörde kısa zamanda zenginler türemişti (Arı 1998:450-451). Bütün Şükrü Saraçoğlu, II. Saraçoğlu Hükümeti’nin programını 15 Mart 1943’te açıklarken, “Varlık Vergisi ile toplanan 225 milyon lira sayesinde emisyon hacminin 767 milyondan, 720 milyona düşürüldüğünü, Merkez Bankası’nın 35 ton altın aldığını” söylemişti (Dağlı 1988:112). Varlık Vergisi’nin henüz tahsil edilmemiş olan bakayaları, 15 Mart 1944’te çıkartılan 4530 sayılı kanun ile terkin edilmiştir (Kavanin Mecmuası DEVRE:VII Cild-26:63). Bu önlemler sayesinde vergi gelirleri 1944-45 döneminde, 1941-42 dönemine göre 2,41 kat artmıştır (Baydar 1978:74). Böylece Almanlar’ın ve Ruslar’ın Türkiye’ye yönelik olası saldıralara karşı koyabilmek için gereken silah donanımının önemli bir kısmı karşılanarak ordu biraz daha caydırıcı hale getirilmiştir.

Vergilerin dışında sağlanan başka ödeneklerde vardı. Örneğin, 1941’de Millî Piyango İdaresi Hava Bütçesi’ne 2.620.000 küsür lira bırakmıştır (Baydar 1978:45). İhracat gelirleri ise az olmamakla birlikte, dışarıdan acilen alınan silâh ve çeşitli askerî malzemeler bunu yaklaşık olarak dengeliyordu. Bu arada Türkiye’nin iç borcu 1939’da 620.000.000 TL iken, 1945’te 1.500.000.000 TL’ye yükselmiştir (Koçak 2003, 2:537).

1 Savunma bütçesinin genel bütçe içerisindeki payı 1939’da % 50, 1940’ta % 61, 1941’de % 64, 1942’de % 66, 1943’te % 63, 1944’te % 59 ve 1945’te % 51 olmuştur (Metinsoy 2007:55, tablo 1).2 Bir milyonun üstünde asker bulundurulması hem devletin masrafını artıran, hem de tarımın daralmasına neden olacak bir işgücü kaybıdır. 22 Şubat 1942’de Tan Gazetesi’nin “Bütün Okullarda İzci Teşkilatı Vücuda Getirilecek” başlıklı yazısında, 3.000 izcinin hasat mevsiminde ekin işlerinde çalışacağını duyurması, bu yüzden oldukça dikkat çekicidir (Tan, 22 Şubat 1942 Yedinci Yıl- No: 2338). 1941’de okul bahçelerinde buğday ve patates yetiştirilmesi, Ekim seferberliklerinin oluşturulması, kara ve deniz ulaşım araçlarıyla tarım makinelerinin taşınması gibi tedbirlere rağmen 1942 yılında Birinci Dünya Savaşı’ndakine benzer bir buhran yaşandı (Çetin 1999:283). Ancak kağıt üstünde bile olsa bu sayı Almanya ve Rusya gibi güçler için belli seviyede bir caydırıcılık sağlarken, İngilizler ile yapılan dış siyaset pazarlıklarında da önemli bir koz olmuştur. Öte yandan savaş boyunca çekilen kağıt sıkıntısı nedeniyle gazeteler genellikle küçük ve dört sayfa çıkmış (Kuru 1998:498), Petrol Ofisi oluşturularak petrol ürünlerinin temini, dağıtılması, satılması, ithali, stoklanması, fiyatlarının belirlenmesi yeniden düzenlenmiştir (Arı 1998:452).3 Türkiye’de nüfusun % 75,6’sı köylerde yaşıyordu (Uçarol 1998:527). Dolayısıyla Türkiye henüz bir tarım ülkesiydi. Ancak Türkiye’de tarım, ağırlıklı olarak ilkel yöntemler ile yapılıyordu. Buğdayın üretim miktarı 1939’da 4.191.528 ton, 1941’de 3.483.147 ton, 1945’te ise 2.189.318 ton olmuştur. Arpanın üretimi ise 1939’da 2.275.460 ton, 1941’de 1.758.246 ton, 1945’te ise 934.309 ton olarak gerçekleşmiştir (Köksal 1999:246, tablo).4 Fiyat indeksi 1938’den 1945’e üç kat artış gösterirken, 1938 ile 1944 arasında gıda indeksindeki artış 11 katı bulmuştu (Ortaylı 1998:424).

30

bunlar yetmiyormuş gibi, Türk Hükümeti bir yandan da savaş boyunca yıkıma yol açan

büyük depremlerin yaralarını sarmakla uğraşmıştır. Saraçoğlu, savaş sırasında iç

siyasetin en önemli cephesinin ekonomi olduğunu söylemiştir (Dağlı 1988:99).

18 Ocak 1940’ta Meclis’te kabul edilen Millî Korunma Kanunu’nun birinci maddesi

sayesinde hükümet olağanüstü durumlarda, yani genel ya da kısmi bir seferberlik,

ülkenin savaşa girme olasılığı ya da yabancı devletler arasında Türkiye’yi de

ilgilendiren bir savaş halinde, yasanın gösterdiği biçim ve koşullarda, olağanüstü

nitelikte yeni görev ve yetkiler veriyordu. Bu sayede hükümet kendi savaşa dahil

olmasa da tehdit kaynaklarına karşı önlemini önceden alabilecek, tehdidin değişen

yönüne göre yeni tedbirler alırken zaman kazanmış olacaktı. Gerek gördüğünde yasayı

hemen uygulamaya kayabilecek ve durumu TBMM’ye bildirecekti (Koçak 2003, 2:373-

374).1

Savaşın başlaması, Türkiye’nin ithalat ve ihracatını da baltalamıştır. Türkiye petrol

alamıyor, teknoloji transfer edemiyordu. Böylece ihracata yönelik ilkel endüstri

geliştirme faaliyeti de zayıftı (Ortaylı 1998:423). Döviz yoksunu olan Türkiye, dış

ticaretinin % 90’ını clearing ile yapıyordu (Glasneck:65). Ancak özellikle

Menemencioğlu’nun pazarlıkçılığı sayesinde ithracat ve ithalat dengesi Türkiye’nin

elhine olmuştur. Bununla birlikte devlet borçları bu dönemde iki kat artmış olsa da, bu

artış diğer ulusların borçlarıyla karşılaştırıldığında “ölçülü” olarak nitelenebilirdi.2

Görüldüğü gibi, savunma ihtiyacının artırdığı ekonmik güçlüklerin üstesinden gelinmesi

için hükümet Varlık Vergisi gibi tartışmalı olan sıradışı çabalara başvurmaktan

1 Kanunun ikinci maddesi. Yasa savaş boyunca dört kere değişikliğe uğramış, neredeyse tamamı değiştirilmiştir (Koçak 2003, 2:383). Hükümet, Millî Koruma Kanunu çerçevesinde, gerektiğinde öküzden gemiye kadar çok çeşitli araçlara el koyabiliyordu (Arı 1998:453-454). Ancak kanunun uygulanması olumsuz sonuçlar da yaratmıştır. Örneğin savaş sırasında millî gelir ve ücretlerde önemli bir düşüş yaşanmıştır. 1938 ile 1945 arasında millî gelir % 22 azalırken, ücretler ise % 31 oranında düşmüştür (Koçak 2003, 2:399-iki tablodan çıkarılmıştır).2 Dış ticaret rakamlarında ihhracat, 1939’da $99.647.000, 1940’ta $80.904.000, 1941’de $91.056.000, 1942’de $126.115.000, 1943’te $196.734.000, 1944’te $177.952.000 ve 1945’te $168.264.000 olmuştur. İthalat ise 1939’da $92.498.000, 1940’ta $50.035.000, 1941’de $55.349.000, 1942’de $112.879.000, 1943’te $155.340.000, 1944’te $126.230.000 ve 1945’te $96.969.000 şeklinde gerçekleşmiştir. (http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=508). Dış ticarette önde gelen ülke, 1944 ortalarına kadar Almanya idi. Ancak ABD’ye yapılan ihracatın toplamdaki payı da % 14’ten, % 44’e yükseldi. Bu yeni oluşan siyasî ve askerî dengelerin bir sonucuydu (Arı 1998:457).

31

kaçınmamıştır. Bununla birlikte asker sayısı ile tarım arasındaki ilişki üzrine de

Cumhuriyet Tarihi’nin en önemli tecrübesi yaşanmıştır. Bu dönem boyunca hem

Mihver, hem de Müttefikler ile ticari ilişkilerin geliştirilmesine de önemli çaba

harcanmış ve bunların sonucunda savaş başındakine kıyasla savunmaya önemli pay

aktarabilen bir bütçeye sahip olunmuştur.

Savaş zamanında toplumsal çalışmalar da sürüyordu. Toplumu savaştan uzak

tutabilmek için bir yandan bazı tedbirler alınıyor, diğer yandan da artmakta olan kitle

iletişim araçlerı kullanılarak toplumla irtibatın sürekliliği sağlanıyordu. Savaş boyunca

sinemalarda gösterilen haberler ile halk bilgilendirilmiştir (Kuru 1998:499). Savaş

başladıktan bir hafta sonra, 8 Eylül 1939’da Türk üniversite öğrencileri Avrupa’dan geri

çağrılmışlardır (Jaescke 1990:17). Tarafların Türk toplumuna yönelik faaliyetleri de

kontrol edilmekteydi. Türk yasalarına göre, yabancıların Türkiye’deki siyasal birliklere

ya da ırkçı nitelikteki kuruluşlara girmeleri yasaktı. Türkler’in ve yabancıların,

Türkiye’de yabancı ülkelerin kostüm, kıyafet, nişan ve işaretlerini taşımaları da yasaktı

(Koçak 2003, 1:476). 1938’de kurulan Ankara Radyosu hem halkı dış propagandaya

karşı uyanık tutmuş, hem de savaş dışı kalma politikasını dünyaya hissettirmiştir (Kuru

1998:498). Savaş sırasında radyo kullanımı da hızla armıştır. Türkiye’de 1939’da

56.076, 1941’de 91.216, 1945’te 176.262 radyo mevcuttu (Koçak 2003, 1:473, dipnot

395).1 Aynı dönem özel mektup gönderimi iki katı aşarken, telefon sayısı da beş kat

artmıştır (Kuru 1998:498).

Kültürel çalışmalar da hızla sürmekteydi. Savaş boyunca özellikle halkevlerinin

artırılmasına gidilmiş ve buraların faal oldukları gözlenmiştir. 17 Nisan 1940 tarihli ve

3803 sayılı yasa ile düzenlenen Köy Enstitüleri, kent ve köy arasındaki kültürel farkı

kapatmak amacını güdüyordu. Burada verilen bilgi aynı zamanda zirai üretimde kalite

artırımı içinde gerekliydi. 1935’te % 20.4 olan okur-yazar oranı 1945’te % 30.2’ye

çıkmıştır (Kuru 1998:493-498).

1 17 Haziran 1940’ta seferberlik emrinin tebliği için radyodan da yararlanılması, Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilmişti. (BCA: 18.01.02.95.51.13)

32

1.4.2.4. Türk Basını

Türk gazetelerinde hemen her gün Doğu Cephesi ile ilgili yazılar yazılmaktaydı.

Özellikle bazı emekli askerlerin harekâtları değerlendiren yazılarına sıklıkla

rastlanmaktaydı. Gazeteler, cepheden gelen haberleri genellikle bir ila beş günlük

gecikmeyle manşetlerine ya da sütunlarına yansıtıyorlardı.1 Örneğin Harkov Karşı-

saldırısı, 23 Şubat’ta birkaç gün gecikmeli olarak Cumhuriyet gazetesi tarafından

verilmiştir. Ancak genellikle gazeteler hem Alman, hem de Sovyet tekziplerini

yayınlamaktaydılar. Bununla birlikte, Alman ya da Sovyet kaynaklarından alınan ve

propaganda içerikli, abartılı ya da asılsız haberlere de bolca rastlanmaktaydı.

Türk gazeteleri hükümetin sıkı denetimi altındaydılar. Dolayısıyla, hemen her gün

gazetelerin manşetleri ve haber yazıları -aynı kaynaklardan gelmenin de etkisiyle-

birbirinin aynısıydı. Farklılık ise ağırlıklı olarak yan haberlerde ya da köşe yazılarında

kendini gösteriyordu. Gazetelere sıkı sansür uygulanıyordu. Buna rağmen savaş

boyunca çok sayıda kapatma kararı da alınmıştır.

Türk basını, 1941 Mart’ına kadar Müttefikler’e yakın gözükmüş, bu tarihten sonra

Almanlar’a yakın bir tavır sergilemiştir. 1942’den sonra her iki tarafa da ılımlı mesajlar

göndermiş, 1944 Mayıs’ından itibaren ise yeniden Müttefik yanlılığına dönüş yapmıştır

(Seydi 2006:51). Bu gelişme, Türk Hükümeti’nin savaş boyunca izlediği dış politikayla

neredeyse tamamen örtüşmektedir.

Türk basınında sıklıkla hataların “yereli genelleştirme” şeklinde yansıdığı

görülmektedir. Örneğin “Doğu Cephesi’nde “kar” ya da “çamur” gibi haberler tüm

Doğu Cephesi’ni değil, harekâtların ya da asli harekâtın olduğu bölgenin tamamı ya da

bir kesimi için geçerlidir. Örneğin, 1941-42 kışındaki aşırı soğuk tüm Doğu

Cephesi’nde görülmekle birlikte, en büyük etkisini Moskova çevresinde ki cephede

göstermiştir.

1 Bazı Rus, Batılı Müttefik ya da Alman sempatizanı gazeteler, tuttukları tarafın olumsuz gidişatı söz konusu olduğunda kasten geciktirme yapmış ta olabilirler. Bunun haricinde, haberlerin birçok gazetede aynı şekilde aksettirilmesi kaynaktan alınma veya sansür konularını düşündürmektedir.

33

8 Mart 1943’te Cumhuriyet’teki “Ordu Yok Edildi” haberinde, Kafkasya ve

Karadeniz’de Rus tümenlerinin yok edildikleri haberlerinin sürekli geldiği

söylenmektedir. Gerçekte yok edilen bir ordu olmayıp, haberin etkisi açısından özellikle

bu kelimenin kullanıldığı ortadadır.

34

İKİNCİ BÖLÜM: DOĞU CEPHESİ HAREKÂTLARI

2.1. RUSYA’YA SALDIRI DÜŞÜNCESİ VE RUSYA’YI İSTİLÂ

PLANI

Kızılordu 1930’lardan beri hızlı bir askerî yapılanma sürecinde kuvvetleniyordu. Bu

zaman içinde modern bir askerî doktrin de geliştirilmişti. Sovyet “derin harekâtlar”

teorisi, PU-36’da yer almış olan, sürpriz, aldatma ve harekâta yönelik ön koşulların

yaratılmasındaki gizlilik üstüne oturan, mekanize formasyonların taktik hava kuvvetleri

ve paraşütçülerle desteklenerek combine silâhlar ile vuruşlarla düşman savunma hattını

en derinine kadar yarmak ve manevra ve şok ile düşmanı yok ederek sömürme için

koşulları hazırlamak şeklinde geliştirilmiş bir doktrindi. Doktrinin bazı temel kriterleri,

subay olan G. S. Isserson tarafından canlı tutularak geliştirilmişti (Kipp 1989).

Mareşal Tukhachevsky’nin ele aldığı doktrin, 1937’deki “büyük temizlik”1 sonrasında

Stalin tarafından yasaklanmıştı. Tukhachevsky’nin geliştirdiği modern savaş

düşüncesinin modern silahlar gerektirmesi ve teknolojiyi vurgulamasının aksine,

ideolojik olarak savaşın teknoloji ya da silahlarla değil kitleler ve kitlelerin

motivasyonu ile kazanılacağı fikri, Kızılordu’da olduğu gibi devam etti. Böylece ana

birimi piyade olan ordu sürdürüldü. Böylece büyük temizlikten sonra “işçinin ve

köylünün” Kızılordu’su da özüne dönmüş oldu (Dear, 2001:962-963). 1939’da

yenilenen sahra talimnamesinde ise savaşa zorlayan ülkeye karşı saldırıya girişileceği ve

düşman topraklarında, saldırı ağırlıklı bir savaş yürütüleceğinden bahsedilmekteydi

(Werth 2000:133).

1 Stalin, bu temizlik harekâtıyla 1937-38’de beş mareşalinden üçünü, generallerinin % 90’ını, albayların % 80’ini NKVD aracılığıyla öldürtmüştür. Bunlardan üçü mareşal, 13’ü ordu komutanı, 57’si kolordu komutanı, 110’u tümen komutanı ve 220’si tugay komutanıydı (Carell 1974, 1:249). Nikita Khrushchev bunun altında Hitler’in yattığını söylemiştir. Sovyet Ordusu, “Büyük Arındırma” ciddî bir yara almıştı. Boşalan çoğu Kızılordu rütbelerini doldurmak için hızlı bir atama furyası başlamış, bir çok komünist subay hızla üst rütbelere terfi ettirilmiş ve 40 yaşlarında mareşaller belirmiştir. Bu durum, genel olarak Kızılordu’nun sevk ve idare yeteneğini oldukça zayıflatmış, önce 1939 kışında Finlandiya’dan sonra 1941’de Almanlar’a karşı anavatanlarında Ruslar’ın, facialar ile dolu harekâtlarla tanışmasına neden olmuştur.

35

1940 Temmuz’un da Genelkurmay Başkanı Orgeneral B. M. Shaposhnikov, Harekât

Dairesi Başkan yardımcısı Tümgeneral A. M. Vasilievski’nin savaş planını kabul

etmişti. Buna göre Almanlar, İtalya, Finlandiya, Romanya ve olasılıkla da Macaristan

ile Japonya’nın desteğiyle saldıracaklardı. Mihver gücü 270 tümen olacak ve bunun

233’ü batı sınırında yer alacaklardı. Almanlar’ın asıl kuvveti 123 piyade ve 10 panzer

tümeni olacak ve Pripet Bataklıkları’nın kuzeyinden Minsk, Moskova ve Leningrad’ı

hedef tutacak şekilde ilerleyeceklerdi.1 Bu yüzden Kızılordu’nun asıl kesimini buraya

konuşlandırmak gerekliydi. Stalin, bu planı Hitler’in Donets’teki kömür ve diğer

madenlerle ilgileneceği düşüncesiyle daha da geliştirmişti. 14 Ekim 1940’ta MP 41

kabul edildi. Buna göre 171 tümen üç savunma kemeri ya da harekât kademesine göre

dağıtılacaktı. İlk kemerde hafif örtme birlikleri 57 piyade tümeni ile hazır olacak ve her

tümen 70 kilometrelik bölgeyi savunacaktı. İkinci kademe 52, üçüncüsüyse 62 tümenle

korunacak ve 20 mekanize kolordunun çoğu Avrupa Rusya’sında bulundurulacaktı

(Glantz 1995:39).

1939’da Ruslar, 1930’dakinden 43 katı tanka, 6,6 katı uçağa ve 7 katı silâha sahip

olmuşlardı (Shtemenko 1971:129). 1940’ta Sovyet endüstrisi sadece 145.000 vasıta

üretmişti ki, bunun 136.000’i kamyondu. 1941 Ocak’ındaki savaş oyunlarından sonra,

politbüro her biri iki tank ve bir motorize piyade tümeninden oluşan, toplam gücü

40.000 asker ve 1.000 tank olan 20 mekanize kolordu kurmakla yetkilendirilmiştir.

Ancak 1941 Haziran’ında sadece 10. Ordu’ya bağlı olan VI. Mekanize Kolordu tam

kapasiteye ulaşabilmişti. Diğer beş mekanize kolordunun donatımı eksikti. Bununla

birlikte savaşın başında Sovyetler’in 17.745 uçağının sadece 3.719’u son modellerdendi

(Kipp 1989). 22 Haziran 1941’de Sovyetler’in batıdaki beş askerî bölgesinde yeni

tanklardan 508 KV ve 967 T-34 olmak üzere toplam 1.475 üstün tank bulunuyordu.

Yine de mevcut tankların çoğu eski türdü ve 15 Haziran’da bunların sadece % 27’si

çalışabilir durumdaydı (Werth 2000:139). Savaşın başında Ruslar’ın toplam tank sayısı

17.000’in üzerindeydi (Carell 1974, 1:58). 23 Aralık 1940’ta, General Ritter von

Thoma’nın2 verdiği bilgiye göre, 45 mm.’lik Sovyet Erhard topu, Alman tanklarını 300

1 Vasilievski’nin savaş planındaki öngörüsü, bir sene sonra gerçek olmuştur. Böyle öngörülü bir planın yapılması ve kbul edilmesi Sovyet kurmay kadrosunun değersiz olmadığını göstermektedir.2 Bazı generallerin başındaki von aristokratlığın göstergesi olup, savaş sırasında Alman Ordusu aristokratlıktan merit sisteme geçmekteydi. Omer Bartov’un konu ile ilgili olarak seçili bazı Alman

36

metreden vurabiliyordu. Etkili menzili 500 metre olup, 800 metrenin üstünde işe

yaramıyordu (Jacobsen 1988:309). Alman orta-tanklarının 50 mm. ile 75 mm. Olan

topları ise daha uzun etkili menzile sahiplerdi. Ancak T-34 ve KV-1 modellerinin 76

mm.’lik topları ile Almanlar henüz tanışmamışlardı.

Bir Sovyet piyade tümeninin kağıt üstündeki resmi gücü 1941’de, 14.483 asker, 294 top

ve havan, 16 tank, 13 zırhlı araba, 558 otomobil ve kamyon, 99 traktör ve 3.000 attan

oluşuyordu. Ancak gerçekte birinci kademe tümenlerinde ortalama 8-9.000, ikinci

kademe tümenlerinde ise 6.000’in biraz üzerinde asker mevcuttu (Kipp 1989). 190

milyonluk Sovyet nüfusunun 16 milyonunu silâh altına almak mümkündü (Carell 1974,

1:77).

Ruslar, 1940’ta paraşütçü birliklerini iki misline çıkarmışlardı (Shtemenko 1971:29).

1941’de Sovyet Ordusu’nun belkemiğini 18.000’e yaklaşan askeriyle piyade tümenleri

oluşturuyordu ve her tümende iki topçu alayı ile bir de tank taburu mevcuttu (Soviet

Tactical 1998:V-1). Savaş sırasında evrim geçiren taktik doktrine göre Ruslar, yeniden

dönerek uygulamaya başladıkları “derin harekât” konseptlerine uygun olan tank ve

mekanize kolorduları oluşturdular. Tank kolorduları piyadeyle desteklendiğinde yarma

için büyük bir şok etkisine sahip oluyor, yarmadan sonra ise geniş motorlu piyade

birliklerine daha az sayıda tanka sahip mekanize kolordular ise fırsattan istifade ederek

durumu sömürüyorlardı (Soviet Tactical 1998:V-2). Harekâtlar için, Sovyet topçusu

genellikle kilometre başına 200-300 parça top konuşlandırıyordu. Kesin harekâtlar için

20.000’i aşan top yığıldığını görmekteyiz ki, Birinci Dünya Savaşı’nda bu sayı bir

ülkenin kara kuvvetlerindeki top gücünün tamamı demekti (Soviet Tactical 1998:V-48).

Sovyet Deniz Kuvvetleri ise, 1940-1941’de 500’den fazla gemi imal etmişti. Alman

saldırısı başlarken, Sovyetler’in yedi kruvazör, 59 destroyer, 218 denizaltı, 269

torpedobot, üç muharebe gemisi ve 2.500 uçaktan oluşan bir deniz gücü vardı

(Shtemenko 1971:30). Stalin, 5 Mayıs 1941’deki konuşmasında, ordunun yeniden

inşasının tamamlanmasıyla savunma durumundan, saldırı durumuna geçeceğini

söylemiştir (Förster 2004:82). Bu konuşmadan sonra Jukov ve Timoshenko’nun “pre- tümenlerinde yaptığı araştırmaya göre, binbaşı rütbesinin altındaki rütbelerde merit sistem, binbaşı ve üstündeki derecelerde ise aristokratlık daha ağır basıyordu. (Bartov 1986:46, tablo 2.4)

37

emptive” saldırı düşünceleri ortaya çıkmıştır. Stalin, konuşmasında birkaç sene içinde

tümen sayılarının 120’den 300’e çıktığını, tümen mevcudiyetinin 15.000 olduğunu, yeni

uçakları, tankları, topları, obüsleri, ağır-makineli tüfekleri, hafif-makineli tüfekleri,

piyade tüfeklerini anlattı. Ordu’nun 50.000 traktörü ve kamyonu olduğunu açıkladı

(Förster 2004:86-91). Daha sonra tarihten karşılaştırmalar yaptı ve son savaş teknikleri

üzerinde durdu. En sonunda ise saldırı gücüne sahip ordunun en iyi savunma politikası

ile barışı sürdürebileceğini söyledi (Förster 2004:102).

Almanlar’ın Romanya ve Bulgaristan’a yığınak yapmaları, boğazları da tehdit altına

aldığı için Sovyetler’i korkutmuştu (Gorodetsky 1999:65). Ruslar, 1941 Nisan ile

Haziran ayları arasında savaş hazırlıkladrını hızlandırmışlardı. Mayıs sonu ve Haziran

başında 100 tümenin kadrosunu doldurmak ya da tahkimli bölgelere dağıtılmak için

800.000 ihtiyat çağırıldı. 26 Nisan ile 10 Mayıs arasında Ural ve doğusundaki

bölgelerdeki birlikler sınırlardaki askerî bölgelere kaydırılmışlardı. 13 Mayıs’ta dört

orduyu iç bölgelerden batı sınırına kaydırmayı ve Moskova’da beşinci bir ordunun daha

kurulmasını kararlaştırdı (Glantz 1995:26-27).

Jukov, 1941’de tansiyon yükselmeye başladığında Stalin’i öngörülü ilk saldırı yapması

konusunda uyarmıştı. 15 Mayıs’ta hazırladığı Sovyetler Birliği Silâhlı Kuvvetler’nin

“Stratejik Konuşlanması Planı” için Timoshenko’yu da ikna ederek birlikte imzalamış

ve halk komiserleri Konseyi sözcüsü’ne sunmuşlardı. Jukov, 152 tümenle Polonya’ya

saldırarak 100 Alman tümenini yok etmeyi amaçlamıştı. Güneybatı Cephesi,

Polonya’nın güneyinden girerek, Almanlar’ın küçük müttefikleri ile irtibatını keserken,

Batı Cephesi de asıl Alman kuvvetleriyle karşılaşarak Varşova’yı ele geçirecekti.

Kızılordu’nun o zamanki sorunlarıyla bu tam bir kumardı ve Stalin bu planı

önemsemedi (Glantz 1995:41). Stalin, savaşın en azından 1942’den önce olmayacağına

inanıyordu (Jukov 1982:32-33).

Sovyetler Birliği, Almanya’nın sırt ağrısıydı. Batı Cephesi’ni kapatan ama İngiltere’yi

dize getiremeyen Almanlar’ın, Rusya’nın güçlenmesinden rahatsız oldukları da belliydi.

Hitler’in Ruslar’ı yok etme isteği, Halder’in 31 Temmuz 1940’taki notlarında şöyle

geçmektedir: “Hitler Rusya’yı İngiltere’nin ve ABD’nin tek olası müttefiği olarak

38

görüyor, 1941 ilkbaharında Rusya’nın imhasını başlatmayı düşünüyordu. Ana hedef

Ruslar’ın insan gücü olmalıydı. Bunun için 120 tümen yeterliydi” (Jacobsen 1988:244-

245).

Liddell Hart, Hitler’in Blitzkrieg’i anladığını ama yine de Guderian kadar kavrayacak

ölçüde olmadığını, Alman Genelkurmayı ya da üst düzey generallerinin de bunun

devrimci potansiyelini göremediklerini söylemiştir (Liddel Hart 1996, I:91).

Brauhitsch’in kişisel çıkar gütmeyen ve yeniliklere açık olma özellikleri, Alman

ordusundaki yenilikçi ekolün işine oldukça yaramıştır. Ancak Hitler de bu yeni taktik

anlayış devriminin başarılı sonuçlarına kapılmıştı. Ancak bu anlayışın stratejik derinliğe

sahip olan bir ülkede ne kadar işleyeceği de bir soru işaretiydi.

Alman piyade tümeninde ise 12.000 muharip ve 3.000 kişilik bakım birliği vardı. Bakım

birliğinin 1.700’ü ekmekçi birlikleri, kesim takımı sıhhiye bölüğü, hayvan kademeleri

ve onarım atölyelerinde çalışıyordu. Kalan 1.300’ü ise ikmal organizasyonunda

görevliydiler (Carell 1974, 1:104). Her panzer tümeninde ise pratikte 160 tank mecut

olup, Doğu Cephesi açılırken panzer tümenlerinin tank sayıları 100 ila 200 arasında

değişkenlik göstermekteydi.

Hitler, Rusya çok güçlenmeden harekete geçmek istiyordu. 18 Aralık 1940’ta

yayınladığı 21 sayılı gizli direktifi, Barbarossa Harekâtı’nın hazırlıklarına hemen

başlanmasını ve en geç 15 Mayıs 1941’de tamamlanmasını bildiriyordu. Direktifte

genel amaca “Batı Rusya’da bulunan Rus Ordusu’nun büyük kısmı, başında zırhlı

birliklerin bulunduğu kollarla yapılacak derin yarmaları kapsayan atak harekât sonucu

yok edilecek ve muharebeleri geniş Rus kara sahalarına götürme yeteneğindeki düşman

kuvvetlerinin geri çekilmesi önlenecektir” şeklinde giriş yapılmıştı (Guderian 1983:382,

Ek XXII). Harekâta “Barbarossa” adı verilmesinin sebebiyse, Haçlı Seferi’ne

benzetilmek istenmesiydi (Carell 1974, 1:6).

Hitler, generallerine, Rusya’nın 1941 yazında Almanya’ya karşı harekete geçmek için

hazırlandığına dair bilgiler sunmuştu (Liddel Hart 1996, II:350). Orgeneral Hermann

Hoth’un 30 Mart 1941’deki toplantı notlarına göre, Hitler “Batı Seferi zafere

39

ulaşmasaydı, Rusya Almanya’ya girecekti” demiş ve rahatsızlığın hala geçmediğini

söylemişti. Bunu da Alman istihbaratına dayandırdığı anlaşılmaktaydı. Toplantıda,

Sovyet silâh fabrikalarının ele geçirilmesi ya da yok edilmesi, petrolden yoksun

bırakılması, optik endüstrisi gibi Sovyet savaş yönetimini etkileyecek birkaç endüstri

dalının önemi üzerinde durulurken, saldırının hedefi Rus devletinin dağıtılması olarak

sunuldu. Toplantıda Rusya Seferi’nin diğer seferlerle karşılaştırılmaması gerektiği ve

askerî yasanın fazla insancıl olduğu, Rus komiserlerin Letonya, Litvanya ve

Estonya’daki suçları üzerinde durulurken, bunların Asyalı davranışlara sahip oldukları

ve askerlerce hemen, cephe gerisine gönderilmeksizin yok edilmeleri gerektiği söylendi

(Förster 2004:72-76).1

Warlimont’a göre Hitler, Napolyon ile aynı konumdaydı. Hem İngiltere, hem de Rusya

Hitler’e en güçlü ve en tehlikeli düşman olarak bakıyorlardı (Liddel Hart 1996, II:353).

Manstein, Alman, Macar ve Sovyet sınırlarındaki Sovyet yığınağı, yeteri derecede

tehditkar görünüyordu” şeklinde düşünmekteydi (Manstein 1962:298). Ribbentrop,

Reichsmarschall Hermann Göring ve Mareşal Gerd von Rundstedt ise Rusya’nın

istilâsına karşıydılar.

Rundstedt’e göre, Barbarossa, Balkanlar’daki harekât ve hava koşulları nedeniyle bir ay

sonraya, 22 Haziran 1941’e ertelenmişti. Yugoslavya ise, çok kısa bir süre önce

Mihver’e bir pakt ile bağlanmış, ancak 27 Mart 1941’de Yugoslavya’nın Mihver yanlısı

hükümeti General Simoviç ve yandaşlarınca bir darbeyle devrilmişti. Yunanistan’ın

istilâsı, Barbarossa için bir ön hareket olarak 1941 programına sonradan dahil edilmişti

(Liddel Hart 1996, II:343-345).

1941’de Polonya’daki Bug-San Hattı’nın doğusundaki bölgede yolların çoğu çamurlu

olup, burada harekât Mayıs sonuna kadar kısıtlıydı ve ülkenin çoğu da batak

durumundaydı. Islah edilmemiş bir çok nehir yaygın sellere neden olmuştu. Pripet ve

Berezina bataklıklı orman bölgelerinde koşullar ağırlaşmıştı. Normal zamanlarda bile

1 Aynı toplantıda Rusya’nın gücü de Hoth’un notlarına göre şöyle verilmiştir: “Rusya’nın Değerlendirilmesi: Kuvvetli hava gücü, kuvvetli tank gücü. Hava kuvvetlerimiz düşman hava kuvvetlerini yok edemez. Batıda kayıplar ve birkaç noktada bölgesel toplanma. 75 mm. toplu ağır Rus tankı. Litvanya’da tespit edildi. Kitlelerce askerle. İnatçı düşman. Liderlikten yoksun. Teçhizat kapasitesi çok iyi değil. Örnekler...” (Förster 2004:72-76).

40

harekât Mayıs ortalarına kadar kısıtlı olup, 1940-41 kışı istisnai olup daha uzun

sürmüştü. Bug nehri Haziran ortalarına kadar yatağının kilometrelerce dışına taşmıştı

(Liddel Hart 1996, II:349).

Hitler, 14 Haziran 1941’de Berlin’de Ordular Grubu, Ordu ve Panzer Grubu

komutanlarını toplayarak 22 Haziran’da başlayacak olan Barbarossa Harekâtı’nı ve

nedenlerini açıkladı (Guderian 1977:258-259). Hitler, hem Sovyet Rusya’yı alaşağı

ederek Avrupa’da rakipsiz kalmak, hem de Ortadoğu petrollerine Kafkasya’dan inerek

İngiltere’nin candamarını keserek bir taşla iki kuş vurmayı istiyordu. Bu yapılırken

çevrelenmiş olan Türkiye ve zaten Almanlar’ın önemli bir etkinliğinin varolduğu İran

da Almanlar’ın safına katılmak zorunda kalacaklardı.

Barbarossa’da, Kızılordu’ya karşı girişilen hızlı harekât, batıdaki seferden farklı olarak,

fethetme, sömürme ve kökünü kurutma şeklinde planlanmıştı (Förster 2004:63).

Harekâtın nihaî hedef çizgisi Leningrad-Moskova-Rostov gibi Rusya’nın Avrupa’da

kalan önemli şehirlerinin çoğunu kapsayan ve sonrasında Moskova’nın doğusu ile

Kafkasya’ya da sıçranacabilecek geniş bir bölgeydi. Hitler’in, Sovyet ordularını Ural

Dağları’nın doğusuna atarak burayı sınır tutmak istediği söylevlerinden anlaşılıyordu.

Rusya’nın istilâsı, Alman ordularının kısa süre içinde nihaî hedeflere ulaşması ile 1941-

42 kışından önce garantilenmiş olacaktı.

Hedefler üç derecede sınıflandırılmıştı. Üçüncü derece hedefler Riga, Daugavpils, Kiev

ve Odessa gibi sınıra yakın merkezlerdi. Buraların alınması daha içlere doğru

sürdürülecek olan harekâtın ikmali için önemliydi. İkinci derecede ise Leningrad,

Smolensk ve Dinyeper Kıvrımı geliyordu. Buralar da Sovyetler Birliği içlerine

yapılacak nihaî harekâtın ikmal merkezleri olacaktı. Birinci derece hedefler ise

Moskova ve Rostov şehirleriydi (Keegan 1989:52, Harita 2).

Stratejik öneme sahip olan Leningrad, Sovyet Baltık Filosu’nun merkeziydi ve

Rusya’nın Avrupa’ya denizden ticari çıkışı en yakın olan limanıydı. Ayrıca Rusya’nın

kuzeyde güvenliğini sağlayan en önemli noktaydı. Moskova, hem Sovyetler Birliği’nin

başkenti hem de kara ve demiryollarının kavşak noktası olarak kuzeyin güneyle

41

bağlantısını sağlayan en önemli merkezdi. Rostov ise Azak Denizi’nin kuzeydoğu

ucundan Don Nehri’ne biraz girinti yapan stratejik bir üstü. Rostov’u ele geçirerek

buranın kuzeydoğusundaki Don Havzası’nın batı kesimini elinde tutan bir ordu, hem

Kafkaslar’ı, hem de Saratov ve Stalingrad gibi endüstri merkezlerinin bulunduğu Volga

Havzası’nın aşağı kesimini tehdit edebilirdi. Rostov, Güney Rusya’nın adeta doğuya

açılan kapısının anahtarıydı.

Barbarossa Harekâtı için hazırlanan Alman orduları, Kuzey Ordular Grubu, Merkez

Ordular Grubu ve Güney Ordular Grubu olarak cepheyi üçe bölmüştü. Mareşal Ritter

von Leeb’in Kuzey Ordular Grubu’na Doğu Prusya’dan Baltık ülkeleri üzerine yürümek

suretiyle Leningrad şehri harekâtın hedefi olarak gösterilmişti. Mareşal Fedor von

Bock’un Merkez Ordular Grubu ise Pripet Bataklıkları’nın kuzeyinden Minsk ve

Smolensk’i alarak Moskova’ya ilerleyecekti. Smolensk alındıktan sonra grubun bazı

birlikleri, kendinden daha az kuvvete sahip olan Kuzey Ordular Grubu’nun harekâtını

sonlandırabilmesi için kuzeydeki Leningrad’a yönelerek destek verecekti. En büyük

kuvvete sahip olan Merkez Ordular Grubu, savaşın ikinci safhasında Moskova’dan

kuzeye yönelerek Archangelsk liman kentine varacaktı. Mareşal Gerd von Rundstedt’in

Güney Ordular Grubu ise Polonya’dan ve Romanya’dan Kiev’e yüklenecek ve savaşın

ikinci safhasında Ukrayna’nın merkezini geçerek Rostov kenti ile Don Havzası’na

ulaşacaktı. Alman Genelkurmayı’na göre, Ruslar’ın seferberlik hazırlıkları ancak altı

haftada tamamlanabilirdi (Gerede 1994:373). Bununla birlikte General Ewald von

Kleist, “Zafer ümitleri büyük ölçüde istilâ’nın Rusya’da bir siyasî ayaklanma yaratacağı

beklentisi üzerine inşa edilmişti” demiştir (Liddel Hart 1996, II:353). Ancak Gerede’nin

görüştüğü ve Rusya’yı tanıyan bazı Alman yetkililer, Bolşevik rejiminin yeni bir nesil

yetiştirdiğini ve Bolşevizm’den başka bir şey görmemiş bu neslin silâh altına

alınacağını, dolayısıyla dini duyguları harekete geçirmenin zor olduğu ve Rus ırkından

bir karşı-devrim beklemenin hayal olduğunu belirtmişlerdir (Gerede 1994:228).

Her ordular grubuna öncülük etmesi için dört panzer grubu oluşturulmuştu. Kleist’ın 1.

Panzer Grubu Güney Ordular Grubu’nun, Guderian’ın 2. Panzer Grubu1 ve Hoth’un 3.

1 Savaşın sonraki dönemde ünlenecek bir çok yetenekli komutan, Barbarossa Harekâtı başlarken Guderian’ın 2. Panzer Grubu’nda bir araya gelmişti. Bunların arasında Schweppenburg, Hausser, Lemelsen, Arnim, Nehring ve sonradan Mareşal olacak olan Model de vardı.

42

Panzer Grubu Merkez Ordular Grubu’nun, Erich Höppner’in 4. Panzer Grubu da Kuzey

Ordular Grubu’nun atbaşı olarak harekâta liderlik edeceklerdi.

Alman zırhlı tümenlerinin sayısı 20’ye çıkartılmış ve orta tankların sayıları hafiflere

oranla oldukça artırlmıştı. Guderian’ın temelini attığı Alman doktrinine göre her zırhlı

tümende 600 tank olması gerekiyordu ki tam kapasiteli 20 tümende 12.000 tank

bulunması gerekirdi. Barbarossa öncesinde Thoma, Hitler’in sadece panzer

tümenlerinim sayısının artışı ile ilgilendiğini, adedi ile fazla ilgilenmediğini, bunun

sonucunda subay heyetlerinin ve yardımcı birliklerin sayısının iki katına çıktığını, yeni

panzer tümenleri için eldeki panzer tümenlerinin iki adet olan panzer alaylarından birer

tanesinin ellerinden alındığını söylemiştir. Thoma, “Yirmi zırhlı tümen kulağa büyük

bir artışmış gibi geliyordu ama tank sayısında gerçek bir artış yoktu. Muharebe

gücümüz Ruslar’ın söylediği gibi 12.000 değil, sadece 2.434 tanktan ibaretti. Ancak

tanklarımızın üçte ikisinin hafif tanklardan oluştuğu ilk seferimizin (Fransa 1940)

aksine, şimdi birliklerin üçte ikisi orta tanklardan oluşuyordu” demiştir (Liddel Hart

1996, I:178-179). Kleist ise “Rusya’ya yapılacak hücum için Güney Polonya’da bana

verilen tankların büyük bir kısmı Balkan Taarruzu’nda yer almıştı ve mürettebatlarının

dinlenmeye, araçların ise genel bir bakımdan geçmeye ihtiyaçları vardı” demiştir

(Liddel Hart 1996, II:343). Thoma ayrıca, Rusya’da kendinden kundaklı topçunun az

olması ve paraşüt birliklerinin hava kuvvetlerine bağlı olmasını bir çok başarının

ellerinden kaçmasında önemli rol oynadıklarını söylemiştir (Liddel Hart 1996, I:181).

Guderian ise Achtung-Panzer! kitabında Sovyet zırhlı gücünü daha 1937’de 10.000 tank

ve 1.200 zırhlı keşif aracı olarak tahmin etmişti (Guderıan 1995:153).1 Ancak zamanın

askerî yetkilileri bu sayıyı çok abartılı bularak, itibar etmemişlerdir.

Alman Deniz Kuvvetleri’nin de Baltık kıyıları boyunca harekâtı desteklemesi ve

Baltık’ın doğu kesiminin güvenliğini sağlaması gerekiyordu. Bunun için Amiral Karl

Dönitz komutasında bir Deniz Grubu Komutanlığı oluşturularak, harekâta 28 hücumbot,

beş denizaltı ve 10 mayın gemisi ile motorlu balıkçı gemileri filotillasından oluşmuş bir

kuvvet ayırdı (Carell 1974, 1:7).

1 Guderian haklı çıkmıştır. Barbarossa başladıktan 10 gün sonra Halder, 2 Temmuz 1941’de Ruslar’ın tank gücü tahminini 15.000 olarak revize etmiştir (Jacobsen 1988:443).

43

Romanya, karşısındaki Sovyet birliklerini oyalayacak, Finlandiya ise Norveç’ten

gelecek Alman birliklerinin toplanmasını koruyacak ve sonra bu grupla birlikte harekâta

katılacaktı (Carell 1974, 1:11). Barbarossa açılırken, Alman müttefiklerinin toplam

katılımı 42-43 tümen olup, bunlardan 15-16 adet Fin tümeni bağımsızdır. İki Macar ile

üç İtalyan tümeni Alman 17. Ordusu’nun, 22 tümenden oluşan General Dimitrescu’nun

Romen 3. Ordusu ile General Ciuperca’nın Romen 4. Ordusu da Alman 11.Ordusu’nun

emrine verilmişlerdi (Lederrey 1955:23, tablo).

1941 ilkbaharı boyunca, Alman destekli Ukrayna gerillaları, Batı Rusya’da 300’den

fazla eylem yapmıştı. Almanlar, 16 Haziran’dan başlayarak Moskova’daki elçilik

personelini çekmeye başladılar ve 21 Haziran’da Sovyet limanlarında hiçbir Alman

ticari gemisi kalmadı (Glantz 1995:41-42). Ruslar, Alman hazırlıklarını 21 Haziran

akşamı öğrendiğinde artık çok geç olmuştu. Kremlin’de aceleyle Politbüro toplanmıştı.

Ancak Stalin Almanlar’ın saldıracaklarına inanmak istemiyor, bunun bazı Nazi

generalleri tarafından iki ülke arasındaki bir savaşı haklı göstermek için girişilebilecek

bir taarruz olduğunu ileri sürüyordu. Rus hatlarını geçen Alman asker kaçaklarından

saldırı saati 04.00 olarak belirlenmişti. Sovyet komutanlıklarına 22 ya da 23 Haziran’da

Almanlar tarafından gelebilecek herhangi bir taarruza karşı hazır olmaları bildirilmişti

(Jukov 1982:18-20).

2.2. ALMAN ÜSTÜNLÜĞÜ

2.2.1. Barbarossa Harekâtı’nın Başından Tayfun Harekâtı’nın

Başarısızlığına Kadar Geçen Dönem (22 Haziran - 5 Aralık 1941)

Alman Dışişleri Bakanı 22 Haziran 1941 sabahı saat 04.00’te Sovyet sefirine nota

vererek askerî harekâtı resmen başlattı. 22 Haziran’a girildiği gece yarısı saat 01.00’den

sonra Moskova’dan generallere Barbarossa’nın 22-23 Haziran’da başlayacağı yönünde

bir direktif gönderildi (Erickson, 1993:161). Hitler’in birlikleri ise saat 03.00’da genel

taaruzu başlattı.

44

2.2.1.1. Alman Hava Taarruzu’nun Sonuçları

22 Haziran 1941’de Luftwaffe, Doğu Cephesi için 2.840 uçak ayırmıştı. Bu uçaklardan

610’u Kara Kuvvetleri’ne tahsis edilmiş olan uzun ya da kısa mesafe keşif ile irtibat

uçaklarıydı (Mitcham 1997:134, tablo 12). Göring mevcut olan muharebe uçaklarının

1.945’ini Barbarossa için ayırmıştır ki, bu sayı toplamın % 65’iydi. Bunlar 510

bombardıman, 440 avcı, 290 pike-bombardıman, 40 iki motorlu avcı ve 120 uzun

menzilli keşif uçağıydı (Carell 1974, 1:7). Almanlar, Luftwaffe’nin harekâtı için

Polonya’da en az 250 hava alanı hava meydanını inşa ya da modernize etmişlerdi

(Werth 2000:143).

22 Şubat 1941’de General Konrad, Rus Hava Kuvvetleri’nin 200’ü operasyonel, 1.100

havaalanına sahip olduğunu, uçaklarının Almanlar’ınkinden eski olduklarını ve tahmini

uçak sayılarının 4-5.000 bombardıman ve avcı olduğunu belirtmişti (Jacobsen

1988:321-323). Bununla birlikte Alman istihbaratının sürekli yeni verilere sahip olduğu

görülmektedir. Buna göre Kızılordu’nun elinde 8.000 uçak vardı ve bunun 6.000’i

Avrupa’daydı. Almanlar, Ruslar’ın donatım eksikliği, organizasyon bozukluğu ve

tecrübesiz ekiplerini de hesaba katmışlardı (Carell 1974, 1:6). Halbuki, Ruslar sadece

batıda 10.000 uçağa sahip olup, doğuda da en az 3.000 kadar uçakları mevcuttu. Ayrıca

aylık 1.131 uçak üretim kapasitesine sahip bir endüstrileri mevcuttu. 1940’ta, en son

avcı uçaklarından 64 Yak-1 ve 20 MİG-3’e sahiplerken, 1941 yılının yalnız ilk

yarısında ellerinde 1.946 Yak-1, LaGG-3 ve MİG-3 mevcuttu. Aynı şekilde 1940’ta

sadece iki adet Pe-2 pike-bombardıman uçağına sahiplerken, bu 1941’in ilk sayısında

458’e çıkmıştır. Ayrıca bu zamanda 249 adet Il-2 bombardıman uçağı da bu sayılara

eklenmiş ve yeni uçakların toplam adedi 2.650’yi geçmiştir (Shtemenko 1971:29).

25 Şubat 1941’de Kızılordu Hava Kuvvetleri’nim yeniden yapılandırılması kararı

alınarak, filoların yeniden silâhlandırılmasına vesavaşa hazırlanmasına başlandı

(Shtemenko 1971:29). Eski uçaklarını hızla yenilemeye başlayarak, 3.700 kadar yeni

Yak-1, MiG-3 ve LaGG-3 uçakları filolara dağıtmışlardı. 1941’de Luftwaffe

uzmanlarının Urallar’da bulunan altı uçak fabrikasına giriş izni verilmiş ve bunlar

Ruslar’ın geniş ölçekli uçak üretim faaliyetini rapor etmişlerdi. Yinede Luftwaffe

45

istihbaratı bu raporları umursamamış ve savaş başladığında Ruslar hava kuvvetlerindeki

uçak adedi bakımından, Almanlar’a 7:1 oranında bir üstünlük sağlamışlardı (Mitcham

1997:136). Sovyet pilotlarının uçuş saatleri, yeni uçaklar için azdı. 22 Haziran’da Baltık

Askerî Bölgesi’ndeki pilotlar 15, Kiev Askerî Bölgesi’ndeki pilotlar ise sadece dört

saatlik uçuş deneyimine sahiplerdi ki, bu dönemde USAAF’ta muharebeye katılcak

pilotlar için istenen uçuş talimi 150 saatti buluyordu (Werth 2000:139). Bu arada

1941’de Rusya’da Batılı Müttefikler’in pilotları da mevcuttu (Neillands 2003:99).

Ancak Alman saldırısı baskın niteliğindeydi ve Stalin, Alman saldırısı beklemediği için,

Sovyet uçakları ana havaüslerinde, açıkta ve kamufle edilmemiş haldeydiler. 22

Haziran, saat 13.30’da 800 Sovyet uçağının yok edildiği, Almanlar’ın sadece 10

uçağının düştüğü rapor edildi (Jacobsen 1988:412). Barbarossa’nın ilk saatlerinde 66

Sovyet havaalanı hava baskınına uğramış, en az 1.200 uçak yokedilmişti ki (Overy

1997:102), bunların 800’ü alanlarda vurulanlardı (Werth 2000:156). Akşam Luftwaffe,

850 uçağı düşürdüğünü rapor etti (Jacobsen 1988:414).

OKW, 29 Haziran’da 4.017 Rus uçağının yok edildiğini, buna karşın sadece 150 Alman

uçağının kaybedildiğini rapor etti (Mitcham 1997:138). “İlk dönem” yani ilk hafta

boyunca Sovyet Hava kayıpları 2.062 uçak oldu. Bunların % 72’si karada yok edilirken,

% 12’si Alman avcı uçaklarınca düşürüldüler (Erickson 1993:161). 1 Temmuz’da

Luftwaffe Harekât Dairesi Başkanı General von Waldau, Sovyet hava gücünün 1.600 ila

2.000 uçak arasında olduğunu söyledi (Jacobsen 1988:440). 22 Haziran ile 19 Temmuz

arasındaki dört haftalık sürede Luftwaffe’nin kaybı ise, savaş ve savaşdışı nedenler

birlikte toplam 1.284 uçak olmuştur (Carell 1974, 1:63).

Ayrıca Hitler, Bükreş ve Helsinki’yi bombalayan Sovyet hava kuvvetlerine karşılık

verilmesi için, 19 Temmuz 1941’de 33 no’lu direktifle Moskova’nın havadan

bombalanmasını istedi. Bunun üzerine 195 orta-bombardıman uçağı, 21 Temmuz gecesi

Moskova’ya ilk kez düzenlenen bombardıman harekâtına katıldı. Bunlardan 127’si

Moskova’ya ulaşarak 104 ton yüksek güçte patlayıcı bomba ve 46.000 yangın bombası

bıraktı. Bombardıman beş saat sürdü. Yoğun uçaksavar ateşi, gece avcı uçakları ve

300’ü aşkın ışıldak Alman formasyonlarının dağınık bir şekilde bombaları geniş bir

46

alana yaymalarına neden olmuştu. Harekâtta 17 Alman uçağı kaybedildi. Stalin, yaptığı

konuşmada bunun karşılığında VVS’nin de Berlin’i bombalayacağını duyurmuştur.1

2.2.1.2. Brody-Dubno Muharebeleri (Haziran 1941)

Orgeneral Kirponos’un Güneybatı cephesi, emrindeki altı mekanize kolordu ile

Lvov’un doğusunda Almanlar’ın Güney Ordular Grubu’nun atbaşı olan Kleist

komutasındaki dört zırhlı tümenden oluşan 1. Panzer Grubu’nu durdurmak için harekete

geçti. Kirponos sayıca üstün olan tank kuvvetini çekinmeden öncü olan Kleist’in

grubunun üzerine sürdü. 25 ila 30 Haziran arasında geniş bir alanda şiddetli çarpışmalar

cereyan etti. Ancak hava üstünlüğünden yoksun olan Rus tank gücünün çoğu tanklar

hedeflerine ilerlerken Luftwaffe’nin yakın-destek saldırıları sayesinde saf dışı bırakıldı.

Kalanlar ise deneyimsiz, taktikten yoksun, koordinasyonu kaybolmuş parçalar halinde

savaşa tutuştular. Sonuçta ikmalden de yoksun kalan Sovyet tanklarının büyük

çoğunluğu kaybedildi ve Kirponos, kurtulmayı başaran az sayıda tank kuvvetiyle Kiev’e

çekildi.

Brody-Dubno sektörü, o zamana kadar tarihte yaşanmış en büyük tank muharebesi

olmuştur. Kirponos’un elindeki tanklar cephe boyunca en güçlü Sovyet zırhlı

topluluğunu oluşturuyordu ve bir kaç gün içinde bu güçten geriye fazla bir şey

kalmamıştı. Saldırıya katılan altı Alman panzer tümeninin de önemli ölçüde kayıp

verdiği sanılmaktadır. Muharebe, Sovyet birliklerin bozgunuyla sonuçlansa da, birkaç

gün boyunca Alman Güney Ordular Grubu’nun ilerleyişini duraklattığı için Barbarossa

Harekâtı’nın ilerleyen aylarda başarısız olmasına olasılıkla katkıda bulundu.

2.2.1.3. Bialystok-Minsk Muharebeleri (Haziran 1941)

22 Haziran öğleden sonra, Alman birlikleri Brest-Litovsk’un kuzeyinde Sovyet

askerlerini ortalama 10-12 km. kadar geriye sürmüş, böylece panzer birliklerinin yolu

1 “Red Stars Over Berlin”, Aviation History, Jon Guttman, www.thehistorynet.com

47

da açılmıştı (Jacobsen:413).1 Bundan sonra Alman panzerleri hızla Rusya içlerine doğru

akmaya başladılar. Bölgeyi savunmakla görevli olan Sovyet Batı Cephesi Komutanı

Orgeneral Dimitri G. Pavlov, Almanlar’a karşı cephenin bu en önemli kesimini

savunurken ciddî bir haberleşme sorunuyla karşı karşıya bulunuyordu. Guderian’ın 2.

ve Hoth’un 3. panzer grupları, Pavlov’un birliklerinin üstüne atılarak iki yandan kıskaç

hareketiyle Bialystok’u çevirdi. Almanlar, böylece 29 Haziran’da gerisinde kalan ve

Moskova ile arası 680 km. olan Minsk’e girdiler. Yağmur ve çamur2 panzer harekâtını

yavaşlattığı için Bialystok-Minsk cebinde çevrelenmiş Sovyet askerlerinden 300.000’i

kurtulmayı başardı (Keegan 1948:33). Sovyet kayıpları ise olarak 32 piyade tümeni,

sekiz zırhlı tümen, altı motorize/mekanize tugay ve bir süvari tümeni dahilinde 289.874

esir, 2.585 ele geçirilmiş ya da yok edilmiş tank, 1.449 top ve 246 uçak olarak bildirildi

(Jacobsen 1988:460, 9 Temmuz 1941).

Muharebeden sonra Pavlov tutuklandı ve yerine Barbarossa’nın başında Savunma

Bakanı olan Mareşal Timoshenko, Pavlov için ölüm kararı vermişti (Carell 1974, 1:44).

Timoshenko, 3 Temmuz’da Batı Cephesi Komutanlığını bizzat üstlendi. Hedefiyse, ağır

kayıplara rağmen Dinyeper’in doğusundaki 10 milyon kişiyi askere almak için zaman

kazanabilmekti (Carell 1974, 1:77). Savaşın ilk haftasında, Sovyet mekanize kolorduları

güçlerinin % 90’ını yitirmişlerdi (Glantz 1995:51).

2.2.1.4. Smolensk Muharebesi (Temmuz-Ağustos 1941)

Alman ilerleyişi, Rus Stepleri’nin ortalarına doğru olanca hızıyla sürüyordu. Bunun

üzerine Stalin, 3 Temmuz 1941’deki tarihi konuşmasında “kendi kaynaklarını kurutma”

politikasının uygulanacağını açıkladı (Stalin 1969:14). Ruslar iyi hücum yapamıyorlar,

yapınca da ağır kayıplara uğruyorlardı. 6 Temmuz 1941’de General Ott’un anlattığına

göre, Sovyet saldırı yöntemi üç dakikalık topçu barajı, sonra bekleme, ardından ağır

1 22 Haziran’da Patulin’de, Bug Nehri’ni geçmek için General Nehring’in 18. Panzer Tümeni’nin 18 Panzer Alayı’na verilen özel donanımlı 80 Tauchpanzer-III sualtı tankı, nehrin 8-10 metre kadar altından geçerek karşı kıyıya çıkmışlar, böylece Bug’daki köprübaşı kurulmaya başlanmıştı (Carell 1974, 1:24-28).2 1941’deki çamur mevsiminde Almanlar, altı at koştukları obüslere 27 at koşmak zorunda kalmışlardı. (Gerede 1994:377).

48

silâh desteği olmadan 20 hat derinliğinde piyade saldırısı şeklindeydi. Bu da

kayıplarının inanılmaz boyutlarda yüksek olmasına neden oluyordu. Ott, ayrıca 3

Temmuz’a kadar olan Alman kayıplarını, 11.822 ölü, 38.809 yaralı ve 3.961 olmak

üzere toplam 54.692 olarak vermişti (Jacobsen 1988:453). 8 Temmuz’daki raporda

belirlenen 164 piyade tümeninin 89’u tamamen ya da çoğunlukla yok edilmişti.

Belirlenen 29 zırhlı tümenin de 20’si tamamen ya da çoğunlukla yok edilmişti

(Jacobsen 1988:457).

1941 Temmuz’unda tedbir olarak, 18-50 yaş arası kadınlar ve 16-60 yaş arası erkeklerin

-gönülsüz de olsalar- sivil-savunmaya katılmaları kararlaştırıldı (Werth 2000:170). Bu

durumda Almanlar’ın çok çabuk hareket etmeleri gerekirdi. Alman Merkez Ordular

Grubu, Temmuz başında Dinyeper Nehri’ni geçerek, Sovyet Mareşali Semyon

Timoshenko’nun Batı Cephesi’ne bağlı olan, Smolensk çevresindeki 12-14 tümenlik 16.

ve 20. Sovyet Orduları’nı bir kıskaç harekâtıyla çevrelemek istedi. Bunun üzerine

Mareşal Gunther Kluge’nin 4. Ordusu, güneyden Guderian’ın 2. Panzer Grubu ve

kuzeyden Hoth’un 3. Panzer Grubu ile desteklenmek suretiyle Stalin Hattı’nı yararak

Smolensk’i kuşatmakla görevlendirildi. 10 Temmuz’da 2. Panzer Grubu Dinyeper’i

Mogilev’in kueyinden ve güneyinden geçereksağlam bir köprübaşı oluşturdu. 12

Temmuz’da Stalin Hattı, Vitebsk’e doğru delindi. Guderian’ın ve Hoth’un zırhlı

grupları çamurda hızlı ilerleyemeyen piyadeleri geride bırakarak ileri atıldılar. 16

Temmuz’da Almanlar Smolensk’e girdi. Stalin 20 Temmuz 1941’de, Smolensk’in

düşmesinin hemen ardından Millî Savunma Halk Komiserliğini üstüne aldı (Aydemir

2000:188).

Almanlar Ruslar’a oranla çok daha az kayıp verse de, ihtiyat sıkıntısı kendini

başgösteriyordu. General Buhle’nin Guderian’ın 2. Panzer Grubu’na yaptığı gezi

sonrası verdiği rapora göre gönderilen ihtiyatlar, ordular grublarının kayıplarını

karşılayamıyordu. Buna göre Güney Ordular Grubu 74.500 kayba karşılık 23.000,

Kuzey Ordular Grubu ise 42.000 kayba karşılık 14.000 takviye almıştı. Almanya’daki

300.000 ihtiyatın sadece 47.000’i Doğu Cephesi’ne gönderilmişti (Jacobsen 1988:492-

493, 2 Ağustos 1941). Halder 8 Temmuz’da, Hitler’in elindeki 50 Pz-III, 15 Pz IV ve

diğer Çek tanklarının, Doğu Cephesi’nde ihtiyaç varken Almanya’da tutmasının

49

nedenini Norveç, Anadolu ile İspanya-Portekiz bölgelerinden gelmesi muhtemel

tehditler ve Kuzey Afrika’ya gönderilebilecek ihtiyat için yazmıştır (Jacobsen

1988:459-460).

Ancak Almanlar’ın her iki zırhlı grubu da çok ileri düşmüşlerdi. Bunu değerlendiren

Sovyetler’in iyi eğitimli süvarileri, piyadelerinden uzak düşen zırhlı birliklere saldırarak

yerel düzeyde bazı başarılar elde ettiler. Bu arada panzerlerin cephanesi de azalmıştı.

Bazı Rus tümenleri bu sayede kuşatmadan kurtulabildiler. Ancak 5 Ağustos’ta

Smolensk çevresindeki direniş kırıldığında 309.000 Sovyet askeri ile birlikte 3.120 top

ve 3.205 tank Almanlarca ele geçirildi (Keegan 1948:224). Kitlesel kayıplar Ruslar’ı

zorluyordu. Timoshenko’nun yardımcısı Yeremenko, Ağustos sonunda Merkez

Cephesi’nin XX. Ordusu’nun tümenlerinin 2.000’e indiğini, orduda toplam 65 tank ve

dokuz uçak kaldığını bildirmiştir (Carell 1974, 1:108).

Kuşatma önemli bir başarıyla sonuçlanmasına rağmen bu başarı önceden planlandığı

kadar büyük olamadı. Bunda Guderian ve Kluge’nin düştüğü anlaşmazlığın önemli

etkisi vardır. Ayrıca Hitler, kitlesel esir alma ile sonuçlanan bu Kesselschlacht1

faaliyetlerinden o kadar etkilendi ki, Smolensk’in sonrasında benzer bir başarının daha

büyüğü için Guderian’ın 2. Panzer Grubu’nu güneydeki Kiev sektörüne kaydırarak son

1 Barbarossa Harekâtı sırasında Alman Blitzkireg metoduna oturtulan delme-çevreleme-imha etme aşaması sonucu Sovyet Orduları üçer beşer ceplere bölünerek kuşatılıyor ve askerlerin çoğu esir alınmak suretiyle yok ediliyordu. Kuşatılarak izole edilen bölgelere kesselschlacht denmekteydi. Fransa’dakinden farklı olarak stratejik derinlik avantajına sahip olan Rus Stepleri’nde özellikle 1941’de bir çok kesselschlacht sayesinde milyonlarca esir alınmış ve Moskova Taarruzu’na kadar Hitler de bunların çokluğu sayesinde başarıya ulaşılabileceği düşüncesine kapılmıştı.

Öte yandan savaşın ilk zamanlarında kitlesel sayılarda Sovyet askerinin teslim oluşu, Blitzkrieg anlayışının başarısı olduğu kadar Kızılordu’nun zorlayıcı sisteminin de başarısızlığıdır. Sovyetler Birliği’nde varolan bir çok farklı ulustan gelen askerler, benimsemedikleri bir ideoloji dahilinde üstün ateşgücüne karşı doğrudan ölüme yollanıyorlardı. Disiplin ne kadar kuvvetli olursa olsun, inancın ve güvenin kırılması bir orduyu düşüncede yenik duruma getirebilecek bir husustur. Bu hususun Almanlar’ın ilk bir kaç ayda milyonlarca Sovyet askerini esir etmelerinde büyük payı vardır.

1943’ten başlayarak kitlesel çevirmelere Almanlar maruz kaldığında ise genellikle savaşmayı sonuna kadar sürdürdüklerini görmekteyiz. Bunun nedenlerini Alman disiplininin ve askerî eğitiminin daha kuvvetli oluşunda aramak mümkündür. Ancak gerçek şu ki, Alman askerleri için varolan bir paranoya, Ruslar’a esir düşmenin ile ölmenin aynı olduğunu gösteriyordu. Stalingrad’da esir edilen 90.000 askerin sadece 6.000 kadarının sağ kalarak ülkesine dönebilmesi de bu paranoyayı haklı çıkartmıştır. Korkunun korkuyu bastırması sonucunda çevrelenen Alman gruplaşmaları kolay teslim alınamadığından, direnişleri kimi yerlerde kendi birliklerine zaman kazandırmıştır. Bu durum aynı zamanda bir çok harekâtta Ruslar’ı daha büyük bir zaferden ederek, savaşın uzamasını sağlamıştır.

50

derece büyük bir stratejik hata yaptı. Smolensk’in sonrasında doğrudan Moskova’ya

yürümek isteyen Guderian bizzat genel karargahına giderek Hitler’i ziyaret ettiyse de,

onu “Moskova üzerine yürüme” konusunda ikna edemedi. Hoth ta Guderian ile aynı

fikirdeydi. Hatta Bock, Guderian ve Hoth’un Moskova’ya ilerlemek görüşlerini

desteklemiş ve Moskova’ya ulaşmayı başaracağı konusunda güvenini ifade etmişti

(Liddel Hart 1996, II:380.. Bundan sonra 2. Panzer Grubu, 25 Ağustos’ta güneye

yönelerek Kiev’in gerisine sarktı.

Bu arada Kızılordu’nun, Alman askerlerin “Stalin’in Orgları” adını taktığı Katyusha çok

namlulu roketatarlarını 1941 Temmuz’unun ortasında devreye sokması önemlidir.

Alman piyadesinin ilk kez karşılaştığında panikledikleri bu silâh istihbarat raporlarında

yer almıyordu. Her biri tek atışta 16 roket fırlatabilen M-13 araçlarından 320 roketin dar

bir alana 26 saniye arayla fırlatılması korkunç bir etki yapmıştı (Carell 1974, 1:109).

2.2.1.5. Roslavl Muharebesi (Ağustos 1941)

Smolensk Muharebesi bittikten sonra Moskova’ya saldırı için Hitler ve Yüksek Komuta

Konseyi tereddüt ediyordu. Bu arada Guderian’ın 2. Panzer Grubu dinlenmiş, takviye

edilmiş ve Bock’un rızası ile Sovyet Merkez Cephesi’nin1 elinde kalan birlikleri

temizlemeyi üstlenmişti. Dördü panzer tümeni toplam 14 tümen ile işe koyulan

Guderian, çekilirken bitkin düşerek Roslavl’da kalan 21 Sovyet tümenine yüklendi.

Guderian’ın birlikleri bataklık bölgenin içindeki kentin önünde Ruslar’ı tuzağa

düşürerek 70.000 kadarını esir aldılar ve 200 adet top ele geçirdiler (Keegan 1984:215).

2.2.1.6. Kiev Muharebesi (Ağustos-Eylül 1941)

10 Temmuz’da Ukrayna’daki kuvvetlerin komutanlığına atanan Mareşal Budenny’nin

Uman ve Kiev’de toplanmış 1.5 milyon askeri vardı. Güneybatı Cephesi komutanı

Orgeneral Kirponos ise tanklarının çoğunu kaybetmiş halde Kiev’de savunmaya

1 Tümgeneral Andei Ivanovic Yeremenko, 27 Haziran’da Uzakdoğu Kuvvetleri Komutanlığı’ndan getirtilerek, Stalin tarafından Merkez Cephesi Komutanlığı’na atanmıştı (Carell 1974, 1:36-37).

51

çekilmişti. Güney Ordular Grubu Dinyeper’in batısındaki Rus güney kanadını tamamen

yok ettiğinde, Kızılordu 200.000 ölü ve 100.000 esir vermişti (Jacobsen 1988:501, 8

Ağustos 1941).

Alman Merkez Ordular Grubu’nun ilerleyişi ise Kuzey ve Güney Ordular Grubu’na

göre daha hızlıydı ve Smolensk’teki başarının sayesinde Moskova’ya doğru hızlı bir

atılım yapma seçeneği belirmişti. Ancak Hitler, 22 Ağustos’taki direktifiyle kıştan önce

Moskova’nın ele geçirilmesini değil, Kırım, Donets Endüstri Bölgesi ve Leningrad’ın

zaptıyla, Kafkaslar’daki petrol bölgesinin izole edilmesini emretmiştir (Jacobsen

1988:514).1 Böylece Guderian’ın 2. Panzer Grubu’nu, Kleist’ın 1. Panzer Grubu ile

Budenny’nin ordularını arkadan sararak imha etmeleri ile elde edilecek olan

Ukrayna’nın zaptı gerçekleşecekti.

Bunun üzerine Guderian’ın grubu 25 Ağustos’ta Smolensk’ten güneye yönelerek hızla

Desna Nehri’ne ulaştı ve buradaki köprübaşlarını ele geçirdi. Guderian’ın grubunun

güneye yönelerek Kiev’in arkasına sarkması Ruslar’ı hazırlıksız yakalamıştı. 12

Eylül’de Kleist’ın grubu da 38. Sovyet Ordusu’nun savunduğu cepheyi yardı ve 15

Eylül’de Kiev’in 240 km. doğusunda iki panzer grubu buluştular. 16 Eylül’de de Sovyet

Orduları’nı tamamen çembere aldılar. Stalin’in geri çekilme isteğine karşı gelmesiyle

birlikte süren beş günlük çarpışmalardan sonra 665.000 Sovyet askeri teslim oldu. Son

direniş ise 26 Eylül’de tamamen bitti. Bu arada Güneybatı Cephesi komutanı Kirponos

öldü ve yerine Mareşal Timoshenko getirildi.

Muharebeye katılan Alman askerlerinin sayısı 300.000’i bulurken, toplam Alman

kayıpları 100.000 olmuştur. Sovyet 5., 21., 26. ve 37. ordularının içerdiği yaklaşık

676.000 kişilik 50 tümen yok edilirken, Ruslar 665.000 asker, 900 tank ve 3.179 top

kaybettiler. Cepten sadece 150.000 Sovyet askeri kurtulabildi (Keegan 1989:59).

Kiev Cebi Muharebesi’nin tarihte ilginç bir yeri vardır. Kiev Zaferi, Almanlar’ın bu

cephede kazandığı en büyük başarı olmasına rağmen yine onların II. Dünya Savaşı’nı

kazanabilmeleri için belki de en büyük fırsatı tepmelerine neden oldu. Guderian’ın

bütün karşı çıkmasına rağmen Hitler’in Ukrayna’nın zaptını emretmesi, Moskova’ya

1 Donets bölgesi, Sovyetler’in kömür üretimini % 60’ını sağlıyordu (Glantz 1995:72).

52

yöneltilecek taarruzu iki ay geciktirerek Sovyet başkentinin ve çevresinin kuvvetli bir

şekide tahkim edilmesini sağlamıştır. Blumentritt, yılın en iyi iki ayı olan Ağustos ve

Eylül’de durdurulmalarının felâketle sonuçlandığını söylemiştir (Liddel Hart 1996,

II:383). Öte yandan Stavka’nın 16 Ağustos 1941’de yayınladığı 270 numaralı emir,

Sovyet Ordusu’nda disiplinin sağlanması açısında önemli bir rol oynamıştır. bu sayede

korkaklığa, teslimiyete, kaçmaya karşı sert tedbirler alınmıştır (Sella 1992:100-101).

Öte yandan Ruslar’ın beklenenden daha iyi hazırlık yaptıkları gerçeği de ortaya

çıkmıştır. Almanlar savaşın başında 200 Rus tümeni tahmin ederlerken, 11 Ağustos’a

kadar 360 tanesini tespit etmişlerdi (Jacobsen 1988:506). 26 Ağustos’a kadar Doğu

Cephesi’nde savaşan üç Alman ordular grubu, toplam 317.000 takviye almışlardı

(Jacobsen 1988:517). Buna rağmen ihtiyat yetersiz kalmaktaydı. 13 Ağustos’a kadar ki

Alman kayıpları toplamda 389.924 olarak Doğu cephesi birliklerinin % 11,4’üne

ulaşmıştı (Jacobsen 1988:521, 29 Ağustos). General Buhle, 27 Ağustos’ta Muharebe

gücünün % 66 olduğunu söyledi. Almanlar bu zamana kadar 380.000 kayıp verdi,

bunların 175.000’i takviye edildi. Panzer birlikleri de olduk yıpranmışlar, 1. Panzer

Grubu % 50, 2. Panzer Grubu tümenleri % 45-83 arası, 3. Panzer Grubu tümenleri %

24-45 arası, 4. Panzer Grubu ise % 50-75 arası tank gücüne sahipti (Jacobsen 1988:519-

520). 1941 yaz sonu stratejik durumla ilgili OKW memorandumunda kış ve 1942

harekâtları için ne kadar kuvvet gerekeceğini söylemek için henüz çok erken olduğu

söylenmişti (Jacobsen 1988:529, 13 Eylül).

2.2.1.7. Leningrad Kuşatması (Eylül 1941-Aralık 1941)

Kuzey Ordular Grubu’na ait birlikler de hızla ilerlemelerini sürdürüyorlardı. Grubun

atbaşı olan 4. Panzer Grubu, savaşın henüz başlarında Sovyet tankların üstünlüğüyle

tanışmışlardı. Rus KV-1 tankları ilk kez 25 Haziran 1941’de Alman 4. Panzer

Grubu’nun karşısına çıktıklarında, Almanlar kayıplar vererek duraklamışlardı. 20

Sovyet ağır KV-1 tankı, 100 tank ve iki topçu taburu ile desteklenen Alman 114.

Mekanize Piyade Alayı’nı ezip, topçulara doğru yarma yaparken, Almanlar’ın Çek

yapısı hafif tankları bunlara karşı etkili olamamışlardı. 88.mm.’lik Flaklar sayesinde

53

birkaç KV-1 vurulmak suretiyle diğerleri çekilmeye zorlanmış ve bu kritik durum

böylece atlatılmıştı. Bu durumla birçok kez karşılaşılsa da, harekâtların gidişatını

etkileyecek bir sonuç yaşanmamış, ancak Rus teknolojisi ile ilgili bazı yanılgılarda

böylece ortaya çıkmaya başlamıştı (Tsouras 1998:71-72).1 Pskov, 8 Temmuz’da

düşmüş, Almanlar 16 Ağustos’ta Novgorod’u ele geçirmişlerdi. Ağustos ortalarında

kuzeydeki ilerleyişte bir yavaşlama gözüküyordu. Sovyet 11. ve 34. ordularının bir

karşı-saldırısı, İlmen Gölü civarında Almanlar’a sıkıntı yaşattıysa da, Leeb’in aldığı

tedbirle LVI. Motorize Kolordu ve VIII. Hava Kolordusu’nun birlikte yürüttükleri

karşı-saldırı ile 25 Ağustos’ta her iki Sovyet Ordusu da Lovat Irmağı’nın gerisine

atıldılar. Almanlar bu karşı-saldırı da 18.000 Sovyet askerini esir aldılar, 200’ü aşkın

tank, 300 top ve havan, 36 uçaksavar ve 700 diğer aracı ele geçirdiler ya da yok ettiler.

Bu saldırıda Almanlar’ın eline iilk kez bir Katyuşa geçmiş oldu.

Almanlar, 28 Ağustos’ta Leningrad’ın güneyindeki Lyuban’ı aldılar. 1 Eylül’de Kuzey

Ordular Grubu’nun cephehattı Leningrad’ı güneyden çevreliyor, Kirishi ile İlmen Gölü

arasında Volkhov Nehri’ne dayanıyordu. Daha güneye doğru ise Lovat Irmağı aşılmış,

Holm ve Velikiye Luki kentleri de geride kalmıştı. Lovat’ı geçen Almanlar, Valday

Tepeleri’ne ulaşarak Sovyet 11., 34. ve 27. ordularını yok ettiler. Bu sayede 437 tank ile

993 top yok edilmiş ya da ele geçirilmiş, 88.000 Sovyet askeri ise öldürülmüş ya da esir

edilmişti. 31 Ağustos’ta Demyansk ele geçirilmişti. Bundan sonra buradaki ana birlikler

Moskova’ya yönlendirildiler (Glantz 2001:29).

Leningrad’ı hedef alan 4. Panzer Grubu, Stalin Hattı’nı yardıktan sonra, önünde

Ruslar’ın son direniş noktası olarak tutunabileceği Leningrad kalmıştı. 8 Ağustos’ta

Leningrad’a doğru bir taarruz başlatıldı. Ruslar bu taarruza karşı pek direniş

gösteremediler, çünkü ağır topları ve tankları kalmamıştı. Ancak çözülmeyi engellemek

amacıyla son bir çaba göstererek bir karşı-hücumla Leningrad şehrinin savunmasının 1 Kalite açısından Alman silâhları genel olarak tüm Müttefik silâhlarından üstündü. Birebir çarpışmalarda genelde Almanlar galip geliyordu. Özellikle zırhlı birliklerde 1941-42 kışında Doğu Cephesi’ndeki Rus zırhlı kalitesi üstünlüğü hariç, Almanlar bu üstünlüklerini savaşın sonuna kadar sürdürdüler. Doğu Cephesi’ndeki uçak kalitesi arasında da Almanlar’ın lehine bir dengesizlik söz konusuydu. 1942-43 yıllarında artan Alman etkinliği sayesinde ve Almanya’nın da Türkiye’den Krom ihtiyacını karşılamak istemesi sayesinde, Alman araçları Türk Ordusu’nun envanterine eskisinden daha çok girme eğiliminde olmuştu. Bu sayede kaliteli Alman silâhları olan 72 adet Focke-Wulf 190 avcı uçağı ile 70 adet Pz-III ve Pz-IV orta sınıf tanklar 1943-44 yıllarında Türk Silâhlı Kuvvetleri’nin hizmetine girmişlerdir.

54

hazırlanması için zaman kazandılar. İki hafta içinde püskürtülen Sovyet saldırısından

sonra OKW, tüm güçleri ile şehre dalmak ya da kuşatmak arasında bir tercih yaptı.

Bölgede savaşan generallerin bütün muhalefetine rağmen şehrin kuşatılmasına ve

Höppner’in 4. Panzer Grubu’nun Moskova’ya yöneltilecek “Tayfun Harekâtı’na”

katılması için merkez cepheye gönderilmesine karar verildi.

Kuzey Ordular Grubu komutanı Leeb bu karara uymaksızın şehri almaya çalıştı ve 1

Eylül’de Leningrad Almanlar tarafından bombalanmaya başladı. Leeb, 9 Eylül’de

General Reinhardt’ın panzer tümenlerinin şehre girmesini istedi. İlk başarıların ardından

panzerlerin şehir savaşına pek uygun olmadığı görüldü. Kolpino’ya üç taraftan yapılan

saldırı başarısızlığa uğrayınca, Leeb panzerleri geri çekerek güneye gönderdi. Buna

rağmen bölgedeki Alman ilerlemesi şehrin doğusundaki Ladoga Gölü’nün güneyinde

sürmeye devam etti ve Schlüsselburg alındı. Böylece Leningrad’ın en önemli ikmal

hattı Almanlar’ın eline geçmiş oldu. 15 Eylül’de Leningrad tamamen kuşatılmıştı. Şehri

kuzeyden sıkıştıran Fin Grubu ise, 1940’ta Rus-Fin Savaşı’ndan önceki sınırlara

ulaştığında harekâtı durdurdu ve Finler daha ileri gitmeyi reddettiler.

Leningrad’da 1 Ağustos ile 31 Aralık arasında ortalama 45.000 insan savunma

tahkimatlarını hazırladı. DNO denilen halk milisleri ise, daha Temmuz’da

oluşturulmaya başlanmıştı. 8-12.000 kişilik bu tümenlerden Eylül ortasına kadar 10 adet

oluşturuldu ve oluşturulan 16 makineli tüfek-topçu bataryasıyla birlikte sayıları

135.000’i buldu. Yerel hava savunması MPVO oluşturularak, bunlara 270.000 kadın ve

erkek toplandı. Bunlardan fabrikalardaki yangınları söndürmek için tugaylar, kendini-

savunma grupları ve itfaiye takımları oluşturuldu (Glantz 2001:60-65). Leningrad

kuşatılmadan önce sadece 92 endüstri tesisi Urallar’a taşınabilmiştir (Glantz 1995:71).

Leningrad, 2,5 milyon nüfusunun yanısıra 100.000 mülteci ile tüm Baltık Filosu’nu da

barındırıyordu. 45 Sovyet tümeni burada hapsedilmişti. Kentin 8 Eylül’de haberleşme

bağlantısı kesilmişti. 12 Eylül’de ise çevrelenmiş olan şehrin dayanabilmesi için 25

55

günlük un, 30 günlük tahıl, 22 günlük et, 45 günlük yağ ve 60 günlük şeker stoğu vardı.

(Keegan 1989:64)1

Luftwaffe, 6 Eylül ile 27 Eylül arasında11 gün ve 12 gece boyunca Leningrad’ı

bombaladı. 2.712 Alman uçağında 480’i şehrin hava savunmasını aşmayı başarmıştı.

Rus uçaksavarları ve avcı uçakları 272 Alman uçağını düşürmüşlerdi. Bundan sonra

1941’in sonuna kadar, Luftwaffe 108 hava baskını daha gerçekleştirdi ve 1.499 uçağı

şehrin hava savunmasını astı. 3.295 yüksek-patlayıcı ve 67.078 yangın bombası atıldı .

4 Eylül ile 31 Aralık 1941 arasında şehre 13.000 top mermisi atıldı (Glantz 2001:65-

66).2

Leningrad ve çevresindeki harekâtlarda 10 Temmuz-30 Eylül 1941 arasında, Baltık

filosu da dahil, 214.078 Sovyet askeri ölmüş, 130.848’i de yaralanmış ya da

hastalanmıştır. Böylece toplam kayıplar 344.926’yı bulmuştur. Ayrıca şehrin güneyinde

54. Ayrık Ordu’nun, 10 Eylül ile 28 Ekim 1941’de seyreden Sinyavino Saldırısı’nda da

22.211’i ölü olmak üzere toplam 54.979 kayıp vermiştir (Glantz 2001:81).

Ruslar, Leningrad’a Ladoga Gölü üzerinden biraz ikmal yapabiliyorlardı. Ancak

Güneydeki Alman ilerleyişi Tikhvin’e ulaşıp,e 9 Kasım’da Tikhvin düşünce bu ikmali

de baltalanmış oldu. General Meretskov’un birlikleri buraya karşı-saldırıya geçtiler.

Tikhvin’deki karşı-saldırı başladığında Almanlar’ın sektörde 54.000 asker ve 450 topu

olsa da, hiç tankları yoktu (Glantz 2001:45). Tikhvin 9 Aralık’ta geri alınca buradaki

ikmal hattı üç günde yeniden kuruldu. Ancak hattaki köprülerin bakım ihtiyacı ve yolun

şehirdeki son kesiminin buzun üzerinden geçmesi daha güvenli bir ikmal hattını gerekli

kılıyordu. Sovyetler Tikhvin’i geri aldığında Almanlar 7.000 kayıp vermişlerdi. Tikhvin

savunma ve saldırı savaşları ise, 16 Ekim-30 Aralık arasında Kızılordu’ya 40.667’si ölü

toplam 89.490 askere maloldu (Glantz 2001:81).

1 1942 Şubat’ında, Leningrad’da cephedeki askerlere verilen öğün 2.593 kcal iken, cephe gerisindekiler 1.605 kcal alıyorlardı. Halbuki 20 Eylül 1941’de bu oran 3.450/2.659 idi (Werth 2000:328).2 1942’de ise 21.000 top mermisi ile 950’den fazla bomba atılmış, bu bombardımanların hepsi 1941 Eylül’ü ile 1943 sonu arasında 5.723 sivilin ölümü, 20.507 sivilin de yaralanmasına yol açmıştır.

56

Bu sayede kurulan yolun devamı, Ladoga Gölü üzerindeki buz tabakasının 20 cm.’yi

bulması ile sağlanacaktı. Kamyonların geçebilmeleri için bu kalınlık gerekliydi ve 26

Kasım 1941’de buz kalınlığı bu resmi sayıyı geçince 33 ton yiyecek taşıyan ilk kafile

şehre ulaştı. Ancak günde 100 tonluk yiyecek şehrin ihtiyacını karşılayabilecekti.

Stoklardaki etler birliklere dağıtılırken, sivillere ise daha çok ekmek veriliyordu.

Ekmeğin dağılım oranı gitgide azalmaktaydı. 25 Aralık’ta ekmek oranı biraz

artırılabildi. Ancak aynı gün açlıktan 3.700 kişi öldü ki, tüm Aralık boyunca bu sayı

52.000’i bulmuştur. Almanlar ayrıca Leningrad’ı sürekli topçu ve hava bombardımanına

tabi tutuyorlardı. Kuşatma boyunca ölenlerin sayısı resmi olarak 632.000’dir (Keegan,

1989:65).

2.2.1.8. Finlandiya (1941)

Finler, 1940’ta Almanlar ile resmen müttefik olmuşardı. 8 Haziran 1941’de Alman

birlikleri Finlandiya’ya ayak basmış, 16 Haziran’da ise Finler seferberliğe başlamışlardı

(Ailsby 2001:121). Ancak Fin Yüksek Komutanlığı, 22 Haziran’da Almanlar’a keşif ve

diğer hava faaliyetleri için izin vermeyi reddetmişti. Ancak aynı gün, Doğu Prusya’da

üslenen Alman uçakları Fin Hava Sahasını kullanarak Leningrad çevresindeki

hedeflerine ulaşmışlar ve sonra Finlandiya’daki havaalanların inmişlerdi. 21-22 Haziran

gecesi de, Fin sularını kullanan Alman Deniz Kuvvetleri’nin gemileri Finlandiya

Körfezi’nin ağzına mayın döşemişlerdi. 25 Haziran’da Ruslar, Fin havaalanlarına bir

hava baskını için saldırıya geçtilerse de, keşif yetersizliği bekleneni vermedi (Nissen

1983:150-151). 28 Haziran 1941’de, yani Barbarossa’nın 7. gününde III. Fin Kolordusu

ve Alman Armeeoberkommando Norwegen1 birlikte Kola Yarımadası’na saldırdılar.

Ancak bu saldırı 1 Temmuz’da Ruslar tarafından durduruldu. Finler güneyde Karelya

Kıstağı’nda da ilerlediler. Ancak Leningrad’a gelmeden durdular. Temmuz’da Fin

Cephesi’nde 150.000 Sovyet askerine karşılık 230.000 Fin askeri mevcuttu. 29

Ağustos’ta Fin birlikleri, 1940 Mart’ında kaybettikleri Viipuri’ye girdiler (Nissen

1983:156-157).

1 Alman Norveç Yüksek Komutanlığı Ordusu.

57

Almanlar ise Kandalaksha kentini hedef alarak Beyaz Deniz’e ulaşmayı denemişlerdi.

19 Ağustos ile 19 Eylül arasında Finler bu harekâtı başarıyla devraldılar. Almanlar,

Balkanlar’dan Finlandiya’ya birlik getirerek Murmansk Demiryolu’nu kesmek için

tekrar saldırıya geçtiler.1 Murmansk Demiryolu, Moskova ile Murmansk arasındaki

yegane bağlantıydı. İngiliz ve Amerikan yardımlarının çoğu buradan yapıldığı için

stratejik öneme sahipti. Almanlar’ın bu yardımı kesmesi için ya demiryolunun bir

bölümünü ya da Murmansk’ı almaları gerekiyordu. Bunun denizdeki alternatifi ise

arktik konvoylarını denizaltı ve savaş gemileri ile durdurmaktı ki, Almanlar denedilerse

de bunu savaş boyunca başaramadılar.

Almanlar, 1941 Ağustos’unda Mareşal Mannerheim’dan defalarca Karelya’nın

derinliklerine ilerleyip Ladoga Gölü’nün gerisine sarkarak Leningrad’ın göl bağlantısını

kesmesini istedilerse de, Mannerheim bunu kabul etmedi. 5 Ekim’de General Öhquist,

Almanlar’a Fin Cephesi’nin çok tatmin edici olduğunu söylemiştir (Jacobsen

1988:547). Finler, 3 Kasım’a kadar Almanlar ile iyi işbirliği yaptılarsa da 1939’da sahip

oldukları sınırların ötesine geçmeyi reddettiler. Almanya’nın müttefiki olarak savaşa

girseler de Finler, sadece Rus-Fin Savaşı sonucu uğradıkları haksızlıkla kaybettikleri

bölgeleri geri almak istemişlerdi. 1942’ye girilirken yedi tümene sahip olan 175.000

kişilik Alman 20. Ordusu, Lapland’da bulunuyordu. 19 tümenden oluşan Fin Ordusu ise

375.000 kişiye ulaşmıştı (Nissen 1983:258).

Almanlar’ın zaferlerle Ruslar’ı kitlesel olarak esir etmekte oldukları bu dönemde, Finler

kendi amaçlarının daha ötesine giderek Macarlar, Romenler, Slovaklar ve Hırvatlar gibi

Doğu Cephesi’nin derinliklerinde savaşmayı düşünmediler. Finler, Mareşal

Mannerheim’ın belirlediği hedeflere 1941’de ulaşmışlar, bunu başarmak için 25.000 ölü

ve 50.000 yalı vermiş, 47.000 esir almışlardı (Ailsby 2001:131).

1 Murmansk kenti, arktik konvoyların varış limanıydı. Amerikan ve İngiliz gemileri burada Sovyetler Birliği’ne lend-lease kapsamında ağır silâhların da dahil olduğu yardım malzemesini boşaltıyorlardı. Bu nedenle Doğu Cephesi’nde Ruslar’ın Amerikan ve İngiliz tank ve uçaklarını kullandıkları sıklıkla görülür. Her ne kadar Sovyet ekipmanı % 90 civarında Sovyet fabrikalarından çıkmış olsa da, bu silâhlar özelliklez Sovyet birlikleri tükendikleri anlarda hayati rol oynadılar.

58

2.2.1.9. Kırım Muharebeleri (Ekim 1941-Nisan 1942)

1941’in Ekim başında, Kleist’ın 1. Panzer Grubu Sovyet birliklerini arkadan çevirerek

Tokmak-Mariupol-Brdansk sahasında imha etmiş, 65.000 esir, 125 tank ve 500’ün

üzerinde top Almanlar’ın eline geçmişti (Manstein 1962:213). Bu zafer Almanlar’a hem

Kırım’a giriş hem de Rostov’a yürüyüş yolunu açmıştı.

1941 Ekim’inde Kırım’da yapılan çarpışmalarda sayı üstünlüğü Kızılordu’daydı. Alman

11. Ordusu’nun altı tümeni, Sovyetler’in sekiz piyade ile dört süvari tümenine karşıydı.

Bunun nedeni 4. Rumen Ordusu’nun kuşattığı Odessa’yı 16 Ekim’de denizden boşaltan

Ruslar’ın birliklerini Kırım’a getirmiş olmalarıydı. Luftwaffe, bu boşaltmayı

engellemek için düzenlediği baskınlarla 32.000 tonilatoluk gemi batırmıştı (Manstein

1962:215).

18 Ekim’de Almanlar ve Romenler Ischun Kıstağı’ndan Kırım’a daldılar. Sovyet 51.

Ordusu’nun çetin direnişi, Almanlar’ı 25 Ekim’de tüketmiş görünüyordu. Buna rağmen

28 Ekim’de Sovyet savunması çöktü ve Almanlar ricat eden Ruslar’ı takibe geçtiler.

Odessa’dan gelmiş olan Sovyetler’in beş piyade ve iki süvari tümeninden oluşan Sovyet

IX. Kolordusu da Kerç Burnu’na doğru çekiliyordu. Alman XXXXII. Kolordusu’nun üç

tümeni Kerç’e çekilenleri, XXX. Kolordu ile LII. Kolordu’nun beş tümeniyle bir

motorize tugay da Simferopol’e çekilenleri takip ediyordu. Her iki grubun arasında ise

Romen Dağ Kolordusu vardı. Simferepol’e önceden varan Alman 72. Piyade

Tümeni’nin öncüleri burayı 1 Kasım’da alınca bu kesimdeki Ruslar’da ikiye bölünmüş

oldular. 15 Kasım’da Kerç düşmüş, 16’sında da Sivastopol haricinde tüm Kırım

Almanlar’ın eline geçmişti. Çarpışmalarda 200.000 Rus askerinin 100.000’inden fazlası

esir edilmiş, en az 25.000’i ölmüş, 700 top ile 160 tank ele geçirilmişti (Manstein

1962:214-222).

1941 Kasım’ın da Ruslar’ın Sivastopol’da 50.000’in üzerinde askeri vardı ve bunların

21.000’i deniz piyadesiydi (Werth 2000:394). Son derece kuvvetli bir şekilde tahkim

edilen Sivastopol, Karadeniz’in kontrolünün hala Ruslar’ın elinde olmasını sağlıyor ve

Sovyet donanması sayesinde de burası deniz yoluyla takviye ediliyordu. Manstein,

burayı hemen almak istiyordu. Ancak Rostov’daki nazik durum üzerine emrindeki iki

59

tümeni Güney Ordular Grubu Komutanlığı tarafından 17 Ekim’de alınarak bu bölgeye

sevkedilmişti. Bu da Sivastopol’a yapılacak nihaî taarruzu imkansız kılmıştır. 30

Aralık’ta bir deneme yapıldıysa da, bundan bir sonuç alınamadı (Manstein 1962:230-

232).

Ruslar’ın 51. Ordusu 26 Aralık’ta Kerç şehrinin iki tarafından çıkartma yapmış ve

kuzey sahilindeki diğer bazı küçük çaplı çıkartmalar ile de desteklenmiştir. Kerç’in

kuzeyindeki çıkartmadan 28 Aralık’a kadar, Alman 46. Piyade Tümeni’nin karşı-

vuruşuyla genelde başarısız olmuşlarsa da, 29 Aralık’ta Sovyet 44. Ordusu’nun

Feodasia’ya yapılan çıkartma ile 42. Kolordu’nun bağlantısı kesilmiştir.Bunun üzerine

kolordu komutanı Baron von Sponeck, Kerç Yarımadası’nın tahliyesini emretti.

Feodosia’ya çıkartma yapan Sovyet 44. Ordusu 4 Ocak’a kadar altı tümeniyle Stary-

Kırım’a kadar ilerlediyse de, Almanlar Sivash-Ak-Monay Hattı’nda tutunmayı

başarmışlardı. Kerç’in tahliyesi üzerine General Kont Sponeck, Manstein tarafından

görevinden alındı (Manstein 1962:232-236).1 5 Ocak’ta Rus Donanması’nın desteğinde

Feodosia limanına kuvvetli bir çıkartma daha yapıldı. Aynı zamanda şehirde halkın ve

dışarıda çetelerin katıldığı bir de isyan çıkmıştı. Çarpışmalar, Eupatoria’da 7 Ocak’ta

son bulduğunda buradaki Ruslar ölmüş ya da esir düşmüş, 1.200 kadar çeteci de

öldürülmüştü.

Bu arada Sivastopol önlerinde kalan dört Alman tümeniyle bir Romen dağ tugayı da

burada Ruslar’ın saldırılarına maruz kalmışlardır. Bu yüzden buradan Feodasia’ya

gönderilecek iki tümen gecikti ve bu arada hastalanan XXX. Kolordu komutanı General

von Salmuth ta yerini General Fretter-Pico’ya bıraktı. 15 Ocak’ta XXX. ve XXXXII.

kolordular Feodosia’da sekiz tümen ve iki tugaydan oluşan Ruslar’a karşı zayıflamış üç

buçuk Alman tümeni ve bir Romen tümeniyle saldırıya geçtiler. 18 Ocak’ta Feodosia’yı

alındı,ğında,. Ruslar, 6.700 ölü ve 10.000 esir vermiş, 177 top ve 85 tank kaybetmişlerdi

(Manstein 1962:240-241).

27 Şubat’ta büyük bir taarruza başlayan Ruslar, Sivastopol’daki çemberi yarmaya

çalıştılar. Ağır savaşlara rağmen Alman hattı yarılamadı. Sadece Rumenler’in

1 Bu dönemde havaalanları donduğundan Alman uçakları havalanamıyorlardı (Manstein 1962:238).

60

bulunduğu kuzeydeki (Azak Denizi’nin güney kıyısında) Parpatsch kesiminde cepheyi

yarabilmişler, ancak bölgedeki bataklığı iyi kullanan Almanlar, 3 Mart’a kadar süren

çarpışmalarda başarılı olmuşlardı. Sivastopol’daki tazyik de aynı güne kadar sürmüştür.

13 Mart’ta iki zırhlı tugayın katılımıyla yeniden büyük taarruza geçen Ruslar, artan

zırhlı desteğiyle Almanlar’ı zorlamak istedilerse de, ilk üç gün boyunca 136 tankları

tahrip edildi. 18 Mart’ta XXXXII. Kolordu, başka bir taarruza dayanamayacağını

bildirdi. Tam bu sırada OKH ihtiyatı olan 22. Panzer Tümeni buraya sevkedildi.

Almanlar, 20 Mart’ta karşı saldırıya geçtilerse de başarısız oldular ve 22. Panzer

Tümeni de ağır kayıplara uğradı. Yine de bu sayede yeni bir büyük taaruza hazırlanan

Ruslar, uğradıkları şok karşısında bu taarruzu ertelediler. Ertelenen taarruz ise 26

Mart’ta başladı ve geri püskürtüldü. Kızılordu birlikleri son olarak 9 Nisan’da 160

tankın desteği ile tekrar saldırdılar ve 11 Nisan’a kadar süren çarpışmalarda ağır

kayıplarla geri püskürtüldüler. Böylece Sovyet birliklerinin saldırı gücü de tükenmiş

oldu (Manstein 1962:242-245).

2.2.1.10. Rostov Muharebeleri (Kasım 1941)

Almanlar Ukrayna’yı ele geçirdikten sonra Rundstedt’in Güney orduları Grubu Rostov

üzerine yürüdü. Alman yürüyüşü yağmur ve çamur ile yavaşladı. Buna rağmen Kleist’ın

1. Panzer grubu 21 Kasım’da cepheden taarruz ederek 500.000 nüfuslu bu kenti aldı ve

Don Nehri’nin güneyine sarktı. Ancak Mareşal Timoshenko, 37. Ordu ve 9. Ordu’nun

bir bölümü ile başarılı bir karşı-taarruz gerçekleştirerek Almanlar’ı geri attı. Mareşal

Rundstedt, daha iyi bir savunma hattına ihtiyacı olduğu için 29 Kasım’da Rostov’dan

çekildi. Kleist, Rostov’a girmeyi buradaki Don köprülerini uçurmak için istediğini, kış

hattı için Mius tahkimatını önceden hazırlattığını, ancak Göbbels’in Rostov

propagandasının, “Kafkaslar’da açılan kapı” olarak büyük gürültü kopardığını,

dolayısıyla Rus karşı-taarruzuna kadar Mius’a çekilemediklerini söylemiştir. Rundstedt,

ordularının geri çekilmemesi için Hitler’in verdiği emre karşı geldiğinden komutayı

bırakmak zorunda kaldı ve birlikleri Mius Nehri’ne ricat ettiler. 2 Aralık’ta cephe,

Taganrog Körfezi’nin kuzeyindeki Taganrog Kenti’nin hemen doğusundan başlıyordu.

61

Rostov’un 80 km. kadar batısındaki Mius üzerinde kurulan cephehattı 1941-1942 kışı

boyunca Doğu Cephesi’nin tek sarsılmayan bölgesi olmuştur (Liddel Hart 1996, II:383-

384).

2.2.1.11. Tayfun Harekâtı’nın Başlaması ve Vyazma-Bryansk

Muharebeleri (Ekim 1941)

Kiev Cebi Muharebesi’nden sonra nihayet Moskova’ya yöneltilecek son vuruş için

karar verilmişti. “Tayfun Harekâtı” kodadı ile gerçekleştirilecek olan Moskova Taarruzu

için öncelikle Alman Merkez Ordular Grubu’nun güney kesiminde kalan Orel,

Guderian’ın 2. Panzer Grubu tarafından ele geçirildi. Guderian cepheyi yararken

zorlanmadı ve kent 3 Ekim’de düştü. Guderian’a gösterilen ana hedef ise Moskova’nın

oldukça doğusuna düşen Gorki şehri idi (Guderian 1977:402).

2 Ekim’de Bock’un Merkez Ordular Grubu 14’ü panzer, sekizi motorize toplam 78

tümenle “Tayfun Harekâtı’nı” başlattı. Harekât Almanlar’ın Rusya’da uyguladığı ve

artık klasikleşen kıskaç harekâtı ile düşmanı iki yandan çevirmenin daha geniş alanda

uygulanan şekliydi (Bauer 1972:467). Harekâtın hedefi ise doğrudan Moskova idi.

Guderian’ın 2. Panzer Grubu ise güneyden Moskova’nın oldukça gerisine düşerek

Gorki’yi almakla yükümlüydü. Ancak harekâtın başlarında, General Buhle’nin

belirttiğine göre Guderian’ın grubunun tank gücü % 50, Höppner’in grubunun tank

gücü % 100, diğerlerininkiyse % 70-80 civarındaydı (Jacobsen 1988:543, 1 Ekim

1941). 30 Kasım’da Buhle, Doğu Cephesi’nin 340.000 asker açığı olduğunu, cephedeki

kamyonların operasyonellik oranlarının en çok % 60 olduğunu, % 50’lik motorsiklet

kayıplarını bile kapatamayacaklarını belirtti. Almanya’da ise sadece 33.000 asker vardı

(Jacobsen 1988:571-572).

Ruslar, 30 Eylül ile 5 Ekim arasında Moskova yolunda birbiri ardına altı savunma hattı

hazırlamışlardı. Ancak Almanlar bunların üçünü yardılar. Mareşal Jukov’a göre Eylül

sonunda bölgedeki Bryansk, Batı ve İhtiyat cephelerinde 800.000 asker 770 tank ve

9.150 Top mevcuttu. Rus İstihbaratı, Eylül sonunda Almanlar’ın Moskova üzerine

büyük bir taarruz hazırlamakta olduğunu haber almıştı (Jukov 1982:59). Ancak Ekim

62

başında, Sovyet tümenlerinin çoğu 14.000 olması gereken mevcutlarını çok altlarına,

5.000-7.000 kişiye düşmüştü. Elde kalan tank sayısı ise 1.000’in biraz üzerindeydi

(Overy 1997:125). 5 Ekim 1941 öğle üzeri bir Rus keşif uçağı Spas Demyansk’tan

Moskova’nın güneybatısındaki Yukhrov yönünde ilerlemekte bulunan, 24 km.

uzunluğunda bir Nazi zırhlı kolunu tespit etti.Alman tankların güzergahı üzerinde hiçbir

Rus birliği yoktu. Stalin, Almanlar’ın oyalanması için acilen rastgele bir birlik

toplanmasını emretti.

Eylül’de Moskova savunması üç cepheden oluşturulmuştu: “Takviyeli altı ordudan

oluşan, General Ivan S. Koniev’in Batı Cephesi, 31.,32.,33. ve 49. ordulardan kurulu

olan, Mareşal Semyon M. Budenny’nin İhtiyat Cephesi ve üç ordu ile bir harekât

grubundan oluşan, Orgeneral Aleksiy I. Yeremenko’nun Bryansk Cephesi.” Eylül

sonlarında bu üç cephenin toplam gücü 800.000 asker, 770 tank ve 9.950 toptu.

Kuvvetin büyük kısmı Batı Cephesi’nin elindeydi (Jukov 1982:58-59). Ukrayna’nın

zaptı tamamlanınca Alman Yüksek Komutası Moskova Taarruzu’nun başlaması için

hazırdı. Leningrad önlerinden getirilen General Höppner’in 4. Panzer Grubu da Hoth’un

ve Guderian’ın grupları ile birlikte harekâta katılacaktı. Moskova’ya yönelen “Tayfun

Harekâtı’nın” ilk adımı olarak Vyazma ve Bryansk ele geçirilecekti. Güneydeki

Guderian’ın karşısında kuvvetli 3. Sovyet Ordusu bulunmaktaydı. Buna rağmen

yarmada bir sorun yaşanmadı. Guderian, Ekim’in başında Orel’i aldı. Höppner ise

Konev’in Batı cephesini General Kluge ve General Strauss’un piyadelerine doğru sürdü.

Kuzeyde ise Hoth güneyindeki Vyazma’ya doğru cepheyi yardı. Vyazma ve Bryansk,

altısı süvari toplam 78 tümen dahilinde 650.000 Rus askerinin bulunduğu iki cep haline

getirildi. Bryansk Cebi Guderian’ın panzer grubu ve Kluge’nin 4. Ordusu tarafından

kapatılmış, 6 Ekim’de Sovyetler’in 19., 24., 29., 30., 32. ve 43. orduları Bryansk’ta

hapsedilmişti. Vyazma Cebi ise Hoth ve Höppner’in panzer grupları tarafından

kapatılmış ve böylelikle 7 Ekim’de Sovyet 3., 13. ve 50. orduları da burada

kuşatılmışlardı. 13 Ekim’de Vyazma’daki direniş çöktü. 14 Ekim’de Vyazma, 20

Ekim’de ise Brysank teslim oldu. İki cepten toplam 663.000 esir alınırken 1.242 tank ve

4.512 top ele geçirildi (Perrett 1992:306).

63

Vyazma ve Bryansk’taki iki Kessellschlaht ta son derece etkili olmuş, harekât öncesinde

Moskova ile Alman hattı arasında bulunan bu 800.000 Sovyet askerinden, Ekim

ortalarına gelindiğinde sadece 90.000’i kalmıştı (Overy, 1977:146).

2.2.1.12. Moskova Muharebesi (Ekim-Aralık 1941)

7 Ekim’de Moskova’ya ilerleyen Almanlar’ı durdurabilecek bir savunma hattı mevcut

değildi (Jukov 1982:65). Aynı gün Moskova’nın 100 km. batısındaki Mozhaisk

etrafında, 215 km. uzunluğunda bir savunma hattı hazırlanmaya başladı. Ancak hattaki

mevziler için gerekli 150 taburdan, sadece 45’i bulunuyordu (Jukov 1982:80). Stavka

ihtiyatından ve komşu birliklerden acilen sağlanan 14 piyade tümeni, 16 tank alayı ve

40’ın üzerinde topçu alayı ve diğer bazı birlikler hatta yerleştirildiler (Jukov 1982:61-

62).

Jukov’un sonradan dediğine göre o an Moskova’ya giden tüm yollar açılmıştı (Keegan

1971:141). Keşif uçuşu yapamayan Ruslar, Almanlar’ın savunma hattı delmesine

hazırlıksız yakalanmışlar, bunun sonucunda İhtiyat Cephesi’nin dört ordusu ile bir

harekât grubu çevrelenmiş ve irtibatı kaybetmişti. Durumun vehameti üzerine Stalin, 6

Ekim’de Korgeneral Jukov’u acele Moskova’ya çağırdı. Jukov, ertesi gün Moskova’ya

vardı ve 10 Ekim’de de Batı Cephesi Komutanlığı’na atandı (Jukov 1982:53-54). Stalin,

Jukov’dan Moskova’yı, çevresinde 280 km’lik bir savunma hattı oluşturarak

savunmasını istedi.

Aceleyle oluşturulan üç hat Moskova’nın yanıbaşındaydı. Ruslar, ayrıca ellerindeki az

sayıdaki en yeni T-34 orta sınıf tankları ile KV-1 ağır tanklarını da bölgedeki

çarpışmalara soktu. Ruslar’ın bu yeni tankları iyiydiler. Hatta 1941’de Almanlar’ın

kullandıklarından kesin olarak üstündüler. Ancak Alman tankları beş, Rus tanklar

genelde dört mürettebata sahiplerdi. T-34’lerde nişancı ve komutan aynı kişiydi.

Dolayısıyla hem topu yöneterek hem de çevreyi gözetlemek, T-34’ün ateş takibini

güçleştiriyordu. Bunu sonucunda T-34 bir kez ateş ederken, Alman Pz-IV tankı üç kez

64

ateş edebiliyordu. Ayrıca Ruslar’ın tank taktikleri de zayıf ve piyadeyi korumak amacını

güdüyordu (Carell 1974, 1:85).1

Hitler zaferden o kadar emindi ki, Hitler’in basın şefi Otto Dietrich, onun talimatı

üzerine 10 Ekim 1941’de savaşın kazanıldığını açıkladı (Overy 1997:128). Almanlar

karşılarındaki Bryansk ve Batı cephelerini 14 ordunun içerdiği altısı süvari ve altısı

zırhlı tümen olan 77 tümen kuvvetinde olarak tahmin etmişlerdi. Yeni kurulan Sovyet

16., 5., 43. ve 49. ordularının toplam gücü ise, Ekim ortalarında ancak 90.000’i

buluyordu (Jukov 1982:83).

Almanlar ilerlemeye devam ettiler ve Moskova’nın kuzeyindeki Kalinin, 14 Ekim’de

düştü. Onu 18 Ekim’de Mozhaisk izledi. 15-16 Ekim gecesi Moskova’nın boşaltılması

işlemine başlandı. 16 Ekim’de şehir halkı arasında muazzam bir panik başgösterdi ve

halk kaçmaya başladı. Bunun üzerine Moskova, Ulusal Savunma Komitesi tarafından

“kuşatılmış şehir” ilan edilerek sıkı yönetim uygulamasına geçildi. Bu sayede 19

Ekim’de askeri ve sivil disiplin sağlanabildi.2 Sovyet genel karargahı genel kurmayı

ikiye bölerek yetki alanlarını Moskova’nın içi ve Moskova’nın dışı olmak üzere ikiye

ayırdı. Mareşal Boris Mikhailovich Shaposhnikov Moskova’nın dışından sorumlu oldu

(Shtemenko 1971:46-47). Ertesi gün Stalin şehirde kalmaya karar verdi (Bauer

1972:469). Şehir halkı kuvvetli savunma tahkimatları hazırlamak için ağır işçiliğe

zorlandı.

Ekim’in ortalarına gelindiğinde, Sovyet karşı-hücumları Almanlar’ı mümkün olduğunca

yavaşlatıyordu. 13 Ekim’deki Sovyet karşı-hücumunun kestiği Alman ilerlemesi iki gün

sonra tekrar başladı (Jukov 1982:108). Böylece Tayfun Harekâtı’nın ikinci aşaması

başlamış oluyordu. 19 Ekim’de Sovyet birlikleri, stratejik bir ricat ile Mozhaisk Hattı’nı

boşaltıp Moskova Hattı’na çekildiler (Jukov 1982:88-91). Ekim’in sonuna gelindiğinde

Almanlar da tükenmeye başlamış ve ciddî ikmal sorunlarıyla karşılaşmışlardı (Guderian

1977:398). Başka bir deyişle, Almanlar 250 km’lik bir ilerlemeden sonra Moskova’daki

son savunma hatlarının önünde yorgun düşmüşlerdi (Jukov 1982:92).

1 Yeni Sovyet tanklarının üstünlüğü bir sene sonra Alman üstün panzer sınıfının doğuşunu tetiklemiştir.2 Jukov paniğin provokasyon ile başladığını yazmıştır (Jukov 1982:87-8).

65

Alman kayıpları da harekâtın başından beri yarım milyonu bulmuştu. Hitler, 6

Kasım’daki konferansta 500.000 kayıplarına karşın, Ruslar’ın 8-10 milyon

kaybettiklerini, 78.000 adet te top yitirdiklerini söylemiştir (Jacobsen 1988:579-580).

Sonbahar yağmurları yolları çamura döndürdüğünden Alman harekâtı 15 Kasım’a kadar

durakladı. Lojistik sorunları da artmaktaydı. OKW’den General Thomas, Doğu Cephesi

içi Aralık sonundan önce harekât ihtiyatı 88.000 ton petrol ayrılacağını bildirdi. Aynı

zamanda yiyecek konusundaki kötümserliğinide belirtti (Jacobsen 1988:559, 19 Kasım

1941). 1941’deki soğukta Merkez Ordusu’nun ihtiyacı olan 70 katara karşılık ise,

sadece 30 katar çalıştırılabilmişti (Gerede 1994:378).

Zaman kazanan Sovyet yetkililer Uzakdoğu’dan üçü süvari 18 tümen ile sekiz tank

tugayını kış boyunca Moskova’ya kaydırmayı kararlaştırdılar (Clark 1983:170).

Almanlar böylece acil ilhtiyat olarak cepheye gönderilen Sibiyalılar ile karşılaşmaya

başladılar (Werth 2000:258). Ayrıca Ekim ve Kasım’da Moskova’lı işçilerden kurulan

beş tümen cepheye gönderilmiş, böylece Moskova’dan orduya katılanlar savaşın

başından itibaren 17 tümene çıkmıştı. Bununla birlikte Moskovalılar yüzlerce savaş timi

ve tank-avlama müfrezeleri kurdular. 13 Ekim’de parti eylemcileri kentin her kesiminde

işçi taburu kurulmasına karar vermişlerdi. Birkaç günde çoğu parti ya da Genç

Komünistler Birliği üyesi toplam 12.000 kişilik 25 bölük ve tabur kurulurken, 100.000

işçi de boş zamanlarında askerlik eğitimi görmüş ve daha sonra askerî birliklere

katılmıştı. Yaklaşık 17.000 kadın ve kız, hemşire ve hastabakıcı olarak yetiştirilmişlerdi

(Jukov 1982:98).

Ruslar, Moskova’daki yerel ihtiyattan acilen 1.700 tank ve 1.500 uçak destekli 18

tümen kurulmuşlardı (Keegan 1984:155). Ayrıca yakın cephelerden ek av filoları

kaydırılarak başkentin hava savunması güçlendirilmiş, Ayrıca Jukov, 1. Şok Ordusu ile

10. ve 20. orduları kurmuştu. 10 Kasım’da 50. Ordu ve Tula Stavka’dan alınarak Batı

Cephesi’ne verilmiş, Bryansk Cephesi ise lağvedilmişti. Bu cephenin 3. ve 13. orduları

da Güneybatı Cephesi’ne bırakılmıştı. Batı Cephesi, Kasım ortalarında 600 km.’lik bir

hattı altı orduyla savunmak durumundaydı (Jukov 1982:102-104).

66

Stavka, 13 Kasım’da karşı-taarruz planı hazırlanması direktifini verdi (Jukov 1982:106).

Sovyet karşı-tarruzu geri püskürtüldü ve Alman tarruzu ise 15 Kasım’da yeniden

başladı. Moskova savunma bölgesinin dış tahkimatı 25 Kasım’da tamamlandı. Çoğu

kadın 100.000 Moskovalı’nın hazırladığı tahkimatta, 1.428 topçu mevzi, 160 km.

uzunluğunda tank hendeği, 120 km. uzunluğunda üç sıralı tel örgü engeli ve çok sayıda

diğer engeller vardı (Jukov 1982:100). 27 Kasım’da Alman orduları kuzeyden 60,

batıdan 20 ve güneydoğudan da 100 km. yaklaştıkları Moskova’yı üç yandan

çevreleyen bir cep haline getirmişlerdi. Ancak Alman saldırısının hızı düşüyordu.

Böylece Jukov tarafından Sovyet Karşı-tarruzu hazırlandı ve 30 Kasım’da Stalin

tarafından onandı (Jukov 1982:127, dipnot 13).

İlk don olayı 7 Kasım’da gerçekleşti ve ertesi gün ısı -12°’ye, bir gün sonra da -22°’ye

kadar düştü (Guderian 1977:401-403). Yoğun tipi ve -55°’ye kadar düşen acımasız

soğuk Alman Harekâtı’nı 5 Aralık’ta tamamen durdururken, Sovyet karşı-saldırısı için

mükemmel bir ortam hazırlamıştı (Guderian 1977:420-421). Kluge’nin 4. Ordusu 4

Aralık’ta, Guderian’ın 2. Panzer Grubu da ertesi gün savaş dışı kalmışlardı (Keegan

1971:156). 6. Panzer Tümeni, Aralık 1941 başlarında Kremlin’e sadece 24 km.

mesafedeyken ısının aniden -22°’ye düşmesi Alman askerlerini soğuktan felç etmiş,

tüfeklerinin yağlarını dondurmuş ve cephanelerini de etkisiz hale getirmişti (Tsouras

1998:172-173).

1941 Aralık’ında Luftwaffe’nin Rusya’daki operasyonel uçak sayısı 500’e düşmüşken,

VVD’nin sadece Moskova çevresinde 1.000’den fazla uçağı bulunuyordu (Overy

1981:63).1 Luftwaffe de soğuktan nasibini almış, uçaklar hava desteği veremez

1 Luftwaffe’nin Doğu Cephesi’ndeki operasyonel gücü 1941 boyunca dramatik bir düşüş gösterirken, VVD hakkındaki Luftwaffe tahminleri de sürekli değişiyordu. 21 Ağustos’ta Sovyet Hava Kuvvetleri toplamı tahminen 3.700 uçak olup, bunlara 1.100 eğitim uçağı, fabrikadan yeni çıkan 200 uçak ve Uzakdoğu’daki 700 uçak ta dahildi. 750 avcı, 650 bombardıman ve 300 diğer tipte uçak arasından, Almanlar 225 avcı ve 195 bombardımanın operasyonel olduğu üstünde duruyorlardı (Jacobsen 1988:517, 26 Ağustos 1941). 18-29 Ağustos arasında, Kuzey Ordular Grubu cephesinde 886 Alman ve 133 Rus, Merkez Ordular Grubu cephesinde 457 Alman ve 549 Rus, Güney Ordular Grubu cephesinde 573 Alman ve 493 Rus olmak üzere Doğu Cephesi’nde toplam 1.916 Alman ve 1.175 Rus uçağı bulunmaktaydı.Kuzey’de bombardıman uçaklarının oluşturduğu bir yoğunluk söz konusudur. 6 Eylül’e gelindiğinde, Doğu Cephesi’nde savaşan dört Luftflotte’nin (I, II, IV ve V) operasyonel gücü 295 avcı, 186 pike-bombardıman, 440 bombardıman, 39 uzun menzilli bombardıman ve 45 keşif uçağından oluşmaktaydı. (Jacobsen 1988:525-526). Buna karşın, 11 Eylül’de Sovyet hava gücünün 2.940 uçaktan oluştuğu, bunların 670 avcı, 600 bombardıman ve 400 diğer tiplerden muharebe uçağı ile 1.230 eğitim uçağı olduğu

67

olmuşlardı. Alman keşif üniteleri gelmekte olan Sovyet karşı-saldırısını haber

veriyorlardı (Guderian 1977:419).

Moskova’daki kayıplar sadece savaşın şiddetini göstermekle kalmamış, Almanlar

başarılı olamadıkları için sonraki kayıpların büyüklüklerini de müjdelemiştir. Özellikle

yenilmez gözüken Almanlar’ın verdikleri kayıpların ciddi seviyelere ulaşması, dünyanın

gözünde neler olduğunu anlamak açısından önemlidir. Moskova Muharebesi’ne

750.000 Alman ve 1.000.000 Sovyet askeri iştirak etmişti.1 Halder’e göre 30 Eylül ila

30 Kasım arası Alman kayıpları 192.000 askerdir (Werth 2000:260). Yine Halder’e göre

Barbarossa’nın başından 30 Eylül’e kadar 551.000, 26 Kasım’a kadar da 743.000 kayıp

verilmiştir.2 1 Ocak-31 Mart 1942 arasında Alman 4. Ordusu’nun verdiği 96.535 kaybın

14.236’sı donma vakalarıydı (Tsouras 1998:175). Stalin ise, 6 Kasım 1941’de, Ekim

Devrmi’nin 24. yıldönümünde yaptığı konuşmada, savaşın ilk dört ayındaki kendi

kayıplarını toplam 1.950.000, Almanlar’ın kayıplarını ise 4,5 milyonun üzerinde

açıklamıştı (Stalin 1969:20).3 Ancak Tayfun Harekâtı’nı da içeren Barbarossa

Harekâtı’nın Haziran-Aralık 1941 döneminde Sovyet kayıpları 2.663.000 ölü ve

3.350.000 esir gibi korkunç bir rakama ulaşmıştır (Overy 1997:152). Görüldüğü gibi

Stalin’in konuşmalarında verdiği kayıp rakamları son derece abartılı olup, Sovyet

halkına moral vermek amaçlıydı.

Almanlar’ın 22 Haziran’da Doğu Cephesi’ndeki 1.310 bombardıman uçağının 754’ü

operasyoneldi. 27 Aralık 1941’de toplam bombardımanlar 1.332 olurken, bunların

ancak 458’i operasyoneldi. Avcı uçakları da aynı zaman zarfı içinde sayı olarak

belirtilmiştir. Bunların % 40’ının operasyonel olduğu sanılarak, Sovyet etkili hava gücü 270 avcı ve 240 bombardıman olarak tahmin edilmektedir (Jacobsen 1988:529, 12 Eylül 1941).1 Perrett’in kitabna göre 6 Ekim 1941 ila 30 Nisan 1942 arasında 750.000 askerden oluşan 60 Alman tümeni, bir milyon askere sahip olan 100 Sovyet tümeni ile Moskova etrafında çarpışmıştır (Perrett 1992:214-215). Cephedeki tüm birimlerden istihbaratın toplanması ile oluşan bilgilere göre, OKW Eylül 1941 sonuna kadarki Sovyet kayıplarını 2,5 milyon asker, 22.000 top, 18.000 tank ve 14.000 uçak olarak biliyorlardı (Clark 1985:145).2 Perrett’in kitabına göre, 6 Ekim 1941 ila 30 Nisan 1942 arasında Moskova etrafındaki çarpışmalarda verilen kayıplar 340.000 Alman ve 680.000 Sovyet askeri olmuştur. (Perrett:214-215). Overy’nin yazdığına göreyse, Almanlar Temmuz sonuna kadar 46.000 ölü vermişlerdi. Kiev, Leningrad ve Moskova çevresindeki muharebeler Almanlar’a 118.000 hayata daha maloldu. Kasım sonunda ise Alman kayıpları efektif gücünün % 25’ine vardı (Overy 1997:151-152).3 Bununla birlikte, Stalin’in konuşmalarında o anki durumu Birinci Dünya Savaşı ve Napolyon’un Rus Seferi istatistikleri ile karşılaştırdığına ve sonuçta Kızılordu’nun o anki halinin yenilmezliğini vurguladığına tanıklık etmekteyiz. Örnek için bkz: Stalin 1969:62-63.

68

1.266’da 1472’ye yükselirken, operasyonel olanların sayısıysa bunun aksine 885’ten

670’e düşmüştü. Pike-bombardıman uçakları ise bu zaman diliminde 410’dan 326’ya

düşerken, operasyonel olanların sayısı da 278’den 163’e gerilemişti (Mitcham

1997:150, tablo 139). Ayrıca Luftwaffe’nin cephedeki 100.000 kara aracından sadece

15.000 kadarı 1942 Ocak’ında kullanılabilir haldeydi (Overy 1981:66).

Buna karşın Ruslar, Temmuz-Aralık 1941’de, yeni modellerden 5.173 adet avcı uçağı

üretirken, aynı zaman diliminde İngilizler 4.408, Almanlar ise sadece 1.619 avcı

üretebilmişlerdir (Mitcham 1997:150). Doğu Cephesi’ndeki Alman ve Sovyet hava

kuvvetlerinin kısıtlı kalan rolleri, daha çok taktik bombardımana yönelikti. Hitler’e göre

Luftwaffe, sadece ordu birimlerini destekleyecek kabiliyete sahipti. Stalin’e göre ise

VVS, taktik bombardımanına yönelik olmalıydı. Dolayısıyla her iki tarafta da uzun-

menzilli bombardıman filoları ön plana çıkmamıştır (Overy 1981:61). Rus uzun-mesafe

bombardıman sortileri ise sadece % 5 ile sınırlı kalmıştı ve bunlardan birçoğu da

1941’de Berlin’e propaganda amaçlı yapılmış akınlardı (Overy 1981:75).1

Ruslar’ın gücünü yanlış hesap ettiğini artık Hitler, daha 11 Ağustos’ta “Savaşın

başlangıcında düşmanın kuvvetini 200 tümen kadar tahmin etmiştik. Oysa şimdi 360

tümen saydık. Rus tümenlerini imha edip duruyoruz. Onların yerine yeniden bir sürü

tümen savaşa sürülüyor. Bu büyük genişleme karşısında cephemiz çok ince kalıyor.

Cephenin derinliği yok. Bunun sonucu olarak, düşmanın durmadan yaptığı hücumlar ara

sıra başarılı oluyor” demişti (Shirer 1979:79). Sovyet askeri step savaşçıların

mirasçılarıydı. Rus materyalleri kullanışlıydı ve motorlu vasıtalar minimum

seviyedeydi. Az bakılabilen güçlü atlar, uygun üniformalar ve insan kitleleri verilen

görevleri bir makine gibi yerine getiriyorlardı (Tsouras 1998:35).

Aslında Hitler’in tutumu sertleşip, generallerinin itaati de arttıkça, aynı niteliklere sahip

olan Kızılordu’nun da işi kolaylaşmaktaydı. Esneklikten yoksunluk, sayısal üstünlüğü

bertaraf etmeyi zorlaştırıyordu. Ayrıca Rusya’nın eski moda şoseleri, Alman motorize

formasyonlarının yeterli tamir imkanı ile operasyonel oranının yüksek olmasını

1 Savaştan sonra yapılan Sovyet hesaplamalarında, savaş sırasındaki sortilerin % 35’inin savaşalanı üzerindeki hava hakimiyeti, % 46,5’inin ise yakın-destek için yapıldığı ortaya çıktı (Overy 1981:70).

69

engellemiştir. Lojistik te ciddî bir sorundu.1 Rusya’da Alman birlikleri ancak büyük

şehirlerde konaklayabiliyordu. zira, köy ve kasabalar küçük ve ancak mahalli halkı

barındırabilecek nitelikteydi. Sovyet lokomotifleri odun yaktıkları için istasyonlarda

kömür bulunmuyordu (Liddelhart 1956:130). Ayrıca Ruslar, ormanlık alandaki

çarpışmalarda, gece çarpışmalarında ve yakın döğüşte üstündüler (Liddelhart 1956:138).

Dolayısıyla buralarda Almanlar’ı daha çok oyalamışlardı.

Almanlar batıdaki sanayi merkezlerini bir bir ele geçirirlerken Ruslar taşıyabildikleri

tüm fabrikaları Urallar’ın doğusuna aktarıyorlardı. 1.360’ı silâh üretimiyle ilgili, toplam

1.523 fabrika Volga Nehri, Sibirya ve Orta Asya’ya Temmuz ile Kasım 1941 arasında

taşınırken, 500’ü aşkın firma ve 210.000 işçi de Ekim ve Kasım aylarında Moskova’dan

ayrılmışlardır. Sovyet demiryollarının başarılı tahliyesi, Almanlar’ı Doğu Cephesi’ne

2.500 lokomotif ve 200.000 vagon göndermeye zorladı (Glantz 1995:71-73).2 1941’in

sonunda Sovyet Savaş Sanayî’nin % 80’i ülkenin doğu kesiminde bulunmaktaydı.3

1941-43 arasında 667 fabrika Urallar’a, 226 fabrika Kafkaslar ve Hazar bölgesine, 308

fabrika Orta Asya ve Kazakistan’a, 302 fabrika ise Sibirya’ya taşınmıştır. (Keegan

1989:173, harita 5).

1 Barbarossa’nın ilk ayında, Almanlar mevcut 340 Sovyet ikmal deposunun 200’ünü ele geçirmişlerdir. (Overy 1997:102).2 Son derece faal olan Sovyet Demiryolları, savaşın ilk bir buçuk yılında 6,4 milyon vagonluk askerî ikmal malzemesi taşımış, Kara Kuvvetleri’ne 113.000 vagon mühimmat, 60.000 vagon silâh ve donatım, 210.400 vagon akaryakıt sağlamıştır. 1942 yılında sadece oto ulaştırma birlikleri 2,7 milyon insan, 12,3 milyon ton ikmal maddesi, 1.923.000 tank ve 3.674 top, nakliye uçakları ise 158.000’i yaralı olmak üzere 532.000 insan taşımışlardır (Jukov 1982:226).3 (Mitcham 1997:150. Sayısal üretimde Sovyetler üstünlüklerini başından beri korumuşlardır. Örneğin, Almanya, Sovyetler’in uçak üretim hızına 1944’e kadar erişememiştir (Overy 1981:65).

70

2.2.2. 1941-42 Kışı’ndaki Sovyet Karşı-Saldırısı (5 Aralık 1941 - 4

Temmuz 1942)

2.2.2.1. Moskova Çevresindeki Sovyet Karşı-Saldırısı (Aralık 1941-Nisan

1942)

Almanlar, Hitler’in direktifinde olduğu gibi 22 Haziran ile 5 Aralık arasında

Kızılordu’nun önemli bölümünü yok etmişler, ancak Alman hataları ve Rus takviyeleri

sonucu çarpışmalar geniş Rus Stepleri’ne yayılmıştı.1 Japonlar ile anlaşarak

Mançurya’daki birliklerinin önemli bir kısmını Moskova’ya getiren Kızılordu bu sayede

Moskova kesiminde karşı-saldırı için güçlenmiş bulunuyordu.2 Ruslar vakit

kaybetmeden tükenmiş olan Almanlar’ın üzerlerine atıldılar. Dünyanın artık bitti gözü

ile baktığı Kızılordu toparlanmıştı. Kalinin Cephesi, 5 Aralık’ta taarruza geçti. 8

Aralık’ta 39 No’lu Direktif’i yayımlayan Hitler, ordunun savunmaya geçme durumunu

kabullenmişti (Ailsby 2001:163). Kuzeyde ve güneyde ilerlemiş olan tüm Alman

birimleri 16 Aralık itibarıyla yok edidiler. 18 Aralık’ta Bryansk Cephesi yeniden

kuruldu ve taarruza katıldı (Jukov 1982:140).

Almanlar soğuktan fırsat buldukça Ruslar ile dövüşüyorlardı. 1942 Ocak’ında

Moskova’nın kuzeybatısında ısı -26° idi. 26 Ocak’ta aynı yerde ölçülen ısı, Doğu

Cephesi’nin en düşüğü olup -81°’ye düşmüştü. Rusya’nın güney kesiminde dahi ısı,

1941-42 kışı boyunca -8° ila -40° aralığında olup, bu 1942-1943 kışında -70° ila -40°

aralığında seyretmiştir (Tsouras 1998:172). Eski konak yerleri harabolduğundan ve

köyleri de Ruslar çekilirken yaktıklarından Alman askerleri, -22° ila -40° arasında Lama

Çayı civarında gece açıkta kalmışlar, yeterli donanımları da olmadığından en yakın

köye çekilmek zorunda kalmışlardı. Bu tür olaylar Rus yarmasını getirdi. Alman 1 1939 nüfus sayımına göre 170.467.186 nüfusa sahip olan Sovyetler Birliği’nde, 1942 Şubat ayında 16-55 yaş erkekler ve 16-45 yaş kadınlar silâh altına çağrılmıştı (Gerede 1994:377).2 Eğer Japonlar Mançurya’da Sovyetler’e karşı ikinci bir cephe açsalardı, 1941 sonunda Moskova’yı kurtaran Sovyet birliklerinin çoğunu burada tutmak zorunda kalacaklar, bu da Moskova’nın savunmasını ciddî ölçüde sekteye uğratacaktı. Ancak Japonlar’ın Ruslar ile imzaladıkları antlaşmaya sadık kalarak, Amerikan ve İngiliz kolonilerine saldırmayı tercih etmesi savaşın yönünü değiştiren stratejik etmenlerden biri olmuştur.

71

askerleri aşırı soğuğa karşı donanımlı değillerdi (Tsouras 1998:174). İhtiyat alan

Ruslar’ın 7 Ocak’ta yenilediği taarruz sonrasında Almanlar, Ocak sonuna kadar

Moskova’dan 64 km. uzaklaştırılmışlardır (Keegan 1984:179).

Halder’in 5 Ocak’ta verdiği Alman kayıp verilerine göre, 22 Haziran-31 Aralık 1941

arasında subay kayıpları 7.120 ölü, 19.016 yaralı, 619 kayıp olmak üzere 26.755;

astsubay ve er kayıpları ise 166.602 ölü, 602.292 yaralı ve 35.254 kayıp olmak üzere

toplam 804.148 idi. Toplam kayıplar 830.903 ile Doğu Cephesi’ndeki 3,2 milyon

Alman askerinin % 25,96’sına tekabül ediyordu (Jacobsen 1988:599). Tayfun Harekâtı

sırasında Ruslar’ın Batı, İhtiyat, Bryansk ve Kalinin cephelerinin Moskova etrafında

verdikleri kayıplar ise, 514.338 ölü ve 143.941 yaralı olmak üzere toplam 658.279

asker, 2.785 tank ve kendinden-kundaklı top, 3.832 top ile 293 uçaktı (Ailsby 2001:222,

Ek 3 ve Glantz 1995:294, Ek Tablo B).

Ancak Kızılordu kayıpları da az değildi. Kalinin Cephesi, Ocak sonunda saldırının

başından beri tank gücünün % 65’ini kaybederken, bu cepheye bağlı 4. Şok Ordusu’nun

249. Piyade Tümeni saldırının başındaki 8.000 kişilik mevcudiyedine rağmen 1.400

kişiye inmişti. Bryansk Cephesi’nin 13. Ordusu’na bağlı beş tümende kalan asker sayısı

toplam 11.500’i biraz geçerken, Batı Cephesi’ndeki tank tugaylarının herbirinde 15-20

adet tank kalmıştı (Ailsby 2001:171). 5 Aralık 1941 ile 7 Ocak 1942 arasındaki ilk

safhada Ruslar, 139.586 ölü ve 231.369 yaralı olmak üzere toplam 370.955 asker, 429

tank ve kendinden-kundaklı top, 13.350 top ile 140 uçak kaybetmişlerdir (Glantz

1995:294, Ek Tablo B).

Kesin zafere bu kadar yakınken Tayfun Harekâtı’nın başarısızlığa uğramasını

kabullenemeyen Hitler, harekâta katılan askerî lider kadrosunda adeta bir kıyım yaparak

o zamana kadar zaferden zafere koşmuş olan bir çok generali görevden almaya

başlamıştır. 18 Aralık’ta Bock ve Orgeneral Strauss ise hastalıkları dolayısıyla görevden

aflarını isterlerken, Wehrmacht Başkomutanı Mareşal Walther von Brauhitsch, Kuzey

Ordular Grubu komutanı Leeb ve Orgeneral Küchler istifaya zorlanmışlardı. 1 Aralık’ta

Güney Ordular Grubu komutanı Mareşal Rundstedt te istifaya zorlananlar arasına

72

katılmıştır.1 26 Aralık’ta ünlü panzer-generali Guderian itaatsizlikten dolayı görevinden

alınmıştır (Guderian 1983:8-9).2 İtaatsizlikten dolayı görevden alınmalar sürmüş ve

diğer bir panzer generali Höppner, General Geyer ve General Förster de aynı kaderi

paylaşmışlardı. Aynı zamanda 35 kolordu ve tümen komutanının daha görevlerine son

verilmiştir (Keegan 1971:158).3 Bu arada panzer grupları da 1942 yılbaşından itibaren

panzer orduları haline getirildi.

Rus süvari tümenlerinin tank ve piyade ile takviye edildikleri takdirde, motorize ya da

mekanize piyade birliklerine karşı etkili olduğu, Moskova Muharebesi’nde görülmüştür

(Glantz 1993:25). Moskova’daki karşı-saldırıda, Kızılordu ilk geniş ölçekli saldırı

harekâtını tecrübe ederken, özellikle irtibat sorunlarının ön plana çıktığı birçok sorunda

yaşanmıştır (Glantz 1993:15). Bu yüzden harekât Nisan’a kadar sürdürülse de,

cephehattı Moskova’dan ancak 150-200 km. kadar uzaklığa alınabilmişti. Almanlar da

henüz çökmemişlerdi. 1942 ortalarına doğru, Sovyet Karşı-saldırısı sonunda oluşan

Vyazma-Byelyi ceplerinde 70.000 Rus esir edilmiştir (Seaton 1998:147).

Halder’in 21 Nisan 1942’de günlüğüne yazdığına göre, 1 Kasım 1941 ila 1 Nisan 1942

arasındaki kayıplar kışın da etkisi ve hastalıklar dahil 900.000, aynı dönemde alınan

takviye ise 450.000 olmuştur. 1 Ekim 1941-15 Mart 1942 arası materyal kayıpları da

74.183 araç, 2.340 paletli araç, aynı dönemdeki takviye ise 7.441 araç ve 1.847 paletli

araç olarak gerçekleşmiştir. Silâh olarak 28.000 tüfek, 14.000 makineli tüfek, 7.000

tanksavar topu, 1.900 top kaybedilmiştir. 15 Ekim 1941-15 Mart 1942 arasında

1 Mareşal Gerd Von Rundstedt, harekât alanı Güney Ukrayna’yı kapsayan Güney Ordular Grubu’nun komutanıydı. Rudstedt tam olarak kovulmadı. OBW’nin (Oberbefehlshaber West, Batı Cephesi) komutanı olarak o sırada sessiz olan Batı Cephesi’ne atandı (Keegan 1971:158).2 Hitler’in emrettiği “fanatik direniş” ya da “tutun ya da öl” taktiği o mevcut şartlar altında uygulanabilirlikten uzaktı.3 Barbarossa’nın ilk senelerinde yenilgilerin ağır bastığı Sovyet tarafında cephe komutanlarının sıklıkla değiştiğini görmrkteyiz. Stalingrad Muharebesi’nden sonra cephelere yapılan komutan atamaları daha istikrarlı bir hal almıştır. Sovyet zaferinde bunun etkisi olduğunu düşünebiliriz. Alman tarafında ise bunun tam aksi yaşanmıştır. 1941 Aralık ayına kadar komutanlar pek değişmemiştir. Bu zamandaki Moskova Muharebesi’nde Alman Ordusu çekilmeye başlayınca, Hitler o zamana kadar istikrarla yürütülen ordular grubu ve ordu komutanlıklarında radikal değişiklikler yapmaya başlamış, hatta Kara Kuvvetleri Komutanlığı’nı bizzat kendi üstüne alarak Doğu Cephesi’nde doğrudan müdahil olmuştur. Stalingrad ve Kafkaslar harekâtları sırasında da aynı durum devam etmiştir. 1943-44 kışı ile birlikte bu değişim sürekli bir hal almıştır. Alman komuta kademesi böylece Guderian, Höppner, Rundstedt, Bock, Leeb, Hoth, Manstein ve Kleist gibi yetenekli komutanlardan zaman içinde yoksun kalmış, bu da harekâtların kaderine olumsuz etki yapmıştır.

73

kaybedilen at sayısı 179.609 olurken, takviye olarak at sayısıysa sadece 20.000 kadardır

(Jacobsen 1988:613-614).

2.2.2.2. Velikiye Luki, Demyansk Ve Holm Kuşatmaları (Ocak-Haziran

1942)

1941-1942 Kışı boyunca Demyansk’ta hapsolan 100.000 Alman askerine 500 nakliye

uçağı sürekli erzak taşıyordu (Carell 1974, 2:171). Orgeneral Bush’un 16. Ordusu’na

bağlı olan General Graf Brockendorff hapsolan tümenlerine tutunmaları emri vermişti,

çünkü Ruslar’ın ikmal yolları donmuş bataklık ve çok sayıda dereden geçiyordu.

İlkbahar geldiğinde bu yollar otomatikman kapanmış olacak, Ruslar da geri çekilmek

zorunda kalacaklardı (Carell 1974, 2: 170).

7 Ocak 1942’de İlmen Gölü’nün güneyinde Sovyetler’in kuzeybat cephesine bağlı olan

11. ve 27. ordularının giriştikleri Staraya Russa Saldırısı Almanlar’ı belli ölçüde

geriletirken, buranın güneydoğusundaki Alman ileri karakolu konumunda bulunan

Demyansk kentinin güneyinde de iki gün sonra Holm Saldırısı başlatıldı. Alman hatları,

Kalinin Cephesi’nin 1., 3. ve 4. Şok orduları ile 53. Ordu’nun Valdai Tepeleri

çevresinden yönelttikleri taarruzlara karşı oldukça gerileyerek Velikiye Luki’ye kadar

çekilmek zorunda kaldı. Almanlar ağır kayıplar vermişlerdi. Tümgeneral Kurt von

Tippelskirch’in söylediğine göre kış sona ermeden önce Valdai Tepeleri’ndeki tümenler

5.000, bölükler ise sadece 50’şer kişiye inmişti (Liddel Hart 1996, II:397). Ancak arada

kalan Demyansk’a Kuzeybatı Cephesi’nin 34. Ordusu’nun kuzeyden yönelttiği saldırı

karşılanabilmiş, 27. ve 11. orduların 53. ve 1. Şok orduları ile kentin derininde

buluşarak çevirmesi ise dar bir koridorun tutulabilmesi sayesinde önlenebilmişti. Leeb,

Demyansk’ı boşaltarak savunma hattını düzlemeyi istiyordu. Bu yüzden Hitler ile bir

çok münakaşaya girdi. Sonunda da istifa etti (Liddel Hart 1996, II:404).

3 Mayıs’ta Kuzeybatı Cephesi Demyansk’ta Alman 16. Ordusu’na bağlı birliklere

taarruz etti. Bir ay süren taarruzdan bir sonuç alınamadı (Jukov 1982:181).

Demyansk’taki dar koridor ikmal için yetersiz kaldığından, 1942 Mayıs’ında

74

Demyansk’a hava köprüsü kurularak kent ayakta tutuldu. Kentin güneybatısında kalan

Holm ise Şubat sonu kuşatılmıştı ve Mayıs’ta buraya da hava köprüsü kuruldu. Alman

16. Ordusu’nun karşı-taarruzları ile Holm kurtarılırken Demyansk’a giden koridor ise

genişletildi ve oldukça geriye sarkan Sovyet Şok Orduları Lovat Irmağı’na kadar

püskürtüldü. Almanlar Demyansk’ı, 1943 başlarındaki çekilmeye kadar ellerinde

tutmayı başardılar.

Demyansk Harekâtı boyunca, Demyansk’a günde ortalama 100 uçak inip kalkmıştır.

Luftwaffe’nin nakliye üniteleri 659 görev uçuşu ile 64.844 ton ikmal malzemesi ile

30.500 asker ihtiyatı buraya taşırlarken, çoğu yaralı 35.400 askeri de buradan

çıkarmışlardır. Bu ise 262 Ju-52’ye mal olmuştur. Demyansk’tan sonra hava nakliye

branşı oluşturuldu ve başına da Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu, Batı ve Türkiye

cephelerinde savaşmış olan Albay Fritz Morzik getirildi. Savaş Tarihi’nde görülen ilk

hava köprüsü başarılı olmuştu. Ancak bu hava köprüsü ileride Stalingrad’da 6.

Ordu’nun 300.000 askerinin havadan ikmal edilebileceği hatasını da beraberinde

getirecekti (Mitcham 1997:170 ve Carell 1974, 2:170-171).

2.2.2.3. Ruslar’ın Harkov Saldırısı (Mayıs 1942)

Ruslar, 1942 ilkbaharında Almanlar’ın taktik ve operasyonel becerilerinin güçlü ve

zayıf taraflarını incelediler, Sovyet ekonomisini savaş zamanı koşullarına uydurdular,

çok sayıda yeni tanklar, uçaklar, toplar, roketler ve mühimmat ürettiler. 1942

Haziran’ına kadar sekiz bağımsız hava ordusu kurdular. Uzun menzilli bombardıman

kuvvetleri ve Yüksek Komutanlık hava ihtiyat birimleri takviyeler aldılar.

Kızılordu’nun toplam gücü 5.534.500 asker, 4.959 tank, 40.798 top ve havan ile 2.480

uçağa ulaştı. Askeri eğitimler de genişletildi. Stalin ve Shaposhnikov, Almanlar’ın

tekrar Moskova’ya saldıracaklarını düşünerek Bryansk Cephesi’ni takviye ettiler.

1942 yazına gelinirken, Almanlar Güney Ordular Grubu’na ağırlık vererek Kırım,

Kafkasya ve Stalingrad bölgelerine odaklı yeni bir genel taarruz hazırlığındaydılar. Bu

sırada Sovyetler de Almanların elindeki stratejik öneme sahip Harkov şehrine bir saldırı

75

planladılar. Harekâttan önce “Frende Here Oste’nin” başına getirilen Gohlen Sovyet

saldırısının 12-29 mayıs arasında olacağını tahmin etmişti.

Alman cephehattının en zayıf kesimi olduğunu düşünerek İzyum’un kuzeyine

odaklanan Güneybatı Cephesi komutanı Mareşal Timoshenko bölgeye elindeki tank

gücünün üçte ikisi olan 854 tankı buraya yığarak 12 Mayıs’ta saldırıyı başlattı.

Çarpışmalara 6., 9., ve 57. Sovyet saflarında 1.200 tank ve 640.000 asker katıldı.

Karşılarında ise Güney Ordular Grubu’nun 6. Ordusu ile Kleist Ordular Grubu’nun 1.

Panzer Ordusu ve 17. Ordusu vardı. Timoshenko’nun planı Harkov’u geri almak için

İzyum Cebi’nden Alman hatları içine doğru bir vuruşla 100km. derinliğinde bir çıkıntı

oluşturmak ve aynı uzunlukta kuzeye bir ilerleme ile Harkov’u almaktı.

Plan ilk başta cesurane bir saldırı ile yürüyordu. Sovyet tankları Alman hattını delerek

Harkov’un oldukça arkalarına sarktı. Bunun üzerine karşı-saldırıya geçilmesini isteyen

Hitler, Orgeneral Friedrich Paulus’un 6. Ordusu’nu bunun için seferber ederek

“Fridericus Harekâtı’nın” gerçekleştirilmesini emretti. Böylece 17 Mayıs’ta tanklarda

4,4:1, piyadede 1,3:1 ve toplarda 1,7:1 oranı ile üstünlüğe sahip olan Almanlar,

inisiyatifi ele alarak Rus ordularını bir kıskaç harekâtı ile kapana kıstırdılar (Perrett

1992:154). Kolon halinde Almanlar’ın 110 km. kadar gerisine düşen Rus tankları,

Kleist’ın panzerleri için kolay bir hedef oldular ve Kleist, 19 Mayıs’ta İzyum

Girintisi’nin ağzını kapatarak Ruslar’ın ricat yolunu kesti. Stalin, Rus birliklerinin

ricatını yasaklamıştı. Timoşenko’nun çekilme isteğine ilk başta karşı çıkan Stalin,

durumu kabullendiğinde ise 6. Ordu çıkıntıyı kuzeyden yarmış ve cebin ağzını

kapatmıştı.

22 Mayıs’ta çarpışmalar sona erdiğinde sonuç büyük bir yenilgi olmuş ve bu durum

Sovyet Ordusu’nun moralini ciddî şekilde bozmuştu. 241.000 Sovyet askeri esir

alınırken, 600 Sovyet tankı da ele geçirildi (Keegan 1984:199). Cepten kurtularak

Donets’i geçebilen Sovyet askerlerinin sayısı sadece 22.000 idi (Keegan 1989:62).

Alman kaybı ise 20.000 oldu (Seaton 1998:146). Bununla birlikte, Stalingrad’a kadar

giden Donets Koridoru da 6. Ordu’ya açılmış oldu.

76

2.2.3. Sivastopol’un Alınması ile Stalingrad’daki Sovyet Karşı-

taarruzu Arasındaki Dönem (4 Temmuz 1942 - 19 Kasım 1942)

2.2.3.1. Sivastopol’un Zaptı (Haziran-Temmuz 1942)

Nisan sonunda Tümgeneral D. T. Kozlov’un Kırım Cephesi kuvvetlerinin taarruzu

başarısız olmuştu (Jukov 1982:181). 1941 Ekim’inden 1942 Nisan’ına kadar ağır

çarpışmalara giren Kırım’daki Alman birlikleri toparlanarak inisiyatifi ele aldılar ve 8

Mayıs 1942’de yoğun bir hava taarruzu desteğindeki “Tuzak Avı” (Bustard) Harekâtı

ile Kerç’e doğru saldırdılar. Uzun ve etkili bir bombardıman sayesinde kuvvetli Rus

tahkimatları zayıflatıldı. 12 Mayıs’ta Kerç’te, 29.000 esir, 220 top ve 170 tank

yokedilmiş yada ele geçmiş (Jacobsen 1988:615). 16 Mayıs’ta Kerç şehri Almanlar’ın

eline geçti. 18 Mayıs’ta buradaki tüm çarpışmalar sona erdiğinde, Almanlar 170.000

esir, 1.133 top ve 258 tank ele geçirmişti (Manstein 1962:246-255).1 Artık yarımadada

alınmayan tek yer Sivatopol kalmıştı.

Sivastopol’un zaptı için II.Ordu’nun LIV. ve XXX. kolorduları ile Romen Dağ

Kolordusu görevlendirildiler. İkisi Romen, biri hafif tümen olmak üzere, toplam dokuz

tümen ve bir de takviyeli alay saldırı için hazırlandı. Luftwaffe’nin VIII. Hava

Kolordusu da bunları destekleyecekti. Ancak en önemlisi topçu desteğiydi. Bir adet 800

mm.’lik “Dora”2 ve iki adet 600 mm.’lik topun yanı sıra 420 ve 305 mm.’lik obüsler,

190 mm.’lik ağır toplar, çeşitli obüs ve havan bataryaları toplanmıştı. 93 ağır ve çok

ağır batarya, 88 hafif batarya 24 bomba-atar batarya, iki hücum topu taburu ve bir de

tank taburu konuşlandırılmıştı. Ayrıca Luftwaffe Orgenerali Wolfram von Richtofen,

uçaksavar alaylarını kara savaşları için topçuların emrine vermişti. Bu, Almanlar’ın

savaş boyunca yaptıkları en büyük topçu yığınağı olmuştur. 35 km.’lik cephede,

1 Bu taaruzda Luftwaffe’nin VIII. Hava Kolordusu’nun önemli payı olmuştur.2 Almanlar’ın kullandığı 800 mm.lik Dora topu, Savaş Tarihi’nin gelmiş geçmiş en büyük topudur. 1.500 tonluk bu canavar, ray üzerinde hareket ediyor, 20 dakikada bir atış yapabiliyor, 19 km. uzaktan hedefe yedi tonluk bir mermi yollayarak 30 metre yarı çapında dev bir krater açabiliyordu. 1.400 kişilik mürettebata sahip bu top için destek birimlerle birlikte seferber olan toplam askerler sayısı 4.200’ü buluyordu. Sivastopol Muharebesi sırasında Sovyet ordusunun büyük bir mühimmat deposu bu topun mermilerinden birinin yakınına düşmesi sayesinde infilak etmişti.

77

uçaksavar bataryaları dahil toplam 208 batarya yığılmış, yani kilometreye en az altı

batarya düşmüştü (Manstein 1962:255-263).

Tümgeneral I. E. Petrov komutasındaki Sovyet Sahil Ordusu’nun ise yedi piyade

tümeni, dört piyade tugayı, iki deniz piyade alayı ile 600 top, bir zırhlı tren ve 38 tankı

bulunmaktaydı. Sovyet askerleri sayı olarak 106.000’i bulmakla birlikte kuşatma

boyunca Sovyet Ordusu sürekli denizden takviye edildi (Keegan 1989:62).

Beş gün süren son yoğun bombardıman sonrasında 7 Haziran 1942’de nihaî Alman

Taarruzu başladı. Kuzey ve güneyden iki kol halinde şehre dalan Almanlar, Ruslar’ın

sert direnişi ile karşılaştı ve her adımı çarpışarak ilerlediler.17 Haziran’a kadar

çarpışmalar bu şekilde geçti ve her iki taraf ta ağır kayıplar verdiler. Bununla beraber

Almanlar istedikleri ilerlemeyi yapmış, ikinci savunma hattındaki önemli müstahkem

mevkileri ele geçirmişlerdi. Romen Kolordusu da iki Alman Kolordusu’nun ortasında

başarıyla ilerliyordu. 26 Haziran’da Sovyet birliklerinin tüm dış müstahkem mevkileri

Almanlar’ın eline geçmişti. Ancak Alman ihtiyatı da, cephedeki alaylar da ağır

kayıplardan dolayı tükenme noktasına gelmişti. Yine de Alman birlikleri 29 Haziran’da

iç müstahkem mevkilere taarruz ettiler. 1 Temmuz’da burası da temizlenmiş ve 4

Temmuz’da Herson Yarımadası düşmüştü. Böylece Kırım tamamen Almanlar’ın eline

geçmişti (Manstein 1962:263-276). Bölgedeki son Sovyet askeri ise 9 Temmuz’a kadar

temizlendi.

Muharebeye katılan 11. Ordu’nun elinde bir zırhlı, bir süvari ve 13 Piyade tümeni ile

120 top bataryası, 600 mm.’lik Thor topları ile 800 mm.’lik Gustav vardı. Alman

kuvvetleri tahminen 204.000 askeri buluyordu. Buna ek olarak son taarruzda takviye

alınmıştı. 3 Haziran ile 4 Temmuz arasında Alman toplam kayıpları 80.000 kadardı.

Ruslar ise Sivastopol’da teslim olan 90.000 kişi ile birlikte 250.000 civarında asker ve

200 tank kaybı verdiler (Perrett 1992:266). Sivastopol Muharebesi boyunca önemli bir

rol üstlenen Luftflotte 4’e bağlı VIII. Hava Kolordusu ise, 23.751 sorti gerçekleştirmiş,

20.500 ton bomba bırakmış, 141 Sovyet uçağını havada ya da karada yok etmiş, 611

motorlu araç, 10 tank ve 20 beton korugan yok etmiş, 48 topçu bataryasını susturmuş ve

78

iki destroyeri ya yok etmiş, ya da ağır hasar vermiştir (Mitcham 1997:174). Manstein’a

Sivastopol’daki başarısından ötürü mareşal rütbesi verildi.

2.2.3.2. Leningrad Muharebeleri (1942)

Luftwaffe’nin saldırıları 1942 Ocak ile Mart arasında keskin bir şekilde azalmıştı

(Glantz 2001:65). Sovyetler, 1942 yılı boyunca Leningrad’ın daha güneydoğusunda

bazı başarısız harekâtlar düzenlediler. Sovyet ordularının kuşatmayı ilk yarma denemesi

olan 1. Sinyavino Harekâtı amacına ulaşamamış, harekâta katılan Sovyet 54. Ordusu

ağır kayıplar vermişti. Volkhov Nehri’ne ulaşan Almanlar’ı geri atmak için Sovyet

Leningrad ve Volhov cephelerinin Ocak-Nisan 1942’de geliştirdikleri Lyuban Harekâtı

başarısız oldu. Harekât, 7 Ocak ile 10 Haziran 1942 arasında Kızılordu’ya 149.838’i

ölü, toplam 403.118 kayba maloldu (Glantz 2001:81).

7 Ocak ila 28 Haziran 1942 tarihleri arasında seyreden Volkhov Saldırısı ise

Leningrad’ın oldukça güneyinden, İlmen Gölü’nün biraz kuzeyinden gerçekleştirilmiş

ve Almanlar’ın Leningrad dışında susta durmasın amaçlamıştı. Bu harekâtta Vlasov’un

2. Şok Ordusu Volkhov Nehri’ni geçerek oldukça derine sokulmuş ve harekât Lyuban

Harekâtı ile birlikte sürdürülmüştür. Ancak Almanlar’ın iki panzer tümeni ile bir de

panzergrenadier tümeninin desteği ile iki cebin de ağzı kapatılmış ve Sovyet harekâtları

ciddî kayıplara rağmen başarısız olmuştur. Burada gelişen harekâtlar yakın zamanda

Harkov’ta gelişen harekâta biçim ve sonuç olarak oldukça benzemektedir. Ayrıca bu

harekâtta kötü donanımlı Vlasov’un ordusu çevrelendiğinde Stalin’in anlaşılmaz şekilde

kurtarma çabası göstermemesi, Vlasov’u 24 Haziran’da ordusunu dağıtarak kendi

hatlarına gruplar halinde sızmaya çalışması emrini vermesine yol açmıştır. Kısa bir süre

sonra esir düşen Vlasov, Almanlar’ın lehinde anti-Stalinci Rus Kurtuluş Hareketinin

lideri olmuştur.

Leningrad ve çevresindeki harekâtlarda kayıpların toplamı 426.794’ü ölü, 825.513

etmektedir ki, diğer çarpışmalarla birlikte kuşatmanın ilk senesi boyunca

Leningrad’daki kaybın 500.000’i aşkın asker, toplam 1,1 milyon kişi olduğu

79

söylenebilir. 1 Temmuz 1942’ye kadar ise Leningrad’da en az 620.000 sivil ölmüştü

(Glantz 2001:81).

Almanlar, 1942 yazında Sivastopol’dan sonra Leningrad’ı almayı da düşünüyorlardı.

Hatta Hitler, 8 Temmuz’da verdiği emirle üretimine geçilen yeni ağır Tiger-I

tanklarından kurulacak bölüklerin bu saldırı için hızla hazırlanmasını istemişti

(Guderian 1983:20). Hatta Kırım’da işi biten Manstein’ın 11. Ordusu’na 12 Ağustos’ta

Leningrad sektörüne sevk emri gelmişti (Manstein 1962:284). Leningrad’ı almak için

Sivastopol’u zapteden ve Temmuz’da hala Kırım’da bulunan, Manstein’ın 11. Ordusu

görevlendirildi. Ancak bu saldırı güneyde seyreden harekâttan dolayı hiç

yapılmayacaktı. Onbeş gün sonra Hitler bu kararından vazgeçti.

19 Ağustos-10 Ekim 1942 arasında İkinci Sinyavino Harekâtı düzenlenmiş, ancak

Leningrad kuşatmasının yarılması yine başarısızlığa düşmüştür. Bu harekâtlar sırasında

Sovyet Baltık Filosu da Ruslar’ın hareketlerini örtme görevi ile Almanlar’a uçak, kıyı

topçusu ve denizden kıyı bombardımanı ile ateş açarak destek verdiler. 27 Ağustos’ta

Sovyet birlikleri 18. Ordu cephesine taarruza geçince gözler de Volkov sektörüne

çevrildi. Böylece 11. Ordu’nun bölgeye yeni gelen birlikleri Mga yakınlarında cereyan

eden çarpışmalara katıldılar. Sonuçta 2. Şok Ordusu kuşatıldı ve 2 Ekim’e kadar

yokedildi. Sovyet Ordusu’nun 16 piyade tümeni, dokuz piyade tugayı ve beş zırhlı

tugayından yedi piyade tümeni, altı piyade tugayı ve dört zırhlı tugay tamamen

yokedilmiş, kalanlara da ağır kayıplar verdirilmişti. 12.000 esir alınmış, 300’ü aşkın

top, 500’ü aşkın havan ve 242 tahrip edilmiş ya da ele geçirilmişti (Manstein 1962:288-

291).

İkinci Sinyavino Harekâtı’nı yeniden takviye edilen 2. Şok Ordusu’nun gerçekleştirmesi

ise harekâtın bir deneme niteliği taşıdığı izlenimini vermektedir. Anlaşılan o ki, aynı

zamanda Stalingrad’da yürütülen harekâtı tek başına bırakmamak amacıyla Sovyet

birlikleri Rus Cephesi’nin kuzey kesiminde Almanlar’ı rahatsız etmişlerdir. Gerçekten

de bu başarıya ulaşmış, 11. Ordu’ya bağlı bazı birliklerin bu sektöre getirildiği için

Leningrad’a nihaî saldırıyı düzenlemesi düşüncesi, bu orduya değerli bir zaman

80

kaybettirmiştir. Bu arada Leningrad’daki boşaltmalar da sürmüş, 1942 Kasım’ın da

kentte 700.000 sivil ve 420.000 asker kalmıştı (Glantz 2001:116).

2.2.3.3. Voronej Muharebesi (Haziran 1942)

1942 Yaz Saldırısı öncesinde Sovyet Ordusu hakkındaki Alman tahminleri 53’ü ihtiyat

olan 270 piyade tümeni, 34’ü ihtiyat olan 115 ikincil tümen, 43’ü ihtiyat olan 69 zırhlı

tugay ve ihtiyat olan iki zırhlı tümen şeklindeydi (Jacobsen 1988:626, 20 Haziran

1942). 1942 yaz saldırısının başlangıcındaki zaferler ise Orgeneral Halder’in usta

planlamacılığının eseriydi. Kırım’a doğru yapılan saldırı ile birlikte nihaî taarruzun

sanatkârane bir şekilde geciktirilmesi, Ruslar’ı Harkov’a doğru yapılacak bir taarruz ile

inisiyatifi almaya teşvik etmişti. Bunun sonucunda Don ve Donetz arasında bir koridor

elde edilmişti (Liddel Hart 1996, I:126-127).

Harkov’taki Alman zaferinden sonra Hoth’un 4. Panzer Ordusu ve 2. Macar Ordusu bir

taarruz ile Don Nehri’ne ulaştılar ve Voronej’i almaya çalıştılar. Bu hareketle

Stalingrad’a açılan Don-Donets Koridoru’ndan ilerleyen Paulus’un 6. Ordusu’nun sol

kesiminin güvenliği sağlanmış oldu. Sovyetler’in Bryansk Cephesi komutanı

Golikov’un tanklarının direnişine rağmen 5 Temmuz’da Voronej düştü. Böylece 4.

Panzer Ordusu da Kafkasya’ya düzenlenen seferde yer almak için güneye yönlendirildi.

Ancak bu yapılırken 6. Ordu ile yolları çakıştığından çok değerli bir zaman kaybettiler.

General Golikov ise başarısızlığından ötürü görevinden alındı.

Böylece Alman 1942 Yaz Saldırısı’nın ilk safhası Alman ordularının Don Nehri’nin

batısını işgaliyle başarıya ulaşmıştı. İkinci safhası için Stalingrad ve Kafkaslar hedef

seçilmişti. Stalingrad’a atılacak ordular “B” Ordular Grubu, Kafkaslar’ı ele geçirecek

ordular ise “A” Ordular Grubu olarak yeniden organize edilmişlerdi. “A” Ordular

Grubu’nun üstlendiği “Edelweiss Harekâtı” Maikop, Grozny ve Bakü’deki petrol

tesislerinin ele geçirilmesini gerektiriyordu. Ve bu başarılırsa, hem Rusya’dan hem de

81

Ortadoğu’dan Alman kıskacına giren Türkiye de Mihver’e katılabilecekti.1 Almanlar’ın

Ortadoğu’ya inişleri için Kafkaslar bir kilit noktası olmuştu.

2.2.3.4. Kafkas Muharebeleri (Temmuz 1942-Şubat 1943)

Hitler, daha 1 Nisan 1942’de Kleist’ı çağırtarak “sonbahara kadar petrol alanlarını ele

geçirmek zorunda olduğunu, aksi halde Almanya’nın savaşa devam edemeyeceğini

söylemişti (Liddel Hart 1996, II:409). Voronej Muharebesi bittikten sonra Mareşal

Wilhelm List’in “A” Ordular Grubu, Kafkasya’da bulunan petrol rezervlerini ele

geçirmekle görevlendirildi. 23 Temmuz’da Almanlar Rostov’u aldılar ve böylece

Kafkasya’nın kuzey kapısı açılmış oldu. Edelweiss Harekâtı 25 Temmuz’da başladı ve

Almanlar Don Nehri’nden güneye inmeye başladılar. İlk iki-üç hafta boyunca Alman

orduları günde 50 km. kadar ilerleyerek bölgeyi temizledi. Burada savunma

organizasyonu hazırlamayan Ruslar, Alman ilerleyişini engeleyemedi ve bölgedeki ana

petrol hattı da rahatlıkla Almanlar’ın eline geçti. Böylece Ruslar’ın bölgeye ikmal hattı

için sadece Hazar Denizi kaldı.

Mareşal Kleist’ın 1. Panzer Ordusu, Rostov’dan sonra Maniç Vadisi boyunca

ilerleyerek güneye sarktı. Ancak burada Ruslar’’ın attığı bir barajın yarattığı sel

yüzünden birkaç gün kaybettiler. 29 Temmuz’da Proletarskaya, 9 Ağustos’ta da

Rostov’un 320 km. kadar güneyindeki Maikop ele geçirildi. Kırım’dan harekete geçen

11. Ordu ise Kerç Boğazı’nı geçerek Taman Yarımadası’na çıkmış ve büyük soğuk

hava depoları, tersaneler, balık endüstrisi ve çimento fabrikalarının bulunduğu, 95.000

nüfuslu önemli bir liman kenti olan (Carell 1974, 2:336) Novorossisk’e ilerlemişti. 5

Ağustos’ta ise Stavropol ele geçti. 9 Ağustos’ta Alman orduları Krasnodar-Maikop-

Stavropol hattına ilerlemişlerdi. 1. Panzer Ordusu’nun sağ kolonu Maikop’a girdiğinde,

merkez kolonu da Maikop’un 240 km. doğusundaki Pyatigosk’a ulaşmış, sol kolonu ise

Budenovsk’a yaklaşmıştı. Alman dağcılar ise 21 Ağustos’ta Kafkaslar’ın en yüksek yeri

olan Elbruz’a bayrak dikmeyi başarmışlardı. 1 Türkiye’nin bu arada izlediği ikinci bir harekât ta Mısır-Libya arasındaydı. “Çöl Tilkisi” diye adlandırılan efsanevi komutan, Mareşal Erwin Rommel komutasındaki Alman Afrika Panzer Ordusu bu sıralarda İngilizler’i El Alameyn’e kadar püskürtmüş, nihaî bir saldırı ile İskenderiye ve Kahire’ye ulaşmaya çalışıyordu.

82

3. Rumen Ordusu’nun birimleri de Kafkasya’nın batı kesiminde dört Sovyet

Ordusu’nun oluşturduğu, General Tyulenev komutasındaki Trans-Kafkasya Cephesi’nin

Karadeniz Grubu ile savaşmaktaydı. 2 Eylül’de “Blücher 2 Harekâtı” ile deniz yoluyla

Taman Yarımadası’na geçilerek burası temizlendi. Aynı gün doğudaki 1. Panzer Ordusu

Mazdok’ta Terek Irmağı’nı geçti. Ama Sovyet karşı-saldırıları yüzünden burada bir

köprübaşı tutmakla yetindi.

Ancak tüm bu ilerlemeler yüzünden Alman birlikleri gerilmiş, yakıtları ise tükenmişti.

Ağustos ortalarına gelindiğinde hem arazi şartları ağırlaştığından, hem de birlikler

Stalingrad Cephesi’nden gitgide uzaklaştığından ilerleyiş hızı günde 2-3 km. ye kadar

düştü. Buna bağlı olarak hem Stalingrad hem de Kafkaslar’daki harekâtı desteklemekle

yükümlü olan Luftflotte 4’e de tüm kaynaklarını Stalingrad’a yönlendirmesi

emredilmişti.1 Ayrıca Ruslar birkaç hafta içinde Kafkasya’da 100.000 savunma işi

yapmışlardı. Bunlardan 70.000’i makineli-tüfek koruganı ve diğer atış noktalarıydı. 800

km’lik anti-piyade engeli hazırlanmış 1.600 km’lik te siper kazılmış ve bunlar 1942

sonbaharının başlarına yetiştirilmişti (Werth 2000:569). Böylece “A” Ordular Grubu

hava desteğinden yoksun kaldı. Buna mukabil Sovyetler de bölgeyi sürekli taze

birlikler ile takviye ettiler. Ayrıca Alman yanlısı anti-Sovyet ayaklanmasını engellemek

için NKVD’nin iç güvenlik birlikleri de bölgeye vardı.2 Farklı genişlikteki Sovyet

raylarının değiştirilmesi zaman aldığından ikmal yetersiz kalıyor, değerli bir zaman

kaybediliyordu. Bölge coğrafyası ise güneye gidildikçe daha dağlık oluyordu. Aslında

haritada pek göze çarpmasa da, Bakü-Rostov arası Polonya sınırından Rostov’a olan

mesafe ile neredeyse aynıydı. Kafkaslar’ın doğu kesiminde zaten yol diye bir şey yoktu

ve buralar neredeyse çöl gibi kaynak yoksunu bir bölgeydi. Havanın durumu da

kötüleşmeye başlayınca Alman Harekâtı durdu.

Durumu kabullenmeyen Hitler her şeye rağmen ilerlemesi için Mareşal List’i

zorlayınca, List te 10 Eylül’de görevinden ayrılmak zorunda kaldı. “A” Ordular Grubu

komutanlığı boş kalırken 1. Panzer Ordusu ile 17. Ordu da doğrudan Hitler’in

karagahından idare edilmeye başlandı.

1 1942 ortasında Luftwaffe’nin Doğu Cephesi’nde 2.750 muharebe uçağı mevcuttu (Mitcham 1997:176).2 Bunların içinde Lavrenti Beria da vardı.

83

Batı kesiminde ise ya Karadeniz kıyısından ya da ortasından sadece iki yol vardı.

Almanlar, Kafkas Cephesi’ni ikiye bölerek Bakü’yü alma görevini 1. Panzer Ordusu’na

verdiler. Cephenin batı kesimindeki şehirleri alarak Batum’a ulaşmak görevi ise 17.

Orduya verildi. 6 Ekim’de Novorossisk’i alan 17. Ordu, yeni hedefini Tuapse olarak

belirlediyse de buraya hiç bir zaman ulaşamadı. Cephehattı 11 Ekim’de Novorossisk’in

hemen dışındaki bir çimento fabrikasına saplanıp kaldı ve 360 gün kadar da değişmedi.

Ağustos ve Eylül’de, 90.000 sivil gece-gündüz çalıştırılarak Grozni, Mahaçkale, Hazar

kıyısındaki Derbent Kapısı ve Bakü civarında 10 savunma hattı oluşturmuşlardı. Ancak

Almanlar, Grozny’nin 104 km. batısındaki Mosdok’ta durduruldular (Werth 2000:567).1

Hava korumasından yoksun kalan ve yakıt sıkıntısı çeken 1. Panzer Ordusu da

Grozny’ye yeterince yaklaşamadı ve Rus bombardıman uçakları tarafından yerlerine

mıhlandılar. Bu da yetmiyormuş gibi, Ruslar Grozny’ye birdenbire 1/3’ü operasyonel

olan 800 bombardıman uçağı yığmışlardı (Liddel Hart 1996, II:412). Eylül ve Ekim

boyunca Mozdok’tan yarma yapabilmek için uğraşan Kleist, Ekim’in son haftası bir

kıskaç harekâtı ile Orçonikidze’yi almayı başardı. Ancak karşı-saldırı başlatan Ruslar,

buradaki Alman birliklerini geri attılar. Daha sonra yağmur ve kar yüzünden 9

Kasım’da harekât durma noktasına geldi.

Bu arada Stavka, Kafkasya’daki Alman Orduları’nı tümden yok edebilecek bir planı

yürürlüğe koydu. Planda, 1942-43 kışı boyunca uygulanacak kombine iki harekât ile

Kafkasya’nın kuzeyinden yarma ile Don’un güneyinde koridor oluşturarak ve

Novorossisk’e yapılacak çıkartma ile de Taman Yarımadası’nı alarak, Alman “A”

Ordular Grubu’nun ricat yolunu tamamen kesmek amaçlanmıştı. Cüretkar ama

uygulanabilirliği adeta imkansız olan bu plan, neredeyse Hitler’in geri çekilmedeki

inatçılığı yüzünden kısmen de olsa başarıya ulaşacaktı.

Kasım’da Stalingrad’daki harekâtın aldığı ciddî durum, Kafkasya’daki harekâtın

sürdürülmesini engelledi. Aralık’ta Çir ve Donets üstüne Vatutin’in Voronej

Cephesi’nin başlattığı harekât Kafkasya’daki Alman harekâtını tehdit eder boyuta geldi.

Stalingrad’da da Alman 6. Ordusu ile bazı birlikler de kuşatıldığından Rostov’un 1 Shtemenko ise, 16 Eylül’den itibaren 90.000 kişinin Mahaçkale, Derbent ve Bakü’de savunma hattı hazırlamaya başladığını yazmıştır (Shtemenko 1971:71).

84

Ruslar’ın eline geçmesiyle Kafkasya’daki tüm Alman orduları kapana kısılacaktı.

Kleist, “Ruslar Rostov’un sadece 70 km. kuzeyinde, benim ordularım ise 650 km.

doğusundayken Hitler hiç bir şekilde geri çekilmem doğrultusunda emir göndermedi.Bu

bir idam kararına benziyordu. Hal böyleyken ertesi gün yeni bir emir aldım ve bütün

malzemeyi de geriye taşımak suretiyle ricat etmem söylendi” demiştir (Liddel Hart

1996, II:431-432).

Çekilmeye sürekli direnen Hitler ise durumun vehameti üzerine 1 Ocak 1943’te

Kafkasya’nın boşaltılması emrini verdi ve aynı gün Almanlar çekilmeye başladılar. “A”

Ordular Grubu komutanı olarak atanan Kleist, tüm ağır ekipmanını alarak Ruslar’ın

tehdit ettiği Maniç Vadisi üzerinden Rostov’a çekilmeyi başardı. 17. Ordu’ya ise Taman

Yarımadası’na çekilmesi emredildi. Böylece denizden bir boşaltma ile Kırım’a

çekilebilirdi. Petrov’un Kuzey Kafkasya Cephesi doğudan 1. Panzer Ordusu’nun

boşalttığı bölgeye hızla daldı. Karadeniz kıyı kesiminde ise Tyulenev’in Trans-

Kafkasya Cephesi Ocak ayınının ikinci yarısında Taman yarımadası’na doğru çekilen

17. orduyu takibe koyuldu. Ruslar’ın Novorossisk’e yaptıkları çıkartmalar başarısız

oldu ve burada sadece bir köprübaşı tutulabildi.1 Kırım’a doğru çekilen 17. Ordu’ya, 1.

Panzer Ordusu’nun bir piyade ve bir panzer tümeni de katılmıştı. Bu durum Hitler’in

çekilme konusundaki kararsızlığından kaynaklanmıştı. Kuban köprübaşında yaklaşık

400.000 kişi birikmişti ki, bu sırada Don Nehri’ne yüklenen Kızılordu’ya karşı eldeki

birlikler son derece yetersiz kalıyordu (Manstein 1962:421). Eğer bu çıkartmalarla

Taman çevrilmiş olsaydı, 400.000 Alman askeri, 31.000 at arabası, 26.500 motorlu araç

ve 2.085 topluk bir malzeme kaybı ile ikinci bir Stalingrad yaşanacaktı (Carell 1974,

3:189). Kaldı ki, Manstein da Harkov’da kendisini başarıya götüren birliklerin önemli

bir kısmından yoksun kalacağından, Ruslar’ın Dinyeper’e vararak Kırım’da

Stalingrad’dan daha büyük bir başarıya kavuşması işten değildi.

Öte yandan, Yeremenko’nun Güney Cephesi de Don ve Maniç Irmakları boyunca ileri

atılarak Kafkasya’dan çıkışı tıkamaya çalıştı. Zamana karşı sürdürülen bu nefes kesen

yarışta Mareşal Manstein, birlikleriyle Rostov Koridoru’nu mümkün mertebe uzun süre

tutarak Mackensen’in komutasına verilmiş olan 1. Panzer Ordusu’nun ana kesiminin 1 1943 başlarında Karadeniz’deki çıkartma harekâtlarında Politik Komiser Leonid I. Brejnev idi (Carell 1974, 3:213).

85

çekilmesini sağladı. Yeremenko’nun birlikleride Alman 1. Panzer Ordusu’nun ricat

yolunu kesemedi. Dar bir kaçış koridorundan geçmeyi başarabilen Kleist’ın birlikleri de

böylece 1 Şubat’ta Rostov’a ulaştı. Bunlardan XXXX.Panzer Kolordusu, tüm

ekipmanıyla birlikte donmuş Azak Denizi’nin üzerinden geçerek, 31 Ocak 1943’te

Tagonrog’a çekilmeyi başarmıştır (Carell 1974, 3:165-167). Kafkasya boşaltılmış,

sadece 17. Ordu ile 3. Rumen Ordusu’nun bulunduğu Taman Yarımadası Almanlar’ın

elinde kalmıştı.

Kleist, başarısızlığının temel nedenini petrol kıtlığına bağlamıştır. Lojistiğinin çoğu

Rostov üzerinden sağlanıyordu. Ancak yenilgisinin asıl hedefini elindeki birliklerin

parça parça Stalingrad’a çekilmesi olarak belirtmiştir (Liddel Hart 1996, II:411-412).

2.2.3.5. Stalingrad Muharebesi (Ağustos 1942-Şubat 1943)

1942 Yaz Saldırısı’nın ana hedefi olarak Stalingrad kenti tespit edilmişti. Mareşal

Freiherr Maximillîan von Weichs’ın komutasındaki Alman “B” Ordular Grubu

Stalingrad’ı almakla görevlendirilmişti. Hitler, generallerinin itirazlarına rağmen

Kafkaslar’a yapılan saldırının sol kanadını korumak için Stalingrad’ın alınması

gerektiğini savunuyordu.

Ruslar hedefin Stalingrad olduğunu anlamışlardı.1 Jukov’un Batı Cephesi’ne, Alman

ihtiyatını üstüne çekerek Stalingrad Cephesi’ni rahatlamak için bir yanıltma taarruzu

yapılması emredildi. Böylece 10 Temmuz’da 16. ve 61. ordular, Kirov-Bolkhov

sektöründe taarruza giriştiler. Kalinin Cephesi de Ağustos’ta Sychevka-Rjev

sektöründeki Almanlar’ı yok etmek için saldırıyı destekledi. Alman mevzi yarıldı ve

Rjev-Vyazma Demiryolu kesildi. Ancak taarruz durdu ve Rjev Almanlar’ın elinde kaldı.

Bu taarruz, Almanlar’ın güneye ihtiyat olarak göndermekte oldukları üç panzerile

birkaç piyade tümeninin buraya sevkedilerek karşı-taarruza geçmelerine ve dolayısıyla

Ruslar’ın bir yarmada bulunmalarını engellemelerine yol açmıştır (Jukov 1982:206-

207). 1 Jukov, Stalingrad’a yönelik Alman harekâtı için “Almanlar, politik ve stratejik değerlendirmelerde büyük yanlışlıklara düşmüşlerdir” demiştir (Jukov 1982:229).

86

12 Temmuz’da 62., 63. ve 21. orduların oluşturduğu Stalingrad Cephesi kuruldu.

Temmuz sonunda Stalingrad Cephesi 38 tümenden oluşuyordu. Ancak bunların yarısı

6.000-8.000, diğer yarısı ise 1.000-3.000 askerden oluşan, asıl gücü 16 tümenlik bir

kuvvetti ve 530 km.’yi tutmakla görevliydiler. Bu dönemde cephenin tüm gücü 187.000

asker, 360 tank, 337 uçak ile 7.900 top ve havandı (Jukov 1982:188-190).

23 Temmuz’da Alman birlikleri Kamensk yakınlarında Don Nehri’nin batı bendine

doğru yarma yaptı. Böylece Ağustos’un ilk haftasında Rus birlikleri Don bendinde bir

bozgun yaşadılar. Bundan sonra Stalingrad’ın savunmasının kuzeyden Gordov’un

Stalingrad Cephesi ve güneyden de Yeremenko’nun Güneydoğu cephesi tarafından

yapılması kararlaştırıldı. 25 ve 27 Temmuz’da Don’daki köprübaşından yapılan iki

karşı-saldırı, Ruslar’a 48.000 ölü ve esire, 270 tanka ve 600 topa mal oldu (Seaton

1998:151). 26 Temmuz’da 62. Ordu’nun cephesi yarılınca, Stavka henüz kuruluşları

tamamlanmamış olan ve ellerinde 240 tank bulunan 1. ve 4. orduların iki tümenle

pekiştirilmesi emrini verdi. Bunlar Almanlar’ın ilerleyişini biraz yavaşlatabildiler

(Jukov 1982:191). 28 Temmuz 1942’deki 227 numaralı emirle de geri çekilmenin

yasaklanması yinelendi ve korkaklar ile panikçilerin vurulacakları belirtildi (Sella

1992:158).

3 Ağustos’taki konferansta 1 Ekim 1941 ile 1 Mart 1942 arasında, Ruslar’ın 60 piyade

tümeni, 46 piyade tugayı, iki süvari tümeni ve 17 zırhlı tugay kurduğu masaya

yatırılmıştır. Aynı konferansta Hitler’e, Temmuz 1942 boyunca kesin tespit edilen 56

yeni zırhlı tugayın bulunduğu, 3.900 Rus tankının da yok edildiği rapor edilmişti

(Jacobsen 1988:651).

Stavka, Stalingrad Cephesi 600 km.’ye ulaşınca, 5 Ağustos’ta cepheyi böldü. Böylece

Stalingrad Cephesi, Tümgeneral V. N. Gordov’un 63., 21., 62. ordular, 4. Tank Ordusu

ve kurulmakta olan 16. Hava Ordusu’ndan oluşan Stalingrad Cephesi ile Orgeneral A. I.

Yeremenko’nun 57., 51., 64. ordular, 1. Muhafız Ordusu1 ve 8. Hava Ordusu’ndan

oluşan Güneydoğu Cephesi olarak ikiye ayrıldı. Genelkurmay Başkanı A. M.

1 “Muhafız” titri, onur olarak savaşın ilk döneminde dört süvari kolordusuna, 37 piyade tümenine, 27 tank tugayına, 32 hava alayına ve diğer birliklere; iki kruvazöre, dört denizaltıya, bir muhribe ve bir mayın arama-tarama gemisine verilmiştir (Jukov 1982:225).

87

Vasilevski, Devlet Savunma Komitesi tarafından Stalingrad Harekâtı’nı koordine

etmekle görevlendirildi. Stalingrad Cephesi de harekât bakımından Güneydoğu

Cephesi’nin emrine verildi (Jukov 1982:191-192).

6. Ordu’nun Volga ile Don arasında Kalaç yakınlarında savaşın son büyük çevirmesini

yapması, 8 Ağustos’ta Sovyetler’in 1. Tank Ordusu ile 62. Ordusu için facia oldu.

Sovyetler’in kaybı iki motorize kolordu, dokuz piyade tümeni yedi tank tugayı ile

bunlara bağlı 1.000 tank ve 750 parça top oldu. Sadece 62. Ordu’nun küçük bir kısmı ile

64. Ordu bir kısmı kurtularak Stalingrad’ın dışında belirlenen savunma hattının gerisine,

şehre doğru çekildiler (Tsouras 1992:80-81). 19 Ağutos’ta Paulus’un 6. Ordusu

Stalingrad saldırısını başlattı. Cephe kolaylıkla yarılmış, 6. Ordu birkaç gün içinde

Stalingrad’ın banliyöleri ile Volga Nehri’ne ulaşmıştı. 6. Ordu’nun sağ kesimini

kollayan 4. Panzer Ordusu Stalingrad’a yöneltilen asıl saldırıya katılamamıştı. 23

Ağustos’ta 600 bombardıman tarafından havadan bombalanan Stalingrad’da 40.000

insan öldü (Werth 2000:442). Aynı gün Almanlar Don Nehri’ni bir çok yerden geçerek

Stalingrad’ın banliyölerine vardıklarında, Sovyet ordularının tutunabileceği son

savunma hattı olarak Volga Nehri kalmıştı. 23 Ağustos gecesi Rostov düşünce, Ruslar

hızla ricat etmeye başladılar. Endüstri merkezi olan Stalingrad’da fabrikaların doğuya

nakledilmesi ve kalanlara imha kalıpları yerleştirilmesi yasaklandı. Stalin, halkı korkunç

bir yıpratma savaşı için seferber etti. Almanlar ise cephenin kuzeyinden Stalingrad’a

yaklaşırken bir yandan da sürekli hava bombardımanı ile kenti harabeye çeviriyorlardı.

Sovyet Devlet Savunma Komitesi, 26 Ağustos’ta Jukov’u Yüksek Başkomutan

Yardımcılığı’na atadı (Jukov 1982:196) ve Jukov hemen Stalingrad’a gönderildi.

Hitler, 1 Eylül’de Mareşal von Kluge ile arasındaki görüşmede 160-170 milyon nüfusa

sahip olan Sovyetler’in 1941’de 55 milyon, 1942’de 45 milyonunu kaybettiğini, özetle

100 milyona düştüğünü söyledi. Almanlar’ın 1,4 milyon kaybına karşın, Ruslar’ın 4

milyon esir ile en az 3 milyon ölüsünün, 2-3 milyonda yaralısının olduğunu ekledi.

Böylece Rus askeri kaybı 8-10 milyon olarak hesaplanmıştı (Jacobsen 1988:665-666).

Ancak Almanlar’ın 22 Haziran 1941-10 Eylül 1942 arası Doğu Cephesi kayıpları da

336.349 ölü, 1.226.941 yaralı ve 75.990 kayıp olmak üzere toplam 1.637.280’i

bulmuştu (Jacobsen 1988:669, 15 Eylül 1942).

88

Stalingrad, Volga Nehri’nin kuzeyden doğuya döndüğü yerde, 20 km. kadar nehir

boyunca uzunlamasına kurulmuş büyük bir işçi şehriydi. Şehrin ortasında askerî

haritalarda 102. Tepe diye işaretlenen ve aslında bir İskit Tümülüs’ü olan Mamayev

Kurgan vardı. şehrin karşı kıyısında, Volga’nın doğu bendinde kalan Sovyet toplanma

bölgesi hava bombardımanı dışında güvenliydi. İhtiyat birlikleri burada toplanıp

feribotlar ile Stalingrad’daki altı çıkartma noktasına naklediliyorlardı. Bu bölge güvenli

olduğu için Sovyet toplarının da çoğu buraya konuşlandırılıyordu. Şehir kuşatıldığında

batı yakasındaki birliklere yapılacak ikmal sadece doğu yakasından sağlanabilecekti.

Don ile Volga arasındaki dar şeridi Almanlar Ağustos ortasında geçmişti. Stalingrad’ın

savunması için 50.000 asker ve 100 tank mevcuttu ki, Almanlar’ın saldıran birlikleri

100.000 asker ile 500 tanktı (Tsouras 1992:82). Ruslar, 5 Eylül’de 24. ve 62. ordular ve

1. Muhafız Ordusu ile tarruza kalktılarsa da, aynı gün geri püskürtüldüler (Jukov

1982:205). Alman birliklerini durdurmayı başaramayarak Stalingrad’a çekilen Sovyet

62. Ordu komutanı Lopatin 10 Eylül’de azledilerek yerine Chuikov getirildi. Ağır

kayıplar vererek kente çekilen ve burada sıkışan 62. Ordu, dağınık ve parçalara ayrılmış

durumdaydı.1 Eksiklikleri inceleyen Jukov, 12 Eylül’de Moskova’ya döndü ve bu

orduların obüs ve tank azlığını rapor etti (Jukov 1982:206-207).

10.000 kişilik tümenlerin mevcudiyedi yüzlerle ifade edilecek kadar azalmıştı.

Karargahını şehrin ortasındaki Mamayev Kurgan’da kuran Chuikov, fabrikaları

savunmak amacıyla hemen 7.000 işçiden bir milis gücü oluşturdu. Şehirdeki kadınlar ve

çocuklar ise Volga’nın doğu bendine taşındı (Keegan 1989:101). Muharebeler boyunca

Stalingrad’ın ahalisinden 125.000 yetişkin erkek alelacele kayıpları telfi için kullanıldı

ki, bunların 75.000’i 62. Ordu’ya katılmıştır. Ayrıca yaşları 13-16 olan 7.000

Komsomol üyesi muharebe düzenine sokulurken, 3.000 kadın da telefon operatörü ve

1 1942 Temmuz’unda 62. Ordu, 33. Muhafız, 147., 181., 184., 192. ve 196. piyade tümenlerinden oluşuyordu. Kasım’da ise 12. Muhafız, 37. Muhafız, 39. Muhafız, 45., 95., 112., 193., 284., 308. piyade tümenleri ve 92. Deniz Piyade Tugayı’ndan oluşuyordu (Tsouras 1992:80). Yani 62. Ordu’da dört ay boyunca hizmette kalan tümen yoktu. Bu durum Stalingrad’daki Sovyet kayıplarının ciddiyeti hakkında ipucu vermektedir.

89

hemşire oldu (Tsouras 1992:82).1 12 Eylül’de şehir çarçabuk kuşatıldı. Ruslar 50

km.’lik genişlikteki bir alana sıkışıp kalmışlardı.

Almanlar, 13 Eylül’de Stalingrad’ın merkez kesimine genel taarruza geçtiler. Ruslar

şehrin merkez ile kuzey kesimini Almanlar için adeta cehenneme çevirdi. Buna rağmen

Alman çemberi de gitgide daralıyordu. Aynı gün Stalin ve Stavka, Stalingrad’ın ne

pahasına olursa olsun şiddetle savunularak karşı-saldırı için zaman kazanılması kararını

verdi ve Stalin, Jukov ve Vasilievski Don’un kuzeyinden kitlesel bir taarruz planı

hazırlamaya başladılar.

Sovyet birlikleri 14 Eylül’de şehrin merkez istasyonunun yakınındaki mühendis evleri

kesimini işgal ettiler ve Chuikov burayı Volga’nın doğusundan gelecek birlikler için ana

çıkarma bölgesi yaptı. Geniş bir ateş alanı sağladığı için şehrin güney kesiminde

stratejik bir öneme sahip olan mühendis evleri aynı gün dört kez el değiştirdi.

Muharebeler boyunca ise tam 15 kez el değiştirmiş olacaktı. Bu arada Tümgeneral

Aleksandr I. Rodimstev’in 13. Piyade Tümeni de ordusuna takviye olarak ulaştı ve bu

birlik şehir merkezine ulaşarak Alman 71. Tümeni’ni durdururken, 295. Tümenin de

Mamayev Tepesi’ni ele geçirmesini engelledi. Böylece Volga’nın batı yakasında sağlam

bir köprübaşının kalmasını sağladı. Ancak Chuikov’un karargahını kurduğu Mamayev

Kurgan da aynı gün Almanlar’ın eline geçti. Şiddetli çarpışmaların yaşandığı bir diğer

yer ise Merkez İstasyonu’nun hemen doğusundaki “Pavlov’un Evi” diye ünlenen,

çevresine tamamen hakim olan ve adeta küçük bir kaleye dönüştürülmüş dört katlı edi.

Buraya savunanlara komuta eden Pavlov, 58 gün boyunca yapılan tüm Alman

saldırılarını püskürttü (Keegan 1989:101).

17 Eylül’de Sovyet birlikleri Mamayev Kurgan’ı geri aldı. Buradaki kanlı çarpışmalar

döret gün daha kadar sürdü. 19 Eylül’de, Chuikov karargahını daha kuzeydeki Kızıl

Ekim Fabrikası’na kaydırdı. 21 Eylül’de hububat yükleme yeri Almanlar’ın eline geçti.

Ertesi gün Mamayev Kurgan düşüp, merkez çıkartma bölgesi de Almanlar tarafından

işgal edilince Volga’dan bu kesime birlik nakli sekteye uğradı.

1 Muharebeler devam ederken 100.000 asker Volga’yı geçip, 62. Ordu’yu ayakta tutmak için ellerinden geleni yaptılar (Tsouras 1992:84).

90

Paulus, 24 Eylül’de saldırının sıklet merkezini daha kuzeydeki Traktör, Barikat ve Kızıl

Ekim fabrikalarına kaydırdı. Aynı gün Halder görevinden alındı ve yerine OKH

Kurmaybaşkanlığı’na Korgeneral Kurt Zeitzler getirildi (Clark 1985:235). Aynı

zamanda kurmay subayları atama ve kullanma sorumluluğu da OKH Kurmay

Başkanı’ndan alınarak doğrudan Hitler’e bağlanmış bulunan OKH Personel

Başkanlığı’na verilmiş bulunuyordu (Guderian 1983:13).

Almanlar, 27 Eylül’de 80 tankın desteği ile Kızıl Ekim Fabrikası’na, 70 tankın desteği

ile de biraz daha kuzeydeki Barikat Fabrikası ile Traktör Fabrikası’na kesimine de

saldırdı. 27 Eylül gecesi Sovyet 193. Piyade Tümeni Volga’yı feribotlarla geçerek Kızıl

Ekim Fabrikası’na gönderildi. Saldırının sonucunda Kızıl Ekim Fabrikası’nın dış kenarı

Almanlar’ın eline geçti. 29 Eylül ile 1 Ekim arasındaki yoğun çarpışmalar sonunda

Almanlar Stalingrad’ın kuzeybatısındaki bölgede ilerleyerek Orllovka Cebi ile

fabrikaların bağlantısını kesti.

Stavka, Eylül sonunda Stalingrad genel karşı-taarruzunu hazırlayıp onaylanı. 28

Eylül’den itibaren Stalingrad Cephesi’nin adı Don Cephesi olarak değiştirildi ve

komutanlığına Rokosovsski atandı. Tümgeneral N. F. Vatutin ise yeni kurulan

Güneybatı Cephesi Komutanı oldu (Jukov 1982:217).

5 Ekim’de Sovyet fabrikalarına 2.000 sortinin üstünde pike-bombardıman saldırısı

desteğinde taarruz edildi (Keegan 1989:101). 7 Ekim’de Traktör Fabrikasına yapılan

büyük bir saldırı ile işçi evleri Almanlar’ın eline geçerken, Sovyet birlikleri hamamı

ellerinde tutabildi. Aynı gün Almanlar kuzeydeki çıkartma bölgelerini ele geçirince,

Stalin onların denizden uzağa atılması için kesin emir verdi. Bunun üzerine 300 topun

ve beş Katyuşa Alayı’nın katıldığı 40 dakikalık dev bir bombardıman gerçekleştirildi.

Bu ateş Almanlar’ın Traktör Fabrikası ile Barikat Fabrikasını almak için yapmakta

oldukları hazırlıkları parçaladı. 13 Ekim’de 4. Panzer Ordusu da güneyden Volga’ya

ulaştı. Ancak buradaki Sovyet Muhafız Tümeni daha fazla ilerleyişini engelledi.

Geciken büyük Alman saldırısı, 14 Ekim’de saat 8.00’de üç piyade tümeni ve 300’ün

üstünde tankın desteği ile başladı ve 2.400 Alman askeri Traktör Fabrikası’nın olduğu

kesimi yararak Volga’ya ulaştı (Keegan 1989:101). Bu yüzden 62. Ordu’nun Volga’nın

91

batı yakasındaki bir kısım topçusu -ki bunların arasında çok kısa menzilli ama son

derece etkili olan Katyuşa çok namlulu roketatarları da vardı-, nehir kıyısına çekilerek

atış açısı aramak zorunda kaldılar. 16 Ekim’de Traktör Fabrikası düştü ve Barikat

Fabrikası’da çoğunlukla Almanlar’ın eline geçti.

Ekim ortasında 203 mm ve 208 mm uzun mesafe toplar da Volga’nın doğu yakasına

konuşlandırılınca Sovyet topçu bombardımanı daha da yoğunlaştı. Ruslar fabrikaların

olduğu sektörde gerileseler de, 23 Ekim’e kadar bir kesimde dayandılar. 23’ünde Kızıl

Ekim Fabrikası’nın kuzeybatı köşesi Almanlar’a geçti.

Almanlar, Kasım 1942 başlarında Stalingrad’da tanklara girerek elektrik donatımının

izole kablolarını kemiren farelerle de uğraşıyorlardı. Bu yüzden bir gün 104 tanka sahip

22. Panzer Tümeni’nin 39 tankı hareket edememiş, 34’üde hareket halindeyken

arızalanmış, tümen ancak 31 tankla yola devam edebilmişti (Carell 1974, 2:408-409).

Bu arada Almanlar, Don’un kuzeyinde kalan bölgeye Ruslar’ın birlik yığdıkları

haberlerini aldılar. Bu, Stalin’in 13 Eylül’de aldığı kararla Stavka’nın planlamaya

başladığı Sovyet karşı-taarruzunun ilk işarteleriydi. Almanlar’ın tek çıkış yolu

Stalingrad’ı en kısa zamanda ne pahasına olursa olsun ele geçirmek gibi gözüküyordu.

23 Ekim ile 11 Kasım arasında Ruslar, Barikat Fabrikası civarını köprübaşı olarak

kullanmışlardı. Almanlar’ın saldırı ivmesi ise düşmüştü. Ancak 11 Kasım’da buraya

büyük bir saldırı daha gerçekleştirdiler. Bu, Chuikov’un köprübaşını yarmaları için

üçüncü büyük girişimleri olsa da Sovyet direnişi kırılamadı. Yine de Kızıl Ekim

Fabrikası Almanlar’ın eline geçti. İyimser bir tahminle, Sovyet birlikleri normal sayının

1/10’una inmiş, cephane ve yiyecekleri de bitmek üzereydi (Keegan 1989:101). 17

Kasım’da Volga Nehri donmaya başlayınca Ruslar’ın durumu daha da kötüye gitmeye

başladı.

Hitler, 14 Ekim’de Alman Yaz Saldırısı’nın bittiğini ve son darbenin 1943’te vurulacağı

emrini vermiş, Genelkurmay Başkanı Zeitzler de 23 Ekim’de bunu doğrularcasına

Ruslar’ın uzak hedefli büyük bir saldırıda bulunacak durumda olmadıklarını belirtmişti.

Mihver kuvvetler, 1942 Kasım’ına kadar Sovyetler Birliği’nin nüfusun 80 milyonluk

92

kesiminin bulunduğu 1,8 milyon kilometrekarelik kesimini işgal etmişlerdi (Jukov

1982:224). Ancak hatları uzayan Almanlar, Stalingrad Muharebesinin uzaması

dolayısıyla kanatlardan birlik çekerek buraları Romenler’e vermişlerdi (Jukov

1982:221) ve Gehlen’in Fremde Heere Ost’u 12 Kasım’da 3. Macar Ordusu’na kısıtlı

bir harekâtın ya da Don üzerine 8. İtalyan ve 3. Macar ordularını kapsayacak daha geniş

bir harekâtın yapılacağını haber almıştı. Bu arada Stalingrad’da savaşan Almanlar’ın

azmi de kırılmak üzereydi.1

Stalingrad çevresinde ilk kar 16 Kasım’da yağmıştı. 18 Kasım’da 62. Ordu komutanı

Chuikov’a yeni emirler için beklemede kalması söylendi. 18-19 Kasım gecesi tipi, don

ve sis bölge şartlarını ağırlaştırdı.

2.3. YIPRATMA VE BEKLEYİŞ

2.3.1. 1942-43 Kışı’ndaki Sovyet Karşı-taarruzu (19 Kasım 1942 – 16

Şubat 1943)

2.3.1.1. Uranüs Harekâtı (19 Kasım-12 Aralık 1942)

Kodadı “Uranüs Harekâtı” olan Stalingrad’daki Sovyet Karşı-Saldırısı, önceki sene

Moskova’da olduğu gibi Almanlar’ın tükenmekte olduğu ve Kızılordu’nun kuvvetinin

tükendiği gözüyle bakıldığı bir sırada gelmiştir. Harekâtın ilk taslağının 1942

Ağustos’unda Yüksek Karargahta hazırlandığı, oldukça sınırlı hedefli bir karşı-taarruz

olduğu sanılmaktadır. Ancak bu, aslında Alman taarruzunu durduracak tek bir karşı-

taarruz içeren bir plandı. Sovyet hazırlıkları, 11 Ordu, çok sayıda bağımsız mekanize

kolordu, süvari ve tank kolorduları, tank tugayları ve diğer birlikler; 13.500 top ve

havan, 1.100 uçaksavar, 115 roket-topçu müfrezesi, 900 tank ve 1.115 savaş uçağını

1 94. Alman Tümeni’nin 267. Alay’ından Wilhelm Hoffman, Stalingrad’da, 27 Ekim 1942’de günlüğüne Ruslar’ın insan değil, demirden dökme varlık olduklarını, hiç yorulmadıklarını ve ateşten de korkmadıklarını yazmıştır (Clark 1985:222).

93

kapsamaktaydı (Jukov 1982:234-235). Harekât için 27.000 kamyon 1.300 vagon

seferber edilelerek, 1-19 Kasım arasında 160.000 asker, 10.000 at, 430 tank, 600 top,

14.000 kamyon ve 7.000 ton mühimmat Stalingrad Cephesi’ne taşındı (Jukov

1982:256).

Stalingrad yakınlarındaki 3. Romen Ordusu, Rostov’daki Don geçişinden yaklaşık 300

km. uzaklıktaydı. “A” Ordular Grubu’nun sol kanadı Rostov’dan 530 km., sağ kanadı

ise 400 km. kadar uzaklıktaydı. Dinyeper kıvrımındaki Dnepropetrovsk ve Zaparoje

geçişleri ise, en yakındaki Rus birliklerine 416 km, Stalingrad’daki 6. Ordu’ya 700 km.,

Kafkasya’daki 1. Panzer Ordusu’na ise yaklaşık 900 km. mesafedeydi (Sadarananda

1990:3-4). Bu gerilme Mihver birlikleri için tehlikeliydi ve Sovyet liderler de bunun

hesabını çok iyi yapmışlardı. 19 Kasım sabahı 80 dakikalık topçu hazırlık

bombardımanı ile Uranüs Harekâtı’nı başlattı. Ruslar karşı-saldırıya 1.143.500 asker,

894 tank, 13.451 top ve 1.115 uçak sürmüşler (Glantz 1995:174, tablo 9.1) ve öncelikle

Don’un kuzey kesiminden yarmaya girişmişlerdi.

Saat 7.20’de toplar doldurulmuş, 7.30’da bombardıman başlamış, 8.50’de de Sovyet

piyadeleri sektörün kuzey kesiminde bulunan, General Dimitrescu’nun 3. Rumen

Ordusu’nun üzerine atılmışlardı. Plana göre Stalingrad’ın güneyinden de yapılacak

eşgüdümlü harekâtla birlikte kıskaca alacakları önce Stalingrad bölgesini geriden

çevirecekler ve sonra da buradaki birlikleri yok edeceklerdi. Yarma yapmak için etki

seviyesi daha düşük olan Romenler’in tuttuğu bölgeyi özellikle seçmişlerdi. Vatutin’in

Güneybatı Cephesi’nin emrindeki 5. Tank Ordusu, 3. Rumen Ordusu’nun sol kanadına,

21. Ordu da sağ kanadına saldırarak bir kıskaç harekâtına giriştiler. Taaruzun hedefi

doğrudan Dimitrescu’nun karargahının bulunduğu Serafimovich idi.Her iki kanadı da

kısa sürede çöken 3. Rumen Ordusu’nun çoğu 21 Kasım’da çevrelenmişti. 65. Ordu ve

XVI. Tank Kolordusu da Don Cephesi’ne bağlı olarak kuzeydeki harekâta biraz daha

doğuda katılmışlardı.

Aynı gün başlaması planlanan ancak sisten dolayı bir gün geciken diğer bir taarruz da

Stalingrad’ın güneyinden Stalingrad Cephesi komutanı Yeremenko’nun birliklerince

başlatıldı. Rokossovki’nin Don Cephesi de bu kesimde taarruza geçen iki Sovyet

cephesinin arasında savunma görevini üstlenmişti. Stalin ve Jukov, Moskova’dan cephe

94

komutanlarına direkt haberleşme bağlantısıyla emirler yağdırıyordu. 20 Kasım’da

Yeremenko’nun Stalingrad Cephesi’nin iki saatlik gecikme ile saat 10.00’da başlayan

saldırısı ise kentin güneyindeki bölgeden 4. Panzer Ordusu üzerine yapılmıştı.

Saldırıya Sovyet 64., 57. ve 51. orduları ile birlikte XIII. Tank Kolordusu katılmış, iki

gün içinde Stalingrad’ın yeterince gerisine sarkmışlardı. Kuzeyde 3. Romen Ordusu’nun

yarıldığı yerden 24 Sovyet tümeni 6. Ordu’nun gerisine akarken, güney sektöründen de

23 tümen Çir’e doğru ilerliyordu. 23 Kasım’da iki cephenin öncü zırhlı tugayları

Stalingrad’ın 60 km. kadar batısındaki Kalaç yakınlarında buluştuğunda Stalingrad’ın

kuşatılması dört günde tamamlanmış oldu. Böylece 20 Alman ve iki Rumen tümeni

Stalingrad’da tamamen çevrelenmiş oldu. Buna karşılık, Sovyetler’in kuşatma gücü

bunun üç misli civarındaydı (Manstein 1962:323). Stalingrad, birkaç gün içinde 6. Ordu

ile diğer birliklerden toplam 350.000 askerin kuşatıldığı bir cep haline gelmişti.

Çevrilen birliklerde, Almanlar’ın yanında savaşan 20.300 eski Sovyet askeri mevcuttu

(Carell 1993:166).

Stalingrad’ı batıdan koruyan XXXXVIII. Panzer Kolordusu, 14. Panzer Tümeni, 22.

Panzer Tümeni ve 1. Romen Panzer Tümeni’nden oluşuyordu. Ancak bu tümenlerin

operasyonel tank sayısı 182’ye düşmüş durumdaydı. Ellerindeki tankların sadece 18’i

güçlü Pz-IV’lerdi. Romen tanklarının 87’si modası geçmiş Pz-35t veya Pz-38t tankları

olup, bunlar yeni Sovyet tanklarına karşı zayıf kalıyordu. 14. Panzer’in 36, 22.

Panzer’in 38, Romen 1. Panzer Tümeni’nin de 108 operasyonel tankı bulunuyordu

(Sadarananda 1990:7).1 3. Romen Ordusu’nun bozgunu sırasında ihtiyatta bulunan

XXXXVIII. Panzer Kolordusu, 24 Kasım’da karşı-saldırıya geçtiyse de sonuca

ulaşamadı ve kolordunun sarılan iki tümenine batıya doğru yarma girişiminde

bulunmaları emri verildi. Hitler, bunun üzerine kolordunun komutanı olan General

Hein’ı görevinden alarak genel karargahına getirtmiş, Göring’in başkanlığında kurulan

askerî mahkemede ise Hein idam cezasına çarptırılmış, ancak sonra elindeki kuvvetlerin

oldukça yetersiz olduğu gerekçesiyle beraat etmiştir. Aynı gün, “B” Ordular Grubu’nun

görüşüne göre 6. Ordu’nun elinde iki günlük savaşa yetebilecek mühimmat ve altı

1 Diğer bir kaynağa göreyse, XXXXVIII. Panzer Kolordusu’nun elindeki 147 tankın 92’si Romenler’in Pz-38t idi. Kolordu’ya eklenen 14. Panzer Tümeni’nin 51 Pz-IV’ü ise tecrübe edindiği sokak savaşları yüzünden altüst olmuş, Rus saldırısı başlayana kadar tamamı kurtarılamamıştır (Clark 1985:247).

95

günlük iaşe kalmıştı. Hava yolu ile ikmalle ordunun mühimmat ve gerecinin sadece %

10’u temin edilebilmişti (Manstein 1962:321-322).

Almanlar 6. Ordu’nun ve diğer birliklerin ikmali için aceleyle buraya hava köprüsü

kurdular ve 25 Kasım’da çevrelenmiş bölgeye ilk Alman nakliye uçağı iniş yaptı.

Demyansk’ı da planlayan Morzik, Stalingrad için 1.050 Ju-52 nakliye uçağına ihtiyaç

olduğunu hesaplamıştı ki, bu da 6. Ordu’nun harekât hazırlık seviyesini % 30-35

oranında tutabilecekti. Ancak o tarihte Luftwaffe’nin elindeki tüm cephelere dağılmış

Ju-52 sayısı 750 idi. Bu yüzden diğer bombardıman ve eğitim uçaklarından da

yararlanılmıştır. Ancak 488 uçağın kaybına rağmen, bu yeterli olmayacaktı (Mitcham

1997:186-193). Ne de olsa, 6. Ordu’nun her türlü ikmal malzemesi olarak asgari ihtiyacı

550 ton olup, çember içindeki tüm iaşe stoklarının tükenmesine kadar bu sayı ise 400

tondu. Bu 550 tonluk malzemenin günde bir uçuşla sağlanabilmesi için 225 adet Ju-52

nakliye uçağına ihtiyaç vardı. He-111 orta-bombardıman uçakları ise en çok 1,5 ton

malzeme taşıyabiliyorlardı (Manstein 1962:339). 26 Kasım 1942’de Paulus, Manstein’a

gönderdiği raporda Stalingrad’daki 300.000 kişinin sorumluluğundan bahsetmiştir. Aynı

raporda üç gündür hava yolu ile yapılan ikmalin, asgari ihtiyacın ancak cüzi bir kısmını

karşıladığını bildiriyordu (Manstein 1962:647-648, ek.9).

Weichs’ın “B” Ordular Grubu zamanında çekilebilmişti. Ancak Hitler, Paulus’un 6.

Ordusu’nun Stalingrad’dan çekilmesini yasakladı. Luftwaffe’nin kuşatılmış birliklere

günde 500 ton yakıt ve yiyecek sağlayacağı sözünü veren Reichsmarschall Göring ise

bu sözünü tutamadı. Aralık’ta Rokossovski’nin Don Cephesi’nin yenilediği saldırıda

kuşatılmış olan ve ikmali yetersiz olan Alman birlikleri 32 km. daha şehre doğru

çekildiler. Bu arada Weichs, Paulus’u Hitler’in emirlerini çiğneyip yarma harekâtı

düzenlemek suretiyle Stalingrad’dan acilen çıkması için uyardı.

Sovyetler’in Stalingrad’daki karşı-saldırı sırasında verdikleri kayıplar, 19 Kasım 1942

ile 2 Şubat 1943 arasında 154.870 ölü, esir ve kayıp, 330.865 yaralı ve hasta olmak

üzere toplam 485.735 olmuştur (Glantz 1995:142, tablo 9-2).

96

2.3.1.2. Manstein’ın Karşı-Saldırısı (Aralık 1942)

Hitler ise 6. Ordu’yu kurtarma harekâtı düzenlemesi için Mareşal Manstein’a yetki

verdi. 27 Kasım’da Don Nehri’nin cep yaptığı bölgedeki ve Don’un doğusunda hala

Almanlar’ın elinde bulunan topraklardaki birliklerden Don Ordular Grubu kuruldu ve

komutanlığına da Manstein getirildi. Almanlar, 28 Kasım’da Stalingrad çevresinde 143

adet Sovyet tümeni ya da zırhlı zırhlı tugayı tespit etmişledi (Manstein 1962:323).

Ruslar çevrelenen 6. Ordu’ya ilk taarruzu 2 Aralık’ta gerçekleştirdilerse de başarılı

olamadılar. Sovyet generalleri Stalingrad’da çevrilen birliklerin sayısının çokluğunu

fark etmemiş olduklarından şehrin etrafındaki Alman savunmasını yarmak için

yeterince birlik ayırmamışlardı. Sovyet yetkililer Stalingrad’da çevrilen Alman

askerlerin sayısını ilk olarak 90.000 olarak tahmin etmişlerdi. Ancak gerçek sayı

220.000’i buluyordu (Keegan 1989:104). Bunun üzerine Stalin, Yeremenko’nun

Stalingrad’ın dışındaki tümenlerini de Stalingrad’ın kurtarılmasını tamamlaması için

Rokossovski’nin komutasına verdi. Bu yetersizlik Almanlar’a bir karşı-saldırı için

gerekli umudu ve zamanı da kazandırmıştır.

9 Aralık 1942’de Manstein, OKH Kurmay Başkanlığı’na ve Harekât Şubesi’ne yolladığı

raporda, Don Ordular Grubu önünde bulunan Rus gücünün 86 piyade tümeni, 11 piyade

tugayı, 54 tank tugayı,14 motorize tugay ve 11 süvari tümeni olduğunu belirtmiştir.

Manstein 5 Aralık 1942 tarihli mühimmat durumunu aynı rapora göre “L/60 50mm.’lik

tank mermisi % 25, L/40 75 mm.’lik tank mermisi: % 34, 80 mm.’lik havan mermisi: %

21,6, hafif piyade tüfeği mermisi: % 36, Piyade tüfeği mermisi: % 25, idi (Manstein

1962:649-650, ek:10).

Stalingrad’a doğru yarma yapılması için “A” Ordular Grubu’ndan birlikler çekildi.

Manstein kısa süre içinde Kış Fırtınası Harekâtı’nı hazırlayarak 12 Aralık’ta saldırıya

geçti. Manstein’ın birlikleri Yeremenko’nun hattına güneyden taarruz ettiler ve 4.

Panzer Ordusu’na bağlı LVII. Panzer Kolordusu bir hafta içinde 50 km.’lik bir yarma

yaparak Stalingrad yolunu yarıladı. Manstein, 18 Aralık’ta 55 km. kadar Stalingrad’a

sokulabilmişti. 6. ordu ile aralarında 40 km. kadar mesafe vardı. Ancak ihtiyat olarak

97

cepheye sevkedilen Sovyet 2. Muhafız Ordusu ve VII. Tank Kolordusu, Mishov

Nehri’nin kuzeyine konuşlanınca Alman Harekâtı 19 Aralık’ta son buldu. 25 Aralık’ta

Rus topçu ve roket bombardımanı ile Kessel’de tam 1.300 Alman askeri öldü (Keegan

1984:227). Manstein bu arada Paulus’a Stalingrad’dan çıkış emrini vermişti ki bu emir

6. Ordu’nun önemli bir kısmını kurtarabilirdi. Ancak sadece 25 km.’lik yakıta sahip

olan Paulus, Hitler’in kesin emirleri doğrultusunda hareket etti.1 Bu da 6. Ordu’nun son

umudunu yok etti. 29 Aralık’ta kurtarma birlikleri harekâta başladıkları Kotelnikovo’ya

kadar geri püskürtülmüşlerdi. Harekât, Almanlar’a 16.000 asker ve 300 tank kaybına

maloldu (Perrett 1992:279).

Luftflotte-4 ise Stalingrad önlerinde 488 uçak ile yaklaşık 1.000 personel kaybına

uğramıştır. Buna rağmen, 6. Ordu’nun ikmalinin asgari acil ihtiyacı bile hava yoluyla

sağlanamamıştır. Daha 23 Kasım’da Göring’in vaadinin yanlış olduğu ortaya çıkmıştı

(Manstein 1962:339).2

2.3.1.3. Stalingrad Direnişinin Sonu (Ocak- Şubat 1943)

20 Aralık’ta Tatsinskaya’ya uçuşlar Sovyet avcıları tarafından engellenince Almanlar’a

sadece 70 ton ikmal ulaşmıştı. Sovyetler gecikmeden Stalingrad’ı geri alacakları Kol’tso

(Yüzük) Harekâtı’nı başlattılar. 26 Aralık’ta Paulus, 70 tonluk ikmal malzemesinin

kaldığını ve daha fazla direnemiyeceğini bildirdi. 24 Ocak’a kadar 30.000 yaralı hava

yolu ile boşaltılabildi (Keegan 1989:105) ve bundan sonra şehirdeki direnişin gruplara

bölünerek yapılması emredildi.

Stalingrad’ı çevreleyen Rus çemberi, 1 Ocak’ta 47 tümenin 218.000 asker, 5.610 top ve

havan, 169 tank 300 uçağını içeriyordu. Stalin, bu gücün acilen serbest kalarak mümkün

1 Hitler’in savaş boyunca bir çok alanda verdiği yanlış karar ve bunların etkileri toplanarak değelendirilecek olursa bu malzemeden ciltlerce kitap çıkacaktır. Buna bir örnek “Hitler’s Stalingrad Decisions” kitabıdır ki, içinde Hitler’in sadece Stalingrad Muharebeleri ile ilgili 60’a yakın yanlış kararıtartışılmaktadır (Jukes 1985). Hitler’in bu yanlış kararları sadece Stalingrad Muharebeleri ile de sınırlı kalmayarak savaşın seyrinde ciddi değişimlere yol açtı. Savaşın ortasında silâhlanma bakanı olan Albert Speer teknolojik alanda, Guderian, Manstein, Galland ve diğer bir çok Alman generali de askerî alanda bu kararların yanlışlıklarına dikkat çekmişlerdir.2 Stalingrad’a düşman üzerinden uçulan mesafe 50 km., Morosowskij üssünde 180 km., Tazniskaja’dan ise 220 km. idi.

98

olan hızla diğer harekâtlara katılmasını istiyordu (Erickson 2003:26). 9 Ocak’ta

çevrelenmiş bölgenin batısının Volga’ya maksimum uzaklığı 50 km. kadardı. 9 Ocak’ta

saat 24.00’te Sovyetler batıdan saldırıya geçerek çemberi daraltmaya başladılar ve 12

Ocak’a kadar Rossashka Irmak’ın batısını ele geçirdiler. 22 Kasım’da çevrelenen

250.000 Alman askerinden, 10 Ocak’ta kalan 210.000’i hala savaşıyordu. Bu zamana

kadar 10.000 Alman askeri ölmüş, 25.000’i yaralanmış, yaralılardan 10.000’i de nakliye

uçaklarıyla tahliye edilmişti. Sovyet saldırısı başladığından beri sadece 1.200’ü hava

yoluyla tahliye edilmiş, 500 asker cepheye geri dönmüş, ancak hiçbir ihtiyat, çemberin

içine gönderilmemişti. Dolayısıyla Ruslar yedi hafta içinde Alman 6. Ordusu’nu 39.000

kadar azaltmışlardı. Almanlar 10 Ocak’taki Sovyet “teslim ol” ültimatomunu geri

çevirdiler. Stalingrad çemberinin batı ucundaki Marinovka üzerine yapılan Sovyet

saldırısı, 12 Ocak’a kadar Don Cephesi’ne 26.000 asker ve 135 tank kaybına mal olmuş,

aynı gece cephenin elinde sadece 122 tank kalmıştı (Erickson 2003:36-37). 12 Ocak’ta

kuzeybatı sektöründen 10-12 Rus tümeni taarruz ettilerse de, burada toplanan iki Alman

motorize piyade tümeni bunları kısmen püskürterek 100 kadar tankı da yok ettiler.

Ancak 16 Ocak’ta Güney sektöründe de iki gün ağır topçu ateşinden sonra, 297. Piyade

Tümeni’nin sert direnişine rağmen Sovyet tankları burada derin bir gedik açmışlar,

ancak bu da ellerindeki 100 tankın 40’ına mal olmuştu. Kuzey sektöründe tükenen 16

Panzer Tümeni’nin bölgesinde, Ruslar derin girintiler sağlamıştı. Aynı gün Pitomnik

Havaalanı da düşünce, Almanlar’ın elinde sadece Gumrak Havaalanı kalmıştı. Yoğun

topçu bombardımanını sürdüren Rokossovski, sonunda Alman hatlarını yarmayı başardı

ve Almanlar’ın elindeki son havaalanı Pitomnik te. Aynı gün Ruslar Stalingrad’a

batıdan 11 km. daha yaklaştılar. 19 Ocak’ta 6. Ordu hala 90 Sovyet tümenini ya da

zırhlı tugayını, muharebe ettiği çemberin etrafında tutuyordu (Manstein 1962:378-380).

25 Ocak’ta Stalingrad’daki Alman direnişi kentin kuzey ve güneyinde olmak üzere

ikiye bölündü. Ertesi gün Ruslar Mamayev Kurgan’ın eteklerine kadar geldiler. Burası

yoğun bombardımanın yarattığı ısı sayesinde kar tutmamıştı.

Paulus’un rütbesini alelacele ordeneralliğe yükselten Hitler, 30 Ocak’ta da mareşalliğe

yükseltti. Ancak artık umudu kalmayan ve görevini yerine getirdiğine inanan Paulus,

beraberindeki güney grubu ile birlikte 31 Ocak’ta General Shumilov’a teslim oldu.

94.000 Alman askeri de onunla birlikte Ruslar’a teslim olmuştu. (Keegan 1984:227 ve

99

Keegan 1989:105) Paulus, Almanlar’ın ilk teslim olan mareşali olmuştu. Stalingrad’da

kalan Almanlar’ın tamamını 2 Şubat’ta esir eden Don Cephesi, 22 tümeni ve 160 destek

ve ihtiyat birimini yok etmiş, 5.762 top, 1.312 havan, 156.987 tüfek, 10.722 otomatik

tüfek ve tabanca, 10.679 motorsiklet, 240 traktör, 3.569 bisiklet, 933 telefon seti ile 397

kilometre uzunluğunda kablo ele geçirmişti (Erickson 2003:38).

Teslim olanların dışında muharebeler esnasında Stalingrad içinde en az 147.000 Mihver

askeri ölmüştü. Stalingrad’ın dışında ise 100.000 kadar daha ölen asker vardı (Keegan

1984:227). Muharebeler boyunca 3. Rumen Ordusu, 4. Rumen Ordusu, 8. İtalyan

Ordusu ve 2. Macar Ordusu ve 4. Panzer Ordusu’nun çoğu da 6. Ordu ile birlikte

tamamen ya da çoğunlukla yok edilmişti. 6. Ordu ise Almanlar’ın savaşta teslim olan ilk

ordusu olmuştu. Mihver güçler toplamda 700.000 asker, 1.000 tank, 2.000’in üstünde

top ve 1.400 uçak kaybetmişlerdi (Keegan 1989:101). Stalingrad’da 6. Ordu ile birlikte

yok edilen birlikler ise, IV., VIII., XI., LI. kolordular dahilinde 13 piyade tümeni, üç

panzer tümeni, üç motorize tümen, bazı ordu ve kara kuvvetleri kıtaları, uçaksavar

birlikleri, Luftwaffe yer birlikleri, bir Romen süvari tümeni, bir Romen piyade tümeni

ve bir Hırvat alayıydı (Manstein 1962:389). Almanlar’ın Stalingrad içindeki kayıpları

120.000 ölü, hava yolu ile taşınan 25.000 yaralı 91.000 esir, 3.500 tank ve hücumtopu,1

12.000 top, 3.000 uçak ve 75.000 motorlu taşıt oldu (Perrett 1992:278).

Stalingrad, Alman Ordusu’nun gidebildiği en uzak noktadan geri çekilmesini başlattığı

ve Alman Ordusu’nun moralini bozarak askerlerin kesin zafere olan inancını temelden

sarstığı için askerî tarihçilerin çoğu tarafından İkinci Dünya Savaşı’nın dönüm noktası

olarak kabul edilmektedir.2 Gerçekten de Stalingrad ile birlikte başlayan ve Kafkaslar

1 Hücumtopu (orjinali Sturmgeschütz, kısaltması StuG), piyade destekçisi olarak korugan ve tanklara karşı kullanılan etkili bir kendinden-kundaklı anti-tank topu. Kolay ve ucuza üretildiği için özellikle savaş Almanlar’ın aleyhine döndüğünde çok işe yaradı.2 Stalingrad yenilgisi genellikle İkinci Dünya Savaşı’nın dönüm noktası olarak bilinmektedir. Halbuki henüz Alman saldırı gücünü kıramadığı için bu yenilgiyi savaşın kesin bir dönüm noktası olarak kabul etmek doğru olmaz. Stratejik açıdan bakacak olursak Ruslar hala Almanlar’ın 1943’te Kafkaslar’a yönelteceği saldırıdan korkuyordu ve Hitler de 17. Ordu’yu Taman Yarımadası’nda bunun için tutmaya devam etmek suretiyle Kafkaslar’ı tehdit ediyordu. Kayıp açısından bakacak olursak, Alman kayıpları son derece ağırdı. Ama henüz kapanamayacak ölçüde değildi. 6. Ordu’nun kaybı Ruslar’ın Sivastopol’de verdiği kayıplara yakındı. Stalingrad kuşatmasının Sovyet Ordusu’na maliyeti ise şüphesiz Almanlar’a olduğundan çok daha fazlaydı. Rus öncü zırhlı kolorduları Rostov’a ilerleyiş sırasında Alman karşı-saldırıları ile birlikte eriyip yok olmuştu ve Ruslar da bu suretle nihaî hedef olan Rostov’a yönelik son vuruşların hiçbirinde başarılı olamadılar. 6. Ordu’nun kaybedilene kadar tutulması ise Stalingrad’dan batıya yönelen Sovyet ordularının lojistik desteğini geciktirerek Stalin’in asıl amacı olan Kafkaslar’daki

100

ile süren, sonunda Rostov’un da boşaltılarak yine Meis Irmak’ının batısına kadar

cereyan eden Sovyet ilerleyişi ve Alman çekilişi, Almanlar’ın tamamen bittiğini ve

Sovyetler’in saldırı inisiyatifini artık ele kesin olarak ele geçirdiğini işaret eder gibiydi.

Jukov, Stalingrad’dan sonra 1. dereceden Suvorov Nişanı ile ödüllendirildi. Onun yanı

sıra Voronov, Vatutin ve Rokossovski de bu nişanı aldılar. Jukov, Stalingrad’daki

Sovyet zaferinin tarafsız ülkelerde yatıştırıcı bir etki yaptığını söylemiştir (Jukov

1982:282-283).

tüm Alman ordularının yok edilmesi hedefine ulaşmasını kesin olarak engellemişti. İzleyen günlerde ise, Kharkov’da öldü gözüyle bakılan Almanlar Sovyet birliklerini tuzağa düşürüp perişan etmiş ve ciddî oranda kayıp verdirmişlerdi. Bu sefer ilk olarak kış savaşının hakimi Almanlar olmuştu ve Almanlar’ın saldırı inisiyatifini koruyarak umutlarını 1943 ortalarına taşıması Sovyet yetkilileri de rahatsız etmişti. Ruslar ise bunun aksine Almanlar’ı şimdiye kadar kazandıkları yaz harekâtlarında yenemedikçe Doğu Cephesi’nin kaderi kolay kolay değişmeyecekti. Bu yüzden 1943’ün ilk yarısında Müttefikler’e yeni cephe açmaları için sürekli baskı yapmayı artırdılar.

Bir çok kaynakta Stalingrad’ın yanında Kuzey Afrika’daki El Alameyn’in ismi de dönüm noktası olarak geçer. Aynı dönemlerde Almanlar için savaşın ikinci ama küçük cephesi olan Kuzey Afrika’daki Alman yenilgisi, Kuzey Afrika için bir dönüm noktası olmakla birlikte, savaşın dönüm noktası olmaya yeterlideğildir. Zaman konusunda Stalingrad’a tesadüf olması yüzünden yapılan bu yanlışlık, tahminen batılı askerî tarihçilerin kendilerine de pay çıkarma isteğinden kaynaklanmaktadır. Çünkü bu cephede savaşan yüzbinlerce askere karşı Doğu Cephesi’nde on milyondan fazla asker mevcuttu ve ekipman olarak ta iki cephe kıyaslanamayacak orandaydı. Almanlar açısından Kuzey Afrika üvey bir cepheydi ve buraya birlik göndermelerinin sebebi de İtalyanlar’ı yaklaşmakta olan bir felâketten kurtarmaktı. Bu başarılı oldu ve 1941’de kapancak gibi gözüken bu cephe, 1943 Mayıs’ına kadar uzadı.

Savaşın dönüm noktası olabilecek bir olay, öncelikle Almanlar’ın savaşı kazanmasını engelleyecek bir olay olmalıydı. Ancak bir dünya savaşı içinde bu tür olaylara bir çok alanda ve çok sayıda rastlamak mümkündür. Örneğin teknolojik alanda Almanlar’ın jet uçaklarının erken kullanımının Hitler’in yanlış kararı doğrultusunda gecikmesinin 1943-44’te Almanya’nın Almanya Hava Savaşı’nı kaybetmesine neden olması Normandiya Çıkarması’nı tetiklediği için, Müttefik gemilerinin yakalayamadığı Walther Denizaltısı’nın geliştirilmesi ve üretimi üzerine verilen isabetsiz kararlar da 1943-44 yıllarında Atlantik’teki üstünlüğü kesin olarak müttefiklerin lehine döndürdürdüğü için birer dönüm noktasıdır (Çınar 2000:145-177). Almanlar’ın 1945 Mart’ında, Atom Bombası projesinde başarısız olmaları da başka bir dönüm noktasıdır. 1940’taki Dunkirk Boşaltması, Britanya Hava Savaşı İngiltere’nin gücünün kırılmasını ve dolayısıyla işgalini engellediği için birer dönüm noktası sayılabilir. Doğu Cephesi’nde de 1941’de Leningrad’ın pas geçilmesi, Ağustos-Eylül aylarında Moskova Yolu açıldığında Hitler’in önce Ukrayna’nın ele geçirilmesini emretmesi gibi olaylar Doğu Cephesi’nde yaşanan dönüm noktalarıdır. Bu yazıda savaşın dönüm noktası öncelikle Kursk Muharebesi olarak kabul edilmiştir. Bunun nedeni geliştirdikleri saldırı doktrininin en önemli unsuru olan saldırı inisiyatifini o zamana kadar elinde tutan Alman Ordusu’nun, Kursk Muharebesi’nin sonucunda gelen başarısızlıkla, inisiyatifi savaşın en büyük cephesi olan Doğu Cephesi’nde kesin olarak kaybetmesidir. Hatırlanacağı gibi Stalingrad’da dağılan ve çekilen Alman birlikleri, her türlü yokluğa rağmen derin ve kuvvetli darbelerle Sovyet zırhlı kolordularının çoğunu yoketmeyi başarmış ve Şubat-Mart 1943’te gelişen Harkov Karşı-saldırısı sayesinde de Sovyet güçlerini tam bir bozguna uğratmıştı.

101

2.3.1.4. Don Muharebeleri (Aralık 1942-Şubat 1943)

Dinyeper Nehri’ndeki geçitler, Stalingrad’dan 700 km., Kafkaslar Cephesi’nin doğu

bölümünden ise 900 km. uzaklıktaydı (Manstein 1962:393). Sovyet birliklerinin buraya

yönelik harekâta girişmesi zor gözükebilirdi. Ancak 6. Ordu’nun kuşatılması Ruslar’ın

önüne bir çok yeni fırsat çıkarmıştır. Böylece Stavka, Sovyet Ordusu bir yandan

Stalingrad’daki 6. Ordu’yu kuşatmışken, diğer yandan da Don Nehri’nin orta

kesiminden güneye doğru Küçük Satürn Harekâtı’nı hazırladı.

Orta Don kesimdeki 16 Aralık itibarıyla tarafların güçleri şöyleydi:

Mihver Kuvvetler:

3. Romen Ordusu, XXXXVIII. Panzer Kolordusu ve Hollidt Ordu Grubu toplamı:

110.000 asker ve 70 tank

8. İtalyan Ordusu: 100.000 asker ve 50 tank

(Toplam 210.000 asker ve 120 tank)

Sovyet Birlikleri:

Voronej Cephesi

6. Ordusu: 60.200 asker ve 250 tank.

Güneybatı Cephesi

1. Muhafız Ordusu: 110.700 asker ve 504 tank

3. Muhafız Ordusu: 110.000 asker ve 234 tank

5. Tank Ordusu: 90.000 asker ve 182 tank

(Toplam: 370.000 asker ve 1.170 tank)

Görüldüğü gibi bu kesimdeki Sovyet üstünlüğü asker sayısında 1,8:1 ve tank sayısında

10:1 şeklindeydi (Glantz 2002:28). Ayrıca Voronej ve Güneybatı cephelerini

desteklemek için sırasıyla 2. Hava Ordusu ile 17. Hava Ordusu görevlendirilmişti ve

bunların toplam 72 bombardıman, 135 taarruz ve 97 avcı uçağı bulunuyordu. 106 keşif

ve irtibat uçağı da gece bombardımanı olarak kullanılacaktı (Glantz 2002:37).

102

Asimetrik kuvvetler bekleneni getirdi ve Golikov’un Voronej Cephesi ile Vatutin’in

Güneybatı Cephesi’nin ortak harekâtıyla bölgeyi koruyan 8. İtalyan Ordusu parçalandı.1

Don’un doğusundaki Alman kurtarma harekâtı da böylece suya düştü ve Don Ordular

Grubu da Don Nehri’nin Stalingrad’a yakın kesiminde doğudan gelen baskı sonucu

çekilmek zorunda kaldı. Vatutin, 28 Aralık’ta Yüksek Karargah’a 17 tümenin tamamen

ezildiğini, ikmal maddelerinin ele geçirildiğini, 60.000 esir alındığını ve bir o kadarının

da öldürüldüğünü rapor etti (Jukov 1982:271). 30 Aralık’ta Küçük Satürn Harekâtı

tamamlandığında, Ruslar Don’u arkalarında bırakmışlar ve Donets’e yaklaşmışlardı.

Aynı gün 30 Aralık’ta Yüksek Karargah’ın direktifiyle Stalingrad Cephesi’nin üç

ordusu Don Cephesi’nin emrine verilince, bu cephenin mevcudiyeti 212.000 asker,

6.500 top ve havan, 250 tank ve 300 uçağa çıkmış oldu (Jukov 1982:277). Doğudan ise

Sovyet birlikleri Çir ve Aksay ırmaklarını geçerek 6. Ordu ile Don Ordular Grubu’nun

arasını oldukça açmışlardı. Ancak bu muharebeler özellikle öncü zırhlı kolordulara

pahalıya mal olmaktaydı. Almanlar kesin bir cephe hattını tutmasalar da ellerinde

ayırabildikleri az sayıdaki birliklerle batıya çekilerek, Kafkaslar’daki Alman

birliklerinin ricatını önlemeye çalışan Sovyet zırhlı kolordularının derinlemesine inerek

oynadıkları kumardan yararlanmaya çalışıyorlardı. Manteuffel, Rus kolları arasına

girerek onları geriden vurma şeklindeki “derinlemesine akınlar” metodunu oldukça

geliştirmişti. Böylece karargah ve muharebe merkezlerini yakalayıp kargaşa yaratıp

yaygınlaştırıyordu (Liddel Hart 1996, II:634-635). Bu taktik Don kovalamacasında

Sovyet zırhlı kollarının bir anda yok olmalarına neden oluyordu. Bir çok öncü zırhlı

kolordunun iletişimi ve ikmali Alman birliklerinin ani karşı-saldırıları ile kesilerek,

bunlar bir bir yok edildi.

Ocak’ta Golikov’un Voronej Cephesi ile Popov’un Bryansk Cephesi Don’un kuzey

kesiminden taarruz etmeye başlamıştı. Bu sefer Weichs’ın “B” Ordular Grubu’nun

tuttuğu geniş bölgeye saldırıyorlardı ki, cephe Orel’in doğusundan Kharkov’un

doğusuna kadar uzuyordu. Artık Rusya’nın tüm güney kesimi harekâta dahil edilmiş,

Ruslar’ın yeni hedefi Dinyeper’in güneyine ulaşmak olmuştu.

1 8. İtalyan Ordusu’nun elindeki top ve havan sayısı 355 iken, karşılarındaki Sovyet birliklerinde bu sayı 2.000 idi. Ayrıca Ruslar buraya tank yığarlarken, İtalyanlar’ın ellerindeki 50 tank cephehattında konuşlandırılmamıştı (Glantz 2002:29-31).

103

19 Ocak’ta İtalyan ve Macar tümenlerinden 13’ü çevrilmiş, biri ezilmiş, 56.000 asker

esir alınmış, 1.700 tank, 2.800 makineli tüfek, 55.000 tüfek, binlerce kamyon ve at ile

tüm cephane ele geçirilmişti. Ocak sonunda esir sayısı 86.900’e çıktı. Amiral Horty,

80.000 Macar’ın öldüğünü, 63.000’inin de yaralandığını yazmıştı (Erickson 2003:33-

34).

27 Ocak 1942’de Vyazma’nın batısına 2.000 paraşütçü indirildi (Jukov 1982:148).

Ruslar derin gedikleri değerlendirmeye çalışıyorlardı. Almanlar ise ciddî materyal

sıkıntısı yüzünden Ruslar’ı karşılayamıyorlardı. 31 Ocak 1942’de Alman Merkez

Ordular Grubu’nun 4.262 antitank, 5.890 havan ve 3.361 top ihtiyacı vardı (Glantz

1995:103). Öte yandan Sovyet birliklerinde de ikmal sorunları başlamıştı. Ocak’ta,

Sovyet birlikleri top ve havan mühimatı konusunda sıkıntılıydılar ve bu durum Şubat’ta

daha da kötüleşti. Şubat başında, cephaneleri tükenen roket birlikleri geri çekildi (Jukov

1982:153).

Stalingrad başarısı büyüdükçe Stalin’in hedefleri de büyümüş, Stalingrad düştükten dört

gün sonra, 6 Şubat’ta verdiği emirle Güneybatı Cephesi’nin Alman Don Ordular

Grubu’nu Kırım Yarımadası’na tıkarak orada izole etmesini istedi. Bunun için

Harkov’un alınması gerekliydi. Jukov, Stalin ve Shaposhnikov’u Harkov Taarruzu’nu

yapmamaya, bunun yerine Moskova önlerindeki Alman girintilerine karşı tarruz etmeye

ikna etmeye çalışmış, ancak başaramamıştı (Jukov 1982:166). Bu arada 1. Panzer

Ordusu Kafkasya’yı boşalttığından, Manstein’ın eline de bazı kozlar geçmişti.

2.3.1.5. Leningrad (1943)

Stalingrad’daki mücadele sürerken, Ruslar Leningrad’da ilk başarılarını 7 ila 18 Ocak

1943 tarihleri arasında Sinyavino tepelerine iki taraftan yapılan zorlu bir saldırı ile

kazanmışlardır. Govorov’un Leningrad Cephesi’ne bağlı 67. Ordu, buzla kaplı Neva

Nehri’ni geçerek batıdan ve yeniden oluşturularak dört tank kolordusu ile desteklenen

Meretskov’un Volkhov Cephesi’ne bağlı 2. Şok Ordusu ise doğudan olmak üzere

düzenledikleri kombine harekât, çok ağır kayıplara rağmen Schlisselburg ve

104

Sinyavino’nun bulunduğu dar kıyı sektörünün Sovyetler’e geçmesi ile son bulmuş ve

adeta ölmekte olan şehrin boğazında açılan delik gibi bir süre daha dayanmasını

sağlamıştır. Bu kısmi başarıya rağmen bölgedeki Alman savunması hala gücünü

korumaktaydı. Bu zamana kadar Leningrad’a giden tek yol olan Ladoga gölü üzerinden

2.275.00 ton kargo taşınmıştı (Glantz 2001:120). Almanlar 1943 yazında Leningrad’a

iki paraşüt tümeni indirerek almayı tasarladılarsa da Kursk’taki başarısızlık yüzünden

bu plan suya düştü.

1943 Ağustos’unda Sinyavino’daki beşinci saldırı girişimi, Kızılordu’nun iki cephesinin

toplam 253.300 askerinin 20.890’ı ölü, esir ya da kayıp olmak üzere toplam 79.937’sini

kaybetmesine yol açarken, 15 Eylül’de 67. Ordu’nun saldırısı da 10.000 kayıp daha

vermenin ötesine gidememiştir. Leningrad, Volkhov ve Kuzeybatı cephelerinin 1943

boyunca toplam kayıpları bir milyonu aşarken, bunların 255.447’si ölü, esir ve

kayıplardır. Alman Kuzey Ordular Grubu’nun gücü de 1943 Temmuz ortasında 760.000

askerken, 14 Ekim’de 601.000 askere düşmüştür. Aynı dönemde bölgedeki Sovyet gücü

734.000’den 893.000’e çıkarken, ihtiyatı ise 491.000’den 66.000’e kadar düşmüştür

(Glantz 2001:147-149).

2.3.1.6. Vyazma-Rjev Ve Demyansk Muharebeleri (Şubat-Mart 1943)

Demyansk Sektörü’nün güneyindeki, Moskova’nın 180 km. batısında kalan Rzhev’e ile

Vyazma’ya yöneltilen Sovyet saldırıları ise 9. Ordu, 3. Panzer Ordusu ve 4. Ordu

tarafından durdurularak bu iki şehir elde tutuldu.Demyansk’taki çarpışmalar Haziran

sonlarına kadar sürdü. 5 Şubat 1943’te Sokolovski’nin Kalinin Cephesi ile Konev’in

Batı Cephesi Rzhev-Vyazma çıkıntısına harekât başlattılar. Daha kuzeydeki

Demyansk’a da Timoshenko’nun Kuzeybatı Cephesi bir harekât düzenledi. Her iki

saldırı da birer kıskaç harekâtıydı ve bölgedeki yüzbinlerce Alman askerini hedef

alıyordu. Bunun üzerine Almanlar başarılı çekilmelerle bu cepleri 31 Mart’a kadar

boşalttılar. Bu sayede Rusya’nın orta ve kuzey kesimlerindeki cephe hattı daha sabit bir

hale geldi. Şubat ve Mart aylarındaki Demyansk Saldırısı’nı durdurulduğunda,

105

Timoshenko’nun birlikleri 10.016’sı ölü ya da esir, toplam 33.663 kayıp vermişlerdi

(Glantz 2001:142-143).

2.3.2. Harkov Muharebeleri’nden Kursk Taarruzu’nun Başarısızlığına

Kadar Olan Dönem (16 Şubat - 17 Temmuz 1943)

2.3.2.1. Harkov Karşı-Saldırısı (Şubat-Mart 1943)

2 Şubat 1943’te Stalingrad’daki çarpışmalar sona erdiğinde, Ruslar Orta Don

kesimindeki “Küçük Satürn Harekâtı’nın” ötesine geçmişler, Don ve Donets nehirlerine

ulaşmışlar ve daha kuzeyde ise Kursk ve Bjelgorod kentlerine 80 km. kadar doğudan

yaklaşmışlardı. İlerlemeler devam etti ve her iki kent te 9 Şubat’ta Sovyet birliklerinim

eline geçti. Harkov Karşı-saldırısı öncesinde “B” Ordular Grubu cephesinde kuvvet

oranı 1:8 Almanlar’ın aleyhine iken, Merkez ve Kuzey ordular gruplarında bu oran 1:4

idi. OKH, eldeki tüm ihtiyat ve ekipmanı, en ağır savaşları vermekte olan Don Ordular

Grubu’na akıttığı için diğer ordular gruplarından buraya birlik kaydırarak onların

sektörlerinde de zayıflıklar yaratmak istemiyordu (Manstein 1962:446). Ancak

Almanlar da cephenin bu kesiminde Sovyet ilerleyişine karşı koyamıyorlardı. Böylece

Ruslar da Desna ve Dinyeper nehirlerine doğru yürüyüşlerini sürdürdüler. Şubat

ortasına gelindiğinde Harkov şehri de düşünce daha güneydeki Don Ordular Grubu’nun

Kırım Yarımadası’na hapsedilmesi tehlikesi doğmuştu.

6 Şubat’ta Hitler’i zorlukla ikna ederek birliklerinin Don Nehri’nin doğusunda kalan

çekilmesini sağlayan Don Ordular Grubu komutanı Mareşal Manstein, bu sayede birçok

birliği Mius Irmağı’nın arkasına kaydırarak burada toplamıştı. Hitler’in 13 Şubat’ta

önemli prestije sahip olan Harkov’un her ne pahasına olursa olsun savunulması emri ile

“B” Ordular Grubu’nun elindeki elit bir birlik olan SS Panzer Kolordusu’nun

kaybedilmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı.1 SS Kolordusu komutanı Korgeneral

1 SS birlik lerinden ilk kez bir panzer kolordusu oluşturulmuştu. SS tümenlerinin mevcudiyeti 17.200 olan normal tümenlere göre 4.000 kadar daha fazlaydı. SS tümenlerine donanımda öncelik te sağlanıyor, yeni silâhlara sahip olan ilk birliklerden bazıları oluyordu. 88 mm.’lik topuyla tüm tanlara üstünlük sağlayan

106

Paul Hausser tam zamanında şehri boşaltarak Hitler’in emirlerine karşı gelmiş, ancak

birliklerinin kuşatılmasına da engel olmuştu. 16 Şubat’ta Harkov düştüğünde Sovyet

zırhlıları da Don Ordular Grubu ile “B” Ordular Grubu arasında 160 km.’lik bir gedik

açmışlardı. 13 Şubat’ta iki Ordular Grubu Güney Ordular Grubu olarak birleştirildi ve

Kafkaslar’ı zamanında boşaltarak Mius’un batısında konuşlanan “A” Ordular

Grubu’nun birlikleri de Manstein’ın komutasındaki Güney Ordular Grubu‘na dahil

edildi. Böylece Manstein, Azak Denizi’nden Bjelgorod Sektörü’ne kadar geniş bir

bölgeye hükmedebilecekti. Bu düzenleme Harkov Karşı-saldırısı’nın da şekillenmesini

sağladı. Ancak 14 Şubat’ta OKH’ın önceden vaat ettiği ihtiyat 37 katar yerine sadece

altı katar gelebilmişti. Bu arada Ruslar’ın 16 Şubat’ta Pavlograd ve Dnepropetrovsk

doğrultusunda ilerlediği bildirilmiş, Pavlograd demiryolu kavşağına ulaşan Ruslar

Poltova ile demiryolu bağlantısını kesmişlerdi (Manstein 1962:450).

Hitler, Zaparoje’de Manstein, Kleist ve diğer komutanlarla toplantıdayken, Rus zırhlı

öncüleri buranın 60 km. kadar kuzeyindeydiler ve aralarında hiçbir alman birliği yoktu.

Manstein, Rus tanklarının bir gün sonra Dinyeper’in doğusundaki havaalanlarını

kullanılamaz hale getirmesinin mümkün olduğunu söylemiştir. Bu durumda Hitler’in

dönüşü de tehlikeye düşebilirdi (Manstein 1962:454-455).

Ruslar’ın aklını adeta okuyarak harekâtlarını tahmin etmekte uzman olan Manstein,

Harkov karşı-saldırısı için gerekli birlikleri batıdan gönderilen birkaç tümenle Taman

Yarımadası’ndan çektiği 100.000 asker sayesinde oluşturmuştu. Bu arada Hollidt Ordu

Grubu da Mius Nehri’nin batısında mevzilenerek Manstein’ın harekâtının güneydoğu

ucunu koruyordu. Stalingrad’daki korkunç kayıplardan sonra mümkün mertebe takviye

edilerek son model 1.000 uçağa kavuşan Lutfflotte IV ise daha verimli bir şekilde

yeniden organize edildiğinden kısa sürede sektördeki hava üstünlüğünü ele geçirmişti.

Alman Güney Ordular Grubu muharebenin başladığı noktaya elindeki 350 tankını

yığarak buradaki sayısal üstünlüğü 7:1 olarak ele geçirdi (Tsouras 1992:94-95). 19

Şubat’ta 4. Panzer Ordusu sektörün güneybatı köşesinden bir karşı-vuruşla neredeyse

Dinyeper’e varmak üzere olan Sovyet ileri ucunu sarstı. Ardından Almanlar düzenli,

saat gibi işleyen küçük kıskaç harekâtları ile Sovyet birimlerinin arasından geçerek Tiger ağır tanklarının da üretimi tam bu sıralarda hız kazanmış ve bunlardan önemli bir kısmı hemen bu kolordunun envanterine dahil edilerek atış gücü de sayısal gücünün yanında artırılmıştır.

107

onları bir bir çevirdi ve yok etti. Dinyeper’den Donets’e kadar süren bu çevirmelere

güneyden 1. Panzer Ordusu ve kuzeyden 2. Ordu ile Kempf Ordu Grubu da katıldı. 19

Şubat öğleden sonra ve 20 Şubat şafağında Sovyet keşif uçakları Krasnograd

bölgesindeki Alman panzer birliklerinin yeniden gruplandıklarını tespit ettiler. 23-24

Şubat gecesi Vatutin, Stavka’ya 400 tanktan oluşan üç Alman tümeninin Pavlograd’a

saldırdığını rapor etti (Erickson 2003:50-52).

2 Mart’ta karşı-saldırının ilk ciddî sonuçları alınmış, Sovyetler’in bir zırhlı kolordusu ile

üç piyade tümeni tamamen imha edilirken üç zırhlı kolordu, bir bağımsız tugay, bir

mekanize tugay, bir piyade tümeni ve bir kayak tugayı da ağır kayıplara uğratılmıştı.1

Donets ve Dinyeper arasındaki bu muharebelerde Ruslar yaklaşık 23.000 ölü vermiş,

615 tank, 354 top, 69 uçaksavar ile çok sayıda makineli tüfek ve havan da Almanlar

tarafından ele geçirilmiştir. Ayrıca 9.000 Rus ta Almanlar’a esir düşmüştür. Ayrıca

Mius hattının gerisinde de bir mekanize kolordu ile bir süvarisi yok edilmiştir. Daha

kuzeyde, Harkov’un güneyinde ise Sovyet 3. Tank Ordusu’nun güney kanadı 5 Mart’ta

aynı sonuçla karşılaşmıştı. Alman 4. Panzer Ordusu sayesinde, Ruslar’ın iki zırhlı

kolordusu ve üç piyade tümeni yok edilmiş ya da esir alınmıştı. Ruslar 12.000 ölü

vermiş, 61 tank, 225 top ve 60 motorlu taşıt ele geçirilmiştir (Manstein 1962:460).

1943 Mart’ın da Azak Denizi ile Harkov’un güneyi arasındaki 700 km.’lik cephehattını

32 Mihver tümeni tutuyordu. Sovyetler’in ise buna karşı 341 adet süvari ve piyade

tümenleri ya da zırhlı ve mekanik tugayları mevcuttu. Sovyet birlikleri hala Almanlar’a

karşı 7:1 sayı üstünlüğüne sahiplerdi (Manstein 1962:393). Mius’u tutan Hollidt Ordu

Grubu ise, 1943 Mart’ında 6. Ordu’nun yerini almışsa da, ondan 20 tümen kadar azdı ve

istihkamcısının ile topçuısunun büyük çoğunluğu eksikti. Bu ordu grubunun yerini

alarak yeniden oluşturulan 6. Ordu’nun tümenlerinin tekrar düzenlenmesinde çoğunluğu

bakaya ve ihtiyatlar oluşturmuştur (Manstein 1962:464).

Sovyet Güneybatı Cephesi’nin dağılmasından yararlanan Almanlar, 7 Mart’ta ikinci bir

karşı-saldırı başlatarak bu sefer Harkov’u alan Voronej Cephesi ile daha kuzeydeki

Merkez Cephesi’nin arkasına sarkmaya çalıştılar. 10 Mart’ta Hitler yine Manstein’ı

1 Artık Sovyet birliklerinin saldırı gücü kalmamıştı. Sovyet Güneybatı Cephesi’nin öncüsü olan Popov Zırhlı Grubu tamamen yok edilmiş, Alman birliklerinin yetersizliği yüzünden dağılan Sovyet askerlerinin çoğu donmuş olan Donets Nehri’ni geçerek kaçmayı başarmışlardı (Keegan 1989:106).

108

ziyaret etti ve Manstein da çamur devresi sonrasında girişilecek harekâtla ilgili

görüşlerini bildirdi. 4. Panzer Ordusu’nun Harkov’a hücumu ile şehir kuşatılarak

geçildi. 14 Mart’ta SS Panzer Kolordusu Harkov’u aldı. Voronej Cephesi 100 ila 160

km. kadar geri atılarak 19 Mart’ta Kharkov-Kursk arasındaki Bjelgorod kenti alındı.

Grossdeutschland Motorize Piyade Tümeni de Bjelgorod’a ulaştıktan sonra artan çamur

harekâtı zorlaştırdı. Böylece 1942-43 kış muharebeleri safhası kapanmış oldu. Almanlar

1941-42 kışında bu bölgede tuttukları aynı mevzileri tekrar tutmayı başarmışlardı

(Manstein 1962:463). 23 Mart’ta Ruslar’ın imdadına çamur yetişmiş ve Kursk şehri

büyük bir cep halini aldığında harekât durmuştu. Böylece Mart sonundan Temmuz’a

kadar her iki tarafta kayıpların telafi edecek bir hazırlık dönemine girdiler. Cephe

suskunlaşmış, saldırı inisiyatifi yine Almanlar’ın eline geçmişti. Güneybatı Cephesi’nin

zamanında çekilmesine izin vermeyen Stalin, Hitler’in Stalingrad’da yaptığı hatayı

tekrarlamıştı ve Mart başında Harkov’u bir “Alman Stalingrad’ı” olarak tanımlayarak

Voronej Cephesi’nin savunmasında daha esnek davrandı. Buna rağmen Voronej

Cephesi’nin kayıpları 40.000 asker, 600 tank ve 500 top olarak daha yüksekti (Perrett

1992:155).

Ruslar, 1941’dekine göre zırhlı ve mekanize kolorduları yeniden teşkilatlandırarak, artık

kütleler halinde değil, maksadına uygun olarak kullanmaya başlamışlar ve ilk kez

Alman hattının derinliklerine inerek toplu imhayı başarmışlardır. Sovyetler 1942-43 kış

saldırısı ile büyük başarı elde etseler de, Güney Cephesi’nin kesin bir mağlubiyet ile bir

daha toparlanamayacak duruma gelmesi hedefine ulaşamamıştı. Manstein’a göre 6.

Ordu’nun direnişi, Doğu Cephesi’nin güney kanadının toptan imhasını engellemiştir

(Manstein 1962:464-468).

Manstein, Golikov’un Harkov’u almasına ve Sovyet tanklarının derinlemesine

ilerlemesine izin vermiş ve yakıtları bitmeye başladığında hareket geçmişti. OKW’ye

sızan Lucy Casus Ağı bu harekâtın kararlarının tümü Manstein’ın Zaparoje’deki

karargahında alındığı için Sovyet yetkilileri karşı-saldırı konusunda uyaramamıştı.

Stalingrad’da Almanlar’ın bozulan kendine güvenleri Harkov ile yerine gelmiş, Ruslar

da tekrar endişeye kapılmışlardır. Bu arada Almanlar’ın yeni geliştirerek 1942 sonlarına

109

doğru hizmete soktukları Tiger-IE ağır tankları da Harkov’ta ilk kez daha geniş sayıda

harekâta sokulduklarından etkili olmuşlardır.1

Harkov’un bile boşaltıldığı sıralarda Doğu Cephesi’nin dahi komutanı Mareşal

Manstein sahneye çıkarak, hiç beklemedikleri ve kendinden son derece emin oldukları

bu zamanda Sovyetler’e ağır bir yenilgi yaşatmıştı. Ancak Harkov, Almanlar’ın Doğu

Cephesi’ndeki son büyük stratejik başarısı olmuştur.

2.3.2.2. Kursk Muharebesi (Temmuz 1943)

Kursk girintisi, cepheyi hemen hemen 500 km. uzatıyordu. Harkov’un Merkez Ordular

Grubu ile arasındaki demiryolunu kesiyordu. Bu kavis, Merkez Ordular Grubu’nun

güney kanadını ve Güney Ordular Grubu’nun kuzey kanadını tehdit ediyordu (Manstein

1962:479).

Kasım 1942-Mart 1943 arasında Stalingrad ve Don Muharebeleri sonucu 68 Alman, 19

Romen, 10 Macar ve 10 İtalyan tümeni yok edilmiş ya da hasar görmüştü. İtalyanlar

185.000, Macarlar yaklaşık 140.000, Romenler ise 250.000’i aşkın kayba uğramışlardı.

Almanlar’ın Doğu Cephesi’ndeki mevcudiyeti ise tahminen 470.000 kadar azalmıştır

(Erickson 2003:63). Alman, İtalyan, Macar ve Romen kuvvetlerinin Volga ve Don

boylarında ezilmesi, Almanya’nın müttefikleri arasındaki prestijini büyük ölçüde

sarsmıştır (Jukov 1982:282). Aynı şekilde Almanlar’ın da Stalingrad’ın çevresinde

yaşanan çarpışmalarda Ruslar’a karşı dayanamayan Küçük Mihver birliklerine

güvenleri sarsılmıştı. Stalingrad bozgunundan sonra cepheden çekilen Romenler, sadece

17. Ordu bünyesinde Kuban Köprübaşı’nda ve Kırım’da hizmet veriyorlardı.2 Macarlar

da Stalingrad’dan sonra cepheden çekilmişler, ancak bazı birliklerini bölgedeki

1 Bu tanklar 88 mm.’lik topa sahiplerdi ve savaş boyunca üretilen bütün düşman tanklarını uzak mesafeden vurabiliyorlardı. 57 ton ağırlığındaydılar ve zırhları kalın olduğu için de kolay kolay vurulmuyorlardı.2 Mareşal Antonescu, sonradan Romanya’nın savunması için “A” Ordular Grubu’na yeniden birlikler vermiştir.

110

demiryollarını ve şoselerini partizanlara karşı korumak için Ukrayna Devlet

Komiserliği’ne bırakmışlardı (Manstein 1962:600-601).1

Alman Ordusu, 1943 yazına gelindiğinde 1942-43 Kışı’ndaki korkunç kayıplarını telafi

etmiş, kışın hazırlanan yeni tümenlerin bir çoğu doğu cephesine sevkedilmişti. 1943’ün

Ocak başından Haziran sonuna kadar cepheye gönderilen tümenlerin sayısı 30’u

bulmuştur. Bunların dördü SS panzergrenadier,2 kalan 26’sı ise piyade tümeniydi.

Ancak piyade tümenlerinin dokuzu hava kuvvetleri personelinden derlenen Luftwaffe

Sahra Tümeni3 idi ki, bunlar piyadeler arasında ikinci sınıf kalıyorlardı. Harkov

Muharebesi bittikten sonra ise sadece altı tümen Doğu Cephesi’ne varmıştı. 1943

Ocak’ında cephe boyunca toplam 19’u panzer, 15’i motorize 149’u piyade toplam 183

tümen mevcuttu. Şubat’ta bu sayı 171’e düşmüştü. Haziran sonu ise 177’ye çıkarılmıştı

(Ellis 1993:176). Şubat’ta Guderian’ın geniş yetkilerle Zırhlı Birlikler Müfettişi

yapılması etkisini göstermiş, Nisan’da aylık tank üretimi 1.955 üniteye ulaşmıştı

(Guderian 1983:72). Alman müttefikleri ise 1942 Kasım’ında Doğu Cephesi’nde

bulunan 70 tümenden ibaretti. 1943 Nisan’ına gelindiğinde bu sayı yarı yarıya düşerek

33’e inmişti (Ellis 1993:178).4

Wehrmacht, 1942-43 kayıplarını kapatabilmek için 800.000 askere ihtiyaç duyuyordu.

1943 Ocak ile Mart ayları arasında Doğu Cephesi’ndeki toplam kayıplar 689.260’ı

bulmuş, yerlerine ise ancak 370.700 asker gönderilebilmişti. 1943 Mayıs’ında, tüm

cephelerde toplam 9,5 milyon Alman silâh altındaydı (Barbier 2003:32-34). 1 Macar Kral Naibi Amiral Horthy’nin sonradan Obersalzburg’da Hitler’i ziyaretinden sonra, her biri dört piyade ve bir seri tümenden oluşan iki kolordu teşkilli 1. Macar Ordusu Güney Ordular Grubu’na verilmiştir.2 Alman motorize tümenleri, 1943 Mart’ındaki düzenleme ile panzergrenadier tümenlerine çevrilmiştir.3 Hitler, 1942 Ekim’inde Luftwaffe’nin 170.000 fazla personelinden 22 Luftwaffe Tümeni oluşturularak piyade olarak savaşmalarını emretmişti (Manstein 1962:292). Manstein bunu Göring’in lüks tüketimine bağlamıştır. Gerçekten de, Luftwaffe’nin 1941’de Doğu Cephesi’nde 800.000 personeli bulunuyordu ki, bu sayı bir ordular grubu seviyesine denktir (Mitcham 1997:129).4 Stalingrad’daki Sovyet karşı-taarruzu başlamadan önce Doğu Cephesi’nde görev yapan 173 Alman tümenine 67 Küçük Mihver tümeni destek veriyordu ve bunların hemen hemen yarısı Stalingrad sektöründeydiler. 1943 Nisan’ında cephedeki Alman tümenlerinin sayısı, taze birliklerin kurulmasıyla 177’ye çıkartılmıştı ve cephenin genişliği de daraldığı için bu birlikler daha rahat bir dağılım sayesinde cepheyi önceki senekine yakın bir arada güçlendirmişti. Ancak bu sefer Küçük Mihver tümenlerinin sayısı 33’te kalmıştı. Orana vuracak olursak Küçük Mihver/Alman tümen yüzdesi 1942 Kasım’ındaki 28,5’ten 1943 Nisan’ında % 15,7’ye düşmüştü. Bu durum, 1943’te Doğu Cephesi’nin daha homojenize olduğunu göstermektedir. 1942 Kasım’ında Stalingrad’da faaliyet gösteren “B” Ordular Grubu’nun Sovyet karşı-saldırısı ile çökertilmesinde, bu oranın grup için % 47,7 gibi neredeyse yarı yarıya olarak tabir edilecek heterojenik rakamın önemli etkisi vardır (Ellis 1993:178).

111

Bunların haricinde mevcut birlikler de takviye edilmiş, cephe hattı ise Demyansk ve

Vyazma-Rzhev boşaltmaları sonrasında daha düz ve statik bir hal almıştı. Tüm doğu

cephesi boyunca hattın düz olmayan tek yeri olarak Kursk girintisi kalmıştı ki, haritada

son derece göze batıyordu. Almanlar bu cebi düzledikleri takdirde cephe son derece

sağlamlaşacaktı. Bu sayede Doğu Cephesi’nde hem ileri bir harekât için gerekli

hazırlıkları yapma açısından zaman kazanılacak, hem de diğer cephelere de sağlam

takviyeler yapılabilecekti.1

Hitler, Harkov sayesinde saldırı inisiyatifini tekrar ele geçiren Alman Ordusu’na yeni

hedef olarak Kursk Cebi’ni gösterdi. Cep, 120 km. uzunluğunda ve 60 km.

derinliğindeydi. Harekâtın genel planını ise Orgeneral Halder’in yerine OKH Kurmay

Başkanlığı’na getirilen Zeitzler hazırlamıştı. Cebi iki yanından delerek Kursk’un

doğusundan çevirmek amacıyla Güney Ordular Grubu ve Merkez Ordular Grubu ortak

harekâta girişeceklerdi. Cebi koruyan Sovyet Voronej ve Merkez Cepheleri’ni kuşatarak

iki sene önce Kiev’de olduğu gibi Kızılordu’ya büyük bir darbe vuracaklardı. Orgeneral

Walter Model’in2 9. Ordusu cebin kuzeyinden, Orgeneral Hoth’un 4. Panzer Ordusu da

güneyden harekâtı gerçekleştirirken, Weichs’ın 2. Ordusu ise cebin batısında

savunmada kalarak bekleyişini sürdürecekti.

Harekâta “Zitadelle” (Hisar) kod ismi verilmişti. Harekât aslında Mayıs’ta başlayacaktı.

Ancak Hitler, hazırlıkların tamamlanmasını istediği için 5 Temmuz’a kaydırıldı.

Mayıs’ta yapılması gereken harekâtı erteleyen Hitler, Almanlar’ın yeni üstün sınıf

tankların, Sovyetler’in sayısal tank artışı üstünlüğünü kalite açısından ortadan

1 Afrika’daki harekât, Mayıs’ın başında müttefik zaferiyle sona ermiş, Afrika Panzer Ordusu’nun son kalanları da 13 Mayıs’ta teslim olmuştu. Rommel’in Kuzey Afrika’daki taarruzları asıl stratejik hedefe ulaşmasada ikincil hedefe ulaşmış ve Ortadoğu’daki İngiliz yığınağını Mısır’a toplayarak, Türkiye’yi savaşa sokacak Müttefik baskısını azaltmıştır. Dolayısıyla Türkiye’ye verilecek silâhlar da askerî yönden sekteye uğramıştır. Şimdi Akdeniz’de İtalya’ya ya da Yunanistan’a yapılacak müttefik çıkartması gündemdeydi. Batı Cephesi ise sürekli genişletiliyor, Fransa’nın kuzey sahilinde inşa edilmekte olan Atlantik duvarı olası bir müttefik çıkartmasına karşı güçlendiriliyordu. 19 Ağustos 1942’deki Dieppe Çıkartması ise müttefikler için bir facia olmuştu. Ancak Almanlar’ın Batı Cephesi’ne de dikkat etmelerini sağlamış ve bazı tümenlerin burada konuşlandırılmasını sağlamıştı. Ayrıca 1943 Mayıs’ında Balkanlar’da 15, İskandinavya’da ise 20 Alman tümeni mevcuttu (Ellis 1993:177-178).2 Model, Barabarossa Harekâtı’na Guderian’ın 2. Panzer Grubu’nda Tümgeneral rütbesiyle 3. Zırhlı Tümen komutanı olarak başlamış ve kısa zamanda yükselerek mareşalliğe terfi etmişti. Model’in en büyük özelliği savunma savaşında usta olmasıydı ki, Hitler özellikle 1943’ten başlayarak hem Doğu Cephesi’nde hem de Batı Cephesi’nde Alman orduları dağıldığı zaman Model’e başvurmuştur. 1945 Mart’ında birlikleri Ren Nehri’nden geçen Amerikan kuvvetleri tarafından çevrelenen Model, askerlerini teslim ettikten sonra intihar etmiştir.

112

kaldıracağını söylemiştir. Güney Ordular Grubu’nda, Mayıs başında 686 tank ve 160

hücum topu mevcuttu. 3 Temmuz’da ise bu sayı 1.081 tank (yarısı Pz-III) ve 376

hücumtopuna çıkarılmıştı. Manstein, bu sayının Sovyetler’in propaganda için dünyaya

ilan ettikleri rakamlara biraz olsun yaklaşamadığını söylemiştir (Manstein 1962:487-

488). Yine de yeni tanklara çok umut bağlanmaktaydı. 3 Temmuz’da 902 tank ve

hücum topuna sahip olan 4. Panzer Ordusu’nun elinde, sadece 104 Panther ve 56 Tiger-

I tankı vardı. Kempf Ordu Grubu’nda ise 45 Tiger-I bulunan bir bağımsız tabur

mevcuttu. Yani Güney Ordular Grubu’nun elindeki tankların sadece 205’i yeni üstün

sınıf tanklardı (Cross 2002:152).

Guderian, 10 Mayıs’taki bir toplantıdan sonra Hitler’i harekâttan vazgeçmesi için ikna

etmeyi denediğinde, Hitler ona “Ne zaman bu taarruzu düşünsem, midem bulanıyor”

şeklinde cevap vermişti (Guderian 1983:73). Sonradan Guderian, tüm zırhlı kuvvetlerin

bir tek taaruz için Merkez Ordular Grubu’nun ya da Güney Ordular Grubu’nun sadece

birinin cephesinde toplanması teklifinde bulunmuştu (Manstein 1962:487).

Bu arada Albert Speer, 23 Haziran 1943’te sanayicilerden özel bir komite toplayarak,

Rus ekonomik sistemi çökertebilecek olan Merkezi Rusya’daki elektrik santralleri gibi

kilit noktalara uzun-mesafe bombardıman kampanyası düzenlemek istemişti. Bunu

yapabilmek için Alman He-177 Greif dört-motorlu ağır bombardıman uçağı da artık

hizmet içinde yeterli sayıda bulunmaktaydı. Ancak Hitler bunu kabul etmedi (Overy

1981:76).

Hitler, 1 Temmuz’daki toplantıda, Zitadelle Harekâtı’nın 5 Temmuz’da başlayacağını,

genel karargahında komutanlara açıklamıştır (Manstein 1962:491). Almanlar, harekât

için 2.380 tank ve hücumbotu, 10.000 parça top, 2.500 uçak ve 900.000 asker ayırmıştı.

Sovyetler ise buna 3.330 tank ve hücumtopu, 20.000 parça top, 2.650 uçak ve 1.337.000

askerle karşılık vermeye hazırdı (Perrett 1992:363). Luftwaffe’nin Kursk’un kuzeyinde

730 operasyonel uçağı hazırdı. Güneyinde ise toplanan uçak sayısı 1.100 idi (Mitcham

1997:218-219).

113

Ruslar, Stalingrad’dan sonra kendilerine olan güvenlerini yeniden kazanmış, ancak

şüphelerden henüz kurtulamamışlardı. Ancak Almanlar’ın kendi üstünlüklerine olan

güvenlerinin kırılması, bu şüpheleri ortadan kaldırabilirdi. Bunun için Kızılordu’nun

Stalingrad’dan sonra ikinci bir bozgun daha yaşatarak Almanlar’ın saldırı gücü ile buna

bağlı olarak özgüvenlerini tamamen kırmaları gerekmekteydi.

Sovyetler’in uzakgörüşlü generali Jukov, 8 Nisan’da Stalin’e yolladığı raporda

Almanlar’ın Orel ve Bjelgorod üzerinden Kursk’a iki yönden harekât düzenleyeceğinin

ortada olduğunu söylemişti. Ayrıca en çok hava kuvvetleri ve panzer tümenlerine

dayanacaklarını söylediği Almanlar’ın taarruza 2.500 tank gücüne sahip 15-16 panzer

tümeni ile geçecekleri tahminini de belirtmişti (Jukov 1982:205-206). Dört gün sonra,

Voronej Cephesi Komutanlığı’nın Kızılordu Genelkurmay Başkanlığı’na gönderdiği

raporda da Almanlar’ın güney sektöründe 1.500 tanka sahip on kadar panzer ve en az

altı piyade tümeninden oluşan bir vurucu kuvvet toplayabileceğini ve bunun kabaca 500

bombardıman ile en az 300 av uçağından oluşan güçlü bir hava kuvvetiyle

destekleyebileceğini bildirilmişti (Jukov 1982:312).

1943 yazında, Ruslar her biri iki tank kolordusu ve bir mekanize kolordudan kurulu beş

iyi donanımlı tank ordusuna sahiptiler. Ayrıca bağımsız tank ve mekanize kolordular

mevcuttu. Ek olarak orduları güçlendirmek ve Alman savunma mevzilerinin yarılmasını

kolaylaştırmak için 18 ağır tank alayı kuruldu (Jukov 1982:318). Ruslar 152 mm. toplu

SU-152 tank avcısı, 76 mm.’lik obüslü SU-76 ve 122 mm. toplu SU-122 kendinden

kundaklı topları geliştirmişlerdir. SU-152, Tiger ve Ferdinand1 gibi ağır Alman

tanklarına belli bir mesafeden etkili Sovyet tankıydı ve 1942 sonlarında Jukov’un

Leningrad’ın güney sektöründe kayıplar pahasına verdiği emirle ele geçirilen bir Tiger-

IE’ye karşı özel olarak geliştirilmişti. 1942’den 1943’e kadar lend-lease kapsamındaki

2.000’i aşkın Amerikan tankı ve 2.500 İngiliz tankı Rusya’ya ulaştırılmıştı (Erickson

2003:83).2

1 Ferdinand ya da daha sonraki adıyla Elefant, taretsiz, 88 mm. topa sahip olan ve 90 tonluk bir tankavcısıydı. Tanklara net bir üstünlük sağlamalarına rağmen, 90 adet üretilerek yanlış kullanımla Kursk’un kuzeyinde piyadelere karşı muharebeye girmişler ve yarısı kaybedilmiştir.2Kızılordu’ya Haziran 1941’den Nisan 1944’e kadar, Amerikalılar 2.734 İngilizler 4.292, Kanadalılar ise 1.400 tank yollamışlardır (Erickson 2003:84).

114

Topçu ve istihkam birlikleri motorize edildi. Tüm büyük cephelerin destek birliklerinin

yararlanacakları büyük bür ulaştırma oto hizmet birliği kuruldu. Yüksek Karargah Geri

Hizmetler Yönetimi emrine düzinelerle yeni ulaştırma oto tabur ve alayları verildi.

Böylece tüm destek hizmetlerinin hareket kabiliyeti ve genel yeteneği artırıldı (Jukov

1982:318-319).

Almanlar, Doğu Cephesi’nde 341 Sovyet tümeni ya da zırhlı tugayı tespit etmişti.

Ancak 1926 doğumluları da silâh altına alan Kızılordu bu sayede 1.5 milyon asker daha

kazanmıştı. Ayrıca ilkbahardaki çamur devresi sırasında yıpranmış olan 60 zırhlı tugay

da yeniden donatılacaktı (Manstein 1962:454). Buna rağmen Mayıs’ta Ruslar henüz

hazır değillerdi. 8 Mayıs’ta Stavka, Merkez, Bryansk, Voronej ve Güneybatı cephelerini

saldırıya karşı hazır olmaları için uyardı (Jukov 1982:321). Ancak Stavka ve

Genelkurmay, en güçlü Alman kuvvetinin Merkez Cephesi’nde toplandığı sonucuna

varmıştı (Jukov 1982:332). Bu hatalı saptama sonucu, Ruslar kuzey sektörüne ağırlık

vermişlerdir.

Temmuz’a gelindiğinde ise Sovyet birlikleri üç savunma hattı ve arkasında üç cephe

hattı hazırlamışlardı. 1943 Mart’ının başında, Kursk savunma bölgesinin hemen

gerisinde özel ihtiyat kuvvetlerinden oluşan bir ihtiyat cephesinin oluşturulmasına karar

verildi. 13 Mart’ta kurulan cephe, Nisan ortasına kadar yapılandırılarak Stepler Askeri

Bölge Cephesi yapıldı. Burası 9 Temmuz’da ise Stepler Cephesi olmuştur (Shtemenko

1971:171-172). Konev gibi ülkenin en yetenekli generallerinden birinin komutasına

verilen Stepler Cephesi sadece bir ihtiyat değildi. Öndeki cephelere arkadan yaklaşarak,

Alman yarması başarısız olduğunda başlayacak Sovyet Genel Karşı-taarruzu için

vurucu kuvvetleri pekiştirecekti. Cepheden uzak tutulması ise olası düşman yarmasına

karşı, Stepler Cephesi’ne geniş bir manevra alanı sağlıyordu (Jukov 1982:333).

Jukov’un stratejisi sert direniş ile Almanlar’ı güçten düşürmek ve en sonunda da karşı-

saldırıya geçmekti. Savunma hatları top ve obüsle donatılarak çok sayıda tahkimat ve

mayınla takviye edilmişlerdi. Ayrıca Lucy Casus Ağı1 harekâtın yapılacağını ve 3-6

1 Lucy Casus Ağı, Alman genel karargahına sızan Rus ajanlarından oluşuyordu. Bu ağ 1942-1944 arasında Alman harekâtları ile ilgili hayati bilgileri İsviçre kanalıyla Moskova’ya ulaştırmayı başardı. Bu casus ağının ulaştırdığı istihbaratın Sovyetler’in Kursk’taki savaşı kazanmasında büyük payı vardır.

115

Temmuz’da başlayacağını Sovyet makamlara önceden bildirdiğinden, Kızılordu’nun

Kursk’taki savunması da ona göre hazırlanmıştı. Ayrıca Luftwaffe’nin bölgedeki yakın

desteğini azaltmak için önlem almak isteyen Ruslar, 6-14 Mayıs’ta ve 8-10 Haziran’da

Luftflotte-IV ile Luftflotte VI’nın havaalanlarını bombaladılar (Shtemenko 1971:179).

Bu arada hazırlık döneminde Sovyet filoları yeni geliştirilen La-5 ve Yak-9 avcı

uçaklarıyla donatılıyorlardı (Jukov 1982:318). Tüm hava kuvvetlerine yeni donatım

verildi. Yüksek Karargah ihtiyatının yeni unsurlarını oluşturmak için yeni filolar ile

sekiz uzun menzilli bombardıman kolordusu kuruldu. Her cephenin emrinde 700-800

uçaktan kurulu kendi hava ordusu oluşturulmuştu (Jukov 1982:318).

Sovyet savunması son derece kuvvetli hazırlanmıştı. Oluşturulan üç hat cephehattından

40 km. derine doğru iniyordu ve bunlar beton kemerler ile her 1,6 kilometrelik bölgede

tahkim edilmiş 2.500 anti-personel ve 2.200 anti-tank mayını ile desteklenmişti (Perrett

1992:163). Temmuz’da Merkez Cephesi’ne Stavka ihtiyatından beş uçaksavar tümeni,

beş orta çaplı ve 23 küçük çaplı uçaksavar topçu alayını mevzilendirmişti. Voronej

Cephesi’nin emrinde ise Yüksek Karargah ihtiyatından dört uçaksavar tümeni ve ayrıca

üç uçaksavar tümeni, 25 uçaksavar alayı ve beş uçaksavar bataryası vardı. Tahkim

edilen bölge 160 km. derinliğinde olup, bu mesafa Don Nehri boyunca uzanan savunma

hattı da eklenince 240-280 km.’ye çıkıyordu. 1,3 milyonu aşkın asker, 3.600 tank,

20.000 top ve 3.310 uçak (ADD’nin uzun menzilli bombardıman uçakları da dahil)

Kursk Çıkıntısı’nda hazırdı (Jukov 1982:335-337).

Kursk öncesinde Kızılordu, Doğu Cephesi’ne 6.442.000 subay ve er yığmış, cephe

gerisinde ise 93.500 eğitilmiş subay ihtiyatı toplamıştı. Sovyet birlikleri, 103.085 top ve

havan, 9.918 tank ve kendinden kundaklı top ile 8.357 savaş uçağına sahiptiler.

Topların yarısından çoğunu 76 mm. top ve 82 mm. havandan oluşmaktaydı. Tankların

ise üçte biri hafif tanklardı (Erickson 2003:77). Haziran 1943’te Sovyet piyadesine

1.450.000 tanksavar tüfeği 21.000 küçük çaplı tanksavar silâhı verilmişti. Topların

çapları büyütülmüştü. Obüs alayları yeni 152 mm. ve 203 mm. toplarla tugay seviyesine

çıkartılmış, 1942 sonlarında kurulan 26 topçu tümeninin 16’sı, top sayıları 168’den

356’ya çıkartılarak Topçu Yarma tümenlerine dönüştürülmüştü. 1943 Temmuz’unda,

Devlet Savunma Komitesi her piyade ordusunda üç topçu alayı ve bir havan alayından

116

oluşan topçu birliği bulundurulmasını emretmişti (Erickson 2003:80-81). Birinci

savunma hattında kilometre başına 16, ikinci savunma hattında ise 30 top düşüyordu.

13. Ordu bölümündeyse, kilometre başına 92 top ve havan, 30’un üstünde tanksavar

düşüyordu (Jukov 1982:334). 1 Temmuz’da Yüksek Karargah ihtiyatı birkaç ordu, iki

tank ordusu ve bir hava ordusunu içermekteydi. Bu arada 200.000 partizan da, Alman

cephe hattının gerilerinde faaliyetteydi (Jukov 1982:319).

Öte yandan 1942-43 harekâtlarında Kızılordu’nun yetersiz olan kamyon sayısı da, lend-

lease sayesinde 1943 ortalarına kadar 183.000 kamyon ve cip artışıyla aşılmıştı

(Erickson 2003:81).1 Böylece ileri harekâtlar için gereken en büyük lojistik ihtiyacı da

giderilmiş oluyordu.

1943 yazına doğru Mareşal Vasilievski, General Tolbukhin’e Sovyet birliklerinin artık

hem kalitede, hem de sayıda Almanlar’a üstünlük kurduğunu söylemişti (Cross

2002:80). Bu kısmen doğruydu. Ancak izleyen muharebelerdeki kayıplar, hala kalitenin

Almanlar’dan olduğunu, bunun yanında Sovyetler’in de kalitede belli bir noktayı

aştığını ve kalanını da sayı üstünlüğü ile kapatabileceğini gösterecekti.

Stavka, 2 Temmuz’da Almanlar’ın 3-6 Temmuz arasında harekete geçeceğinin

beklendiği konusunda cephe komutanlarını uyardı. 4 Temmuz’da Alman 168. Piyade

Tümeni’nden esir edilen bir asker, harekâtın 5 Temmuz’da başlayacağını doğruladı. 5

Temmuz, saat 02.00’de, Alman 6. Piyade Tümeni’nden esir edilen bir istihkamcı erin,

saat 03.00’te büyük taarruzun başlayacağı söylediği Jukov’a iletildi (Jukov 1982:338-

339).

Bir çok yönden birbirini doğrulayan istihbarata sahip olan Ruslar’ın ağır topçu ve roket

bataryaları, Zitadelle Harekâtı’nın başlayacağı 5 Temmuz 1943 sabahı 02.20’de yoğun

bombardımana başladı. Alman taarruzu ise saat 05.30’da başladı. Kuzey sektöründeki

bu gelişmeler Alman saldırısının koordinasyonunu bozmuştu (Jukov 1982:341). Saat

2.00’de ises 6. Muhafız ve 7. Muhafız ordularından 600 top ve havan, Alman 4. Panzer

Ordusunun saldırı bölgesinde yoğun bir karşı-hazırlık bombardımanına girişmişti. Aynı

1 Bu sayı 1944’te toplam 430.000’e çıkmıştır.

117

şekilde şafaktan önce güney sektöründe bulunan Harkov bölgesindeki havaalanlarına

Sovyet 2. ve 17. Hava Ordularının 400 den fazla uçağı bombardıman saldırısı düzenledi.

Amaç Luftwaffe’ye en başından ciddî bir darbe indirerek harekâtın gidişinde panzerlere

vereceği yakın-desteğin mümkün olabildiğince azaltılmasını sağlamaktı. Saldırı sürpriz

şekilde başlasa da, Alman radarları son anda Sovyet akınını tespit etmiş ve JG-3 “Udet”

ile JG-52 avcı filoları havalanarak saldırıyı püskürtmeyi başarmışlardı. 120 Sovyet

uçağı düşürülürken, harekât için cephede bulunan Luftwaffe Genelkurmay Başkanı

Hans Jeschonnek havadaki bu kapışmayı bizzat yerden izlemişti (Hardesty 1982:159-

160). Harekâtın sürpriz özelliğini kaybettiği ortadaydı. Bütün bu gelişmelere rağmen

saat 05.00’te 4. Panzer Ordusu orta sınıf tanklar yanlarda, ağır tanklar ortada ve

panzergranedierler iç kesimlerde olmak üzere kama düzeninde saldırıya geçtiler. Kuzey

sektöründeki 9. Ordu da saat 05.30’da Sovyet 13. Ordusu’nun üzerine atıldı. Ancak

gelişmeler Almanlar açısından sıkıntılıydı. Daha ilk günden 586 Alman tankı yok

edilmiş ya da savaş dışı kalmıştı (Erickson 2003:101).

Güneydeki ana savunma hatlarının üçü de yarıldı. Ancak Almanlar’ın kayıpları da az

değildi. Özellikle de yeni üstün sınıf tanklarda1 rastlanan sık bozulmalar ciddî sorunlar

yarattı. Güney Sektörü’ndeki yarmada piyade tümenlerinin düşük kalitesi ve topçunun

yetersizliği buradaki harekâtı durma noktasına getirtmişti (Manstein 1962:495).

Pantherler’in 76’sı teknik sorunlardan dolayı 8 Temmuz’da tamirhanelerde yatıyordu

(Cross 2002:181). 10 Temmuz’da saldırının hızı yavaşlamaya başladığında güneydeki

yarma her şeye rağmen 32 km.’yi bulmuştu. Kuzeyde ise işler ters gitmiş ve 7-8

Temmuz’da Ponyri’deki sert direniş buradaki ilerleyişi durdurmuştu. 10 Temmuz’da bu

sektörde ancak 13 km. kadar yarma yapılabilmişti. Alman saldırısının zayıflaması, 12

Temmuz’da Kuzey Sektörü’ndeki Bryansk Cephesi’nin karşı-taarruzunu getirdi (Jukov

1982:345-346). Ruslar, 11 Temmuz’da büyük bir kuvvetle 2. Panzer Ordusu’na karşı

1 Almanlar Sovyet T-34 ve KV-1 tanklarına kesin bir üstünlük sağlamak için geliştirdiği yeni tank ve tank-avcısı tiplerinin bir çoğunu Kursk’ta kullanmıştır. Bunların başını şüphesiz 88 mm’lik topuyla Tiger ağır tankı ile 75 mm.’lik topuyla ve zırh ile eğim optimizasyonunu en iyi şekilde sağlayan Panther orta sınıf tankı çekmekteydi. Tiger’ların sayısı Harkov’tan beri daha da artırılarak geniş sayılara varmıştı. Bununla birlikte 88 mm.’lik topa sahip olan 88 tonluk tank-avcısı Ferdinand o zamana kadar görülmüş en ağır tanktı. Bunların yanında Näshorn, Hummel, Brummbär gibi kendinden kundaklı top çeşitleri de Kursk için hazırlanmışlardı. 1943 Şubat’ında geniş yetkilerle Zırhlı Birlikler Genel Müfettişi yapılan Guderian, Hitler ile yaptığı ve diğer sınıf müfettişlerinin de katıldığı ilk toplantısında sunduğu raporda 9 Mart’ta özellikle Kursk için hazırlanması istenilen Panther tanklarının Temmuz-Ağustos’tan önce muharebe için hazır olamayacağını belirtmişti (Guderian 1983:51).

118

genel taarruza geçtiler (Manstein 1962:495). Bu sayede rahatlayan Merkez Cephesi de

15 Temmuz günü kendi genel karşı-taarruzuna başladı (Jukov 1982:348-349).

2.3.2.3. Prokhorovka Tank Muharebesi Ve Sonrası (12-19 Temmuz 1943)

7 Temmuz’da General Ernst von Knobelsdorff’un XXXXVIII. Zırhlı Kolordusu

Obojan’a doğru Sovyet hattını 11 km. yarmıştı. 11 Temmuz’da General Hausser’in II.

Zırhlı kolordusu taarruzla Prokhovovka’ya doğru atılmış ve daha batıdaki Psel

Geçidi’ni muharebe ederek ele geçirmişti. 12/13 Temmuz’daki Sovyet karşı-+taarruzları

püskürtülmüş, 14 Temmuz’da ise II. SS Panzer Kolordusu geriden taarruz ederek

Prokhorovka’ya, XXXXVIII. Panzer Kolordusu da Obaja’nın batısındaki Pssel

Vadisi’ne ulaşmışlardı. Buna rağmen Ruslar, ihtiyat olan 10 zırhlı veya mekanize

kolorduyu savaşa sürdüler. 13 Temmuz’a kadar Ruslar, 24.000 esir verirken, 1.800 tank,

267 top ve 1.080 tanksavar kaybetmişlerdi (Manstein 1962:496).

Ne var ki, Hoth’un 4. Panzer Ordusu’nun sağ kanadını koruması gereken Kempf Ordu

Grubu’nun tankları sert direnişten Donets’in doğusunda yeterince hızlı

ilerleyememişlerdi. Hoth, Sovyet savunmasını tamamen yarmak için nihaî bir saldırı

başlattı ve Sovyet 5. Muhafız Tank Ordusu da bu saldırıyı karşılamak için harekete

geçti. 12 Temmuz’da iki tank ordusu Prokhorovka yakınlarında birbirine girdiler. İki

tank ordusu için dar sayılabilecek bir alanda 1.500’ü aşkın tank birbirine girdi ve tam

bir tank düellosu başladı. Almanlar, Prokhorovka’da 700 tankla Sovyetler’in 850

tankına karşı muharebeye girdiler. Bunların 100 kadarı Tiger-IE tipi ağır tanklardı.

Uzak mesafeden tüm Sovyet tanklarını bertaraf edebilen üstün sınıf Alman tanklarının

etkinliği yakın mesafe çarpışmalarında Rus tankları ile neredeyse dengelendi ve sonuçta

Almanlar 400 tank ile 10.000 asker kaybederek çekildiler. Güneyden muharebe alanına

varmaya çalışan Kempf Grubu’nun 300 tankı ise muharebeye yetişmek için bir gün

kadar geç kalmıştı. Bu arada kuzeydeki harekât ta daha kuzeyden Orel üstüne yapılan

Sovyet vuruşu yüzünden durdurulmuş ve tüm gözler güneydeki harekâta çevrilmişti.

Ruslar’ın Prokhorovka’daki tank kaybı Almanlar’a göre daha fazlaydı.

Provhorovka’dan sonra Sovyet tank gücü de Kursk Muharebesi’nin başındakinin yarıya

119

inmişti. (Keegan 1989:124) Ancak muharebe sona erdiğinde “modern savaştaki en

büyük karpaylarından biri” olarak tabir edilen savaş alanına hakim olma sayesinde

Sovyet tanklarının bir kısmı tamir edilerek yeniden işler hale getirildi. Rotmistrov’un

söylediğine göre, 13 Temmuz’da 5. Muhafız Tank Ordusu’nun kaybettiği 400 tankın

hasarları tamir edilebilir düzeydeydi (Nipe 1998:29). Prokhorovka’da 70’i Tiger-IE

olmak üzere 300 Alman tankı ile 300 kamyon yok edilmiş, Sovyet 5. Muhafız Tank

Ordusu’nun 900’e yakın sayıdaki tanklarının yarısından çoğu da vurulmuştu (Erickson

2003:110-111).

13 Temmuz’da Kluge ve Manstein Hitler’in genel karargahına gittiler. Kluge, Model’in

9. Ordusu’nun 20.000 kayıp verdiğini ve daha ilerleyemeyeceğini, 2. Panzer

Ordusu’nun cephesindeyse üç derin gedik açıldığını ve 9. Ordu’nun savaşa sürülen

birliklerini çekerek buraları doldurmak zorunda kaldığını söyledi. Manstein ise

Obojan’ın doğusundan iki zırhlı kolorduyla taarruza geçebileceğini ve bunun Kempf

Ordu grubu ile doğudan destekleneceğini bunun için de Hitler’in Sicilya’ya göndermek

istediği birliklere ihtiyacı olduğunu söyledi. Manstein, bu sayede Kursk’un güneyine

kadar harekâtı başarıyla sürdürebilecekti. Aksi takdirde Sovyet karşı-taarruzu başlarsa

Donets ve Kursk’un güneyinde ciddî sorunlarla karşılaşacağını da ekledi (Manstein

1962:498). Hitler ise bazı birlikleri Kursk cephesinden çekerek Sicilya’ya göndermek

isiyordu.

Buna rağmen, Manstein güney kesiminde küçük bir zaferin kazanılmak üzere

olduğunun farkındaydı. Çünkü Sovyet orduları da taktik ihtiyatın neredeyse tamamını

bitirmişler ve korkunç kayıplara uğramışlardı. Son kalan Sovyet tank birliklerini

Almanlar kolaylıkla yok edebilecek durumdaydılar ve bu yapıldığı takdirde Psel

Irmak’ının kuzeyinde daha kolay hareket ederek Kursk’a güneyden yaklaşabileceklerdi.

Burada Ruslar’ın imdadına yine Hitler’in verdiği yanlış bir karar1 yetişti.

1 Manstein, Hitler’in kesin sonuçlar alacağı askerî rizikolardan kaçındığı konusuna önemli bir açıklık getirmiştir. Birincisi Hitler’in bu rizikoya dayanabilecek askerî kudrete sahip olmadığı hissiydi. İkincisi ise diktatör olarak prestijinin sarsılmasına yol açacak hareketler istemiyordu. Üçüncüsü de önceden karar verdiği bir hareketten sonradan vazgeçmek gibi bir eğilimi vardı (Manstein 1962:301-302).

120

Manstein, Zitadelle Harekâtı’nın, Sicilya’ya yapılması muhtemel bir çıkartma ile

çakışabileceği uyarısında bulunmuştu (Manstein 1962:487). Manstein’ın korktuğu

olmuş, 10 Temmuz’da Amerikan ve İngiliz birlikleri Sicilya’ya çıkarak adadaki

gönülsüz İtalyan direnişini kırmışlardı. Almanlar politik nedenlerle burada az birlik

bulundurduklarından yeterince hızlı bir müdahele yapamamışlardı. Avrupa’da ikinci bir

cephenin açılması Hitler’i Doğu Cephesi’nde hayati önem taşıyan yanlış bir karar

vermesine yol açtı.

Hitler, Donets’e yönelik tehlikeye karşı Manstein’in acilen Kempf Grubu’ndan savaşa

sokulmasını istediği XXIV. Zırhlı Kolordu’yu Güney ordular Grubu’nun emrine

vermediği gibi, 16 Temmuz’da Kursk kavisinde savaşlar kesilmişti. Manstein, Kursk’a

doğru son vuruşa hazırlanıyordu ki, 17 Temmuz’da 4. Panzer Ordusu’na bağlı II. SS

Panzer Kolordusu’nun acilen Sicilya’ya nakli için savaştan çekilerek OKH emrine

verilmesini, ertesi gün ise iki panzer tümeninin Merkez Ordular Grubu’na aktarılmasını

emretti.1 Hitler, Manstein’ın tüm itirazlarına rağmen kararından vazgeçmedi. Normal

şartlarda iki haftadan daha az sürede sonuçlanamayacak bu nakil Sicilya’da hiçbir şeyi

değiştiremeyeceği gibi, hiçbir zaman da gerçekleşmeyecekti. Çünkü Almanlar’ın bu

duraksaması, son Sovyet birliklerinin yok edilmesini önlemiş ve Ruslar’ın zaman

kazanarak karşı-saldırıya geçmesini sağlamıştır. Alman kayıpları 120.000 asker ve

1.500 tank, Sovyet kayıpları ise 100.000 asker ve 1.500 tank oldu. Sovyet tanklarının

bir çoğu sonradan kurtarıldı (Perrett 1992:163). Muharebelerde, Güney Ordular Grubu

34.000 Rus’u esir almıştı. Ruslar’ın bu sektördeki ölü sayısı tahmini ise 17.000 kadardı.

Manstein, Ruslar’ın bu kesimdeki toplam kaybını 85.000 olarak tahmin etmiştir.

Almanlar’ın iki ordusundaki toplam kayıplar ise 330’u ölü, toplam 20.720’dir.

Manstein, birkaç piyade tümeni’nin ağır hasar gördüğünü, ancak tüm panzer tümenleri

de dahil olmak üzere, diğer tümenler hala saldırı kabiliyetlerini koruduğunu belirtmiştir

(Manstein 1962:499-500).2 Manstein, 1943 baharında Harkov’da Sovyetler’e verdiği

1 İtalya için ayrılmış olan II. SS Panzer Kolordusu ise Sovyet karşı saldırıları başlayınca mecburentekrardan Donets bölgesine verilecektir. (Manstein 1962:500.2 Başka bir kaynağa göre Almanlar, sadece güney sektöründe en az 1.800 tank ve binden fazla tanksavar yok etmişler, 24.000 esir almışlardı. Sovyet zırhlı birlikleri Kursk Muharebesi’nin başına göre yarıya inmişti. Ruslar’ın iddiasına göre Kursk’ta Almanlar’ın 70.000 askeri ölmüş, 2.952 tank ve 195 hücumtopu, 844 sahra topu, 1.392 uçak ve 5.000 kamyonu ise yok edilmişti (Erickson 2003:112).

121

zararın daha büyüğünü Kursk’un güneyinde zafere ulaşarak başaracakken, Hitler’in

kararı her şeyi tersine çevirmişti (Nipe 1998:76).

2.4. SOVYET ÜSTÜNLÜĞÜ

2.4.1. Kursk Karşı-saldırısı’ndan Bulgaristan’ın İşgali’ne Kadar Olan

Dönem (17 Temmuz 1943 - 8 Eylül 1944)

2.4.1.1. Sovyet Karşı-Taarruzu (19 Temmuz-Ağustos 1943)

Alman ihtiyatını geciktirmek isteyen Stavka, 14 Temmuz 1943’te partizanlara

demiryollarına topyekün sabotaj emri vermişti. 16 Temmuz’da Orel Sektörü’ne

gönderilen 3. Muhafız Tank Ordusu Orel’in doğusundan, 4. Tank Ordusu ise daha

kuzeyden çarpışmalara katılarak Popov’un Bryansk Cephesi’nin iki koldan Alman

hatlarını yarmasını sağladılar. 5 Ağustos’ta Orel düştü ve Almanlar 18 Ağustos’ta

Bryansk’a kadar gerilelemişlerdi.

Güneyde ise Güney Ordular Grubu, 17 Temmuz’da 29 piyade tümeni ile 13 panzer ve

panzergranedier tümenine sahipti. Ruslar ise 109 tümen, dokuz piyade tugayı, 10 zırhlı

kolordu, yedi mekanize kolordu ve yedi süvari kolordusunun yanısıra 20 bağımsız zırhlı

tugay, 16 zırhlı alay ile sekiz tanksavar tugayını Güney Ordular Grubu’nun karşısına

çıkarmıştı. 7 Eylül’e kadar 55 piyade tümeni, iki zırhlı ya da mekanize kolordu, sekiz

zırhlı tugay ve 12 zırhlı alay daha cephenin diğer kesimlerinden buralara sevkedilecekti.

Böylece Sovyet kuvvetinin Almanlar’a oranı 7:1’i bulmuştur (Manstein 1962:504).

Sovyet birlikleri 19 Temmuz’dan itibaren Alman hatlarına saldırmaya başladılar. 23

Temmuz’da Voronej Cephesi, 5 Temmuz’da atıldıkları mevzilerine varmışlardı (Jukov

1982:360).

122

Ruslar’ın Mayıs 1943 ile 23 Temmuz 1943 arasındaki Kursk savunması kayıpları

70.330 ölü ve kayıp, 107.517 yaralı, toplam 177.847 asker, 1.614 tank ve kendinden

kundaklı top, 3.929 top ve 459 uçak şeklinde gerçekleşmişti (Glantz 1995:296-297, Ek

Tablo B). Ancak bundan sonra Almanlar’ın savunma muharebeleri verecekleri

çarpışmalar daha da kanlı geçecekti.

Yapılacak yarma için Voronej Cephesi’nin 5. ve 6. Muhafız Orduları’nın bölgesi

seçilerek buraya kilometre başına 218 top ve havan ile 44 tank düşecek şekilde birlik

yığılması kararlaştırılmıştı. Yarmabın ertesi günü açılacak gedikten 5. Muhafız Tank

Ordusu ile 1. Tank Ordusu Ahtirka’ya dalacaklardı. Stepler Cephesi’ne verilen görevse

Bjelgorod’u ele geçirerek, Harkov’a yürümekti (Jukov 1982:361-362).

Konev’in Stepler Cephesi, 3 Ağustos’ta yoğun top ve hava bombardımanlarıyla

“Rumyantsev Harekâtı” kodadı altında Bjelgorod-Harkov’a harekâta başladı. Rus

tankları günün ikinci yarısı devreye girdi ve akşama kadar 30 km.’den fazla ilerlemiş

oldular. Almanlar’ın tüm taktik düzenleri yarılmıştı. Stepler Cephesi ilk günün sonunda

15 km.’den biraz fazla ilrlemişlerdi. Bunun nedeni daha güçlü ve daha fazla derinliğe

sahip kademelenmiş savunma düzenine çatmış olmasıydı. Ertesi gün Alman savunması

sertleşince Stepler Cephesi’nin ilerleyişi yavaşladı. Ancak Almanlar tuzağa düşmekte

olduklarını sezerek çekilmeye başlayınca Stepler Cephesi’nin ilerleyişi tekrar 4

Ağustos’ta hızlandı. 5 Ağustos’ta Bjelgorod ele geçirildi (Jukov 1982:364-365).

7 Ağustos 1943’te Kursk’un güneyinde kalan bölgede, Sovyet kuvvetleri Almanlar’a

asker sayısında 3:1, tank sayısında ise 5:1 üstünlük sağlamışlardı (Glantz 2002:225).

Böylece ilerleyiş sürdü ve 23 Ağustos’ta Harkov da düştü. 27 Ağustos’ta harekât

tamamlandığında Kızılordu’nun Ukrayna’nın tamamını kurtarması için gerekli şartlar

oluşmuş bulunuyordu. Bu arada Mius’taki Alman hatlarını Tolbukhin’in 5.000 topu ve

havanı 18 Ağustos’ta dövmeye başlamıştı. Kısa süre sonra Mius Hattı yarılmış ve

Ruslar Taganrog’a girmişlerdi (Erickson 2003:124).

Daha kuzeydeki Alman 4. Ordusu ise on tümeni ve kuvvetli topçu desteğiyle, 20 ila 36

tümenlik Sovyet saldırılarına karşı koyabiliyordu. Ordunun savunduğu hat 200 km. idi.

123

4. Ordu’nun komutanı olan Orgeneral Gotthard Heinrici, tehdit altındaki sektöre 380

topun ateşini yoğunlaştırmıştı. 4. Ordu’nun ihtiyatı da bulunmuyordu (Liddel Hart 1996,

II:438-440).

Orel’deki muharebelerde 1. Hava Tümeni 37.421 sorti ile 1.733 Rus uçağı düşürürken

sadece 64 uçak kaybetmişti. bu birlik ayrıca 1.100 sovyet tankını ve 1.300 kamyonu

savaş dışı bırakırken, sovyet hedeflerine de 20.000 ton bomba atmıştı. 12. Flak Tümeni

ise 383 Rus uçağı düşürmüş, 229 Sovyet tankını yok etmiş ve Sovyet piyadesine de ağır

kayıplar verdirmiştir (Mitcham 1997:220). Kızılordu’nun Orel saldırısı kayıpları, 12

Temmuz ile 18 Ağustos arasında 112.529 ölü ve kayıp, 317.361 yaralı, toplam 429.890

asker, 2.586 tank ve keninden-kundaklı top, 892 top ve 1.104 uçak, Bjelgorod-Harkov

Saldırısı kayıpları ise Mart’tan 23 Ağustos’a kadar 71.611 ölü ve kayıp, 183.955 yaralı,

toplam 255.566 asker, 1.864 tank, 423 top ve 153 uçak şeklinde gerçekleşmiştir (Glantz

1995:296-297, Ek Tablo B). Kursk Karşı-saldırısı’na 2.300 tankla başlayan Ruslar’ın,

saldırı sona eriğinde ellerinde 500 tankı kalmıştı. Buna karşılık 220 olan Alman tank ve

hücumtopu sayısı 330’a yükselmiştir (Glantz 2002:365).

Kursk Zaferi üzerine parti ve hükümet 100.000’i aşkın er, subay ve generale nişan ve

madalyalar vermiş, bir çoğunu da “Sovyetler Birliği Kahramanı” ilan etmiştir (Jukov

1982:371).

2.4.1.2. Mius Muharebesi (30 Temmuz 1943)

30 Temmuz 1943’te 3. Panzer Ordusu bir saldırı ile General Malinovski’nin

birliklerinin Mius nehri üzerinde sahip oldukları köprübaşına geçişini engellemek istedi.

Mius Sektörü’ne yönelik Alman karşı taarruzu, dört panzer, bir panzergrendier ve iki

piyade tümeni ile gerçekleştirildi ve burada Sovyetler’in 16 piyade tümeni, iki mekanize

kolordu, bir zırhlı tugay ve iki tanksavar tugayının bulunduğu köprübaşını dağıttı.

Ruslar’ın tank sayısının yetersiz olması sayesinde Almanlar taktik başarı kazanmıştı. Bu

muharebe Almanlar’ın Rusya’daki son taktik başarısı oldu (Keegan 1984:176).

Muharebe sonunda 18.000 Rus askeri esir edilirken, 700 tank, 200 top ve 400 tanksavar

124

da yok edilmiştir (Manstein 1962:512-513). Öte yandan Rokossovski’nin birlikleri de

bu saldırı sayesinde yeniden organize olmaya fırsat bulmuştur.

2.4.1.3. Sovyet Genel Taarruzu (Ağustos-Aralık 1943)

Kursk Muharebesi Almanlar’ın kesin yenilgisi ile kapandıktan sonra, artık inisiyatifi

tamamen ellerine geçirmiş olan Ruslar’ın hedefi, fırsattan istifade ederek Kursk’ta

dağılan Alman Ordusu toparlanmadan önce Ukrayna’yı kurtararak Dinyeper’i geçmekti.

Bunu iki safhaya bölmüşlerdi. İlk safhada Ukrayna’nın ve Kiev’in endüstri bölgelerini

içeriyordu. İkinci safha ise Dinyeper’in batı yakasında stratejik köprübaşları oluşturarak

Kiev’in ele geçirilmesini kapsıyordu. Ukrayna muharebelerine katılan sekiz Sovyet

cephesinde toplam 2.633.000 asker, 51.000’i aşkın top ve havan, 2.400 tank ve 2.850

uçak toplanmıştı. Bunların karşısında Kluge’nin Merkez Ordular Grubu’nun 2. Ordusu

ile Manstein’in Güney Ordular Grubu’nun 4. Panzer, 8., 1. ve 6. orduları bulunuyordu.

Almanlar’ın toplam mevcudu ise 1.240.000 asker, 12.600 top ve havan, 2.100 tank ile

2.100 uçak şeklindeydi (Keegan 1989:126).

Voronej Cephesi komutanı Vatutin, Almanlar’ın 4. Panzer Ordusu ile Kempf Ordu

Grubu’nun arasındaki bölgeyi yarmayı denedi ve Sovyet zırhlıları 8 Ağustos’ta iki ordu

arasında oluşan 50 km. genişliğindeki yarıktan derinlere daldılar. Ertesi hafta Harkov’a

yönelik baskı yoğunlaştırıldı ve 22 Ağustos’ta Kempf, Hitler’in her ne pahasına olursa

olsun Harkov’ta tutunulacak emrine rağmen, şehrin boşaltılmasını emretti. Harkov’u

boşaltan Kempf, Hitler tarafından görevinden alındı. 1943 Ağustos’u sonuna kadar

Güney Ordular Grubu’nda yedi tümen, 38 alay ve 252 tabur komutanı tasfiye edilmiştir

(Manstein 1962:505).

20-21 Ağustos tarihinde, Güney Ordular Grubu’nun OKH’a sunduğu durum raporuna

göre, 980 km.’lik hattı 14 panzer ve 38 piyade tümeniyle tutan, ancak savaş gücü 24½

tümen ile sınırlı olan Güney Ordular Grubu’nun 6., 1., 8. ve 4. Panzer orduları,

Ruslar’ın 127-150 piyade tümeni, dokuz zırhlı kolordu, yedi mekanize kolordu, bir

süvari kolordusu, 20 zırhlı tugay ve 31 zırhlı alaya ve toplam 1.470 tanka sahip bir

125

kuvvete karşı direnmeye çalışıyorlardı. Güney Ordular Grubu’nun birliklerinin sayısı,

Kursk’un başından Ağustos sonuna kadar dokuz piyade ve bir panzer tümeni eklenerek

artarken, Ruslar’ın bu kesimdeki artışı 55 piyade tümeni ve iki zırhlı ya da mekanize

kolordu olmuştu (Manstein 1962:516-517).

Ağustos’un ikinci yarısında Sovyet saldırısı genişletildi. General Popov’un Bryansk

Cephesi Orel’den Bryansk’a ilerlemek, Yeremenko’nun Kalinin Cephesi Smolensk’e

doğru bastırmak, Rokossovski’nin Merkez Cephesi ile Vatutin’in Voronej Cephesi de

Dinyeper’i hedef alarak ilerlemek ile görevlendirildiler. Artık Ruslar 720 km.’lik bir

cephede saldırıya geçmişlerdi ve Manstein’ın elinde savunma için 37 piyade tümeni ile

17 panzer tümeni vardı ki, bunlar da harekât güçlerinin altındaydılar. Manstein’ın yedi

kez ricası üzerine, Hitler sonunda Dinyeper’e çekilmeyi kabul etti. Harkov düştükten

sonra Almanlar, tahkim edilmemiş olsa da Dinyeper’in batısında mevzilendiklerinde

cephenin tekrar sabitleneceğini düşünüyorlardı.1

Stepler Cephesi’nin sağ kanadı 13 Ağustos’ta Krasnograd’a doğru taarruz etti ve kalanı

da 16 Ağustos’ta Kuzey Donets’teki bir köprübaşından saldırıya geçti. 25 Ağustos’ta

Akhtirka’ya varan Ruslar, Dinyeper’e döndüler (Jukov 1982:370). Bu saldırılar, 13

Ağustos ile 22 Eylül 1943 arasında gerçekleştirilen Don Havzası Harekâtı’nın

parçasıydı. 17. Hava Ordusu’nun desteklediği Güneybatı Cephesi ve 8. Hava

Ordusu’nun desteklediği Güney Cephesi, Luftflotte IV’ün desteklediği Alman Güney

Ordular Grubu’na yüklendi. Ruslar, 22 Eylül’de Dnepropetrovsk’un güneyinden

Dinyeper Nehri’ne ulaştılar.

Daha kuzeydeki Merkez Cephesi de 26 Ağustos’ta saldırıya geçmişti. Bu cepheye bağlı

olan 60. Ordu, Sevsk’in güneyinden bir yarma yapma başarısını gösterdi ve Ruslar 31

Ağustos’ta oluşan 100 km. eninde, 50 km. derinliğindeki gedikten Kiev’e doğru

ilerlemeye başladılar. 27 Ağustos’ta, Hitler’in Winnitza’da bulunan genel karargahında

kendisi ve diğer komutanları bilgilendiren Manstein, Güney Ordular Grubu’nun

133.000’e varan kaybına karşılık sadece 33.000 kişilik bir ihtiyatı bulunduğundan ve

ağır kayıplara uğramasına rağmen Ruslar’ın yeni birlikler sağlıyabildiğinden 1 Böyle düşünmekte de haklıydılar. Ne de olsa Dinyeper, genişliği sayesinde oldukça zor bir geçit ve doğal bir savunma hattıydı.

126

yakınmıştır. Manstein, en az 12 tümenlik yeni bir kuvvet isteyerek fazla yıpranmış

tümenlerin sakin cephelere çekilmesini ya da kuvvet kazanabilmek için Donets

bölgesinin terk edilmesini istemiştir. Hitler ilk şıkkı kabul edercesine bazı vaadlerde

bulunmuş, ancak bunlar boşa çıkmıştır. Çünkü Sovyet Orduları Merkez Ordular

Grubu’nun sol kanadındaki 2. Ordu’ya taarruz ederekbatıya çekilmesine neden olmuş,

28 Ağustos’ta Hitler ile toplantı yapan Kluge kendi sahasından kuvvet çekilemeyeceğini

bildirmiştir. Bu gelişmelerin sonucunda Kuban Köprübaşı boşaltılarak buradan birlik

toplanmasına karar verildi (Manstein 1962:518-523).

Eylül başında Tolbukhin’in Güney Cephesi de Mius Nehri’ni geçerek Taganrog’u aldı

ve Azak Denizi’nin hemen kuzeyindeki Alman 6. Ordusu’nu gerilemeye zorladı.

Hemen kuzeyindeki Malinovski’nin Kuzeybatı Cephesi Donets’i geçerek Stalino’ya

yönelince burayı korumakla görevli 1. Panzer Ordusu da hızla çekilmeye başladı.

Sovyet komutanları da yürüyüşleri doğrultusunda Dinyeper’de köprübaşı elde etmek

üzere emir aldılar. Bu sırada Merkez ve Voronej cepheleri Kiev, Stepler Cephesi

Poltova ve Kremenchug, Güneybatı cephesi ise Dinyepropetrovsk şehirlerini hedef

alarak ilerliyorlardı. Düşmana cephehattında güç dengesinin sağlandığı izlenimi veren

klasik bir Sovyet aldatması olarak, Voronej Cephesi Kiev’in güneyinde bir “mobil

grubu” konuşlandırıldı ve bu grup hızla ilerleyerek 21-22 Eylül gecesi Dinyeper’e

ulaştı. Ertesi gün ileri üniteler Rjischev ile Veliki Bukhrin arasında küçük köprübaşları

kurdu.

15 Eylül’de Manstein’ın Hitler ile görüşmesinden Dinyeper’in gerisine çekilme emri

çıkmıştı. Ancak Almanlar’ın Dinyeper’den çekilebilmesi için 700 km.’lik bir cephedeki

birliklerini bir arada beş geçitten geçirmek zorundaydılar. Almanlar’ın kullanacakları bu

geçitler kuzeyden güneye, Kiev, Kanev, Çerkassi, Krementschug ve Dinyepropetrovsk

idi. Ayrıca 200.000 yaralıyı ve 100.000 sivili de düşünmesi gerekiyordu. Bunları

sağlayabilecek 2.500 katar mevcuttu (Manstein 1962:532-535). Sovyet 1. Tank

Ordusu’nun Dinyeper kavsinin doğusunda Alman çekilmesini kesme girişimi başarısız

oldu ve Ruslar yaklaşık 10.000 ölü, 350 tank, 350’den fazla top ve 5.000’den fazla esir

verdiler (Manstein 1962:545). Ayrıca Almanlar Jitomir yakınlarında Sovyet birliklerini

durdurup geri atmış ve Jitomir’i de geri almışlardı. Burada ise, Ruslar yaklaşık 20.000

127

ölü ve 5.000 esir vermiş, 600 tank, 300 top ve 1.200’ü aşkın tanksavar Almanlar

tarafından yokedilmiş ya da ele geçirilmişti (Manstein 1962:552). Manstein’ın

zamanında Dinyeper’in gerisine çekilmesi, 750.000 Alman askerinin kurtulmasını

sağlamıştır (Lederrey 1955:130).

Bu arada Almanlar, 25 Eylül’de Smolensk’i de terkederek Sokolovsky’nin Batı Cephesi

ile Yeremenko’nun Kalinin Cephesi arasında kalıp çevrelenmekten kurtuldular. Eylül

sonunda Ruslar bu sektörden de Dinyeper’in doğu kıyısına ulaştı ve böylece

Smolensk’ten Zaparoje’ye kadar nehrin doğusunu kurtarmış oldular.

2.4.1.4. Taman Yarımadası Muharebesi (Eylül-Ekim 1943)

Kafkasya’da Alman işgalinde bulunan son toprak olan Taman Yarımadası’nda

Almanlar’ın ellerinde tuttukları Kuban Köprübaşı da Eylül’den itibaren tehlike

altındaydı. Kuban üzerinde 1943 ilkbaharı boyunca Luftwaffe kuvvetliydi (Shtemenko

1971:96) ve 1943 sonbaharına kadar burası tutunmayı başarmıştı. Ancak Taman da 9

Eylül’de Petrov’un Kuzey Kafkasya Cephesi’nin başlattığı harekâta maruz kaldı.

9 Eylül gecesi hava ve topçu keşif bombardımanları başlamış, daha sonra Novorossisk

bölgesine denizden ve karadan ağır topçu bombardımanı devreye girmişti. Denizden

yapılan çıkartma, karadan taarruzla desteklendi ve ertesi gün Alman savunma hatları

Ruslar’ın eline geçti. Kurulan yeni savunma hattı da 14 Eylül’de yarıldı gemilerin topçu

desteğiyle, Rus birlikleri. 16 Eylül’de Novorossisk’e girerek şehri ele geçirdiler. Bunlar

Almanlar’ın bazı birliklerininricat yolunu da kesti. Bunun üzerine Almanlar,

Taman’daki Mavi Hat’tın gerisine çekilmeye başladılar. Bu dönemde Sovyet Hava

Kuvvetleri de hava üstünlüğü kurmaya başlamıştı. Kırım’a geçmekte olan Alman

askerlerinin bindikleri gemiler hava taarruzu ile kayıplar verdiler. 9 Ekim’de

Taman’daki savaşlar bittiğinde esirler hariç, Almanlar 4.000 asker kaybetmiş, 1.300’e

yakın havantopu ve 92 tank Ruslar’ın eline geçmişti (Shtemenko 1971:105-106).

Almanlar’ın artık buradan Kafkasya’ya harekât düzenlemelerine de olanak

olmadığından, 17. Ordu’nun Taman’da kalan son birliklerinin çoğu 9 Ekim’de

128

boşaltılarak Kırım’daki mevzilere yerleştirilmişlerdi Sadece kıyı şeridinde bir hat elde

tutuluyordu. Böylece Kafkasya’ya Alman tehdidi iyice azalmıştı. Ayrıca 17. Ordu

kuzeyinde kalan Dinyeper’e yönelik Sovyet harekâtlarını kaygıyla izlemekteydi. Çünkü

Kırım Yarımadası’nın Perekop’taki ağzı mühürlenirse tüm bir ordu buraya hapsolacaktı.

Yine de Taman’daki kıyı şeridi Kırım’daki duruma bağlı olarak 1944 Mayıs’ına kadar

elde tutuldu. Burayı artık fazla önemsemeyen Ruslar ise Ukrayna’nın tamamının

kurtarılmasının hazırlıklarına başlamışlardı.

2.4.1.5. Bukhrin Köprübaşı Muharebeleri (Eylül-Kasım 1943)

Stavka, Voronej Cephesi’ne Dinyeper’i geçebilmesi için üç hava indirme tugayı tahsis

etmişti. Bunlar 1., 3. ve 5. Muhafız Havaindirme tugaylarıydı. Öncü birimler 21/22

Eylül’de nehrin karşı yakasına geçmiş, 3. Muhafız Havaindirme Tugayı da 24-25 Eylül

gecesi bir havaindirme harekâtı ile Alman hatlarının gerisine bırakılmıştı. Bunların

amacı köprübaşının genişletilerek sağlamlaştırılmasına yardımcı olmaktı. Burada

Sovyet 40. Ordusu gelene kadar bölgenin güvenliğini sağlaması bekleniyordu. 5.

Muhafız Havaindirme Tugayı da güneyden gelen Alman birliklerini durduracaktı. 1.

Muhafız Havaindirme Tugayı ise Dinyeper’e en yakın olandı.

Sovyet paraşütçüleri Alman hatlarının gerisinde çarpışırlarken asıl Sovyet birlikleri 22

ila 30 Eylül tarihleri arasında Dinyeper’in doğu yakasına vararak burada 800 km.’lik bir

hat kurdu. Ancak Bukhrin Köprübaşı Muharebesi Sovyet paraşütçülerin yenilgisiyle

sonuçlandı. Toplam 4.575 paraşütçünün sadece yarısı harekâta katılabilecek şekilde sağ

kalmayı başarabilmişti. Harekât kötü planlanmış ve kötü yürütülmüştü. Birlikler

dağınıktılar. Sadece 5. Muhafız Havaindirme Tugayı birimleri biraz daha güneyde 13

Ekim’de toplandılar ve 24-25 Ekim’de buradan güneye doğru rahatsızlık vermeye

başladılar. Ancak bölgede on Alman tümeni konuşlandırılmıştı ki, aralarında 19. Panzer

ve 10. Panzergrenadier tümenleri de mevcuttu. Bukhrin Köprübaşı Muharebesi 13-14

Kasım gecesi Sovyet 52. Ordusu’nun 254. Tümeni’nin burada köprübaşı kurarak

tutunması ile son buldu. Ertesi gün 52. Ordu buradan Dinyeper’i geçti (Keegan

1989:127).

129

2.4.1.6 Kiev’in Kurtarılması (Kasım 1943)

Savaşın Ekim ve Aralık ayları arasında geçen ikinci safhası ise Dinyeper’de kurulan 23

köprübaşı çevresinde döndü. Stavka, Bukhrin Köprübaşı’nda işlerin yolunda gitmemesi

üzerine 1 Kasım’da fikir değiştirdi ve bunu bir aldatma olarak sürdürmeyi kararlaştırdı.

Buna göre asıl saldırı Kiev’e daha yakın bir yerden, Ljutej üzerinden yapılacaktı. 12

Ekim’de Kiev’e doğru saldırıya geçmiş olan Vatutin’in Voronej Cephesi, Kiev’i yandan

çevirmek suretiyle 3 Kasım’da buradan şehre düzenlediği nihaî saldırıyı başlattı ve 6

Kasım’da Kiev’i kurtardı. Ancak buradaki Alman tümenleri kaçmayı başardı. Kuşatılma

tehlikesiyle karşı karşıya kalan Alman 4. Panzer Ordusu şehri zamanında terk etmişti.

Hitler, bunun üzerine General Hoth’u görevinden aldı. Sovyet harekâtı sürdürüldü ve

Zhitomir de alındı. Ancak kent bir Alman karşı-taaruzu ile geri alındı. Almanlar Kiev’e

doğru ilerlediyse de, takviye alan Vatutin onları durdurdu. Ancak Sovyet birlikleri de

Dinyeper’den 160 km.’ye kadar içerilere girmeyi başarmış ve nehrin batısında

kurdukları bu stratejik köprübaşını sağlamlaştırmışlardı.

Almanlar, Kiev ve Aşağı Dinyeper sektörlerinde çifte tehditle karşılaşmışlardı. General

Konev’in Stepler Cephesi Dinyeper’in aşağı kesiminde Kremenchug ile

Dnepropetrovsk arasındaki köprübaşından yaptığı yarmayla güneye ilerlediyse de

Krivoy Rog’a ulaşamadan Alman ihtiyat birlikleri tarafından durduruldu.

20 Ekim’de yapılan düzenlemeyle Sovyet cephelerinin isimleri yenilendi. Buna göre

Yeremenko’nun Kalinin Cephesi 1. Baltık Cephesi, Rokossovski’nin Merkez Cephesi

Beyaz Rus Cephesi, Vatutin’in Voronej Cephesi 1. Ukrayna cephesi, Konev’in Stepler

Cephesi 2. Ukrayna Cephesi, Malinovski’nin Güneybatı Cephesi 3. Ukrayna Cephesi ve

Tolbukhin’in Güney Cephesi de1 4. Ukrayna Cephesi oldu. Popov’un Bryansk Cephesi

ise Ekim başlarında küçültülerek Baltık Cephesi ismini almış ve Velikiye Luki’nin

kuzeyine sevk edilmişti. Bu cephe 20 Ekim’den itibaren 2. Baltık Cephesi yapıldı.

Artık Soviet toprağının kurtarılması, Alman kuvvetlerinin yok edilmesi düşüncesine

ağır basmaktaydı. Ukrayna’nın kurtarılması harekâtı Aralık’ta tamamlandığında 38.000

1 Tolbukhin, 21 Eylül’de Güney Cephesi komutanlığına atanmıştı.

130

yerleşim merkezi kurtarılmıştı ki, bunların 160’ı kent ve şehirdi (Keegan 1989:126).

Bununla birlikte Sovyet 4. Ukrayna Cephesi Perekop’u alarak Alman 17. Ordusu’nu

Kırım’a hapsetmişti. Almanlar Stalingrad ve Kafkaslardan sonra ikinci büyük

gerilemelerini yaşamışlar ve cephehattı güneyden Romanya sınırına yaklaşmıştı.

Kuzeyde ise hala Leningrad önlerindeydi.

Sovyetler, kurtardıkları yerlerde 60 yaşına kadar olan tüm erkekleri askere alıyor, kalan

halkı da askerî işlerde çalıştırıyorlardı (Manstein 1962:535). 1943 Temmuz’undan 1944

Ocak’ına kadar Ruslar, Almanlar’ın tahminine göre yaklaşık 1.080.000 ihtiyat

almışlardı. Aynı dönemde Güney Ordular grubu’nun toplam kaybı 405.409 olarak

gerçekleşmiş, ancak bunların yerine sadece 221.893 ihtiyat gelmiştir. Manstein,

Sovyetler’in cephedeki tank kolordularında o zaman 200-250 tank bulunması

gerekirken, genellikle 50-100 tank bulunduğunu, bunun en az 20 olduğunu söylerken,

Alman Panzer tümenindeki operasyonel tank sayısını da azami 30 olarak vermiştir.

Ruslar, Temmuz 1943-Ocak 1944 arasında tahminen 2.700 tank ihtiyatı alırken, Alman

ihtiyatı hücum topları da dahil olmak üzere sadece 872 olmuştu. Buna Ruslar’ın elinde

hazır olup savaşa sürülmemiş olan ihtiyatlar da dahil değildi (Manstein 1962:584-585).

Aşağı Dinyeper’deki 26 Eylül ile 20 Aralık 1943’teki Sovyet saldırısı, Sovyetler’in

1943’teki en ağır kayıpları yaşamasına neden olmuştu. 173.201 Sovyet askeri ölmüş ya

da kaybolmuş, 581.191’i yaralanmış, böylece toplam 754.392 asker kaybedilmişti.

Ayrıca 2.639 tank ve kendinden-kundaklı top, 3.125 top ve 430 uçak ta, Sovyetler’in

araç kaybı olmuştur (Glantz 1995:297, Ek Tablo B). Kızılordu saflarındaki Çek

birlikleri de, Kiev’deki çarpışmalarda önemli yararlılıklar göstermişlerdir (Erickson

2003:292).

2.4.1.7. Ukrayna’nın Kurtarılması (Aralık 1943-Nisan 1944)

1943 Kasım’ındaki Tahran Konferansı’ndan alınan Avrupa’da ikinci bir cephenin

açılması kararı ile cesaretlenen Stalin, Kursk sayesinde elde ettiği saldırı inisiyatifini

sonuna kadar sömürmeye karar vermiş gibi gözüküyordu. Sicilya’da Kursk saldırısı

131

sırasında açılan cephe ise hiç te müttefiklerin beklediği gibi gitmiyor, müttefikler ağır

kayıplar veriyordu. Burada yapılan Salerno ve Anzio çıkartmalarındaki gelişmeler batılı

müttefiklerin dağlık şartlarda yeterince hızlı ilerleyemeyeceklerini kanıtlamış gibiydi.

Sonuçta savaşın tamamlanması için Fransa-Almanya arasındaki ovalık alandan hızlı bir

ilerleme gerekliydi. Burası Avrupa’da kara-hava doktrininin uygulanabileceği en iyi

bölgeydi. Ancak Mayıs’a kadar bu gerçekleşmeyecekti. 1943-44 kışı boyunca gözler

yine Doğu Cephesi’ne çevrilmişti.

Sovyet orduları Dinyeper’i aştığında en büyük engel gerilerinde kalmıştı. Ancak Doğu

Cephesi’nin güney kesiminde Ukrayna’nın batı ucu ile Kırım Yarımadası hala

Almanlar’ın elindeydi. Kızılordu Birlikleri eğer bu kesimin güvenliğini tam olarak

sağlarlarsa hem Romanya kapılarına dayanacaklar, hem de yazın gerçekleştirecekleri ve

Sovyetler Birliği toprağını tamamen temizleyecekleri büyük saldırı için önemli bir

avantaj sağlayacaklardı. Ayrıca güneyden Karadeniz’den uzaklaşarak Avrupa’nın

ortalarına doğru sokulmaları da cepheyi genişlettiği için yeni tümenler kurarak doğuya

konuşlandırmakta zorlanan Almanlar’ın aleyhine olacaktı.

Kiev’in düşmesinden kısa bir süre sonra Sovyet birlikleri de yıprandıkları için cephe bir

süreliğine sakinleşti ve her iki taraf ta takviyeleri beklemeye başladılar. Noel arifesinde

başlayan Sovyet kış taarruzu 24 Aralık 1943 ila 17 Nisan 1944 arasında 1500 km.’ye

yakın bir hat boyunca seyredecekti. Sovyetler’in ana hedefi “A” Ordular Grubu ile

Güney Ordular Grubu’nu yok etmekti (Keegan 1989:146).

1943 Aralık’ında Doğu Cephesi’ndeki Kızılordu gücü 419.000’i ihtiyat olan 5.568.000

asker, 19’u Stavka ihtiyatı olan 480 tümen, 12’si ihtiyat olan 35 tank ve mekanize

kolordu, dördü ihtiyat olan 46 tank tugayı, dördü ihtiyat olan 80 topçu ve havan tümeni,

271’i ihtiyat olan 5.628 tank ve 312’si ihtiyat olan 8.818 uçaktan oluşuyordu.

Güneydeki harekât sürerken, Sovyet orduları Leningrad ve Novgorod’da da saldırıya

geçmişti ve Doğu Cephesi’nin kuzey ve güney kesimlerindeki iki ayrı harekât birlikte

yürütecekti. Ukrayna’nın doğu yakasına yönelik bu stratejik harekâta Vatutin’in 1.,

Konev’in 2., Malinovski’nin 3., Tolbukhin’in 4. Ukrayna cepheleri ile Kurochkin’in 2.

Beyaz Rusya Cephesi katıldı. Jukov 1. ve 2., Vasilievski ise 3. ve 4. Ukrayna

132

cephelerini Stavka’nın temsilcisi olarak koordine ediyorlardı. Harekâtlar iki safhaya

ayrılmıştı. İlk safha Şubat’ın sonuna kadar sürecek kış safhası, ikinci safha ise 4 Mart

ile 17 Nisan arasında cereyan edecek olan bahar safhası idi. Ukrayna’nın doğu yakası

için düzenlenen saldırı en az on harekâtı içeriyordu. Ruslar, Batı Ukrayna harekâtları

için kış saldırısında kullanmaya yönelik 169 piyade ve dokuz süvari tümeni ,2.000 tank

ve kendinden kundaklı top ile 2.360 uçak ayırmıştı (Erickson 2003:146-148)

Vatutin’in 1.Ukrayna Cephesi, Aralık 1943 başında 452.000 asker, 1.100 tank, 750

uçak, 6.000 kadar top ve havana sahipti (Erickson 2003:143). 24 Aralık 1943’te

Vatutin’in 1. Ukrayna Cephesi Sovyet kış taarruzunu başlatarak Jitomir ve Korosten’i

ele geçirdi. 3 Ocak 1944’te Rus mobil birlikleri Korosten’in 80 km. İlerisindeki

Novigrad Volynsk Kavşağı’nı aldı ve ertesi gün tipi ve kötü yol koşullarına rağmen

Polonya sınırını geçti. 1943’ün son günlerinde baskı yapan 1. Ukrayna Cephesi,

Almanlar’ı Kiev’den uzaklaştırarak Belaya Tserkov ve Berdichev’i 5 Ocak’ta temizledi.

Aynı gün 2. Ukrayna Cephesi de koordineli çalışarak Kirovograd yakınlarında saldırıya

geçti. Hafif kar ve buzlanma toprağı katılaştırarak kara birliklerine yardımcı olurken,

bulutların yoğunluğu hava harekâtını engelliyordu. Ne 1. ne de 2. Ukrayna cepheleri

Korsun-Shevchenkovski civarında Dinyeper’e doğru sokulmuş bulunan Alman

çıkıntısını dağıtmayı başaramadı. Bu kesim tepelik bir araziydi ve Güney Ordular

Grubu’nun 8. Ordusu ile 1. Panzer Ordusu’ndan 12 tümen ile savunuluyordu. Bu durum

özel bir harekât düzenlenmesine yol açtı ve sektördeki ana hedef bu tümenlerin iki

cephe birliklerince kuşatılması oldu.

1944 Ocak’ının ikinci yarısında 1. ve 4. panzer orduları arasında 75 km.’ye kadar açılan

gedik sayesinde, General Konev’in 2. Ukrayna Cephesi’nin sağ kanadı ile Vatutin’in sol

kanadı 24 Ocak’tan itibaren bir kıskaç harekâtı yaparak on Alman tümenini Korsun

civarında kuşattı. Konev, Alman Ordusu’nun daha büyük bir kitlesini kuşatmak için

stratejik noktalara tank yığdı. Manstein, Korsun Cebi’ndeki Alman tümenlerini

kurtarmak için tank saldırısı ile yarma yapmayı denediyse de başarısız oldu. Alman

karşı-vuruşuyla Sovyet 40. Ordusu püskürtülürken, 1. Tank Ordusu’nun büyük bir kısmı

çevrilerek yok edilmiş, Ruslar tahminen 8.000 ölünün yanı sıra 5.500 esir vermişler,

700 tank, 200’ü aşkın top ve 500 tanksavar kaybetmişlerdi (Manstein 1962:573).

133

Kurtarma harekâtı ise Manstein’a 20.000 ölü ve çok sayıda yaralıya malolmuş,

ihtiyatının tamamını da tüketmişti. Yarmayı yapmak ise cepte çevrelenmiş olan Alman

tümenlerine kaldı ve T-34 tanklarına karşı sadece zayıf topçu desteği olan Alman

birliklerinden ancak bir kısmı kurtulabildiler (Keegan 1984:243). Sonunda, 24 Ocak ila

17 Şubat arasında süren Sovyet harekâtı ile kuşatılan 73.000 Alman askeri yok edildi

(Keegan 1989:146).

31 Ocak’ta Krivoi-Rog’un doğusundaki 6. Ordu’nun kuzey cephesine ve güneyden

Nikopol Köprübaşı’na ağır düşman saldırılar başlamıştı. Tümen sayısı bakımından

kuvvet oranı 2:1 Sovyetler’in lehine olsa da, Almanlar’ın bölgedeki altı piyade ve iki

panzer tümeni asker ve silâh bakımından tümen seviyesinin oldukça altındaydılar. İki

panzer tümeninde sadece beş adet operasyonel tank mevcuttu (Manstein 1962:577).

Bundan yararlanan Vatutin, 5 Şubat’ta Rovno’yu alarak güneye yöneldi ve Manstein’ın

komutasını ikiye bölmeye çalıştı. Tolbukhin’in 4. Ukrayna Cephesi de Karadeniz’e

yakın bölgedeki Kleist’ın birliklerini zorlayarak 8 Şubat’ta Dinyeper’in doğu

yakasındaki Nikopol’ü aldı ve buradan güneye hareket ederek Kırım’a girmeye teşebbüs

etti. Alman generallerin Kırım’dan çekilme isteği bir yana dursun, Hitler 6. Ordu’nun

iki tümenini daha Kırım’a göndermek istiyordu. Ancak o zamana kadar A Ordular

Grubu’na bağlı olan ancak Kırım ile irtibatı da kesilmiş bulunan 6. Ordu, biraz geç te

olsa Güney Ordular Grubu’na dahil edildi (Manstein 1962:576). 22 Şubat’ta

Malinovski’nin 3. Ukrayna Cephesi ise Krivoy Rog’a çullandı.

1. Ukrayna Cephesi, güneyindeki gruplaşma sayesinde Tarnapol ve Proskurov’da hattı

yararak Alman 1. ve 4. panzer ordularını birbirinden ayırmayı başardı. 2. Ukrayna

Cephesi ise Alman 8. Ordusu’nu geri püskürttü ve ileri birimleri Bug Nehri’nin güney

kesimine vararak 1. Panzer Ordusu’nun ricat yolunu kesti. Ayrıca mobil gruplar da

Bereznegovatoye-Snigirevka’daki Alman gruplaşmasının ricat yolunu kesti. Böylece

“A” Ordular Grubu ile Güney Ordular Grubu arasında dev gibi bir boşluk oluşmuştu.

Bunun sonucunda 1. Panzer Ordusu ile 8. Ordu’nun birer kolorduları Cherkassy’de

kuşatıldı.

134

Cherkassy’de kuşatılan XXXXII. Kolordu ile XI. Kolordu’yu kurtarabilmek için,

Güney Ordular Grubu oldukça fazla kuvvet yığmışsa da, Ruslar’ın doğudan savaş

alanına sürdüğü kuvvet 26 piyade tümeni ve 7-9 tank ya da mekanize kolordu ve bir

süvari kolordusuydu. Kar ve çamur Almanlar’ın harekâtını geciktirmişti. Çarpışmalarda

Ruslar, 700’den fazla tank, 600 tanksavar ve yaklaşık 150 top kaybetmiş, 2.000 kadar

da esir vermişlerdir. Ruslar tarafından çok sıkıştırılmış olan iki Alman kolordusu,

Alman kurtarma birliklerinin harekâtı çamura ve kara saplanınca, 16-17 Şubat gecesi üç

Sovyet Tank kolordusuna karşı harekete geçerek güneybatıya doğru çemberi yarma

girişiminde bulunmaya çalışmışlar, 30.000 ila 32.000 asker bu şekilde 28 Şubat’ta

kurtulmuşlardı (Manstein 1962:579-581).

Mart’ın başında Vatutin, partizanların açtığı yanlış ateş sonucu ölümcül derecede

yaralandı.1 Bunun üzerine 1. Ukrayna Cephesi’nin başına Mareşal Jukov getirildi ve

Jukov, çamura rağmen beklemeden bahar harekâtını başlattı. Jukov, bu harekât için

lend-lease ile gelen çok sayıda Amerikan kamyonuna sahip olmuştu.2 7 Mart’ta

Jukov’un birlikleri Tarnapol’e ulaştılar ve Bug Nehri’ndeki Alman savunma hattını

yandan çevirdiler.

Ruslar’ın Ocak ve Şubat boyunca giriştikleri muharebelerdeki kayıpları ağırdı. Alman

Güney Ordular Grubu’nun Ruslar’a verdirdiği toplam kayıplar, 1944 Ocak’ında 17.653

esir, 2.873 tank, 598 top ve 2.481 tanksavar olurken, Şubat’ta 7.700 esir, 1.055 tank,

200 top ve 855 tanksavar şeklinde gelişmiştir (Manstein 1962:585). Ancak ilkbahardaki

harekâtlar bu kayıpların boşa gitmediğini ortaya koyacaktı.

Almanlar çekilirlerken, 1944 Mart başlarında Uman’da 200 Tiger-IE ve Panther tankı,

600 top 12.000 kamyon gibi çok değerli bir ekipmanı terk etmek zorunda kaldılar

(Erickson 2003:184) 9 Mart 1944’te Güney Ordular Grubu’nun savunmakta olduğu 825

km.’lik cephedeki 8. Ordu ile 1. ve 4. panzer ordularının karşısında Sovyetler’in 112-

115 piyade tümeni, 27 tank ya da mekanize kolordu ve bir süvari kolordusu

1 43 yaşındayken öldürülen Vatutin, Stalin’in başarıları ile öne çıkan yetenekli generallerinden biriydi. Öldürenlerin Ukraynalı millîyetçiler olduğu da söylenmektedir.2 Amerikalılar 30 Nisan 1944’e kadar, lend-lease kapsamında Ruslar’a 6.430 uçak, 3.734 tank, 210.000 otomobil, 3.000 uçaksavar yollarken, İngilizler ise aynı süre içinde 5.800 uçak, 4.292 tank yollamışlardır(Werth 2000:625-626).

135

bulunuyordu. “A” Ordular Grubu’nun 6. Ordusu’nun karşısında da 62 piyade tümeni,

dört tank ya da mekanize kolordu ve bir süvari kolordusu mevcuttu. Buna karşılık,

Güney Ordular Grubu’nun 21 piyade tümeni 14½ panzer ve panzergrenadier tümeni, bir

topçu tümeni, bir emniyet tümeni ve bir de polis birliği mevcuttu. “A” Ordular

Grubu’nun ise 18 piyade ve üç panzer tümeni vardı (Manstein 1962:592).1

Stavka, 11-13 Mart arasında Jukov’un planını Dinyester Nehri’ne ve Rumen sınırı

yakınlarındaki Prut Nehri üzerinde olan Chernovtsy’ye kadar genişletmeyi kabul etti.

Bu durumda Polonya’daki birliklerle Güney Rusya’daki birlikler arasında doğrudan

bağlantı kesilecek ve Güney Rusya’daki Alman birlikleri sırtlarını Tuna’ya dayamak

zorunda kalacaklardı. Buradan sağlanacak ikmalin Yugoslavya’da etkisini artıran

partizanlardan dolayı aksayabileceği düşüncesi bile “A” Ordular Grubu’nu strese

sokmaya yeterliydi. Kaldı ki, bu sıkıntının giderilmesi için Yugoslavya’daki anti-

partizan harekâtının daha da derinleştirilmesi gerekeceğinden Almanlar buraya daha

fazla birlik kaydırmak zorunda kalacaklardı. 12 Mart’ta da Konev Uman’dan bir vuruşla

Bug’a ulaştı ve nehri geçti. General Rotmistrov’un tankları sayesinde Dinyester

Nehri’nin Mogilev’de bulunan Alman köprübaşını bertaraf etti. Jukov’da bu sayede

Tarnapol’den güneye ilerleyerek Mart sonunda Prut Nehri üzerindeki Yaş’ta Konev ile

birleşti. Bu hareket sayesinde 1. Panzer Ordusu ile 4. Panzer Ordusu arasındaki bağlantı

koptu. Daha Güney’de ise 13 Mart’ta Herson ile 28 Mart’ta da Nikolayev’i alan

Malinovski’nin birlikleri bu şekilde Dinyeper’in ve Bug’ın ağızlarından geçerek

Odessa’ya doğru ilerledi. Bu yüzden Kırım’daki Alman 17. Ordusu’nun tek kurtuluş

umudu olarak Karadeniz kaldı.

Hitler, Sovyet saldırısının tükeneceğini beklerken, bazı komutanlar da rasputitsa (çamur

mevsimi) sayesinde Rus saldırılarının Mart’ta duracağını sanmışlardı. Daha az iyimser

olan Manstein ise Şubat’ta, Ruslar’ın Güney Ordular Grubu’nun kuzey kanadının

arkasındaki Lvov-Odessa Demiryolu’nu keseceğini tahmin etmişti. Yine de Sovyet

saldırısının dört cephe ile Pripet Bataklıkları’ndan Karadeniz’e kadar büyük bölgeyi

kapsayarak ikinci safhasını, yani bahar taarruzunu beklememişti ki, bu taarruz

güneydeki tüm Alman kuvvetlerinin yok edilmesini amaçlamıştı. Ancak doğudaki

1 Alman birlikleri ile ilgili bilgiler 29 Mart 1944 içindir.

136

Alman istihbaratının şefi olan Gehlen, bir kez daha elde ettiği istatistiki verilerle

Sovyetler’in harekâtının devamını geleceğini ve açıkça Reich’ın doğu sınırlarına doğru

harekete geçeceğini 30 Mart’ta rapor etmişti (Keegan 1989:146). Gerçekten de bundan

sonra harekât Romanya girişine ve Karpatlar’ın eteklerine kadar Dinyester ve Prut

nehirleri çevresinde sürdürüldü.

Tam bu sırada Stalingrad’da esir düşen General Kurt von Seydlitz’in başkanlığında

Ruslar’ın oluşturdukları Alman birlikleri içi “Hür Alman” propagandası yapan Seydlitz,

Wehrmacht komutanlarını Hitler’i devirmeye çağırmıştır. Seydlitz, Alman tarafına

geçen Vlasov ile aynı konumdaydı. Propaganda broşürleri Alman komutanlara

hitabediyordu. Hitler bunun üzerine General Schmund’u Doğu Cephesi’ne göndererek,

cephedeki mareşaller ile Orgeneral Model’den kendisine bağlılıklarını belirten yazılı bir

belge imzalattırdı (Manstein 1962:597). Hür Almanlar Dinyeper’de cereyan eden

savaşlarda nehri geçmeye çalışmışlar, ancak başarılı olamamışlardı. Burada Alman 304,

Piyade Tümeni ile çarpışmaya girmişlerdi (Carell 1974, 3:90-491). Görüldüğü gibi

Hitler, bu propagandadan oldukça tedirgin olmuştu.

Hitler, geri çekilmeler konusunda kendisiyle sürekli fikir çatışması yaşayan Manstein’ı

30 Mart’ta görevden alarak yerine Mareşal Model’i getirdi.1 Model, önce Balkanlar’a

yönelen Sovyet tehdidini bertaraf edebilmek için Macaristan’ın Almanlar tarafından

işgalini sağladı. Ardından Dinyester Nehri boyunca karşı-taarruza geçerek Delatyn’deki

1 Almanlar’ın Doğu Cephesi’nin en büyük başarılarına imza atan bu mareşalinin görevden alınmasının arkasında, Manstein’ın “esnek savunma” düşüncesinin Hitler’in “fanatik savunma” düşüncesine ters gelmesi yatar. Almanlar’ın savunma harekâtlarını, verdiği “son adama kadar olduğu yeri tut” emirleriyle sürekli baltalayan bizzat Hitler olmuştur. Dünya Savaşı’nı onbaşı rütbesiyle tamamlayan Hitler, sadece Avrupa’da ve Batı Cephesi’nde savaşmıştı. Doğu Cephesi’nde Rusya’nın derinliklerindeki steplerde şartların ne olduğundan haberi bile yoktu. Kaldı ki, Alman dehasının yarattığı ve Hitler’in de hızlı bir şekilde kabul ettiği zırhlı birlikler doktrini de esnek bir yapılanmanın eseriydi. Ancak Hitler’in savunmaya yönelik katı emirleri bu esnekliği yok ederek hem Almanlar’ın zayiatının artmasına, hem de Ruslar’ın zayiatının azalmasına yol açıyordu. Bu emirler uygulanmadığında, 1943 başlarında Harkov’ta olduğu gibi Almanlar son derece kötü durumdayken bile zaferler kazanabiliyorlardı. Halbuki savunmada belli bir bölgede yarma yapan Sovyet zırhlı birlikleri derinlere indiğinde, yarığın ağzı kapatılınca ikmali kesilen Sovyet zırhlılarının kitlesel olarak terk edildiği daha 1942 yazında Harkov’ta gözlenmiş, aynı taktik Stalingrad’dan Mius’a kadar çekilen birlikler tarafından da Sovyet mekanize kolordularına uygulanarak azami zayiat verdirilmişti. Harekât seviyesinde ciddî eksiği olan Hitler, onbaşı ve başkomutan arasında askerî bir görev yapmadığı için basit ve en küçük ölçekli taktik seviye ile en üst düzey stratejik seviyelerden olaylara bakabiliyordu. Bu açığını kapatmak için generallerine göstereceği güven ve sabırdan ise yoksundu bir psikolojiye sahipti.

137

demiryolu kavşağını geri aldı. Böylece Lvov’un doğusundaki cephe hattı Nisan’dan

Temmuz’a kadar sabitlenmiş oldu.

Romanya’nın girişi mihver kuvvetlerce kapatıldığı için, Konev güneye yönelerek

Malinovski ile birleşti ve böylece iki cephe Odessa’yı tehdit etmeye başladılar. Kleist’ın

birlikleri tehlikeyi görerek Odessa’nın gerisinde toplandılarsa da Malinovski’nin

birlikleri 5 Nisan’da Odessa’nın tüm çıkışlarını kapattılar. Buna rağmen Alman

birlikleri bu kapandan kurtularak asıl hatlarına dönmeyi başardılar ve Odessa da böylece

10 Nisan’da Sovyet birlikleri tarafından kurtarılmış oldu. Buna sinirlenen Hitler bu

sefer de Mareşal Kleist’ı görevinden alarak Güney Ukrayna Ordular Grubu

komutanlığına Schörner’i atadı. Bu sırada Sovyet taarruzu da durmuş, Sovyet birlikleri

dinlenmeye ve ikmale koyulmuşlardı.

17 Nisan’a gelindiğinde dört ay süren Sovyet kış taarruzu ile Almanlar’ın güney kanadı

tamamen çökertilmiş ve 17. Ordu da Kırım’a hapsedilmişti. Dört milyon Sovyet askeri,

45.000’in üstünde top ve havan, 4.000’i aşkın tank ve hücumtopu ve 4.000 uçak 1.500

km.’ye yaklaşan dev bir cephe hattında Karpatlar’a doğru 250 ila 500 km.’lik bir yarma

yapmayı başarmıştı (Keegan 1989:46). Ancak Sovyet kayıpları da her zamanki gibi

ağırdı. Dinyeper’in batısında, 24 Aralık 1943 ile 17 Nisan 1944 arasındaki Sovyet

kayıpları, 270.198 ölü ve kayıp ile 839.330 yaralı olmak üzere toplam 1.109.528 asker,

4.666 tank ve kendinden-kundaklı top, 7.532 top ve 676 uçak olmuştur (Glantz

1995:298, Ek Tablo B)

2.4.1.8. Leningrad’ın Kurtarılması (Ocak-Mart 1944)

1944 başında hala kuşatma altında bulunan Leningrad’a karadan tek ulaşım 1943

Ocak’ında Schlisselburg’dan açılan ve Alman topçusunun menzilinde bulunan dar bir

koridordan yapılıyordu. Kursk Zaferi sonrasında Almanlar’ın elindeki Kuzeybatı

Rusya’nın temizlenmesi de gündeme gelmişti. Leningrad-Novgorod Harekâtı’nın

gerçekleştirilmesi için yapılan hazırlıklar Leningrad Cephesi Meretskov’un Volkhov

Cephesi, Maslennikov’un 3. Baltık Cephesi ve Yeremenko’nun 2. Baltık Cephesi’nin

138

yanı sıra uzun menzilli stratejik bombardıman uçakları ile 35.000 partizanı da

kapsıyordu (Keegan 1989:150). Leningrad ve Volkhov cephelerinde 375.000 asker,

1.200 tank ve kendinden kundaklı top, 718 taktik destek uçağı, 192 Baltık Filosu’nun

uçağı ve 330 uzun mesafe bombardıman uçağı toplamıştı (Erickson 2003:171)

Harekât, 14 Ocak 1944 günü başlatıldı. Sert geçen çarpışmalardan sonra 20 Ocak’ta

Sovyet birlikleri Novgorod’a girdi. 1 Mart’a gelindiğinde Alman birlikleri Letonya

Sınırı’na kadar geri atılmıştı. Böylece Leningrad 900 gün süren, tarihin en korkunç

kuşatmalarından birinden kurtulmuş oldu. Kış biterken Sovyet birlikleri Peipus Gölü’ne

ve Pskov şehrine dayanmış, daha kuzeyde göl ile Finlandiya körfezi arasındaki

kıstaktaki Narva Köprübaşı Almanlar’ın elinde kalmıştı.

1944 başındaki Sovyet yarmasının Leningrad’ı kurtarması karşılığında, savaşa katılan

822.000 Kızılordu askerinin 313.953’ü kaybedilmiştir. Bunların 76.686’sı ölü, esir ve

kayıplardır (Glantz 2001:167).1 Leningrad’ın savaş öncesindeki 2,5 milyon nüfusu,

1943 Aralık’ında 600.000’e düşmüştü. 1.000.000 kişi şehirden çıkartılırken, 100.000

asker de şehrin savunması için bölgeye yığılmıştı. 642.000 kişi kuşatmada, 400.000’i de

bölgeden çıkartılırken hayatını kaybetmiştir. Leningrad çevresindeki harekâtlarda ise

1.017.881 Kızılordu askeri ölmüş, esir düşmüş ya da kaybolmuş, 2.418.185 askeri

kayıplar böylece 3.437.066’yı bulmuştur. Sovyet Ordusu’nun savaştaki kayıplarında

Leningrad’ın payı, ölü, esir ve kayıplarda % 10, yaralı ve hastalar da ise % 13, toplam

kayıplarda ise % 12 olmuştur (Glantz 2001:179).

2.4.1.9. Kırım’ın Kurtarılması (Nisan-Mayıs 1944)

Alman 17. Ordusu 1943 Sonbaharı’nda Kırım’a hapsedilmiş ve orayı doğal şartlardan

yararlanarak bir kale haline getirmeyi başarmıştı. Bununla birlikte Kafkasya’da, Taman

Yarımadası’nda hala küçük bir toprak parçası bulunuyordu. Hitler Kırım’ın

boşaltılmasına stratejik önemi yüzünden kesinlikle karşı çıkmıştı. Kırım’ın elde

bulunması hala Türkiye’nin savaşa girme düşüncesini etkileyebilir, Romanya ve

1 Bu veriler sadece Leningrad’ın güneyindeki çarpışmalar için geçerlidir.

139

Bulgaristan’ın kıyı şeridinin güvenliğini sağlamayı sürdürebilirdi. Kırım’ı elinde tutan

taraf Karadeniz’in hakimiydi. Ancak Stalingrad’da 6. Ordu’nun başına gelenler şimdi

de 17. Ordu’nun başına gelmek üzereydi. Yine de 17. Ordu’nun ikmali deniz yoluyla

sağlanabiliyordu. Bu sayede Almanlar, Kırım’ı beklenenden daha fazla ellerinde

tutabildiler.

Kızılordu, 1943’teki Kerç-Eltingen ve Melitopol amfibi harekâtları sayesinde Kırım’a

doğudan taarruz edebilmek için Kerç Boğaz’ında gerekli stratejik noktalara sahip

olmuştu. 1944 başlarında ise “Türk Duvarı’nı”1 yararak tuzlu ve geniş Sivash Lagünü

üzerinde köprübaşları elde ettiler. Ruslar Kırım Harekâtı için iki Sovyet Cephesi’nde

toplam 470.000 asker, 6.000 top ve havan, 560 tank ve hücumtopu ile 1.250 uçak

topladılar. Ayrıca Karadeniz Filosu ile Azov Filotillası da denizden destek sağladı

(Keegan 1989:147). Kırım’ı kurtarma harekâtı, 8 Nisan’da başladı. 4. Ukrayna Cephesi

Sivash-Perekop’tan, Yeremenko’nun Bağımsız Primorsk Ordusu ise Kerç

Yarımadası’ndan saldırıya geçtiler.

General Jänicke komutasındaki 17. Ordu’nun gövdesini Taman Yarımadası’ndan

çekilenler oluşturuyordu. Jänicke’nin birlikleri Sivash Köprübaşı’na karşı hazırlanan üç

savunma kemerine, Perekop Kıstak’ına karşı iki ve Kerç köprübaşına karşı hazırlanan

dört savunma kemerine fazlasıyla güveniyorlardı. Ancak Sovyet üstünlüğüne karşı çok

çabuk çözüldüler. 8 Nisan’da harekât başladıktan dört gün sonra Sovyet birlikleri

Kerç’ten batıya doğru Karadeniz kıyısından çekilmeye başlayan Almanlar’ı takibe

koyuldular. birlikleri 5 Mayıs’ta Sivastopol yakınlarına kadar geldiler ve olağanüstü bir

hızla kaleye çevrilmiş olan şehri aldılar. 9 Mayıs’ta Sivastopol düşmüştü. Bundan sonra

Alman 17. Ordusu’ndan kalanlar Hersonesski Burnu boyunca deniz yoluyla Constanta

ve Varna’ya çekildiler. Ancak çekilme sırasında hava üstünlüğüne sahip Ruslar uçakları

ile deniz taşıtlarına saldırarak adeta kıyım yaptılar. Uçaklara Rus Denizaltıları da

eklendi. En büyük saldırılar 23 Nisan, 3 Mayıs ve 11 Mayıs’ta Kırım-Romanya

arasında, 12 Nisan ve 11 Mayıs’ta ise Sivastopol açıklarında meydana geldi.

1 Türk Duvarı ya da Tatar Duvarı denilen tahkimat, 15. yüzyılda Türkler tarafından Perekop Kıstağı’nda 12-15 km. derinlemesine oluşturulan Tatar Siperleriydi (Carell 1974, 1:366). Burası 1941 Eylül’ünde Sovyet ordularının, 1944 Nisan-Mayıs’ında da Almanlar’ın cephehattındaki savunma tahkimatlarının belkemiği olmuştur.

140

12 Mayıs’ta Herson’daki 25.000 Alman askeri teslim olunca Kırım harekâtı da

tamamlanmış oldu. Sovyet tahminlerine göre Alman kayıpları 110.000 ölü, yaralı ve

esir olmuştur (Keegan 1989:147). Kırım düştükten sonra Karadeniz’in kontrolü

Ruslar’a geçmişti. Şimdi cephehattı Romanya girişindeki Dinyester Nehri’nin güney

kesiminden Karpatlar’a doğru kavis çiziyor ve Bug’ın kuzeyinden kuzeye doğru

uzanıyordu. Ruslar artık güneyden Romanya, Macaristan ve Polonya’yı doğrudan tehdit

eder bir konuma gelmişti.

2.4.1.10. Slovak İsyanı (Nisan-Ekim 1944)

8 Nisan 1944’te Sovyet Orduları Çekoslovakya sınırına ulaştığında Slovaklar firar

ederek Kızılordu’ya katıldılar. İlk günlerde isyana 60.000 kişilik Slovak ordusundan

sadece 16.000’i katılmıştı. Ancak Ulusal Konsey’in genel seferberlik ilan etmesiyle bu

sayıya 25.000 asker daha eklenerek 1. Çekoslovak İsyan Ordusu’nu oluşturmuşlardır

(Erickson 2003:300-301). Londra’nın hazırladığı detaylı Slovak İsyanı başlatıldı. Ancak

burada Londra bağlantılı bir burjuva hükümet görmek istemeyen Moskova da bölgede

ayrıca partisan hareketini yürütüyordu. Almanlar, OKH’nin önemle Macaristan’ın ve

doğal bir savunma hattı olan Karpatlar’ın üstünde durması nedeniyle olayları yakından

takip ettiler. 25 Ağustos’ta gerilla faaliyetleri yoğunlaştırıldı ve 27 Ağustos’ta bir

Alman generali ele geçirilerek vuruldu. Hitler, bunun üzerine 20.000 kişilik 357. Piyade

Tümeni’nin Slovakya’ya girmesini emretti. Almanlar, Slovaklar’ı silâhtan rahatça

arındırdılarsa da bazıları kaçarak partizanlara katıldılar. Stavka, 2 Eylül’de 2. Ukrayna

Cephesi’ne Slovak birliklerini kendine katma emrini verdi. Sovyet ve Sovyet eğitimli

Çek birlikleri Slovakya’da dövüşürken, Slovak partizanlar da Sovyet komutası altına

girdi. Ekim başında özellikle SS birliklerinin göze çarptığı Alman birimleri isyanın

bastırılmasında ilerleme kaydetti.

141

2.4.1.11. Turgu Fromos Tank Muharebesi (Mayıs 1944)

Konev, Mayıs başında yeni geliştirlen ağır Stalin tanklarını da1 ilk kez geniş şekilde

kullanarak Yaş’ın batısında büyük bir saldırı gerçekleştirdi. Ancak Shörner’in panzer

ihtiyatı kuvvetliydi ve bunlara da yetenekli komutan General Manteuffel komuta

ediyordu. Bir kaç gün boyunca Yaş yakınlarındaki Turgu Fromos Köyü (Targul

Frumos) civarında seyreden bu saldırıda Sovyet tankları ağır kayıplarla geri

püskürtüldü. Hasso von Manteuffel, Grossdeutschland Panzergrenadier Tümeni ile

Turgu Fromos Muharebesi’nde elindeki 160 tankla üstlerine atılan ve yeni JS-II ağır

yarma tanklarının başını çektiği 500’ü aşkın Sovyet tankı ile karşı koymuş, Ruslar

yaklaşık 350 tankı tamamen kaybederken, Alman zayiatı sadece on tamamen yok

edilen, çok sayıda da hasarlı tank şeklinde gerçekleşmişti (Liddel Hart 1996, I:184-185).

Bu muharebeden sonra bu sektörde de cephe dört ay sabitlendi. Ukrayna’nın son

parçasının kurtarılması ise Temmuz’daki Brody-Lvov ve Ağustos’taki Yaş-Kişinev

muharebeleri ile çözümlenecekti.

2.4.1.12. Bagration Harekâtı’nın Başlaması (Haziran-Ağustos 1944)

1944 yazına girildiğinde Almanlar her cephede savunmaya çekilmişlerdi. Doğu

Cephesi’nin güney kesiminde Rus topraklarından atılmış, Kırım’ı boşaltmışlardı. 4

Haziran’da İtalya’nın başkenti Roma Müttefikler’in eline geçmiş, 6 Haziran’da da

Müttefikler Fransa’nın kuzeybatısındaki Normandiya sahillerine başarılı bir çıkartma

yaparak asıl ikinci cepheyi sonunda açmışlardı.2 Almanlar şimdi Doğu, Batı, İtalya

cephelerinde savaşmak zorundaydılar. Yugoslavya’daki partizan harekâtı da adeta bir

yarım cepheyi andırıyordu. Bunların haricinde 1944 Şubat’ındaki “Big Week” ile

topyekün hava muharebelerine zorlanan Luftwaffe ciddî bir darbe alarak gündüz

1 122 mm.’lik bir topa sahip olan JS-II (ya da IS-II) ağır tankları, Joseph (ya da Iosef) Stalin’in baş harfleri alınarak adlandırılan ve Sovyetler’in savaşta geliştirilen en üstün tanklarıydı.2 Amerikalılar’ın ikinci bir cephe açılması için Türkiye’yi tercih etmemesinin iki sebebinden bahsedilebilir. Öncelikle lojistik faaliyetleri uzayan ikmal yolları sayesinde sekteye uğrayabilecekti. Ancak asıl neden kayba karşı hassas olduğu bilinen Amerikan savaş kültürünün destek silâhlarını (yakın destek uçakları ve topçular) rahat kullanabilmeleri için düz ve alçak arazi gerekliydi. Dolayısıyla Balkanlar’da İtalya’da olduğu gibi ağır kayıplar verilmesine rağmen ilerleme Almanlar tarafından durdurabilirdi.

142

bombardımanlarına karşı koyamayacak hale gelmişti. Kriegsmarine’in de bir etkisi

kalmamış, 1943’ten itibaren teknik üstünlüğü ele geçiren müttefik savaş gemileri Alman

U-botlarına ciddî zayiat verdirmişti. Bu şartlar altında Almanlar, Doğu Cephesi’nde

Sovyet yaz taarruzunu bekliyorlardı.

Harekât öncesinde Ruslar’ın stratejik aldatması (maskirovka) sayesinde, Almanlar

saldırının Pripet Bataklıkları’nın güneyinde başlamasını bekliyordu. OKH’nin

düşüncesine göre asli taarruz cephenin yine güney kesiminden Polonya ve

Çekoslovakya üzerine altı Sovyet Tank Ordusu ile yapılacaktı. Polonya’yı Ukrayna’dan

gelecek Sovyet saldırısına karşı savunmakla görevli Mareşal Model, kış ve bahar

harekâtları sonunda ikiye bölünen Güney Ordular Grubu’nun kuzeyde kalan kesimi olan

“Kuzey Ukrayna Ordular Grubu” komutanıydı. Model, Ruslar’ın Lvov üzerinden

saldıracağını düşündüğü için Beyaz Rusya’da bulunan Mareşal Busch komutasındaki

Merkez Ordular Grubu’ndan birlik almış, böylece Alman’ların Beyaz Rusya’daki

savunma hattı incelmişti. Gehlen, 3 Mayıs’ta Güney Ukrayna Ordular Grubu’na karşı

1.200, Güney Ukrayna Ordular Grubu’na karşı 500, Kuzey Ordular Grubu’na karşı 423,

merkezde ise sadece 41 tankın konuşlandırıldığını rapor etti ki, toplam 2.214 tank

ediyordu. Ancak dört haftadan az bir süre içinde 2.214, bir ay daha sonra ise 3.400

tankın daha konuşlandırılabileceği tahmininde bulunmuştu (Erickson 2003:200).

Ancak Ruslar Pripet Bataklıkları’nın hemen güneyinde bulunan bu kesime sadece bir

piyade ordusu, üç tank kolordusu ve 140 piyade tümeni yığmıştı. Ruslar bu aldatma

doğrultusunda 3. Ukrayna Cephesi’nin bulunduğu Vitebsk-Orsha sektöründen güneye

doğru çok sayıda birlik yığmış ve böylece Beyaz Rusya’ya odaklanan asıl birlik

konuşlanmasını gizlemeyi başarmışlardı. Bundan dolayı Almanlar ellerindeki 30 panzer

ve panzergranedier tümeninin 24’ünü Pripet Bataklıkları’nın güneyinde tutmuşlardı

(Keegan 1989:149). Buna ek olarak, Almanlar güneydeki Sovyet hava gücünün Pripet

Bataklıkları’nın güneyinde, diğer sektörlere göre daha kuvvetli olduğunu rapor

etmişlerdi. Almanlar, ayrıca güneyde beş Sovyet Tank Ordusu’nun hepsini

bekliyorlardı. Ancak doğrulanmayan raporlara göre Merkez Ordular Grubu’nun

karşısında 5. Muhafız Tank Ordusu vardı. Gerçekte ise bu 3. Beyaz Rus Cephesi’nin

mobil gruplarından biriydi ve Pliev Süvari/Mekanize Grubu olarak Alman 3. Panzer

143

Ordusu’nun karşısında duruyordu. 3. Beyaz Rus Cephesi’ne 350 adet uzun menzilli

uçak verilmişti (Shtemenko 1971:270).

Sovyet taarruzunun asıl hedefi Pripet Bataklıkları’nın kuzeyinden iki koldan Beyaz

Rusya’ya girerek Merkez Ordular Grubu’nu yok etmek ve buradan Baltık Denizi’ne

ulaşarak cephenin kuzeyindeki Almanlar’ın ricat yolunu kesmek suretiyle de Kuzey

Ordular Grubu’nun Baltık kıyılarına hapsetmekti. Ruslar, saldırılar gerçekleştirecekleri

Bobruisk ve Vitebsk sektörlerine beş cepheye bağlı iki tank ordusu, sekiz zırhlı ya da

mekanize kolordu ve 168 piyade tümeni yığmışlardı ve bu birliklerde toplanan tank

sayısı 4.000’i bulmuştu (Keegan 1989:149). Harekât için Sovyet planlaması 1944

baharında başlamış, Ukrayna’dan sonra Beyaz Rusya’nın da alınmasının siyasî açıdan

önemli olduğuna karar verilmişti. Doğu Cephesi’nin kuzey kesimindeki Alman varlığı

hala Moskova’ya tehdit yöneltebilecek durumdaydı ve buradaki hava üsleri de 1., 2. ve

3. Ukrayna cephelerinin kuzey kanatlarına potansiyel hava tehdidi oluşturuyordu. Beyaz

Rusya’daki Alman çıkıntısı Almanlar’ın Rusya içlerine en yakın olan kesimiydi.

Harekâta 1812’de Napolyon’un Moskova Seferi sırasında öne çıkan ve büyük operaya

aktarılan bir kahramandan esinlenilerek “Bagration” kod adı verildi ve başlama zamanı

da Almanlar’ın Barbarossa’yı başlattıkları 22 Haziran 1941’in üçüncü yıldönümü olan

22 Haziran 1944 seçildi. Mayıs’ta harekâtın alanı cephe hattının 640 km. derinliğine

kadar genişletildi. Böylece Dvina ve Neman nehirleri arasındaki kara parçası harekâtın

tüm alanını oluşturacak, bununla birlikte harekât en kuzeyden ve en güneyden daha da

genişletilecekti. Harekât için gerekli Sovyet yapılanması beş cephe dahilinde ikisi tank,

21 orduyu içeriyordu. Bu cephelere 1,4 milyon asker, 31.000 top ve havan, 5.200 tank

ve hücumtopu ile 5.000’i aşkın uçak yığılmıştı.1 Öncelikli hedef 22-23 Mayıs’taki

Stavka toplantısında Alman Merkez Ordular Grubu’nun asli kuvvetlerinin altı sektörden

yarma yaparak bölünmesini müteakip üç Beyaz Rus cephesinin Minsk çevresinde

birleşmesi olarak belirlenmişti. Her ileri Sovyet tümenine cephede 1,5 km. düşüyordu

(Keegan 1989:148).

1 Diğer bir kaynağa göre Bagration için yapılan Sovyet yığınağı 1.254.000 asker, 2.715 tank, 1.355 kendinden kundaklı top, 24.000 top ve havan, 2.306 Katyusha, dört hava ordusu bünyesinde 5.327 uçak, 70.000 kamyon ve 43.500 makineli tüfek ve ek olarak 1. Beyaz Rus Cephesi’nin 416.000 kişilik sol kanat orduları ile 700 uzun-mesafe bombardıman uçağı şeklindedir (Erickson 2003:214).

144

Beyaz Rusya’daki Alman hattını kuzeyde kalan Orgeneral Lindemann komutasındaki

Kuzey Ordular Grubu’na bağlı 16. Ordu, Busch komutasındaki Merkez Ordular

Grubu’na bağlı 3. Panzer, 4., 9. ve 2. orduları savunuyordu. Pripet Bataklıkları’nın

güneyindeki Ukrayna-Polonya sınırını ise Model’in Kuzey Ukrayna Ordular Grubu’nun

emrindeki 4. Panzer, 1. Panzer ve 1. Macar orduları savunmaktaydı. Almanlar, derin

kademeli bir savunma düzeni alarak 27 km. derinliğe kadar 1,2 milyon asker, 9.500 top

ve havan, 900 tank ve hücum topu ile savunmadaydılar ve bunlar 1.250 uçakla

destekleniyorlardı (Keegan 1989:148).1 Mareşal Busch, harekât başlamadan Rus

hazırlıklarından haberdar olmuş ve Berezina Nehri’nin batısına çekilmek için izin

istemişti. Böylece Ruslar’ın ilk vuruşu boş bir alana yapılacağı için boşa gidecek ve

Almanlar’ın karşı-vuruş yapması için fırsat doğacaktı. Ancak Hitler bunu reddetti. 10

Haziran’da Almanlar, partizanlara gönderilmiş bir emri ele geçirdiler.

Emir, partizanların Alman hatları gerisindeki demiryolu ağına 20 Haziran’a doğru

başlayarak yoğun sabotajda bulunmasını ve böylece Alman sevkiyatını engellemelerini

istiyordu. Gerçekten de 19 Haziran gecesi Minsk’in batısındaki demiryoluna 10.000

tahrip kalıbıyla sabotaj yapılmıştı. Ertesi gece ise 40.000 tahrip kalıbıyla Vitebsk,

Orsha, Polotsk ve Molodechno arasındaki hatlara sabotaj sürdürülmüş ve ağır tahribata

neden olmuştur. Ayrıca Minsk’in Brest ve Pinsk ile olan bağlantısı da kesilerek Alman

ihtiyatlarının rotası engellenmiştir (Erickson 2003:215).

Kızılordu, 22 Haziran’da 146 Piyade Tümeni ve 43 zırhlı tümenle birlikte harekete geçti

(Keegan 1984, 31). 22-23 Haziran gecesi uzun menzilli Sovyet uçakları öncelikle

havaalanları ve demiryollarına, sonra da topçu tabyalarına, ihtiyat birliklerine ve hareket

halindeki birliklere baskın hava baskınları düzenlediler. Almanlar, Ruslar’ın yeni ve

daha kabiliyetli piyade taktiklerini ve hava kuvvetlerinin daha önce görülmemiş bir

ölçekte konuşlandırılmasını rapor ettiler. Harekâtın ilk safhası Bobruisk, Vitebsk-Orsha,

Mogilev ve Polatsk harekâtlarını içeriyordu ve Minsk’teki gruplanmanın kuşatılmasıyla

23 Haziran-4 Temmuz arasında tamamlanacaktı. Bölge, Alman 9. Ordusu ile 4.

Ordusu’nun birer tümeni tarafından savunuluyordu.

1 1 Haziran ile 1 Ağustos 1944 arasında, Sovyetler’in havan ve top sayısı 100.000 küsürden 114.600’e yükselirken, Almanlar’ın top ve havan sayısı ise 7.080’den 5.703’e düşmüştür (Glantz 1995:215).

145

2.4.1.13. Bobruisk Ve Vitebsk Yarmaları (24-29 Haziran 1944)

Sovyet planı Almanlar’ı Bobruisk’e kadar sürerek orada oluşacak ana gruplaşmayı

çevrelemekti. 24-29 Haziran arasında seyreden Bobruisk Harekâtı’na 3. Beyaz Rus

Cephesi’nin 3., 48., 65. ve 28. orduları, 9. ve 1. Muhafız tank kolorduları ve 1. Beyaz

Rus Cephesi’nin Süvari-Mekanize Grubu (KMG) katıldılar ve bunlar 16. Hava Ordusu

tarafından desteklendiler.1 23 Haziran’daki keşif muharebelerinden sonra, Sovyet

birlikleri 24 Haziran’da, 24 saatlik topçu hazırlık bombardımanı ile hücuma geçtiler ve

5 ila 8 km.’lik yarma yaptılar (Keegan 1989:149). 26 Haziran gecesi hat tamamen

yarılmıştı. Hemen ardından Sovyet 1. Muhafız Tank Kolordusu açılan yarıktan içeri

daldı. Bu sırada 65. ve 28. ordular arasında beklemede bulunan KMG ikinci günde daha

derinlere doğru kuşatılan kuvvetlerin yanından geçerek kuzeybatıdaki Ptich Nehri ve

Glusk’a doğru ilerledi. İlk vuruşlardan sonra, önceden Napolyon’un savaştığı Berezina

Nehri’nin iki yakasından sürdürülen harekâtla çevrelenen 9. Ordu’ya bağlı 33.000

kişilik Alman gruplaşması 2. Beyaz Rus Cephesi birlikleri tarafından yok edildi

(Keegan 1984, 31) ve Bobruisk 29 Haziran’da düştü.

26 Haziran’da 3. Beyaz Rus Cephesi de Vitebsk-Orsha arasında Alman hatlarını yararak

ilerlemeye başladı. Aynı gün Vitebsk düştü. Böylece 3. Panzer Ordusu’nun bazı

birliklerinin gruplaşması Vitebsk etrafında çevrelendi. 27 Haziran’da 16. Hava

Ordusu’nun 400’ü bombardıman, 526 uçağı, birkaç kilometrekarelik alanda sıkışan

Alman XXXV. Kolordusu’nun üstüne 12.000 bomba atarak acımasız bir

bombardımanda bulundular. Aynı gün Orsha Ruslar’ın eline geçti. İki sektörün

ortasında kalan Mogilev de 28 Haziran’da harekâta 1. ve 3. Ukrayna cephelerinden daha

geç başlayan 2. Beyaz Rus Cephesi birliklerince alındı. Sovyet saldırısından bir hafta

sonra tamamlanan ilk safhada, üç Alman ordusu 130.000 ölü ve 66.000 esir vermişler,

900 tank ve binlerce motorlu taşıt kaybetmişlerdi (Erickson 2003:224). Plan saat gibi

işliyordu. Artık Sovyet ordularının hedefinde Minsk şehri vardı.

1 Süvari-mekanize grupları (KMG) ve ordu mobil grupları, cephe mobil grupları olarak kesin bir yarmadan sonra ele geçen fırsatı taktik alanda sonuna kadar sürdürmek için tank kolordularından derlenmişti. KMG’de ayrıca süvari kolorduları da tank kolorduları ile birlikte kullanılıyorlardı.

146

2.4.1.14. Minsk Çevirmesi (5-11 Temmuz 1944)

Hitler, birliklere her zamanki gibi “Feste Plätze” yani son adama ve son kurşuna kadar

bulundukları yeri tutma” emrini verdi. Bu durum Sovyet generallerin istediği ortamı

yarattı ve Minsk’in doğusundaki Alman birlikleri bir çıkıntı haline geldi. 2 Temmuz’da

3. Beyaz Rus Cephesi’nin mobil grubu Minsk’e 65 km. uzaklıktaki Stolbsty’ye vardı.

Ertesi gün General Rotmistrov’un tankları Minsk’e girdiğinde şehrin doğusundaki

50.000 Alman askeri tuzağa düşürülmüş oldu (Keegan 1984:31). Minsk’in düşmesiyle 3

Temmuz gecesi şehrin doğusundaki XXVII. Panzer Kolordusu, 110. Tümen ve

Kampfgruppe Müller son anda çekilmekteyken Ruslar tarafından çevrelenmiş

olmuşlardı. Bu birliklerin çıkış denemeleri, 40.000’den fazla Alman askerinin ölmesine

neden oldu (Erickson 2003:226). Çevrelenen Almanlar 5 ila 11 Temmuz arasındaki

çarpışmalarla yok edildiler. Bu başarızlıklar yüzünden Alman Merkez Ordular grubu

komutanı Busch’un yerine Mareşal Model getirildi. Model’in yerine Merkez Ordular

Grubu Komutanlığı’na 15 Ağustos’ta Orgeneral Reinhardt getirildi (Guderian

1983:151).

2.4.1.15. Polonya’ya Doğru İlerleme (Temmuz-Ağustos 1944)

Sovyet cepheleri harekâtın 5 Temmuz ile 29 Ağustos arasında ikinci safhasında beş tane

daha saldırı harekâtı düzenleyerek, Shiauliai, Vilno, Kamna, Bialystok ve Lublin-Brest-

Litovsk’a yüklendiler. Bobruisk’in düşmesiyle, güney kanatta 5 ila 13 Temmuz arasında

kitlesel olarak yeniden gruplaşan Sovyet topçusu ise harekâtın güney kanadındaki

gücünü artırdı. Bobruisk’teki yarma başarıya ulaştığından, Alman birlikleri 4 Temmuz’a

kadar Minsk’in batısında kalan hatta kadar gerilediklerinde 1. Beyaz Rus Cephesi de

Pripet Bataklıkları’nı temizledi. Ruslar Pripet Bataklıkları’ndan 3.500 topu Jlobin’den,

Kalinkovichi üzerinden Kowel’e geçirerek 1. Ukrayna Cephesi’nin Polonya tarafında

kalan batı kanadındaki topçu gücünü 9.000 parçaya çıkardılar. Bu kuvvetlenme

sayesinde burada kilometre başına 200’e yakın top düşüyordu (Keegan 1989:149).

Böylece Temmuz’un sonunda 1. Beyaz Rus Cephesi batıdan da Polonya’ya dalarak

Ağustos sonunda Varşova’ya güneydoğudan yaklaşmayı başaracaktı.

147

8 Temmuz’da Baronovichi düştü. Pripet Bataklıkları’nın ortasından ilerleyen Ruslar 14

Temmuz’da Pinsk’i aldılar. Sovyet birlikleri, 15 Temmuz’da Alytus yakınlarında

Neman Irmak’ının üzerindeki ilk köprübaşını kurmayı başardılar. Chernyakhovski ve

Zakharov birleşerek 18 Temmuz’da Bialystok’u aldılar. 23-24 Temmuz’da Lublin, 28

Temmuz’da ise Bialystok Ruslar’ın eline geçti. Ruslar 400 km.’lik bir yarıktan 720 km.

kadar derine dalmayı başarmışlardı. En az 40 Sovyet tank tugayı ve bir çok süvari-

mekanize grubu Polonya’nın doğusuna kadar Almanlar’ı temizledi. Polonya’da da

ilerleyen Sovyet Birlikleri güneydoğudan Varşova’ya oldukça yaklaşmıştı. Ancak

Temmuz sonuna doğru Sovyet ilerleyişi de yavaşlamıştı.

Tam bu sırada Doğu Cephesi’nde ve Afrika’da görev yapmış olan, şimdi de Batı

Cephesi’nde umutsuz görevlerle karşılaştıkları olaylar nedeniyle Hitler’e güvenini

kaybeden, Doğu Cephesi’ndeki birbirini izleyen felâketleri de izleyen üst düzey

generallerin ve subayların başını çektiği bir Hitler karşıtı komplo harekete geçirildi. Kod

adı “Valkiri Harekâtı” olan ve Hitler’in bombalı suikastten büyük bir şans eseri

kurtulmasıyla suya düşen bu komplo sonucu ünlü mareşaller Rommel ve Kluge’nin de

aralarında bulunduğu çok sayıda subayın hayatına maloldu. Olayın ertesi günü

Generallerine zaten güzen duymayan, ancak şimdi de hepsine şüpheyle bakmaya

başlayan Hitler, Zeitzler’in yerine Guderian’ı 21 Temmuz 1944’te Kara Kuvvetleri

Kurmay Başkanlığı’na getirdi (Guderian 1983:127).

Rokossovski’nin birlikleri 22 Temmuz’da Kovel yakınlarında Bug Nehri’ni geçmiş,

kuzeye saparak Brest-Litovsk’a yürümüştü. 1. Beyaz Rus Cephesi’nin sağ kanadı ile

Brest-Litovsk çevresinde birleşen sol kanadı, bu sektörde oluşan ikinci büyük bir Alman

gruplaşmasını çevirdiler ve 27 Temmuz’da Brest-Litovsk’u aldılar. Rokossovski, 24

Temmuz’da Lublin’e girdi ve emrindeki mobil kolorduyu Varşova ve Vistül tarafına

yolladı. Ancak Varşova yakınlarında sert bir direnişle karşılaşınca 31 Temmuz’da ikmal

yapabilmek için Praga’da durdu. Varşova’ya doğudan ve kuzeydoğudan yaklaşmış olan

cephenin sağ kanadı, harekâtını 15 Eylül’e kadar yenileyerek sürdürdüyse de bir sonuç

alamadı. Bu zorunluluk Almanlar’a üç SS panzer tümeninin İtalya’dan çekerek bölgeye

getirmesi için zaman kazandırdı. Böylece cephe Vistül boyunca sabitlendi. Sonunda

tükenen Ruslar son adımı atarak şehri ele geçirecek bir harekât daha düzenleyemeyince

148

bu durum şehirde ayaklanan Polonya Yurt Ordusu ve Varşova halkı için felâket oldu.

Model, ikmal ve iaşesi azalan Ruslar’ı sonunda durdurmayı başarmıştı. Cephe altı ay

boyunca suskun kalacaktı.

Sovyet birlikleri, Polonya sınırına 24 günde ulaştılar ve kendi kaynaklarına göre 38.000

Alman askerini öldürürlerken 158.000 esir aldılar, 2.000 tank, 10.000 top ve 57.000

motorlu araç ele geçirdiler (Keegan 1984:31). Almanlar harekât boyunca 25 ila 28

tümen değerinde birlik kaybettiler. Toplam kayıpları 350.000 askeri buluyordu. Harekât

boyunca 21 Alman generali esir edilirken 10 general de öldürüldü (Perrett 1992:37).

Böylece harekât, Kızılordu adına büyük bir zaferle sonuçlanmış oldu. Hitler’in çekilme

konusundaki katılığı Merkez Ordular Grubu’nun klasik bir Kesselschlacht ile bir ayda

yok edilmesine neden olmuştu. Grubun 17 tümeni tamamen, 50 tümeni de yarı yarıya

yok edilmişti. Bagration Harekâtı Rus tarihçilerince Büyük Vatan Savaşı’nın dönüm

noktası olarak kabul edilmiştir.

Bagration Harekâtı’na 2.331.000 askerle başlayan Kızılordu, harekât boyunca 178.507

ölü ve kayıp, 587.308 yaralı olmak üzere toplam 765.815 kayıp vermiştir. Bununla

birlikte 2.957 tank kendinden-kundaklı top ile 2.447 top ve havan kaybetmişlerdir

(Glantz 1995:215).1 Polonya’da çarpışan 1. Beyaz Rus Cephesi ise 123.000 kadar asker

kaybına uğramıştı (Erickson 2003:327).2

Bu harekatın kazanılmasında Kızılordu açısından sayısal üstünlük ve silah kalitesinin

artırılması gibi çok sayıda husus üstünde durulabilir. Ancak en büyük pay şüphesiz

Ruslar’ın taktik anlayış açısından kendilerini oldukça geliştirerek yeni bir tarz denemiş

olmalarıydı. Mesela önceleri tanklar ve süvariler birlikte belli bir noktaya yığılmışlar ise

ya oradan yarma yapılacak ya da yarmadan sonra Alman hattının derinlerine sarkılacak

1 Veriler hem Beyaz Rusya, hem de Lublin-Brest harekâtlarını kapsamaktadır.2 Sovyet askerî tarihçileri, Beyaz Rusya Harekâtı’nı dönüm noktası olarak kabul etmişlerdir. Beyaz Rusya Harekâtı’nın Ruslar üzerinde iki etkisi gözlemlenebilir. Birincisi Ruslar’a göre Almanlar Moskova’ya tehdit yöneltemeyecek hale gelmişlerdir. Ancak Rus Savaş Tarihi açısından olan diğer özelliği bundan daha etkilidir. Kızılordu’nun Almanlar’ın Blitzkrieg teorisine cevabı niteliğinde, başından sonuna kadar planlayarak kitlesel esir alma ya da yok etme başarısını ilk kez uygulayabilmeleri bu harekâtla olmuştur. Ruslar, 1941’de Moskova’da Almanlar’ın yenilmezliklerine olan inançlarını kırmışlar, 1942’de Stalingrad’da kendi özgüvenlerini kazanmışlar, 1943’te Kursk’ta Almanlar’ın saldırabilirliklerini ortadan kaldırmışlar ve 1944’te Beyaz Rusya’da ise harekâtta baskın rol oynamaya başlamışlardır.

149

demekti. Ruslar, Almanlar’ın bunu tahmin ettiklerini görmüş olmalılar ki, savaşın son

döneminde bu yığınakları mümkün mertebe gizlemişler ya da çoğunu savaşa geç

sokarak durumdan daha verimli bir şekilde yararlanmaya başlamışlardır. Hatta tankları

muazzam kayıplı piyade saldırılarından sonra cephe delinince derin harekât için devreye

soktukları harekâtlarda Almanlar’ı adeta ezmişlerdir.

2.4.1.16. Varşova Ayaklanması (Ağustos-Ekim 1944)

1944 Temmuz’unda Polonya’daki Alman Ordusu geri püskürtülmüş, Sovyet birlikleri

Vistül’e ulaşmış ve Varşova’nın banliyölerine kadar gelmişti. Sürgündeki Polonya

Hükümeti1 ve Varşova’daki Polonya Yurt Ordusu’nu örgütleyen General Tadeusz Bor-

Komorowski, zamanının geldiğini düşünerek Varşova’yı Almanlar’a karşı

ayaklandırmak suretiyle yaklaşmakta olan Sovyet Ordusu ve Komünist PCNL için

cephe gerisinden fırsat yaratmak istedi. Ancak Ruslar’ın kendilerine yardım etmekte

olan isteksizliklerini bildiklerinden onlarla doğrudan irtibata geçmediler ve böylece

Sovyet saldırısının artık sonlarına geldiğini bilemediler. Vistül’ün gerisinde ise

Almanlar kuvvetli bir savunma hazırlamışlardı. 29 Temmuz’da bölgeye varan Hermann

Göring Panzer Tümeni sayesinde de takviye edilmiş oldular.

Buna rağmen 4.000’i kadın, 42.500 Polonya Yurt Ordusu elemanı büyük bir birliktelik,

disiplin ve hevesle 1 Ağustos’ta ayaklanarak 20 saat içinde şehrin üçte ikisini ele

geçirdiler. Polonya Yurt Ordusu’nun ayaklanması ile Merkez Ordular Grubu’nun

General von Vormann’ın 9. Ordusu arasındaki bağlantı kesildi (Guderian 1983:150). 2

Ağustos’ta Sovyet destekli Polonya Özgür Demokratik Ordusu’na bağlı 1. Polonya

Ordusu’nun üç tümeni, Pulavy-Deblin kesiminde Vistül’ü geçerek Polonya Yurt Ordusu

ile birleşmek için taarruz ettilerse de, ağır kayıp vermelerine rağmen köprübaşı elde

edemediler (Guderian 1983:154-155). Almanlar, 4 Ağustos’ta şehirde bir karşı-saldırı

gerçekleştirdiler. Saldırıya partizanlara karşı savaş konusunda uzmanlaşmış olan SS

Tuğgenerali Erich von dem Bach-Zelewski önderlik ediyordu. Ayaklanmayı bastırmaya

çalışan Alman birlikleri sürekli takviye alıyor ve bunlar ağır topçu ile destekleniyordu 1 Almanya, 13 Nisan 1943’te Katyn Ormanı Katliamı’nı açıkladıktan sonra Polonya Uluslararası Kızıl Haç’a başvurduğu için SSCB, 25 Nisan’da Polonya ile ilişkilerini kesmişti (Jaeschke 1990 :86).

150

Alman birliklerinin çoğunluğu ise SS formasyonlarından oluşmaktaydı. 10 Ağustos’ta

Polonyalılar üç küçük gruba bölünerek izole edildiler. Alman pike-bombardıman

uçakları ve ağır topçusu da şehri harabeye çevirdiler. Müttefikler, şehrin dışındaki

partizanlara ikmal malzemesi atıyordu. Partizanlar da bunları şehrin kanalizasyonunu

kullanarak Polonya Yurt Ordusu üyelerine ulaştırıyorlardı. Ancak Almanlar, Stare

Miasto’yu Eylül başlarında kuşattıklarında bu irtibatı fark ederek önlem aldılar. Bunun

üzerine Bor-Komorowski bu bölgeyi boşalttı. Bu arada Başbakan Mikolajczyk te

Ruslarla görüşerek Varşova’ya yardım çağrısında bulundu. Ne var ki Polonya

Hükümeti, aralarında PCNL ile anlaşması önerisinin de bulunduğu Stalin’in şartlarını

kabul etmedi. Stalin de Batılı Müttefikler’in Rus havaalanlarını kullanarak Varşova’ya

havadan yardım malzemesi atmasına izin vermedi. Hatta Sovyetler Birliği’ne karşı bu

tür bir muhalefete yardım göndermeyeceğini söyleyerek, Varşova’ya girmeye çalışan

Ev Ordusu askerlerinin silâhlarına da el koydu. Sovyetler, Batılı Müttefikler’in

kendilerine hava desteğini kesti. İngiltere, 10 Eylül’de Rusya’ya arktik konvoyların

durdurulacağı tehdidini savurunca, Varşova’ya havadan ikmal kısıtlı da olsa sağlandı.

13 Eylül gecesi boyunca, alçak irtifa uçan Sovyet uçakları 2.000’i aşan sortiyle,

Polonyalı direnişçilere 505 tanksavar tüfeği, 1.500 kadar makineli tabanca ve 130 ton

yiyecek, ilaç ve patlayıcı attılar (Erickson 2003:288).

10 Eylül’de Ruslar Praga’ya saldırdılar ve burayı 15 Eylül’de ele geçirdiler. Ruslar, 14

Eylül’den başlayarak geceleyin havadan yardım malzemesi atmaya başladılar. 18

Eylül’den itibaren buna Amerikalılar da katıldılar ve böylece Polonyalılar’ın morali

yükseldi. 20 Eylül’de nihayet, Varşova ile Kızılordu arasında haberleşme sağlandı.

Kosciuszko Tümeni’nin (PPR) iki taburu destek olarak Polonyalılar’a yollandı. Ancak

geç kalınmıştı. Polonyalılar, 23 Eylül’de Czerniakow’u, 27 Eylül’de de Mokotow’u

kaybettiler ve 1 Ekim’de de Kızılordu saldırmadan kendi çabalarıyla isyanı

sürdüremeyeceklerini beyan ettiler. Guderian, Polonyalılar teslim olma eğiliminde

oldukları zaman, Hitler’e ayaklanan Polonyalılar’a devlet hukukuna göre savaş tutsağı

hakkının tanınmasını önerdi. Bunun mücadeleyi sona erdireceğini umuyordu. Bor-

Komorowski, 3 Ekim’de Almanlar ile ateşkes imzalayarak teslim oldu. Bu anlaşmayla

Ev Ordusu1 muharip statüsü kazanarak esirlerin savaş esiri muamelesine tabi olması

1 Halk’ın Ordusu bu anlaşmaya dahil edilmedi.

151

sağlandı. Buna ek olarak ortak sorumluluktan sivillerin hariç tutulması ilkesi kabul

edildi. Polonyalı direnişçiler arasında asker ve sivil ayırt edilemiyor ve sivillerin,

askerlerin taktıkları beyaz kolluklar takması engellenemiyordu. Sivillerin savaşa

katılımı cephanenin aşırı kullanımına neden olmuştu (Guderian 1983:151-152).1 Çoğu

Rus olan Kaminski Tugayı ile koşullu salıverilmiş mahkumlardan oluşan Dirlewanger

Tümeni’nin ayaklanmayı bastırmada gösterdikleri vahşet sonucu Bach-Zelewski

Kaminski’yi kurşuna dizdirdi (Guderian 1983:150-153).2 Ayaklanma 15.000

Polonyalı’nın ölmesiyle son buldu. Almanlar’ın kayıpları ise 10.000 ölü, 7.000 kayıp ve

9.000 yaralı olarak gerçekleşti (Keegan 1984, 248). Ancak sivillerle birlikte

çarpışmalarda ölen Polonyalılar’ın sayısı 150.000’i bulmuştur (Perrett 1992:310).

Polonyalılar’ın yenilgisi Batılı Müttefikler ile Sovyetler arasındaki ittifakta ciddî bir

gerginliğe neden oldu. Rus tarihçiler ayaklanmanın “prematüre” olduğunu savunarak

Sovyet orduların ikmallerini tükettiklerini bu yüzden de Varşova’ya nihaî bir saldırı

yapamadıklarını söylemektedirler. Guderian da bunu kısmen doğrulamaktadır (Perrett

1992:310). Ruslar, Magnuszev’de Vistül üzerinde ikinci bir köprübaşı ele geçirmeyi

başardılarsa da, bu birlikler Vistül’e paralel Varşova’ya ilerlerken Pilica’daki Alman

direnişi ile durdurulmuşlardır (Guderian 1983:155). Ancak zafere gitmekte olan

Stalin’in bir taşla iki kuş vurmak istercesine Polonyalılar’ın ortadan kaldırılmasına göz

yumduğu da davranışından dolayı açıktır.

2.4.1.17. Güney Polonya Harekâtı (Temmuz-Ekim 1944)

Stavka, Beyaz Rusya’daki Sovyet harekâtı başladıktan hemen sonra 24 Haziran’da

verdiği kararla güneyden yapılacak saldırının da 13 Temmuz’da başlamasını kabul etti.

29 Ağustos’a kadar sürecek olan harekât, Almanlar’ın saldırıyı beklediği Ukrayna’nın

batı bölgesinin ucu ile Polonya’nın güney kesiminden yapılacak ve kitlesel takviyeler

1 Guderian’ın yazdığına göre, Bor-Komorovski’nin 1946 Şubat tarihli Reader’s Digest dergisindeki “The Unconquerable” isimli makalesinden alınmıştır.2 Bach-Zelewski, Guderian’a adamlarına hakim olamadığından ve yaptıkları mezalimden yakınmıştır. Öte yandan Polonyalılar, ele geçirdikleri depolardan aldıkları Alman üniformalarını giyerek Almanlar arasında güvensizlik duygusu yaratmışlardı. Acizlik karşısında kendini kaybeden Hitler, “Varşova’da taş üstünde taş kalmasın” direktifi ile Varşova’nın tamamının tahribine yol açmıştır.

152

alarak Doğu Cephesi’nin en güçlü Sovyet Cephesi tarafından yürütülecekti. Stalin,

harekât için birliklerin tek koldan Lvov’a atılmasını istemiş, ancak Konev bu

ilerlemenin iki koldan yapılması gerektiğini savunmuştu. Stalin bunu Konev’in kellesi

karşılığı kabul etmişti (Keegan 1989:176). Ruslar’ın hedefi General Harpe

komutasındaki Alman Kuzey Ukrayna Ordular Grubu’nu ikiye bölerek bir yarısını

Karpatlar’a, diğer yarısını ise batıya sürmek ve Vistül Nehri’ne kadar harekâtı

sürdürebilmekti. Brody ve Lvov’daki Alman kuvvetleri de harekâtın başında yok

edilmeliydi.

Alman Merkez Ordular Grubu Beyaz Rusya’daki harekâtta çökertildiği için, Lvov,

Drohobycz-Borislav endüstri bölgesi, Polonya’nın güneyi ve değerli endüstri

kaynaklarının bulunduğu Çekoslovakya ile Silezya’nın girişini koruyan 34 piyade ve

beş panzer tümeninden altı tümen çekilerek hızla Beyaz Rusya’ya aktarılmış, böylece

güney kesimindeki Alman kuvveti de zayıflamıştı. Ancak Harpe, Bobruisk’te Busch’un

yapmak isteyip yapamadığını yaparak, 4. ve 1. panzer ordularının ileri hatları

boşaltmasını sağladı. Böylece bu iki değerli birlik Sovyet harekâtı öncesinde yoğun

topçu hazırlık bombardımanına maruz kalarak kayıp vermekten kurtuldular.

900.000 asker, 900 tank ve kendinden-kundaklı top, 6.000’in üstünde top ve 700 uçakla

taarruza geçen Konev (Erickson 2003:231), 16 Temmuz’da 200 km.’lik cepheyi Luck

yakınlarında yararak 27 Temmuz’da Lvov’u aldı. Lvov’un düşüşü ile harekâtın ilk

safhası sona erdi. Sovyet orduları hedeflerine tam anlamıyla ulaşmışlardı. Bu arada

Sovyet XVI. Zırhlı Kolordusu’nun 25 Temmuz’da Deblin’de Vistül’ü demiryolu

köprüsü üzerinden geçmek için yaptığı saldırı başarısız olmuş, Ruslar 30 tank

kaybetmişlerdi (Guderian 1983:154). Harekâtın ikinci aşamasında hedef Sandomierz’de

Vistül’e vararak köprübaşı oluşturmaktı. Konev, ertesi gün öncü uçları Jaroslaw ve

Przemsyl’e gönderdi. 2 Ağustos’ta 1. Ukrayna Cephesi Vistül Nehri üzerinde, Baranov

yakınlarında köprübaşı kurdu. 30 Temmuz’da KMG Sokolov ve 3. Muhafız Tank

Ordusu Vistül’ü geçerek küçük bir köprübaşı kurdular. Ancak köprübaşını genişletmek

gerekiyordu ve bu kıyasıya çarpışmalarla mümkün olabildi. Sovyet birimleri Vistül’ü

geçerlerken, paralelindeki Alman birlikleri de nehri geçerek çekiliyorlardı.

153

1. Ukrayna Cephesi de Alman Kuzey Ukrayna Ordular Grubu gibi ikiye bölünmüştü. 8

Ağustos’ta cephenin Karpatlar’a dayanan sol kanadındaki 1. Muhafız Ordusu ile 18.

Ordu, Konev’in tavsiyesi üzerine General Petrov komutanlığında oluşturulan 4.

Ukrayna Cephesi’ne devredildi. Bu arada Ruslar da ağır kayıplar veriyorlardı. Alman 9.

Ordusu, 26 Temmuz ile 8 Ağustos arasında 337 tank yok ederken, 70 top, 80 tanksavar,

27 havan ve 116 makineli tüfeği de ele geçirmiştir (Guderian 1983:155). Lvov-

Sandomierz Harekâtı’ndaki Sovyet kaybı ise 65.001 ölü ya da kayıp, 1.269 tank ve

kendinden-kundaklı top ile 1.832 top ve havandı (Glantz 1995:215).

2.4.1.18. Brody-Lvov Muharebeleri (13-27 Temmuz 1944)

Almanlar, Sovyetler’in 1944 yaz saldırısını Lvov kesiminde bekledikleri için,

Haziran’daki Bagration Harekâtı’na hazırlıksız yakalanmışlardı. 13 Temmuz’da 1.

Ukrayna Cephesi komutanı Orgeneral Konev iki aşamalı bir saldırı planı yaparak Lvov

kesimine yüklendi. Planı ilk önce Bug Nehri’ni geçerek Orgeneral Rokossovski’nin

kuvvetleriyle birleşmek, sonra da düşman hattını cenahtan yararak kuzeyden inmek

suretiyle Lvov’u almaktı. Şehir, Lvov-Sandomierz Harekâtı’nın güney eksenine dahildi

ve harekâtın kuzey ekseni de Rawa-Ruska’dan geçiyordu.

Lvov eksenine yapılacak taarruza Almanlar iyi hazırlanmışlardı. Lvov, Almanlar’ın

Polonya ve Romanya’daki birlikleri arasındaki bağlantının kilit noktasıydı. Buradaki

coğrafya, Dinyester’e karışan sayısız ırmağın yaptığı doğal bariyerler ile doluydu.

Almanlar bunlardan yararlanarak 40-50 km. derinliğinde üç savunma kemeri

oluşturmuşlardı ve böylece San, Dinyester, ve Vistül nehirlerinin hatları ile

Wlodzimierz, Brody, Zloczow, Rawa Ruska ve Stanislawow gibi şehirleri de kullanarak

“kirpi” gibi bir savunma düzeni ile genişlettikleri bölgede daha da güçlenmişlerdi.

Alman ana savunma gücü Lvov’u kapsayan bir eksendi ve buradaki piyade

konuşlandırılmış iki hattını, 15 km. kadar arkasından zırhlı birlikler destekliyordu.

Muharebe öncesinde Alman 4. ve 1. panzer orduları, topçu ve hava bombardımanına

maruz kalarak kayıp vermemek için ileri postalardan çekilmişler, bunu fark eden Ruslar

da bombardımandan vazgeçerek doğrudan taarruza geçmişlerdi.

154

Harekât 13 Temmuz’da başladı. 14 Temmuz’daki Rus yarması başarılı olmuş gözükse

de Almanlar’ın taktik ihtiyat ile karşı saldırıda bulundular. 15 Temmuz’da ise General

Baronov’un 15. Süvari/Mekanize Kolordusu Almanlar’ın kaçış yolunu kesti. Alman

karşı-saldırısı kuvvetten düştü. 17 Temmuz’da Konev’in sol kesimi Sandomierz’e

ilerlerken, General Rybalko’nun 3. Muhafız Tank Ordusu Brody’nin güneybatısında

Baronov’un ve Sokolov’un KMG’leri ile kıskaç harekâtı yaparak sekiz Alman tümenine

bağlı 40.000 askeri iki yandan çevrelemeyi başardı. 20 Temmuz’da Rava-Ruska

düştmüştü. Ancak 24 Temmuz’a gelindiğinde Lvov’a yönelik bir ilerleme

kaydedilememişti ve Sovyet birlikleri düşmanın kanadının açığından geçmek zorunda

kaldı. Zaman kazanan Almanlar, 27 Temmuz’da Lvov’u boşalttılar. Lvov düşünce

harekâtın ilk safhası da başarıyla tamamlanmış oldu.

Konev, 30 Temmuz’da Vistül Nehri’ni geçip Oder Nehri’ne doğru kendi bölgesini

temizlemeye koyuldu. Ancak Alman karşı-saldırısı yüzünden burada geniş bir köprü

başı elde etmekle yetindi. Harekâtın ikinci safhası 29 Ağustos’ta tamamlandığında

Karpatlar’ın eteklerine ulaşılmıştı.

Sovyet akınının durması için son çare olarak Guderian, Hitler’e Romanya’da bulunan

tümenlerin tamamının, Merkez ile Kuzey ordular grupları arasındaki gediği kapatması

için kullanılmasını önerdi ve bu başarıldı (Guderian 1983:147-148). Ancak bu sefer de

Romanya’yı savunan Güney Ukrayna Ordular Grubu zayıflamıştı.

2.4.1.19. Lapland Savaşı (Haziran-Eylül 1944)

1942’den, 1944 Eylül’üne kadar Orgeneral Dietl komutasındaki Alman Lapland Ordusu

az bir ilerleme gösterebilmiş ve sadece Petsamo’daki nikel madenlerini ele geçirerek

burayı korumayı başarmıştı. 1944 Nisan’ında, Almanlar’ın Finlandiya’da ve mükemmel

derecede moralli askeri vardı (Nissen 1983:286).

1944 başlarında Ruslar’la görüşen Fin delegesi döndükten sonra, 18 Nisan’da Fin

Parlementosu Sovyet barış teklifini reddetmişti. Sovyetler Karelya ve Leningrad

155

cephelerine 41 piyade tümeninden oluşan, yaklaşık yarım milyon asker, 10.000 top ve

800’ü aşkın tank yığmıştı. Kızılordu, 1944 Haziran’ında Finler’e karşı harekât için

bölgede gerekli hava desteğine sahip olmuştu. Sovyet birlikleri binlerce top, 1.000

kadar Katyuşa, 536 Bombardıman ve yakın-destek uçağı, 500 kadar tank ve Baltık

Filosu’nun 175 topuyla Karelya Kıstağı’nda Viipuri’ye saldırmak için hazırlandılar.

Önce Govorov’un Leningrad Cephesi, birkaç gün sonra da Meretskov’un Karelya

Cephesi saldıracaktı (Erickson 2003:204-205).

9 Haziran’da 240 ağır Rus topu Karelya Kıstağı’nda bulunan Fin mevzilerini dövmeye

başladı. Ertesi gün 140 dakika süren top ateşi, hava desteği ile pekiştirildi. Sonra Sovyet

21. Ordusu saldırıya geçti. 1.000 kadar uçak ta Fin hatlarının gerilerini bombaladı. 9 ila

13 Haziran arasında Baltık Filosu’nun savaş gemileri 11.000 adet mermi attılar. 11

Haziran’da Sovyet 23. Ordusu tarruza geçti. 15 Haziran akşamı ilk savunma hattı

yarıldı, 20 Haziran’da Viipuri düştü. 21 Haziran’da Karelya Cephesi’nin saldırısı

başladı. Viipuri’nin ötesine geçmek isteyen birlikler ise Almanlar tarafından

durduruldular (Erickson 2003:209-210). Aynı gün Ruslar, 1940 Mart’ında uzlaşılan

sınıra varmışlardı. Haziran saldırıları Fin ihtiyatını tüketmişti. Öte yandan Ruslar da,

Fin direnişinden, mayınlı ve barikatlı yollardan, uçurulmuş köprülerden, ince-uzun

mayınlı taşra geçitlerinden bıkmışlardı. Ruslar Finler’i ateşkese zorluyorlardı (Erickson

2003:329).

26 Haziran’da Ribbentrop ile Ryti arasında imzalanmış olan tarafların tek başına barış

görüşmelerindeb bulunamayacağı antlaşması da artık geçerliliğini yitirmişti. Bu

antlaşma Fin Meclisi Eduskunta tarafından onaylanmamıştı (Erickson 2003:330).

Ribbentrop’tan yardım sözü almalar Finler’in Stalin’in yaptığı ateşkesi reddetmelerinde

önemli bir etkendir. Ancak Almanlar Beyaz Rusya’da açıkça ricat ediyorlardı ve yardım

edecek halleri de kalmamıştı. 25 Ağustos’ta Moskova’nın talebi Finler’in Almanya ile

ilişkilerini kesmesi ve 15 Eylül’e kadar Alman birliklerinin ülkeyi terk etmesi

yönündeydi. Aynı gün görüşmelerin açılması kararlaştırıldı (Erickson 2003:330). Finler

bunun üzerine 4 Eylül’de ateşkes şartlarını kabul ettiler ve 19 Eylül 1944’te de savaştan

çekildiler. Bu sırada Almanlar Hogland’a çıkma teşebbüsünde bulundularsa da bu

harekât Fin birlikleri tarafından engellendi.

156

Finlandiya taraf değiştirince, Alman 20. Ordusu ve X. Dağ Kolordusu’ndan oluşan

Dietl’ın Lapland Ordusu da büyük bir Sovyet saldırısına haftalar kala birliklerini yavaş

ve hünerli bir şekilde Norveç’in kuzeyine doğru çekildi. Finlandiya’da harekâtta

bulunan yedi Sovyet ordusu da Fin Ordusu’nun desteğini alarak Alman Lapland

Ordusu’nu Norveç’e doğru takip etmeye başladı. Finlandiya 3 Mart’ta Almanya’ya

savaş ilan etti (Guderian 1983:256). Dietl, Finlandiya toprağından sadece Kilpisjärvi’yi

elinde tuttu ve burası 1945 Nisan’ına kadar Almanlar’ın elinde kaldı. Finler, 24 Nisan

1945’te ülkenin Almanlar’dan tamamen arındırıldığını ilan ettiler (Nissen 1983:288).

2.4.1.20. Baltık Koridoru Muharebeleri (Temmuz-Ağustos 1944)

Bu arada Yeremenko’nun 2. Baltık Cephesi ve Maslennikov’un 3. Baltık Cephesi

Peipus Gölü ile Vitebsk Sektörü arasında Alman hatlarını bir çok yerden yarmayı

başarmış, Litvanya, Letonya ve Estonya’ya doğru ilerliyorlardı. 8 Temmuz’da Hitler ile

toplantı talep eden Model, Vilno Garnizonu’nun boşaltılmasını istedi. Hitler her

zamanki gibi çekilmeyi reddettiyse de, Kuzey Ordular Grubu’ndan bazı birliklerin

çekilerek ihtiyat olarak kullanılmasını kabul etti. Bununla birlikte Kuzey Ordular

Grubu’nun çekilmesini kabul etmedi. 13 Temmuz’da Vilna düştü ve burada çevrelenen

bir başka Alman gruplaşması daha yok edildi. Vilna’daki Alman garnizonunun 7.000’i

ölürken, 8.000’i de esir düşmüştü. Almanlar’ı takibe koyulan Ruslar 44.000 kadar esir

daha aldılar (Erickson 2003:309). 27 Temmuz’da Daugavpils düştü.

Vilna ve Daugavpils’in düşmesiyle Baltık’a iyice yaklaşan Ruslar, Kuzey Ordular

Grubu’nun kuvvetlerini Baltık ve Doğu Prusya’da olarak ikiye ayırmış oldular. Ertesi

gün Rus zırhlıları Riga’nın güneybatısına sokularak Baltık Denizi’ne tehlikeli derecede

yaklaşmıştı. Burada Almanlar’ın elinde kıyı ile cephe hattı arasında dar bir şerit kalmış,

Kuzey Ordular Grubu da bu şeridin kuzeydoğusunda Estonya’ya sıkışıp kalmıştı. Ancak

Riga’nın batısında 31 Temmuz’da düzenlenen ve Baltık’a ulaşarak Almanlar’ın Estonya

ve Letonya’da kalan birliklerinin koridor bağlantısını kesmeyi amaçlayan taarruz ise

Alman karşı-taarruzları ile engellendi. Kuzey Ordular Grubu’nun kurtulması için,

Baltık’tan boşaltılması gerekmekteydi. Bu birlikler Doğu Prusya’yı savunmak için

157

buraya çekilmeliydiler (Guderian 1983:148). Ancak Hitler bunu reddetti. Çünkü, Büyük

Amiral Karl Dönitz1 Baltık’taki limanların açık tutulması konusunda ısrar ediyordu.

Ağustos’un 29’una kadar yenilenen saldırılar sayesinde Kaunas kurtarılırken,

Almanlar’ın Baltık’ta sıkıştıkları şerit te daraltıldı. Ancak Baltık’a ulaşılamadı.

2.4.1.21. Romanya Harekâtı (Ağustos 1944)

Bagration Harekâtı tamamlandıktan sonra, Sovyetler Balkanlar’ı ele geçirmek için

cephenin güney kesimine birlik yığmaya başladılar. Stavka, harekât sürerken 2

Ağustos’ta da Romanya’ya taarruz edilmesi kararı aldı. Alman Kuzey Ukrayna Ordular

Grubu bölünmüş ve gücü kırılmıştı. Bu sayede Romanya Girişini savunan General

Friessner komutasındaki Güney Ukrayna Ordular Grubu yok edilebilirdi. Friessner’in

kağıt üstünde 600.000 Alman ve Rumen askeri vardı. Grubun zırhlılarının çoğu kitlesel

Sovyet taarruzlarını önlemek için kuzeye kaydırılmışlardı. Ayrıca Sovyet yetkililer,

Romenler’in Almanlar’ı arkalarından vuramaları için gizli görüşmeler yürütüyorlardı.

Stavka’nın planı Yaş-Kişinev stratejik harekâtı ile Güney Ukrayna Ordular Grubu’nu

yok etmek, akabinde ise Moldovya’yı ele geçirerek Alman-Rumen ittifakını bölmekti

(Keegan 1989:176).

Orgeneral Rodion Malinovski’nin 2. Ukrayna Cephesi ve Orgeneral Tolbukhin’in 3.

Ukrayna Cephesi Romanya’yı temizlemekle görevlendirilmişti. Stavka, Romanya’nın

ardından Bulgaristan’ı ve Yugoslavya’yı ele geçirerek Macaristan üzerine yüklenmeyi

planlamıştı.

Orgeneral Johannes Friessner’in Güney Ukrayna Ordular Grubu, Dinyester Nehri’nin

sağ kesiminde sabit savunma hattı kurmuştu. Friessner’in 600.000 askere sahip üç

ordusu vardı. Ancak yine de sayı olarak yeterli askere sahip sayılmazdı. Çünkü Rumen

tümenlerine güvenmek zorundaydılar ve emrindeki üç ordunun ikisi Rumen 3. ve 4.

ordularıydı. Ayrıca Ruslar Romanya’ya girdiğinde Kral Michael darbe yapmak için

hazır olacaktı. Michael, Almanlar’dan kurtulmak için 1944 ilkbaharında Türkiye’deki 1 Dönitz, 1943 Ocak’ında Hitler ile anlaşamayan Raeder’in görevinden ayrılması sonrası, o zamana kadar u-bot filolarına komuta eden Dönitz’i Kriegsmarine Başkomutanı olarak atanmıştı.

158

Rus ortaelçisi ve Amerikan Gizli Servisi OSS ile temasa geçmişti (Clark 1985:404).

Sonuçta Friessner’in tek güvenebileceği birlik emrindeki Alman 6. Ordusu idi.

2.4.1.22. Yaş-Kişinev Muharebeleri (20-29 Ağustos 1944)

Malinovski’nin 2. Ukrayna Cephesi, 20 Ağustos’ta Yaş’ın kuzeybatısında ana darbeyi

vurarak Siret Irmağı’nın her iki yakasından Galatz’a indi ve güney Beserabya çıkıntısını

tehdit etti. Karadeniz tarafındaki Tolbukhin’in 3. Ukrayna Cephesi de Dinyester’deki

Kitsman (Cozmeni) Köprübaşı’ndan Huşi’ye doğru saldırıya geçerek, nehrin batı

yakasından aşağı doğru inmeye başladı. Romanya saldırısının ilk gününde Malinovski

ve Tolkbukhin’i destekleyen hava kuvvetleri, 3.000 sorti yaparken, Luftflotte IV’ün

verebildiği destek 43 bombardıman, 57 yer-destek ve 72 avcı uçağından ibaretti.1 Her

iki Sovyet cephesi de sürpriz saldırı yapmayı başararak Rumen 3. ve 4. ordularını

dağıtarak Alman 6. Ordusu’nu iki taraftan çevirdi. 23 Ağustos’taki kritik

çarpışmalardan sonra 18 Alman tümeni Huşi’nin güneybatısında kuşatıldı. Aynı şekilde

3. Rumen Ordusu da kuşatılmıştı.

Aynı gün 23 Ağustos’ta Romenler müttefiklerle barış yapıldığını ilan ederken, Mareşal

Antonescu tutuklandı. Bundan sonra Rumenler de Alman askerleriyle çarpışmaya

başladılar. Romenler, Tuna’daki geçitlere Almanlar’dan önce vararak buraları

kapattılar. Böylece Almanlar, Romen ve Rus birlikleri arasında kaldılar. Alman

birlikleri Galatz-Focsani-Karpatlar çizgisine çekilerek kısa bir savunma hattı

oluşturdular ve burayı tutmayı başardılar (Guderian 1983:167). Ağustos sonunda

Prut’tan Karpat geçitlerine doğru 25.000’e kadar Alman, çemberi yararak kaçmayı

başarmış, 38.000’i ise ekipmanlarıyla birlikte esir düşmüştü (Erickson 2003:364).

Sovyet zırhlı birlikleri de Leovo’da Prut Nehri’ni geçti ve 6. Tank Ordusu Focsani

Yarığı’na doğru hızla dalarak tüm Alman Güney Ukrayna Ordular Grubu’nu tehdit

etmeye başladı. Böylece arkadan da vurulmuş olan 200.000 kişilik Alman ordusu iki

gün içinde yok edildi. Yaş-Kişinev Harekâtı’daki başarı, Ruslar’a Doğu Avrupa’nın

1 “Red Stormin Romania”, World War II. Magazine, Pat Mc Taggart, www.thehistory.com

159

kapılarını Macaristan’a kadar açmıştı. 2. Ukrayna Cephesi de, 1944 Nisan ile Ağustos’u

arasında kurtardıkları bölgelerden en az 265.000 yeni asker elde etmişti. Tolbukhin’in

Cephesi için bu sayı 80.000 kadardı (Erickson 2003:352).

2.4.1.23. Bükreş’in Düşüşü (31 Ağustos 1944)

Aynı gün yaşanan Bükreş darbesi ile Almanlar’ın Güneydoğu Avrupa’daki konumu

dağıldı. Romanya Kralı Michael Rumen ordularına Ruslar’a ateş etmeyi kesmeleri

emrini verdi, daha 5 Ağustos’ta Hitler ile görüşmüş olan Mareşal Antonescu’yu

tutuklattı ve ülkesinin müttefiklere kayıtsız, şartsız teslim olduğunu açıkladı.

Rumenler’in taraf değiştirmesi Almanlar’ı büsbütün hazırlıksız yakalamıştı.

Almanya’nın Romanya’daki büyükelçisi intihar etti. Rumenler, Ruslar’ı ikna ederek

ilrlemelerini durdurmak isteseler de, Stavka Rumenler’in yaptığı “Sovyet birliklerinin

durması ve kalan Alman birliklerinin Romanya’da çekilmesi” teklifini reddetti ve

Malinovski’nin 2. Ukrayna Cephesi’ne harekâtı Bükreş’e kadar devam ettirmesi emrini

verdi. 29 Ağustos’ta Malinovski’nin cephesinin karşısında sade yedi Alman tümeninden

artakalanlar kalmıştı. Aynı gün Sovyet birlikleri Constanta’ya denizden çıkartma

yaptılar. 31 Ağustos’ta da Sovyet Birlikleri Bükreş’e girdi. Ruslar, 1 Eylül’de Tuna

Nehri’ne vardılar. Hitler, Doğu Avrupa’daki harekâtın gidişatı üzerine Yunanistan ve

Yugoslavya’daki birliklerini geri çekmek zorunda kaldı. Bunun üzerine Ege

Adaları’ndaki Alman garnizonları da acilen boşaltıldılar.

Romanya’yı Almanlar’dan arındırmak için verdiği mücadele Nisan ile Ekim 1944

arasında, Kızılordu’ya 46.783 ölü, 171.426 yaralı, 2.000 top ve havan, 2.200’ü aşkın

tank ve 528 uçağa mal olmuştur (Erickson 2003:371). Sonuçta ise Romanya, Ruslar’ın

tarafına geçen ilk Alman müttefiki olmuştu. Bundan sonra Rumen orduları Almanlar’a

karşı Kızılordu’nun yanında savaşmaya başladılar. Özellikle iki Rumen Ordusu savaşın

geri kalanında Macaristan ve Çekoslovakya’daki muharebelerde Almanlar’a ve

Macarlar’a karşı düzenlenen harekâtlarda yer aldılar.

160

2.4.1.24. Bulgaristan Harekâtı (Eylül 1944)

Ruslar Bulgaristan sınırına 169.000 askerli 28 tümenle yaklaşırlarken, beş ordusu ve iki

işgal kolordusu bulunan Bulgaristan, 450.000 askere sahipti (Erickson 2003:376).

Bulgarlar diğer Alman müttefikleri gibi Sovyetlet Birliği’ne savaş açmamış ve

dolayısıyla Doğu Cephesi’nde savaşmamışlar, sadece Balkanlar’da etkin olmuşlardı.

Dolayısıyla Almanlar’ın müttefiki olmalarına rağmen, Sovyetler Birliği’nin

Bulgaristan’a girmesinin bir nedeni de yoktu. Yine de Ruslar Romanya’daki harekât

sırasında Rumen-Bulgar Sınırı’na doğru yaklaşırlarken, Bulgar Hükümeti de 26

Ağustos’ta tarafsızlığını ilan etmişti. Bunu yeterli bulmayan Ruslar 5 Eylül’de

Bulgaristan’a savaş ilan etti. 8 Eylül’de Tolbukhin’in 3. Ukrayna Cephesi Bulgar

sınırından içeri girdi. Rus birlikleri, Bulgarlar direnişte bulunmayınca 12 saat içinde 65

km. kadar sınırı geçtiler. Ertesi gün Sovyet yanlısı Köylüler ve Komünistler Cephesi

Bulgaristan’da iktidara geldi. Bunun üzerine Ruslar Bulgaristan’daki harekâtı

durdurdular. Böylece Bulgaristan kansız bir şekilde ele geçirilmiş oldu.1

Ruslar’ın Romanya ve Bulgaristan’daki zaferlerinden sonra Malinovski ve Tolbukhin

mareşal rütbesine terfi ettiler. Sonuçta Alman Güney Ukrayna Ordular Grubu yok

edildi. Sovyet planı tamamen başarılı olmuş ve Balkanlar’ın kapıları Ruslar’a açılmıştı.

Ekim’de Sovyet ilerleyişi Yugoslavya’ya ulaşmış ve hemen sonrasında Rus birlikleri

Macaristan’ın yarısını ezip geçmişti.

2.4.2. Savaşın Son Safhası (8 Eylül 1944 – 11 Mayıs 1945)

2.4.2.1. Yugoslavya Harekâtı (Eylül-Ekim 1944)

Bulgaristan Harekâtı’ını kansız tamamlayan Ruslar vakit kaybetmeksizin batıya

yönelerek Yugoslavya’ya doğru ilerlediler. Kızılordu, gözlerini artık Belgrad ve

1 Guderian, Romanya ve Bulgaristan’da durumun karıştığı raporlarından ve Hitler’in bunlara inanmadığından bahsetmiştir. Bu yüzden Bulgarlar’a bir çok zırhlı araç verilmiş, Guderian’ın inisiyatifini kullanarak bunları geri alma girişimi Jodl tarafından engellendi (Guderian 1983:166).

161

Budapeşte’ye çevirmişti. Ruslar, Tito’ya 100.000 tüfek, 68.000 makineli tüfek,

800.000’den fazla tanksavar ve sahra topu, 491 uçak, 65 tank ve yedi hastane ile dört

cerrahi ünite için ekipman verdiler (Erickson 2003:384). 6 Eylül’de Turnu Severin’de

Yugoslav sınırına varmış olan Tolbukhin, Tito’nun partizanları ile birlikte Belgrad’a

saldırdı. Şehir, 22 Ekim’de şehir düştü (Erickson 2003:389). Belgrad’daki direniş

Almanlar’a 15.000 ölü ve 9.000 esire malolmuştu. 3. Ukrayna Cephesi’ne bağlı LXXV.

Kolordu 28 Eylül’de Yugoslav sınırına ulaştı. Bununla birlikte Gorshkov’un

hücumbotlarından oluşan Tuna Filotillası da Tuna boyunca Sovyet ilerleyişine nehirden

destek vermeye başladı ve Yugoslavya’daki ilk Rus hedefi olan Negotin’e yaklaştı.

Negotin 30 Eylül’de düştü.

2.4.2.2. Doğu Karpatlar Harekâtı (Eylül-Ekim 1944)

29 Ağustos’ta Karpatlar’ın güneyinde Slovak İsyanı başlamıştı. 8 Eylül’de Konev’in 1.

Ukrayna ile Petrov’un 4. Ukrayna cepheleri Doğu Karpatlar’da bir harekât başlattılar.

Amaçları mihver kuvvetlerin direnişini kırarak Karpatlar’daki geçitleri kontrol etmek ve

bu yolla Slovak partizanlarla irtibat kurmaktı. Harekât, bölgede bulunan Jablunkov,

Vyshovskiy, Veretskiy, Uzhok, Russkiy, Lupkovskiy ve Dukla geçitlerini kapsıyordu.

Karpatlar-Dukla Harekâtı Çekoslovakya’nın Ruslar tarafından işgalinin başlangıcı

demekti. Buraya yapılan harekâta Sovyet 38. Ordusu’na bağlı 1. Çekoslovak Kolordusu

öncülük etti. Bunun nedeni Slovak partizanlar ile temas sağlanması için buranın

alınmasının öncelikle gerekli olmasıydı ve siyasî açıdan düşünüldüğünde Kızılordu’da

savaşan Çek birlikleri de bu iş için biçilmiş kaftandı. Dukla kenti 20 Eylül’de ele

geçirildi. Dağ geçitlerinin ele geçirilmesi için yapılan harekâtın bir parçası olarak hava

indirme tugayları dağların güney kesimine indirilerek geçitler arakadan çevrildiler. 1

Ekim’de 38. Ordu birimleri Dukla Geçidi’nin kuzeybatısından Polonya-Çekoslovakya

sınırına ulaştılar. 6 Ekim’de I. Çekoslovak Kolordusu, Sovyetler’in LXVII. ve XXXI.

Tank kolorduları ile birlikte geçidi ele geçirdiler. 28 Ekim’de Sovyet-Çek kuvvetleri

geçitten batıya ve güneybatıya doğru 15 ila 25 km. kadar yarma yapmayı başarmışlar,

Almanlar ise Doğu Çekoslovakya’dan ve Tizsa Nehri’nin kuzeyinden sürülmüşlerdi.

162

Almanlar, bütün bu gelişmeler üzerine yeni cepheyi Çekoslovakya’nın batısı ile

Macaristan’da kabullenmek zorunda kaldılar. Slovakya’ya girme teşebbüsleriyse,

Sovyetler’e 90.000 kadar kayba mal oldu (Erickson 2003:327).

2.4.2.3. Baltık’ta Sovyet Taarruzu (Temmuz 1944-Nisan 1945)

Leningrad kurtarıldıktan sonra Sovyet Birlikleri, Temmuz ile Kasım arasında Baltık

Ülkeleri’nde harekâtlarını sürdürdüler. Almanlar, Baltık’taki savunma savaşları

boyunca çok güçlü savunma hatları hazırlamışlardı. Beton makineli-tüfek koruganları,

“ejderha dişleri” denilen tank engelleri ve diğer korugan çeşitleri ile altı tahkim edilmiş

bölge ile güçlendirilmiş en az yedi savunma perimetresi mevcuttu.

Hitler, Güney Ordular Grubu Komutanı Schörner ile Kuzey Ordular Grubu Komutanı

Friessner’in yer değiştirmelerini emretmişti. Schörner’in Kuzey Ordular Grubu

Kurland’a sıkışmıştı. Almanlar’ın 16 ila 26 Eylül arasında gerçekleştirdikleri karşı-

taarruz ile Kuzey ve Merkez Ordular Grupları arasındaki bağlantıyı sağlandıysa da.

Schörner’in -Hitler’in emrine itaat etmeyerek- birliklerini Mitan Bölgesi’nde tutması

sonucu, hat tekrar yarıldı ve Ruslar Memel ile Liban arasında Baltık kıyısına ulaştılar

(Guderian 1983:148-149). Böylece Doğu Prusya yolu açılmıştı ve Ruslar Ekim

ortasında buraya harekâta başladılar. Bu arada Gumbinnen’de sonuçsuz kalan bir tank

savaşı cereyan etti.

Bagramyan’ın 1. Baltık Cephesi’nin takviye edilmiş birlikleri, 8-10 Ekim’deki

harekâtla Baltık kıyısındaki Memel’i aldılar ve 11 Ekim’de de Memel’in kuzey ve

güneyinden Baltık’a vardılar. Yeremenko’nun 2. Baltık Cephesi ise Letonya’nın

başkenti Riga’ya girdi. Böylece iki sektör arasında kalan, Alman Kuzey Ordular

Grubu’nu oluşturan 16. ve 18. ordular cep haline sokularak Kurland Yarımadası’nda

çevrelenmiş oldular. Burada kuşatılmış bulunan 33 tümen, 26 Ocak 1945’ten itibaren

Kurland Ordular Grubu olarak yeniden organize edildiler ve savaş bitene kadar Kurland

Yarımadası’nda tutunmayı başardılar.

163

Sovyet Baltık Filosu, savaşın çoğunda Finlandiya Körfezi’nin doğusunda hapsolmuş,

tayfalarının bir çoğu bölgedeki kara savaşlarına katılarak harcanmıştı. 1944’te

Estonya’nın doğu girişindeki Narva düşüp, 19 Eylül’de Finlandiya savaştan çekilince

Baltık Filosu da Baltık Denizi’ne açılma şansı buldu ve Finlandiya’nın en güney

ucundaki Hangö şehri de Rus denizaltılarının üssü olarak Almanlar’ın denizden çekilme

yollarını engellemeye başladılar. Bunun en acımasız sonuçlarından biri 30 Ocak 1945’te

Danzig Körfezi’nin kuzeybatısındaki Stolpebank açıklarında meydana geldi. Wilhelm

Güstloff yolcu gemisi, Sovyet S-13 denizaltısı tarafından batırıldı ve denizler tarihinin

yaşanan bu en feci olayında en az 7.000 kişinin öldü. Bunu 9 Şubat’ta hastahane gemisi

Stüben ve 16 Mart’ta Goya’nın batırılmaları izledi. Batırılan Alman gemilerinde verilen

asker-sivil zayiat taşınanların %1’i kadardı.1 Ruslar’ın açık deniz filosu Almanlar ile

boy ölçüşemeyecek durumda olmadığından, Almanlar Kurland’dan çok sayıda asker ve

teçhizatı boşaltmayı başardılar. Kurland’daki 33 tümen, 21 tümen ve bir tugaya olmak

üzere 42 generalin de dahil olduğu 189.000 askere indirildi ve bunlar Avrupa’da savaşın

bittiğinin ertesi günü 9 Mayıs 1945’te Ruslar’a teslim oldu (Keegan 1989:150).

2.4.2.4. Doğu Prusya Harekâtı (Ocak-Nisan 1945)

Sovyet birliklerinin Kurland’ı es geçmişlerdi. Geçici bir aradan sonra Sovyet orduları

12 Ocak’ta Polonya Harekâtı’na başladılar. Cepheden taarruzun başarıya

ulaşmayacağının görülmesi nedeniyle Rokossovski’ye 2. Beyaz Rus Cephesi ile Doğu

Prusya’yı yandan çevirme manevrası yapması emredildi. Ruslar, bu sayede Doğu

Prusya Harekâtı’na, yaklaşık 1,7 milyon asker, 25.000’in üzerinde top ve havan, 3.900’e

yakın tank ve hücum topu ile 3.000’i aşkın uçak ayırdılar. Harekâta Rokossovski’nin 2.

Beyaz Rus ve Chernyakhovski’nin 3. Beyaz Rus cepheleri ile Bagramyan’ın 1. Baltık

Cephesi’nin bir kısmı katıldılar. Buna karşılık Almanlar’ın teçhizatı 8.200 top, 700 tank

ve 775 uçak şeklindeydi (Keegan 1989:150).

Harekât, 13 Ocak ile 25 Nisan 1945 arasında Vistül-Oder Harekâtı ile mutabık bir

şekilde sürdürüldü. 450 T-34 tankına ve üçe bir sayısal üstünlüğe sahip olan 1 Almanlar’ın bu bölgelerden yaptığı boşaltma harekâtlarından biri de U-Bot personelinin çıkarıldığı Hannibal Harekâtı idi.

164

Rokossovski, Polonya’nın kuzeyinden hızla ilerlemeye başladı. 3. Beyaz Rus Cephesi

ise Masurian Gölleri’nin kuzeyinden hücumla cepheyi yararak 13 Ocak’ta Alman

Merkez Ordular Grubu’nun Almanya ile bağlantısını kesmek suretiyle Alman

birliklerini denize çakılı halde bıraktı. Chernyakhovski’nin birlikleri 1 Şubat’ta hücumla

cebi ikiye böldü. Ancak bu arada kendisi de öldürülünce yerine Vasilievski getirildi. 2.

Beyaz Rus Cephesi ise 14 Ocak’ta Marienburg-Elbing eksenine doğru taarruz etti.

Rokossovski, 22 Ocak’ta güneyindeki Mareşal Jukov’un 1. Beyaz Rus Cephesi

birlikleri ile Grudziadz’ta temas kurdu. Ruslar, Ocak sonunda Vistül Kulağı’na ulaşarak

Doğu Prusya’nın çoğunu Almanya’dan ayırdılar. Rokossovski’nin birlikleri 10 Şubat’ta

Elbing’te Baltık’a ulaştılar. Birlikte Danzig’e doğru giderek Doğu Prusya’nın

bağlantısını kestiler. Böylece Kurland’da olduğu gibi Doğu Prusya’da da Konigsberg

etrafında sıkışmış olan Alman Birlikleri çevrelenerek cep haline getirildi. ve

500.000’den fazla Alman buraya hapsedilmiş oldu. Bu sefer çevrelenenler, Alman

Merkez Ordular Grubu’na bağlı birliklerdi. Kuşatılan birlikleri yok etmek 3. Ukrayna

Cephesi’ne verildi. Ancak bunların çoğu deniz yoluyla kurtarılacaktı.

Yine 10 Şubat’ta 2. Beyaz Rus Cephesi yaptığı bir yarma ile batıya yönelerek Doğu

Pomeranya’ya girdi. Bu arada 3. Beyaz Rus Cephesi de Doğu Prusya’daki Alman

birliklerini yok etmeye çalışıyordu. 28 Mart’ta Gdynia düştü. 30 Mart’ta Rokossovski

Danzig’i alınca Doğu Prusya’daki Sovyet harekâtı bitmiş oldu. Sovyet birlikleri, Danzig

bölgesinde 10.000 esir almışlardı (Shtemenko 1971:343).

Sovyet birliklerinin Almanya içlerine doğru dalmaya başlaması, Rus askerlerinin geniş

ölçüde katliam ve tecavüz girişimlerini de beraberinde getirdi.1 Rus askerlerinin Alman

kadınlarına tecavüzlerinin kitlesel seviyede olduğu halde cezalandırılmadıkları, açıkça

üstleri tarafından göz yumulduğu bilinmekte, hatta resmi olarak kışkırtıldıkları bile

düşünülmektedir. Bu durumun başlattığı yoğun göç dalgası ile kulaktan kulağa hızla

yayılan bu korkunç olayların duyulması -tıpkı 13. yüzyılda Moğollar zamanında olduğu

gibi- çığ gibi büyüyen bir mülteci akınını başlattı. Ruslar yaklaştıkça, siviller ve resmi

görevliler panik halinde özellikle Gdynia, Danzig, Königsberg ve Pillau gibi Doğu

Prusya’daki limanlara kaçıyorlardı. Bu limanlardan deniz yoluyla sadece askerler değil, 1 Tecavüzler ile ilgili konu, kurbanların ağzından verildiği “The Last Battle” kitabında detaylı olarak anlatılmaktadır (Ryan 1999:484-493).

165

mülteciler, yaralılar ve çeşitli malzemeler de taşınmaktaydı. Hitler intihar ettikten sonra

yerine geçen Büyük Amiral Karl Dönitz, 23 Ocak ila 8 Mayıs 1945 arasında deniz

yoluyla Kurland, Doğu Prusya, Batı Prusya ve Pomeranya’daki limanlardan 2.022.602

kişinin boşaltılmasını sağlayan harekâta önderlik etti (Keegan 1989:150). Son büyük

liman olan Pillau ise 25 Nisan’da Ruslar’ın eline geçti. Bundan sonraki boşaltma

harekâtları Dunkirk’te olduğu gibi kumsallardan insanların toplanarak batıya

götürülmesi şeklinde seyretti ve kurtarılanların İngiliz-Amerikan birliklerinin ellerine

düşmesi sağlandı. Çok az bilinen, ancak tarihteki en büyük boşaltma harekâtı olan bu

harekâtı Amiral Dönitz bizzat denetlemiştir. Doğu Prusya Harekâtı, 13 Ocak ile 25

Nisan 1945 arasında Ruslar’a 126.464 ölü ve kayıp, 458.314 yaralı, toplam 584.778

asker, 3.525 tank ve kendinden-kundaklı top, 1.644 top ve 1.450 uçağa malolmuştur

(Glantz 1995:300, Ek Tablo B).

2.4.2.5. Königsberg’in Düşüşü (Nisan 1945)

Orgeneral Bagramyan’ın orduları Şubat’ta Doğu Prusya’da ilerlerken, Königsberg

önündeki direniş sonucu durmak zorunda kaldılar. Harekâtın gidişatı General

Vasilievski’ye bırakıldığında, o da Doğu Prusya’yı pas geçerek 13 Mart’ta

Heiligenbeil’e girene kadar yürüyüşe devam etmişti. Vasilievski 20 Mart’ta

Braunsberg’te bir Alman köprübaşını ezdi.

Königsberg’i Alman Zemland Harekât Grubu dahilinde biri statik toplam yedi tümen

savunuyordu. Şehrin savunması üç savunma pozisyonu üzerine oturtulmuştu. İlk

savunma pozisyonu 6,5-8 km. kadar şehir merkezi dışındaydı ve eski kale ile

birbirlerine bağlayan iki ila yedi siper hattına sahipti. İkinci savunma pozisyonu ise

şehrin hemen kenarında mayınlı, barikatlı ve kuvvetli taş Alman evlerinin olduğu bir

bölgeydi. Üçüncüsü de, dokuz eski kalenin ve eski şehrin olduğu perimetre idi.

Nisan’da Stalin ve Novikov, Königsberg’i kasıp kavuracak bir hava ve topçu

bombardımanı planladı. Königsberg’in alınması için düzenlenen “Samland Harekâtı”

için şehrin 1:3000 ölçeğinde detaylı bir maketini yapıldı. Doğu Prusya’daki tüm hava

birimlerini kullanılmasına izin verildi ve Stavka ihtiyatından 305 mm.’lik kuşatma

166

topları da harekâta dahil edildi. Königsberg için dört orduda 137.250 asker, 5.000 top ve

ağır havan, 538 tank ve kendinden kundaklı top ile 2.444 uçak toplanmıştı.

6 Nisan’da kötü hava Sovyet hava harekâtını engelledi. Bombardıman uçakları

planlanan 1.218 sortinin 85’ini yapabildi. Tüm hava birlikleri ise, planlanan 4.000

sortiden ancak 1.000’ini yapabilmişlerdi (Erickson 2003:545). Ruslar dört günlük yoğun

topçu bombardımanından sonra şehre 7 Nisan’da nihaî taarruza başladılar.

Bombardıman başarılı oldu ve Zemland Harekât Grubu denizden boşaltıldı. 9 Nisan’da

ise Königsberg düştü. Sovyet birlikleri, 16 Nisan’da Könisgberg’e girince Doğu

Prusya’daki direniş sona ermiş oldu. Kızılordu’nun iddiasına göre, Königsberg’te

42.000 Alman askeri ölmüş, 92.000’i de esir düşmüştü. Sivil ölümleri ise 25.000

olmuştu (Erickson 2003:542-546).

2.4.2.6. Polonya Harekâtı (Ocak-Mart 1945)

1944 her bakımdan Ruslar için tatmin edici bir yıl olmuştu. 1944 yaz ve sonbahar

saldırıları sayesinde, Sovyet birlikleri cephehattını anavatan topraklarından çıkartmışlar,

Alman toprağı olan Doğu Prusya ile birlikte Macaristan, Çekoslovakya ve Polonya’da

da savaşmaya başlamışlardı.

1943’te 19,4 milyon olan Sovyet işgücü, 1944’te 23 milyona çıkmış, bu zamanda tank

ve kendinden kundaklı top üretimi 24.000’den 29.000’e ve uçak üretimi de 34.900’den

40.300’e çıkmıştı. Sadece top üretimi 130.300’den 122.500’e düşmüştür ki, bu da düşük

kalibreli topların üretimlerinin durdurulması nedeniyledir (Erickson 2003:404-405).

Kızılordu’ya göre 1944’te Doğu Cephesi’ndeki Alman kayıpları, 1,5 milyon asker,

6.700 tank, 28.000 top ve havan ile 12.000’i aşkın uçak olmuştur. 1944 Ağustos, Eylül

ve Ekim’inde 672.000 kayba uğrayan Doğu Cephesi birlikleri, aynı dönemde sadece

201.000 ihtiyat alabilmişlerdir. 1941 ile 1944 arasında Doğu Cephesi’nde yok edeilen

Alman birliklerinin % 65’i 1944’te yok edilmiştir (Erickson 2003:423-424).

167

Kasım 1944 sonunda, Sovyet savaş gücü 6,5 milyonun üstünde asker, 100.000’i aşkın

top ve havan, 13.000 tank ve kendinden kundaklı top ve 15.000’in üstünde uçağa

çıkmıştır. Cephede 55 ordu, altı tank ordusu ve 13 hava ordusu mevcuttu. Piyade

tümenlerinin sayısı 500’den daha aşağı değildi (Erickson 2003:429).

1943 ile 1944 arasında Almanlar’ın petrol üretimi 3,2 milyon tondan 4 milyon tona

çıkmış, cephelere taşınan yük 1.164.000’den 1.465.000’e çıkmış, tank ve kendinden

kundaklı top üretimi 30.000, uçak üretimi ise 40.000 ile tavan yapmışlardı (Erickson

2003:423). Ancak 1944 kapanırken en büyük petrıl havzasına sahip olan Romanya

Ruslar’ın eline geçince Almanlar’ın sırtlarını yaslayabilecekleri tek havza Macaristan

kalmıştı.

1944 Aralık’ı ortasında Batı Cephesi’nde gerçekleştirilen ve son büyük Alman genel

saldırısı olan Ardenne’ler Taarruzu başarıya ulaşmamış, ciddî bir araç ve asker kaybına

neden olmuştu. Bu saldırıya odaklanan Hitler, Doğu Cephesi’nden gözlerini batıya

çevirmiş ve Guderian ile Gehlen’in1 Polonya’ya yönelik Sovyet taarruzunun

başlayacağı uyarılarını kabul etmek istememişti. Göstermelik cephedeki Sovyet tank

gücünün eksikliği ve batıda tekrar genel taarruza kalkmanın cazibesi, Hitler’e

Polonya’daki yaklaşan felâketi hazırlamaktaydı. Ancak Gehlen, 9 Ocak’ta Ruslar’ın

hedefinin Alman savaşma azmini ve kabiliyetini yok ederek savaşı sürdürmesine engel

olmak olduğunu duyurdu. Bundan üç gün sonra da Kızılordu’nun Polonya Harekâtı

başladı (Keegan 1989:174).2

Polonya Harekâtı’nın taslağı 1944 Kasım’ında hazırlanmıştır. Hedef Varşova’yı alarak

ve Polonya’yı doğrudan geçerek en kısa yoldan Berlin’e ulaşmaktı. Harekât için

öncelikli olarak Jukov’un 1. Beyaz Rus ve Konev’in 1. Ukrayna cephelerine görev

verilmişti. Jukov Poznan’ı, Konev ise Breslav’ı hedeflemişti. Her iki cephede toplam

2,2 milyon asker, 33.500 top ve havan, 7.000 tank ve hücum topu ile 5.000 uçağın

1 1942’den itibaren FHO’nun başkanı olan Gehlen, Hitler ile arası pek iyi olmadığından son zamanlarda istihbarat raporlarını Guderian’a sunuyor ve böylece dolaylı yoldan Hitler’e iletmiş oluyordu (Reese 1999:16). Gehlen, sonunda 9 Nisan 1945’te Hitler tarafından görevinden alınmıştır. 2 Batılı Müttefikler Ardenneler’de ciddi kayıplara uğramış, Almanlar planın gerisinde olsalar da ciddi bir yarma yaparak Meuse Nehri’ne kadar ulaşabilmişlerdi. Bu yüzden Polonya Harekâtı’nın batılı müttefiklerin yardım çağrısı üzerine başlatıldığı da düşünülmektedir. Alternatif bir görüş olarak, Ruslar’ın Alman tahkimatının daha çok güçlenmeden önce yaptıkları bir öngörülü saldırı olduğu yönündedir.

168

bulunduğu 22 ordu bulunuyordu.1 Ayrıca kuzeyde Doğu Prusya’daki harekâta dahil

olan Rokossovski’nin 2. Beyaz Rus Cephesi’nin sol kanadıyla güneyde Karpatlar’da

harekâtta bulunan Petrov’un 4. Ukrayna Cephesi’nin sağ kanadı da destek verecekti.

Asker sayısında 5:1 gibi önemli bir üstünlük yakalayan Ruslar, zırhlı tümenlerinin ağır

JS-II tankları ile donatılması sayesinde daha da güçlenmişlerdi.

Karşılarında ise General Harpe komutasındaki “A” Ordular Grubu’ndaki 9. ve 17.

Ordular ile 4. Panzer Ordusu’nda 400.000 asker, 1.136 tank ve hücumtopu ile 270

uçağın bulunduğu 30 tümen Vistül Nehri boyunca, Varşova’nın kuzeyinden Karpatlar’a

kadar uzanıyordu. Bunun haricinde Doğu Prusya’da General Reinhardt’ın komutasında

bulunan Merkez Ordular Grubu’nun 580.000 askeri, 700 tankı ve 515 uçağı mevcuttu.

Hitler generallerine zaman zaman emirlerine uymadıkları için güvenmiyordu. Bunun

üzerine Reichsführer Heinrich Himmler’i -hiç savaş deneyimi olmamasına rağmen-

Polonya’nın kuzey bölümünü savunması için Vistül Ordular Grubu’nun başına

getirmişti.2 Ayrıca iki panzer tümenini de bölgeden çekerek Macaristan’a

gönderdiğinden Polonya’daki gücü de zayıflamıştı (Keegan 1989:174).

Rus taarruzu adeta “ben geliyorum” demiştir. Ele geçirilen tutsaklar 10-11 Ocak gecesi

konak yerlerinin tank mürettebatına devredilmesi zorunda kalındığını söylerlerken, ele

geçirilen bir Rus telsiz mesajında “Her şey hazır. Takviyeler geldi” şeklindeydi. 17

Aralık’tan beri, Baranov’daki köprübaşında toplar 719 namlu, havanlar 268 namlu

artmıştı. Pulavy Köprübaşı’nda ele geçirilen tutsaklar “Taarruz çok yakındır. İlk dalga,

ceza birliklerinden kurulu olacaktır. Bu taarruzu 40 tank destekleyecektir. Asıl

muharebe hattının 1,5 ila 3 km. gerisindeki ormanlarda otuz-kırk kadar tank

bulunmaktadır. 8 Ocak gecesi mayın tarlaları temizlenmiştir” demişlerdi. Hava keşif

raporları ise Vistül’e doğru düşman kıta hareketleri tespit etmiş, Magnuszev

köprübaşında 60 yeni top mevzi saptanmıştı. Bu istihbarat, Narev cephesinde, Varşova

kuzeyindeki bölgelerde, Ostenburg civarında ve Doğu Prusya’da yapılan istihbarat ile

de örtüşüyordu (Guderian 1983:205).

1 Bunlardan ikisi hava ordusuydu.2 Aynı Hitler, 1945 Nisan’ı sonunda Himmler’i hain olarak ilan ederek tutuklanmasını istemiştir.

169

Harekât iki aşamaya bölünmüştü. Birincisi 12-17 Ocak arasında 1. Beyaz Rus

Cephesi’nin Magnuszow ve Pulawy’de 1. Ukrayna Cephesi’nin ise Sandomierz’de

Vistül Nehri üzerinde bulunan köprü başlarında saldırarak yarma yapmaktı. 12 Ocak

1945’te Ruslar 1.200 km.’lik cephe boyunca kış taarruzunu başlattılar. Konev,

Sandomierz Köprübaşı’ndan saldırmadan önce sadece orta çaptaki topçu ateşi ile Alman

ilk savunma hattında direnişi yok etti ve ardından öncü birlikler ilerlemeye başladılar.

Buna karşı Almanlar’ın geri hatlarından gelen güçlü topçu barajı, Alman kabiliyetini de

açığa çıkardığı için, Konev ikinci ve kesin topçu saldırısını tüm gücüyle en kısa

zamanda bunların üstüne doğrulttu ve hava desteğinin de yardımıyla Alman hatlarını,

komuta ve haberleşme organizasyonunu, haberleşmesini felce uğrattı. Konev, bu

durumdan yararlanarak en az kayıpla yarma yapmayı başardı (Rzheshevsky 1993:101).

Kötü hava koşullarının hava desteğini ve daha etkili topçu baskısını olumsuz

etkilemesine rağmen, 107 dakikalık bir topçu bombardımanı sonrasında Konev’in

birlikleri Sandomierz Köprübaşı’ndan saldırıya geçerek Sandomierz-Silezya Harekâtı’nı

başlattı. Harekâtın başından itibaren 1. Ukrayna Cephesi Sektörü’nde dört tank ordusu1

yarma ile birlikte harekât derinliği kazanarak Almanlar’ı takibe koyuldu. Yarısı ağır

Tiger tankları olan 200 Alman tankı daha ilk gün yok edildi. 1. Ukrayna Cephesi’nin

merkezi Oppeln’i hedef seçerek batıya ilerlerken, cephenin sol kanadı ise güneybatıdaki

Krakow’a doğru atıldı. Ocak’ın 19’unda Krakow, 26’sında Oppeln düştü. Ardından

1945 Mart’ının sonunda Neustadt’ta çevrelenen Alman birliklerinden 30.000’i

öldürüldü, 15.000’i de esir edildi (Erickson 2003:525). Böylece Yukarı Silezya’nın

Almanya ile bağlantısı da böylece kesildi. Cephenin sağ kanadı ise Jukov’un birlikleri

ile bağlantı kurmak için kuzeye doğru hareket ettiler.

14 Ocak’ta da Jukov’un birlikleri Varşova-Poznan Harekâtı’nı 25 dakikalık bir topçu

hazırlık bombardımanı ile başlattı. Topçular, ilerleyen Rus birliklerinin arasında kalan

Alman pozisyonlarına çift ateş çizgisi çizmişlerdi. Ruslar, cepheyi 480 km. genişliğinde

ve 100 ila 160 km. derinliğinde yardılar. Çevrilen Varşova 17 Ocak’ta düşünce

harekâtın ilk aşaması başarıyla tamamlanmış oldu. Varşova’ya 1. Beyaz Rus Cephesi’ne

bağlı 1. Polonya Ordusu girmişti.2 Hitler’in her zamanki gibi “olduğun yerde tutun”

1 Bunlardan ikisi 1. Beyaz Rus Cephesi’ne aitti.2 Benzer bir durum 1944 Ağustos’unda Fransa’da yaşanmış ve Paris’e girişi Fransız birlikleri yapmışlardı.

170

emri ise yeni bir Stalingrad olmaması için bir kez daha çiğnenmişti. Buradaki birlikler

hızla çekilerek çevrilmekten kurtuldular.

Stalin, harekâtın ikinci safhası için Konev’e “altın” diye nitelediği Silezya’daki endüstri

bölgesini çevirerek zaptetmesini emretti. Ruslar, Almanlar’ın istikrarlı bir biçimde

dengesini bozmak suretiyle savunma hatlarına konuşlanarak kuvvetli bir savunma

hazırlamalarını engellediler. Zırhlı ileri uçları olan tank orduları, asıl kuvvetlerin

ilerisinde 40 ila 90 km. kadar konuşlandırılarak Rus ilerleme hızı oranını artırdılar. 3. ve

4. Tank orduları özellikle başarılı oldular. 3. Tank Ordusu’nun Silezya’daki Alman

gruplaşmasını olağanüstü bir şekilde yalıtarak bölgenin zarar görmeden ele geçirmesi ve

4. Tank Ordusu’nun Kielce ve Lodz’u alarak acilen bölgeye sevkedilen elit Alman

Grossdeutschland Panzer Kolordusu’na harekât üstünlüğü sağlaması ciddî başarılardır.

Bununla birlikte önemli sayıda süvari birlikleri de hızlı bir şekilde uzak hedeflere

yönelerek Almanlar’ın arkalarına sarkmışlardı. Silezya’daki tuzaktan 100.000 Alman

askerinin sadece 30.000’i kurtulabilmiş, endüstri bölgesi 29 Ocak’ta temizlenmişti.

Leszno’da 15.000 Alman çevrilerek yok edildi (Erickson 2003:472).

Jukov, Himmler’in Ruslar’ı durduracağını düşündüğü tüm kaleleri pas geçerek Polonya

içlerinde ilerliyordu. 19 Ocak’ta Lodz, 23 Ocak’ta Bromberg birbiri ardına düştüler.

Poznan’da kuşatılan Almanlar 20.000 olarak tahmin edilmişlerdi. Ancak bu kuvvetlerin

60.000 kişi olduğu anlaşıldı ve bunların temizlenmeleri 23 Şubat’a kadar sürdü (Jukov

1982:395). Kaleye dönüştürülmüş olan şehirlerden sadece Breslav Mayıs’a kadar

dayanmayı başardı. Torun’daki kuvvetli tahkimatı da pas geçti ve burası daha sonra

Rokossovski’nin birliklerince alındı. 1-9 Şubat arasında Torun’daki kuşatmadan, 30.000

kişilik Alman garnizonunun sadece 3.000’i kurtulabilmişti (Erickson 2003:470).

Hitler’in “olduğun yeri tut” şeklindeki katı savunması Almanlar’ın çekilerek yeni ve

bütün bir savunma hattı oluşturmasını engellediği için Sovyet birliklerinin ilerleyişi de

oldukça kolaylaştı. Ocak sonunda Jukov, Himmler’in kendisini durduracağını

düşündüğü diğer bir kale olan Poznan’ı da pas geçerek, zayıf Volksturm tarafından

savunulan Warta tahkimatını ele geçirdi. 30 Ocak’ta Brandenburg sınırından giren

Jukov, Berlin’e 160 km. kadar yaklaşmıştı. Harekât boyunca Varşova dışında Modlin,

171

Radom, Kielce, Krakow, Oppeln, Breslav, Glogau, Ponzan, Branberg, Schneidemühl ve

Küstrin şehirleri ardarda kuşatıldılar. 31 Ocak’ta I. Mekanize Kolordu Oder Nehri’ni

geçerek Küstrin’in etrafında köprübaşı kurdu. İkinci safhada iki haftada yaklaşık 500

km.’lik bir yol kateden 1. Beyaz Rus Cephesi, 26 Ocak ile 3 Şubat arasında Berlin’e

giden son büyük doğal engel olan Oder Nehri üzerinde bir köprübaşı kurmayı

başarmıştı. Burası Berlin’e yapılacak son saldırı için anahtar bölge olacaktı. Ancak kale-

şehirlerin hala Almanlar’ın ellerinde olması nedeniyle ikmalde zorlanan Ruslar

durdular. Sovyet birliklerinin tek sorunu bu kadar hızlı ilerlemeye yapılacak ikmal ile

ilgili ortaya çıkmıştı. Bunun için muazzam miktarda yakıt ile harekâta başlamışlar ve

ikmal depolarından yaklaşık 650 km. uzaklaştıklarında yakıt kıtlığı baş göstermiştir.1

Bunun yanında, Birinci Beyaz Rus Cephesi’nin Vistül-Oder Harekâtı sırasında ağır

kayıplar veren Sovyet tümenlerinin mevcutları 1 Şubat’ta 5.500’e, hatta 8. Muhafız

Ordusu’ndakiler 3.800-4.800’e kadar düşmüşlerdi. İki tank ordusunun elinde toplam

470 tank kalmıştı ve tugay başına ortalama 40 tank düşüyordu. Bir çok tugayda tank

mevcudu 15-20 kadardı. 1. Ukrayna Cephesi’nin durumu da bundan pek farklı değildi

(Jukov 1982:404). Bu arada 1945 Ocak sonunda Ruslar Oels havaalanını ele

geçirdiklerinde, 150 Alman uçağını da elde etmiş oldular ki, bunların 119’u dört

motorlu FW-200 Kondor bombardıman uçakları olup, U-bot destek filosunun tümünü

teşkil ediyordu (Clark 1985:426).

Sovyet birlikleri Oder’i geçtiklerinde Berlin’e 50 km.’den az yolları kalmıştı. Ancak

Rus Harekâtı da ikmal yetersizliğinden durmuştu. Bununla birlikte Luftwaffe de

birdenbire aktifleşmişti. Luftwaffe, 1945 Şubat başlarında 3.000’i aşkın çıkış yaparken,

yakın destek sağlayamayan Sovyet Hava Kuvvetleri’ne üstünlük kurmuştu (Shtemenko

1971:336). Shtemenko’nun söylediğine göre 1945 Şubat’ında Luftwaffe’nin hava gücü

Ruslar’ınkinden çok üstündü (Shtemenko 1971:338). Ruslar, Vistül-Oder Saldırısı’nda

12 Ocak ile 3 Şubat 1945 arasında 43.476 ölü ve kayıp ile 150.715 yaralı olmak üzere

toplam 194.191 asker, 1.267 tank ve kendinden-kundaklı top, 374 top ve 343 uçak

kaybetmişlerdir (Glantz 1995:299, Ek Tablo B).

1 Savaşta ABD’nin sık karşılaştığı bir sorun lojistik olarak ortaya çıkmaktaydı ve bu sonraları Batı Cephesi açıldığında Fransa ve Belçika’da kendini önemli ölçüde gösterecekti. Ruslar ise lojistik sorunu ağırlaşana kadar genel taarruzlarını sürdürmekte deneyimli idiler. Doğu Cephesi’nin ağır şartları onları sevk ve idare konusunda uzmanlaştırmıştı.

172

Jukov’un söylediğine göre, harekâtı Berlin’e yöneltmek, Ruslar’ın sağ kanadını

hassaslaştırarak buraya bir Alman karşı-hücumunu çekebilirdi. Bu yüzden kuzeye,

Pomeranya’ya doğru harekât sürdürüldü. Almanlar’ın Pomeranya’da ciddî kuvvette

tümenleri vardı ve 1920’de Varşova’da zafere giderken, tedbirsizlik sonucu ağır

yenilgiye uğrayan Ruslar aynı tür bir hataya düşmemek için buraya 2. Beyaz Rus

Cephesi’ni yönlendirdiler. Cephe, 10 Şubat’ta taarruza geçtikten sonra ancak 56-60 km.

kadar ilerleyebildi. Bunun üzerine 1. Beyaz Rus Cephesi’nin dört ordusuyla iki tank

ordusu da bu sektöre kaydırıldı (Jukov 1982:402-403).

Jukov haklı çıkmıştı. Hitler, 14 Şubat’ta 7. SS Panzer Ordusu’nun küçük bir karşı-

saldırı ile Küstrin’deki köprübaşını temizlemesini istedi. SS’ler Oder’den Stargrad

Demiryolu boyunca sadece beş kilometre kadar ilerleyebildiler. Sonra ricat etmek

zorunda kaldılar. Ancak bu teşebbüs Stavka’nın aşırı tepki göstermesine yol açtı.

Ruslar, Berlin’i almaya olan ilgilerini azaltarak, Pomeranya ve Silezya’daki harekâtlar

ile kanatlarını iki taraftan uzatmaya koyuldular.

Bunun üzerine kuzeyde bulunan Mareşal Rokossovki’nin 2. Beyaz Rus Cephesi

Küstrin’in doğusundan kuzeye yönelerek Baltık’a ulaşarak 5 Mart’ta Baltık kıyısına

vararak Köslin’i ele geçirmiş (Jukov 1982:397) ve Alman 3. Panzer ve 2. ordularını

bölmeye çalışmıştı. Her iki ordunun da Ruslar’ı durdurabilecek yakıtı,1 topu ve

cephanesi olmadığından, Cephe’nin 3. Muhafız Tank Kolordusu Baltık’a ulaşarak ikmal

merkezleri olan Danzig ve Gdynia’yı izole etmişti.

Jukov’un 1. Beyaz Rus Cephesi de Baltık’a ulaşarak Kolberg’i kuşattı. Burada yaşayan

80.000 kişi boşaltıldıktan sonra 18 Mart’ta şehir Ruslar’ın eline geçti. Bundan sonra 1.

Beyaz Rus Cephesi General Sokolovski’nin komutasında, 22 Mart’ta Küstrin’in

yanından geçerek Alman hatlarına yüklendi. Almanlar’ın iki panzer tümeni karşı-

taarruza kalkıştıysa da başarısız oldular ve nihayet Küstrin de 30 Mart’ta düştü. Hitler,

bunun üzerine Genelkurmay Başkanı Guderian’ı hasta iznine yolladı. Doğu Prusya ve

1 1943 yılının ortalarından başlayarak, Almanlar gerilerken ikmal ve iaşe için gerekli Avrupa kaynaklarını da bir bir terk etmek zorunda kalıyorlardı. Ancak geriledikçe harekât menzilleri de kısaldığından Rusya içlerine oranla daha az yakıt harcıyorlardı. Buna rağmen savaşın son zamanlarında sayısal açıdan hala milyonlarla ifade edilen Alman Ordusu ciddî bir yakıt sıkıntısı çekmeye başlamıştı.

173

Oder’in doğu yakasında Almanlar en az 45 tümeni 400.000 asker ile birlikte

kaybetmişlerdi (Erickson 2003:480).

Daha güneyde ise Konev’in 1. Ukrayna Cephesi Grottkau’nun güneyine, Petrov’un 4.

Ukrayna Cephesi de Moravska Ostrava’ya saldırdı. Konev, böylece Breslav haricinde

tüm Silezya’yı temizlemiş oldu. Breslav ise 7 Mayıs’a kadar dayanacaktı.

2.4.2.7. Macaristan Muharebeleri ve Bükreşin Düşüşü (Ekim 1944-Şubat

1945)

1944 Mart’ında Almanlar önlem olarak Macaristan’ı işgal etmişlerdi.1 24 Eylül 1944’e

gelindiğinde ise Sovyet orduları Romanya’yı silip süpürmüş, Doğu Macaristan’daki

Targu Mureş’e (Marosvasarhely) kadar gelmişlerdi. Malinovski, Macaristan Saldırısı

için biri doğrudan, biri dolaylı olmak üzere iki yol belirledi. Doğrudan belirlediği yol

Cluj kentinden geçiyordu. Ancak kent 11 Ekim’e kadar tutundu. Dolaylı yol ise

Arad’dan geçiyordu ve Bu saldırı Petrov’un 4. Ukrayna Cephesi’nin Karpatlar

geçitlerinden yaptığı yarma ile desteklenen birlikleri buradan 22 Eylül’de yarma

yapmayı başardı.

Sovyetler’in Macaristan’ı fethi iki ana safhaya bölünmüştü. İlk safha 6-28 Ekim 1944

arasındaki Debrecen Harekâtı ve ikincisi ise 29 Ekim 1944-13 Şubat 1945 arasındaki

Budapeşte Harekâtı’dır. Malinovski’nin 2. Ukrayna Cephesi 6 ila 28 Ekim tarihleri

arasında düzenlediği Debrecen Harekâtı ile Macaristan’da ve Kuzey Transilvanya’da

bulunan Friessner’in Güney Ordular Grubu ile “F” Ordular Grubu’nun üç tümenini yok

etmeye çalıştı. Bunu takiben, Petrov’un 4. Ukrayna Cephesi de Karpatlar’ı aşacaktı. 6

Ekim’de başlayan harekâtın ilk üç gününde KMG Pliev ve KMG Gorshkov 100 km.

derinliğine varan bir yarma yaparak Almanlar’ın gerilerine sarktılar. Bununla birlikte

Petrov’un emrinde bulunan 1. ve 4. Rumen orduları da iki KMG’yi izlediler. 20

Ekim’de Ruslar Tizsa Nehri’ne ulaşmayı başardılar ve KMG Gorshkov’a bağlı birimler,

1 Hitler’in verdiği talimat ile SS subayı Otto Skorzeny komutasındaki Alman komandoları Amiral Horty’nin oğlunu Budapeşte’den kaçırmıştır. Hitler, böylece Macaristan’ın Almanlar’a sırt çevirmemesi için Ortaçağ’da rastlanan rehin kullanma yolunu seçmiştir.

174

1. ve 2. Macar orduları ile 8. Alman Ordusu’nun ricat yolunu kestiler. 28 Ekim’de

Ruslar Budapeşte’ye 80 km. kadar yaklaşmışlardı. 30 Ekim’de kuvvetli bir ilerleme ile

Budapeşte’ye yüklenen Malinovski’nin elindeki 64 tümenin bir kısmı, 4 Kasım’da

Budapeşte’nin dış mahallelerine vardıysa da kötü hava yüzünden durmak zorunda

kaldılar. Bu sırada Mareşal Tolbukhin, 4 Aralık’ta Tuna ve Drava nehirlerinin birleştiği

yerin yakınlarından geniş bir kanattan çevirme manevrası yaparak Balaton Gölü’ne

ulaştı (Keegan 1989:178).

Stalin, Budapeşte’nin acilen ele geçirilmesini istedi. Hazırlık için beş gün süre isteyen

Malinovski’ye ertesi gün saldırması emredildi. Böylece 29 Ekim’den 13 Şubat’a kadar

sürecek olan Budapeşte Harekâtı, 2. Ukrayna Cephesi tarafından, Tolbukhin’in 3.

Ukrayna Cephesi formasyonlarının da işbirliği ile başlamış oldu.

Budapeşte’deki çatışmalar çok sert olmuştu. Friessner’in Güney Ordular Grubu, “F”

Ordular Grubu Formasyonları ve daha kuzeydeki “A” Ordular Grubu kuzeybatıya doğru

daha geriye düştüler. 10 Aralık’ta Ruslar ve Rumenler Budapeşte’den kuzeye giden

ricat yolunu kestiler. 24 Aralık’ta 2. ve 3. Ukrayna cepheleri irtibat sağlayarak

Almanlar’ı çevrelemişti. 26 Aralık’ta Budapeşte tamamen kuşatıldığında 188.000

Alman ve Macar askeri şehirde mahsur kalmışlardı (Keegan 1989:178).

Bunun üzerine Hitler, Balaton Gölü ile Tuna ve Drava nehirleri arasında kalan bölge

petrol tesisleri açısından son derece önemli olduğu için Budapeşte’nin tekrar ele

geçirilmesini istedi. IV. SS Panzer Kolordusu Merkez Ordular Grubu’ndan alınarak

Macaristan’a gönderildi. Aceleyle batıdan getirtilen Orgeneral Balck komutasındaki 6.

Ordu, 1 Ocak’ta Budapeşte’yi kurtarmak için Balaton ve Velence gölleri arasından

karşı-hücuma geçerek 3. Ukrayna Cephesi’ni ikiye böldü. Almanlar, Sovyet 57.

Ordusu’nu Kaposvar’a kadar yardı. Ancak derinde yapılan savunma muharebesi ile

yavaşlamak zorunda kaldı.

17 Ocak’ta şehrin Tuna’nın doğusunda kalan Peşte kesimi Sovyet kontrolüne geçmiş ve

buradaki Alman garnizonu da ertesi gün teslim olmuştur. Almanlar, bu kesimdei 35.800

ölü ve 62.000 esir vermiş, 300 kadar tank, 200 hafif zırhlı araç ve 20.000 tüfeğin de

175

dahil olduğu çok sayıda ekipmanları da yok edilmiş ya da ele geçirilmişti (Erickson

2003:444).

20 Ocak’ta Macarlar Ruslarla ateşkes imzaladılar. Bu anlaşmanın koşullarından biri,

Almanlar’a karşı Macarlar’ın Ruslar’a 8 tümen vermesiydi. Aynı gün Ruslar Alman

toprağına ayak bastılar. Gerçekleştirilen üç kuvvetli karşı-saldırısına rağmen, Almanlar

Budapeşte’ye ulaşamadılar ve şehir 13 Şubat’ta düştü. Çarpışmalar ise Ruslar’ın tahkim

edilmiş bir binayı tek bir saldırıyla almalarına kadar sürmüştü. Kurulan geçici Macar

hükümeti Sovyetler ile anlaşarak çatışmaları sona erdirdiğini duyurdu.

27 Ekim 1944 ile 14 Şubat 1945 arasındaki Alman ve Macar kayıpları 50.000 ölü ve

138.000 esir olmuştu (Erickson 2003:446). Budapeşte saldırısı, 29 Ekim 1944 ile 13

Şubat 1945 arasında Ruslar’a ise, 80.026 ölü ve kayıp ile 240.056 yaralı olmak üzere

toplam 320.082 asker, 1.766 tank ve kendinden kundaklı top, 4.127 top ve 293 uçağa

mal olmuştur (Glantz 1995:299, Ek Tablo B). Son büyük Macar şehri Sopron ise 1

Nisan 1945’te düştüğünde, burada çoğu Macar olan 40-45.000 kişi Tolbukhin’in

birliklerine teslim olmuştur (Erickson 2003:517).

Malinovski’nin hazırlık için istediği beş gün, Stalin’e üç buçuk ay kaybettirmişti. Öte

yandan, Macaristan’daki çarpışmalar “A” Ordular Grubu’nun önemli güçteki Alman

birliklerinin güneye kaydırılmasıyla, Almanya’nın savunması zayıflamıştır.

2.4.2.8. Macaristan’da Alman Karşı-Saldırısı (Mart 1945)

Yalta’dan sonra Ruslar, yeni getirilecek Alman kuvvetleriyle Doğu Cephesi’nde 94-104

Alman tümeni olabileceğini düşünmüşlerdi (Shtemenko 1971:338). Almanlar olanca

çababalarıyla Doğu Cephesi’ne birlik toplamaya devam ediyordu. “A” Ordular Grubu,

26 Ocak 1945’te Merkez Ordular Grubu yapıldı. 5 Mart’a gelindiğinde Sovyet ve Doğu

Avrupa orduları1 27 Ocak 1945’te 6. SS Panzer Ordusu’nun doğuya intikaline başlandı.

1 Artık içlerinde Rumen, Bulgar, Slovak, Çek ve Polonya birlikleri de bulunuyordu. Hatta bunlardan bazıları Almanya tarafında savaşırken Almanlar’dan aldıkları silâhları şimdi Almanlar’a karşı kullanıyorlardı.

176

Ancak Guderian’ın tüm itirazlarına rağmen, Hitler bu birliği Berlin Savunması’nda

kullanmak yerine Macaristan’da yapılacak saldırı için güneydoğuya yolladı (Guderian

1983:235).1

Balaton Gölü’nün doğusunda düz bir hat şeklini almış, gölün kuzeyinde ve güneyinde

Alman birlikleri Hitler’in Früchlingserwachen (İlkbahar Uyanışı) kod isimli karşı-

saldırı harekâtı için yığılmaya başlamışlardı. Gölün kuzeyindeki birlikler 6. SS Panzer

Ordusu’na, güneyindekiler ise 2. Panzer Ordusu’na aitti. 6. SS Panzer Ordusu kuzeye,

Budapeşte’ye doğru saldıracak ve Tuna’da sağlam bir savunma hattı oluşturacaktı. 2.

Panzer Ordusu da aynısını güneyden gerçekleştirecekti.

Saldırı, 5 Mart gece yarısı başladı. Ancak harekât İlkbahar çamuru ile birlikte yavaş

gittiğinden Sovyetler’in hızla 25 ve 50 km. derinlikte savunma oluşturmasına olanak

verdi. Beş gün sonra 6. SS Panzer Ordusu ancak 40 km. kadar ilerliyebilmişlerdi.

Sovyet birlikleri, bu hatlara yerleştirilen uçaksavarlar ile Alman piyadesine ve

zırhlılarına karşı gelmeye çalıştı. Tolbukhin’in 3. Ukrayna Cephesi Almanlar’ı bu

şekilde oyalayarak 10 gün kazandı. Tolbukhin, 7 Mart’ta 9. Muhafız Ordusu’nun

emrine verilmesi için Stavka’dan izin istedi. Ancak kendisine karşı-vuruş için sonuna

kadar dayanması emredildi. 6. Muhafız Tank Ordusu Budapeşte’nin batısına 9. Muhafız

Ordusu ile birlikte toplandılar. 11-15 Mart arası gerçekleşen bu kaydırmayı Almanlar

fark etmediler. Sonunda şiddetli bir karşı-taaruz ile 15 Mart’ta Alman harekâtını

durduruldu. 6. SS Panzer Ordusu zamanında geri çekilebildi.

16 Mart’ta Viyana Saldırısı ile plan sürdürüldü. Önce 4. ve 9. Muhafız orduları

saldırdıktan sonra devreye giren 6. Muhafız Tank Ordusu savunmayı kırdı. Böylece

Güney Ordular Grubu’na yönelik ilerlemelerini tekrar başlatan Ruslar, 20 Mart’ta

1 Şubat 1945 başında Almanlar’ın kuvvet dağılımı şöyleydi:Kurland Ordular Grubu, 20 piyade tümeni ve 2 zırhlı tümenKuzey Ordular Grubu Königsberg, 19 piyade tümeni ve 5 zırhlı tümen Vistül Ordular Grubu 25 piyade tümeni ve 8 zırhlı tümenMerkez Ordular Grubu 20 piyade tümeni ve 8½ zırhlı tümenGüney Ordular Grubu 19 piyade tümeni ve 9 zır. tüm.Doğu Cephesi toplamı: Yaklaşık 103 zayıf piyade tümeni ve ~32 zayıf panzer./panzer grenadiere tümeniBatı Cephesi toplamı: Yaklaşık 65 piyade tümeni ve 12 zırhlı tümen. Bunlara doğuya intikale hazır dört zırhlı tümen dahildir (Guderian 1983:243-245). Bunların haricinde, Norveç’teki birlikler ve düşman tarafından çevrelenen garnizonlar da bulunmaktaydı.

177

Bratislava Yarığı’na ve Avusturya Sınırı’na ulaştılar. 2. Ukrayna Cephesi, 25 Mart’ta

Alman savunma hatlarının arasında 100 km.’ye yaklaşan bir boşluktan Hron Vadisi’ne

ve Bratislava’ya doğru akmaya başladı. Sovyet birlikleri 4 Nisan’da Balaton Gölü’nü

tamamen temizleyerek Viyana’ya 8 km. mesafeye kadar geldiler (Keegan 1989:178).

2.4.2.9. Avusturya Muharebeleri (Mart-Nisan 1945)

Balaton Gölü çevresindeki harekâtlar ile Sovyet birlikleri 15 Mart’ta gölün güney

sahilini ele geçirmişti. Daha kuzeyde en ileri kenardaki birimler hızla Budapeşte’nin

batısından ilerleyerek Hron Nehri’nin gerisinden Karpatlar’a doğru döndüler. Viyana

harekâtı Macaristan’daki Alman birliklerinin kalanının da yok edilmesi ve

Avusturya’nın başkentinin de alınması ile birlikte Sovyet birliklerini Karpatlar

uzantısının batı sınırı olan alçak Karpat tepelerini ötesine taşıyacaktı.

Stavka’nın hedefi biri Papa’ya, diğeri Gyor’a doğru yapılacak iki parçalayıcı darbe

vurmaktı. Tolbukhin’in 3. Ukrayna Cephesi’nden, 18 Piyade Tümeni, 3.900 top ve

havan, 197 tank ve hücumtopu ile 800 uçak ile Mareşal Malinovski’nin 2. Ukrayna

Cephesi’nden ise 12 Piyade Tümeni, 2.686 top ve havan, 165 tank ve hücumtopu

harekâta katılacaktı (Keegan 1989:187). Malinovski, 16 Mart’ta ağır topçu ve hava

hazırlık bombardımanlarıyla saldırıyı başlattı. 19 Mart’ta zayıflamış olan tank

ordularına başvuruldu. Almanlar, sayısız geçitleri, dar dağ yollarını ve nehirleri en iyi

şekilde kullanarak Sovyet zırhlılarını durdurmaya çalıştılar. Zırhlı birliklerin azlığı

arazinin olanak vermemesine bağlıydı. Gyor’da bulunan bir panzergrenadiere ve sekiz

panzer tümeni ile 15 bağımsız taburdan Alman savunmasına rağmen 2. Ukrayna

Cephesi’nden oluşturulan bir grup 17 Mart’ta taarruz ederek Alman savunmasını

Tuna’nın güneyinde yarmayı başardı. 2 Nisan’da Sovyet birlikleri Neusiedler Gölü’ne

ve Avusturya-Macaristan sınırına ulaştılar. 4 Nisan’da Macaristan Alman askerlerinden

tamamen arındırıldığında, Ruslar da Viyana’ya 8 km. mesafeye kadar gelmişlerdi.

5 ila 8 Nisan arasında, Sovyet 46. Ordusu Tuna Filotillası ile Viyana’yı kuzeyden

çevirmek için Tuna’nın kuzey yakasına çıkarıldı. 4. Muhafız Ordusu ise güneydoğudan

saldırdı. 5 ila 9 Nisan arasında Viyana’nın banliyölerinde kanlı sokak çarpışmaları

178

yaşandı. 6 Nisan’da Ruslar Viyana’nın kalan sakinlerine başvurarak Almanlar’ın şehri

harabeye çevirecek yıkımlar yapmalarına izin vermemelerini istedi. 9 Nisan’da Sovyet

Hükümeti Avusturya’nın bağımsızlığı için hazırlanan Moskova Beyannamesi’ne

uyacağını açıkladı. Buna rağmen 13 Nisan’a kadar dayanan şehre giriş ağır oldu.

Viyana’daki kanlı sokak çatışmaları 13 Nisan’da Ruslar şehrin kontrolünü sert bir

şekilde alıncaya dek sürdü. 130.000 Alman askeri esir edildi (Keegan 1989:186).

İlerleme Stockerau’da durdu ve gözler Berlin Harekâtı’na çevrildi.

Malinovski, Viyana 14 Nisan’da düştükten sonra batıya döndü. Nisan’ın sonunda

Amerikan 7. Ordusu komutanı General Patch Avusturya’yı işgal ederek, Almanlar’ın

Alpler’de oluşturduğu sözde “Ulusal Direnç” yüzünden Bavyera’ya saldırdı. Ancak

Almanlar’ın teslim olduğu 8 Mayıs’a kadar İtalya’dan ilerleyen Amerikan 5. Ordusu ile

irtibata geçmeyi başaramadı. Ruslar ise Avusturya’nın bağımsızlığına uydu. Ancak

1955’e kadar iki Sovyet tümeni burada kaldı (Keegan 1989:187).

2.4.2.10. Berlin Muharebesi (16 Nisan-8 Mayıs 1945)

1 Nisan 1945’te Sovyet Ana Planlama Konferansı Stalin’in odasında toplandı.

Toplantıya GKO ile birlikte Jukov, Konev, Genelkurmay’dan Antonov ve Ana

Operasyonlar Direktörlüğü’nden Shtemenko katıldı. Stalin, Berlin’e batılı

müttefiklerden önce girmenin yolunu arıyordu. Bunun için zaman çok önemliydi.

Berlin’i alarak daha ileri gitmesi Sovyetler Birliği’ne savaş sonrası için önemli

avantajlar kazandırabilirdi. Bunun için Jukov’un ve Konev’in birliklerinin yarışmalarını

istedi.

900 kilometrekarelik Berlin, Ruslar’ın o zamana kadar muharebeye girdiği en büyük

tahkim edilmiş şehir olacaktı. Mareşal Jukov, 1945 Nisan’ında Berlin’e yapılacak

harekâtı hazırladı. Ordu komutanları, kurmay başkanları, askeri konsey üyeleri, cephe

siyasî komiserleri, cephe ve orduların topçu komutanları, tüm kolordu komutanları ve

cephelerin kuvvet komutanları 5-7 Nisan’da harita ve arazi modelleri üzerinde yapılacak

harp oyunları için toplantıya çağrıldılar. Toplantıya, cephenin destek hizmetleri

179

komutanı da katıldı ve ikmal maddelerinin akışı ile ilgili çalışma sundu. 8-14 Nisan’da

tüm kara ve hava kuvvetlerinin ordu, kolordu, tümen ve daha aşağı birlikler

düzeylerinde daha ayrıntılı harp oyunları ve plan uygulamaları yapıldı (Jukov 1982:410-

411).

Harekât için üç Sovyet cephesinde toplam 2,5 milyon asker, 6.250 tank, 7.500 uçak ve

41.600 parça top toplanmıştı (Keegan 1984:32). Ruslar, 1.700 Alman uçağının

mevcudiyetini tahmin etmişlerdi. Bu yüzden Jukov’un Cephesi’nde 165 havaalanına

3.188 savaş uçağı yığan Ruslar, 800 uzun-menzilli bombardıman uçağını da bunlara

eklediler. Konev’in cephesini ise 82 havaalanında konuşlandırılmış 2.150 uçak

destekleyecekti. En kuzeydeki Rokossovski için ise 1.360 uçak ayrılmıştı (Erickson

2003:557). Jukov, Nisan’ın ilk iki haftası boyunca birliklerini çekerek Berlin Saldırısı

için toparlamıştı. Gizlilik, özellikle Jukov’un tuttuğu dar köprübaşında gerçekten

sorundu. İlkbahar, 1945’te geç geldiğinden yapraksız ağaçlar ve ıslak toprak kamufle

olmayı ve kazmayı güçleştiriyordu. Cephedeki hatların depolarına yedi milyon top

mermisi taşınmıştı (Keegan 1989:185). Keşifler ise 14 Nisan’da başlamış, keşif uçakları

bazı sektörlerde normalin sekiz katı uçuş gerçekleştirmişlerdi. Sovyet uçakları 100 km.

derinlere kadar Alman hatlarının fotoğraflarını çekmiş ve cephelere dağıtmıştı. Buna

rağmen Jukov, Alman direnişinin ana savunma hattının çok daha geride olduğunu

anlayamadı.

Ordu istihkamcılarının yaptıkları kent ve varoşlarının maketi, hava fotoğrafları, ele

geçen belgeler, tutsak sorgulamaları, keşif uçakları ve istihkamcıların çalışmaları ile

birlikte kentin tümünün bir maketi yapılarak, bölük düzeyine kadar saldırının

planlanması bu şakilde hazırlandı. Topçu ateşi planları, hava ve kara keşiflerinin

bileşkesine göre yapılmış, istihkamcılar ise sokak çatışmalarında yaşanacak problemler

için kendi yöntemlerini geliştirmişlerdi. Tank ordularının, Seelöw Tepeleri’nin tahkim

edilmiş arazisinin ele geçirilmesinden sonra kullanılması kararlaştırıldı (Jukov

1982:411-413).

Berlin Harekâtı başlamadan önce Almanlar Oder ve Neisse nehirleri üzerinde 20 ila 40

km. derinliğine varan üç savunma kemeri dahilinde beş savunma hattı oluşturmuşlardı.

180

Bu hatları kağıt üzerinde bir milyonu bulan asker koruyordu. Ancak ordunun kalitesi

acilen halktan askere alınan yaşlı ve çocuk siviller sayesinde oldukça düşmüştü. 1944

sonbaharında 1928 doğumlulara seferberlik emri gönderilerek 16 yaşında henüz çocuk

denebilecek yaşta olan Almanlar da askere alınmışlardı. Bu hatların arkasında Berlin

savunma bölgesi yatıyordu. Kırsal kentleşme ile sayısız nehir ve kanal sayesinde Berlin

alınması çok zor bir kentti. 1 Şubat ile 21 Nisan arası Berlin her gece bombalanmıştı.

Berlin’in savunmasını oluşturan Mareşal Ferdinand Schörner’in Merkez Ordular Grubu

ile Orgeneral Gotthard Heinrici’nin Vistül Ordular Grubu’nda toplam 1.250.000 asker

mevcuttu (Perrett 1992:46). 15 Nisan’da Hitler, Rus nihaî taarruzunda kısa bir süre önce

Berlin şehir savunmasının komutasını Vistül Ordular Grubu komutanı General

Heinrici’ye devretmişti.

16 Nisan’da sabah saat 05.00’de Jukov’un birlikleri harekete geçti. Jukov, Küstrin

Köprübaşı’nda 8.000’i aşkın topu 25 köprüden geçirerek 30 dakikalık kısa bir topçu

barajı oluşturdu. Bir yandan da 140’ı aşkın tarama ışığı ile Alman savunmasını kör

ederek şaşırttı (Keegan 1989:184).1 1. Beyaz Rus Cephesi, yapılan bu hazırlıklardan

hazırlıktan sonra Küstrin Köprübaşı’ndan bir yarma yaparak Berlin’e ilerlemeye

çalıştıysa da başta bir ilerleme kaydedemedi. Sert bir direnişle karşılaşan Jukov, Seelöw

Tepeleri önünde durdurulmuştu. Ancak güneydeki Konev’in saldırısı ise iyi gitmişti.

Gecenin karanlığından ve sisten faydalanan Konev, 145 dakika süren bir topçu barajını

tercih etmiş, 6.15’te ise 1. Ukrayna Cephesi birlikleri Neisse Irmakı’ını geçmeye

başladı.

Stalin’in öfkesine maruz kalan Jukov, Stavka’nın direktiflerine rağmen elindeki her iki

tank ordusunu da 1. ve 2. Muhafız Tank Orduları erkenden savaşa sürdü. Her ne kadar

programın gerisinde kalsa da 19 Nisan’da Oder-Neisse bölgesindeki her üç savunma

kemeri de yarılmış, Seelöw Tepeleri ile Müncheberg ele geçirilmişti. Beyaz Rus

Cephesi, 20 Nisan’da Berlin’in dış mahallelerine ulaşmıştı.

Aynı gece Konev, 3. ve 4. Muhafız tank ordularına Berlin’e girme emrini verdi. Rus

topçusu şehri döverken bir yandan da batılı müttefikler hava bombardımanını devam

1 Jukov’un söylediğine göre, bunlar karanlıkta kazaları azaltmak için kullanılmışlardır (Jukov 1982:412).

181

ettiriyorlardı. Molozlar Alamanlar’ın lehine savunmayı kuvvetlendiriyor, çocuklar ve

yaşlılar bile bu molozların arasından Panzerfaust kullanarak karşı koyuyorlardı.

Konev’in birlikleri, ertesi gün şehrin güneyden tüm haberleşmesini kestiler. Böylece

Sovyet 3. Ordusu, Alman 9. Ordusu’nun Berlin ile bağlantısını kesmiş oluyordu.

Hitler’in Berlin’den kaçmak için 22 Nisan’da son olarak şansı olmuş, ancak kendisi

bunu reddetmişti. Ancak OKW kurmayına, OKH ve Amiral Dönitz’e katılmaları için

uçakla kuzeye gitmeleri izni vermişti. Büyük ihtimalle Schleswig-Holstein’daki

Mürwik’te geçici bir karargah kurulmuştu. Burası Hitler’den sonra Üçüncü Reich’ın son

hükümet merkezi olacaktı. Bu arada Ruslar 22 Nisan’da Trenenbrietzen Toplama

Kampı’ndaki Müttefik esirleri kurtardılar (Erickson 2003:84).1

Stalin, 23 Nisan’da Jukov’un yarışı kazandığını bildirdi. Cephehattı Reichstag’ın sadece

150 metre ilerisindeydi ve burayı almak ta 1. Beyaz Rus Cephesi’nin ödülüydü.

Güneyde de Konev’in birlikleri Elbe’ye vararak General Bradley’in Amerikan 12.

Ordular Grubu ile 25 Nisan’da Torgau’da buluştu. 19 Nisan gecesi Rokossovski’nin 2.

Beyaz Rus Cephesi de daha kuzeyde Berlin Harekâtı’na katıldı. Rokossovski’nin

birlikleri önce kuzeyden Oder’i geçerek 25 Nisan’da Alman 3. Panzer Ordusu’nun

hattını Stettin yakınlarında yardılar ve ardından Stettin’i alarak Kuzey Almanya

boyunca batıya doğru ilerlemeye başladılar. Nihayet, Rokossovski’nin 2. Beyaz Rus

Cephesi İngiliz Mareşal Montgomery’nin 21. Ordular Grubu ile buluştu.

Almanya bölünse de Berlin’deki çarpışmalar tüm şiddetiyle sürüyordu. 25 Nisan’da

General Sokolovski’nin tank kolonları da Konev’in orduları ile Berlin’in batısında

birleşti. Berlin artık tamamen kuşatılmıştı. Henüz her şeyin bittiğine inanmayan Hitler,

Steiner Harekât Grubu’na Oranienburg’dan doğuya doğru saldırmasını ve Ruslar’ı geri

atmasını emretti. Tüm Alman orduları batıda teslim olabilmek için saldırıya geçmek

amacı ile doğuya dönüyorlardı.

26 Nisan’da yarım milyon kadar Rus askeri, 12.700 top ve havanın yanısıra 21.000 çok

namlulu roketatar eşliğinde şehrin merkezine saldırdı (Keegan 1989:184). Şehrin 1 Kurtarılanlar arasında Norveç Ordusu’nun Genelkurmay Başkanı Tümgeneral Otto Ruge de bulunuyordu.

182

merkezinde hazırlanmış olan Flak kuleleri, yüksekten Sovyet tanklarına ateş ederek ağır

kayıplar verdiriyordu. Şehirde sivillerin sığındıkları çok sayıda mahzen vardı. Ancak

birçok insan yoğun topçu bombardımanının yarattığı etkiyle bilinçsizce ortalıkta

koşuşturuyordu.

28 Nisan’ın son saatlerinde 79. Piyade Kolordusu Reichstag’a saldırmak için

hazırlanmaya başladı. Ardından Postdammerstrasse üstündeki köprü Ruslar tarafından

ele geçirildi. Hayvanat Bahçesi’nin olduğu bölgeyi koruyan SS birlikleri ile Sovyet

birimleri arasında son derece vahşi çarpışmalar olduysa da, Ruslar burayı almayı

başardılar. Ruslar, aynı gece Spree Nehri üstündeki Moltke Köprüsü ile köprünün

hemen karşısındaki İçişleri Bakanlığı’nı ele geçirdiler. Almanlar’ın köprüyü atma

girişimleri başarısız olmuştu. Reichstag ise buranın biraz daha ilerisindeydi. Ancak son

derece savunmaya elverişliydi ve Sovyet birlikleri Spree’yi güçlü bir şekilde geçene

kadar buranın alınması mümkün olmadı.

Berlin’in dış savunmasını yaran sekiz Sovyet ordusu, her sokakta mücadele

yaşanmasına rağmen 29 Nisan’da ilerleme kaydettiler. 152 mm.’lik ve 203 mm.’lik ağır

toplarına da sahip olan Sovyet topçusu, 29 Nisan sabahı saat 07.00 de İçişleri

Bakanlığı’na yoğun bir baraj bombardımanı düzenledi ve ardından Sovyet piyadesi Flak

Kuleleri’ne alttan ateş edebilecekleri Hayvanat Bahçesi’ne daldı. Hayvanat Bahçesi, en

az 5.000 Alman askeri, topçu desteği, barikatlar ve koruganlar tarafından kapatılmıştı

(Erickson 2003:606). Binlerce insan evden eve yapılan savaşlarda can verdi. Bu

çatışmalara çocuklardan yaşlılara kadar Reich’ın başkentini savunmaya çalışan çok

sayıda insan katılmıştı. Hitler ise son günlerde gerçeklerden tamamen uzaklaşmış ve

yer altı koruganında gerçekte var olmayan ordulara emirler vermeye devam ediyordu.

29 Nisan’da Hitler’e son muharebe brifingi verildi. Hitler, Berlin’in teslim edilmesini

yasakladı. Berlin’i kurtarabilmek için son bir çare olarak kanalizasyonun su ile

doldurulmasını emretti. Bu yüzden buralara sığınan binlerce insan boğuldu.

Mareşal Keitel, 30 Nisan saat 01.00’de Berlin’i kurtarmaya çalışan Alman Orduları’nın

durdurulduğunu, çevrildiğini ve savunmaya zorlandığını rapor etti. Bundan sonra Hitler

intihar etmeye karar verdi. Gün ortasında 150. ve 171. piyade tümenlerine bağlı alaylar

183

nihaî taarruz için pozisyon alarak saat 13.00’te ağır topların, Katyushalar’ın ve hatta

Almanlar’dan ele geçirilen Panzerfaustlar’ın desteğiyle Reichstag’ın önündeki açık

alana doğru atıldılar ve ana merdivenlere kadar geldiler. Artık 150. Tümen’in askerleri,

Nazi iktidarının başlangıcı sayılan sembolik koltukta duruyorlardı. Reichstag’ın ikinci

katı da Sovyet askerlerin eline geçti. Saat 14.25’te Yegorov ve Kantariya isimli çavuşlar

Kızıl Zafer Sancağı’nı Reichstag’ın ikinci katına astılar (Keegan 1989:185). Saat

22.50’de Sovyet Zafer Sancağı Reichstag’ın çatısına asıldı. Ruslar bir kezliğine topluca

silâhlarını ateşleyerek zaferi selamladılar. Ancak alt katlar hala Alman askerleriyle

doluydu.

Hitler, sonunda karısı ile birlikte intihar etmişti. Aynı akşam Weidling Führerbunker’e

çağrıldı. Bormann, Himmler ve Krebs ona Hitler’in öldüğünü ve cesedinin yakıldığını

söylediler. 23.30’da Alman delegesi Sovyet subayları bilgilendirdi. General Krebs, 8.

Muhafız Ordusu komutanı Chuikov ile ateşkes imzalamak için görüşmeyi denedi.

1 Mayıs 1945, saat 03.50’de Chuikov’a Hitler’in intihar ettiği söylendi. Ruslar, aynı gün

propaganda bakanı Göbbels’in de öldüğünü öğrendiler. Gün ortasına kadar süren

görüşmelerden sonuç alınamayınca, Chuikov topçuya ateşe yeniden başlaması emrini

verdi. Reichstag, gün boyunca SS birliklerinin kuvvetli ve umutsuz direnişinin ardından

teslim oldu. Binanın tamamen temizlenmesi ise Berlin Garnizonu’nun teslim olduğu 2

Mayıs’ı buldu.

Berlin Garnizonu’nun komutanı General Weidling, 2 Mayıs sabahı erkenden Chuikov

ile görüşerek Berlin’in teslim bildirgesi taslağını sundu ve Ruslar da bunu kabul etti.

Reichstag’ın derinliklerinde saklananlar da böylece teslim oldular. Saat 15.00’te Sovyet

topları susmuştu. General Weidling, Alman askerlerinin teslim duyurusunu yazdı.

Almanlar, o gün sadece Charlottenberg Chausee’de çarpıştılar ve kalanları teslim

oldular. General Weidling elinde kalan 135.000 askeri ile birlikte teslim olmuştu

(Perrett 1992:47). General Krebs ise intihar etti.

Bombardımanlar Berlin’i neredeyse yok etmiştir. 1 Şubat ile 21 Nisan arasında, Batılı

Müttefikler tarafından 85 kez ağır bir şekilde bombalanan şehre, 10 Nisan’da

184

düzenlenen en ağır hava saldırısına 1.232 uçak katılmıştı (Ziemke 1968:75). Ruslar’ın

girişiyle onbinlerce top ve çok namlulu roketatar uçakların verdikleri hasarı daha da

ağırlaştırmıştır. Şehirdeki hasar, dış mahallelerde % 70, şehir merkezinde % 90, sanayi

tesislerinde ise % 95 gibi korkunç bir rakama ulaşmıştır (Ziemke 1968:149). Berlin

Saldırısı Ruslar’a, 16 Nisan-8 Mayıs 1945 arasında 81.116 ölü, 280.251 yaralı olmak

üzere toplam 361.367 asker, 1.997 tank ve kendinden-kundaklı top, 2.108 top ve 917

uçağa mal olmuştur (Glantz 1995:300, Ek Tablo B).1 Berlin’in ele geçirilmesi, Elbe’ye

ve Baltık’a varış, Almanlar’a 480.000 esire, 1.500 tank ve kendinden kundaklı topun ele

geçirilmesine, 10.000 top ve havan ile oldukça fazla sayıda uçağa mal olmuştur

(Erickson 2003:621-622).

Verilen karşılıklı kayıplara bakıldığında Almanlar’ın Berlin savunmasının,

Kızılordu’nun Stalingrad savunmasından daha etkili olduğu gözükmektedir.

Stalingrad’ın Almanya’dan uzaklığı, Berlin’in Rusya’dan uzaklığından çok daha

fazlaydı. Dolayısıyla ikmal ve iaşe Almanlar için Stalingrad’da, Ruslar için Berlin’de

olduğundan daha büyük bir sorundu. Buna paralel olarak cephe ye sevkedilen Ruslar

üstün sayılarıyla her zaman Almanlar’dan fazla olduğundan şehir savaşlarında daha çok

Ruslar avantajlıydılar. Bunlara rağmen artık son direniş noktası olarakl görülen Berlin

görülmemiş bir şiddetle savunulmuş, Kızılordu’nun Almanlar’a oranla kaybı çok daha

fazla olmuştur. Alman Genelkurmayı’nda da, siyasî üst düzeyde de ciddî bir sorun

vardı. Gerek generallerin, gerekse bakanların çoğu Hitler’den çekiniyorlardı. Hitler’in

psikolojik durumu kötüleştikçe askerî ve siyasî liderlerle arasındaki bağlantı da kopma

noktasına gelmiştir. Hatta Hitler’e suikast girişiminin de bu durumun bir sonucu

olduğunu söyleyebiliriz. Guderian gibi bir kaç cesur generalin Hitler’e karşı çıkarak

verdiği hatalı kararları engelleme girişimlerinin yeterli desteği bulamadığı için sonuçsuz

kalması, Hitler’in yakınındakileri ne kadar sindirdiğinin bir göstergesidir. Almanya’nın

son zamanlarında Guderian’a silâhlanma Bakanı Albert Speer de eklenmiştir. Ancak

Hitler ölene kadar, generaller, bakanlar ve diğer yetkili kişilerin çoğu bu korkuyu

muhafaza ederek ona ve kararlarına bağlılıklarını sürdürmüşlerdir. Bunların bir kısmı

ise bulundukları mevkiyi korumak amacıyla Hitler’i destekler görünmüşlerdir. Bu

1 Başka bir kaynağa göreyse, Berlin’deki toplam kayıplar 700.000 Alman ve 1.000.000 Rus olarak gerçekleşmiştir (Perrett 1992:46). Jukov ise, 16 Nisan ve 8 Mayıs arasında 1. Beyaz Rus, 2. Beyaz Rus ve 1. Ukrayna cephelerinin kayıplarını 305.000 olarak vermiştir (Jukov 1982:418, dipnot 21).

185

sayede zaten hayallerde yaşayan Hitler’in de gerçekleri görmesi imkansızlaşmıştır.

Dolayısıyla, generallerine olan güvensizliğinden dolayı Himmler gibi gerçekte asker

bile olmayan birini Polonya’nın savunulmasına ataması gibi şaşırtıcı kararları, Doğu

Cephesi’nde felâketle sonuçlanmıştır.

2.4.2.11. Almanya’nın Teslimi (Mayıs 1945)

Hitler yaşadığı sürece Alman subaylar için teslim olmak düşünülemezdi. 24 Nisan’da

Himmler’in müttefiklerle gizlice görüşmesini öğrenmesi, Hitler’in bu en sadık

hizmetkarını görevden almasına yol açtı. Ardından halefi Göring aynı gün yetkisini

üstlenmek isteyince onu da hemen haleflikten menetti ve yerine siyasete karışmamış

olan Kriegsmarine’in başkomutanı Büyük Amiral Dönitz’i seçti.

Hükümet merkezi Reich Şansölyeliği’nin altındaki korugandaydı ve ülke 22 Nisan’da

yalıtılmış olan bu merkezden idare ediliyordu. 30 Nisan’da Hitler intihar etti ve bu

haber ertesi gün radyolardan duyurulunca Alman askeri liderler de düşmanla müzakere

etme cesaretini bulabildiler. Ancak beklemediği bir anda führer olan Dönitz, teslimiyeti

mümkün olduğunca geciktirerek Ruslar’dan kaçan milyonlarca mültecinin ve askerin

batıya giderek savaş sonrasında oluşacak yerleşim için avantaj sağlamaya çalıştı. Bir

yandan Amerikalılar ve İngilizler ile ateşkes için görüşmeleri açarken bir yandan da

Doğu Cephesi’ndeki birliklerin artçı olarak Ruslar’a umutsuzca olsa da karşı

koymalarını istedi. 2 Mayıs’ta İtalya’daki Alman birlikleri teslim oldu. 4 Mayıs’ta ise

kuzeybatıdaki birlikler İngilizler’e, batı ve güneybatıdaki birlikler ise Fransız-Amerikan

birliklerine teslim oldular. Ancak Alman delegesi 5 Mayıs’ta Eisenhower’in

Rheims’taki karargahına giderek merkezdeki teslimiyeti resmen imzaladılar. Dönitz’in

zaman kazanma konusundaki durumunu bilen Eisenhower, yine de Dönitz’den

“kayıtsız, şartsız teslimiyeti” hızlandırmasını istemekle yükümlüydü. Dönitz, Jodl’dan

daha iyi şartlar aramasını isteyince, Eisenhower onu açıkça Elbe’den geçişi doğudan

gelenlere kapatmakla tehdit etti. Bunun üzerine Dönitz’in olurunu alan Jodl, 7 Mayıs’ta

“kayıtsız, şartsız teslimiyet” belgesini imzaladı ve teslim belgesi ertesi gün yürürlüğe

kondu. Belge, Ruslar’ın ısrarı üzerine 9 Mayıs’ta Berlin’de onaylandı (Keegan

186

1989:190). Aynı gün radyodan yaptığı konuşma ile Stalin, 7 Mayıs’ta Reims’ta ön

teslim belgesinin imzalandığını, 8 Mayıs’ta Rus Yüksek Komuta Heyeti’nin temsilcileri

ve Müttefik Kuvvetler Üst Komutanlığı’nın huzurunda nihaî teslim belgesinin Berlin’de

imzalanarak 8 Mayıs saat 24.00’ten itibaren yürürlüğe girdiğini kamu oyuna açıkladı

(Stalin 1969:160).

2.4.2.12. Çekoslovakya’da Son Direniş (Mayıs 1945)

Berlin düştükten hemen sonra dikkatler yine güneye çevrildi. Avrupa’da ayakta kalan

tek Alman ordular grubu olan Mareşal Schörner’in Merkez Ordular Grubu, Prag’ın

doğusunda Sovyet orduları arasında sıkışıp kalmıştı. Bu arada Amerikalılar da bölgeye

hızla yaklaşıyordu ve Sovyet Ordusu’na teslim olmak istemeyen Almanlar, Batılı

Müttefikler ile ayrı barış yapabilecekleri umudunu taşıyorlardı. Ancak böyle bir şansları

kalmamıştı. Her ne kadar Churchill ve Eisenhower Sovyetler Birliği ile oluşturulacak

sınır çizgisinin olabildiğince doğuda olması konusunda anlaşmış olsalar da, bu olasılık

Ruslar’ı son Alman gruplaşmasını hızla yok etmeye itti. Eisenhower, Ruslar’a

Amerikalılar’ın Prag’a ilerleyebileceği teklifini getirdiyse de kendisine tam olarak Batılı

Müttefik güçlerinin sınır çizgisinin batısında ve Prag’ın dışında kalması gerektiği

söylendi. Bu sırada General Patton’un Amerikan 3. Ordusu Çekoslavakya’da ilerlemeye

başlamıştı. 7 Mayıs’ta üç Amerikan zırhlı keşif arabası Prag’a vardıysa da Sovyet ricası

üzerine Pilsen’e, sınır çizgisinin batısına çekildiler. Amerikalılar Çekoslavakya’yı

alelacele tamamen boşalttılar. Aynı şekilde 11 Mayıs’ta Ruslar da Klatovy’den sınır

çizgisinin doğusuna çekildiler (Keegan 1989:187).

1944 Ekim’inde düzenlenen harekât ile General Petrov’un 4. Ukrayna Cephesi

Çekoslavakya’nın kurtarılmasına Slovakya’nın doğu kesimini işgal ederek başlamıştı.

Mareşal Malinovski’nin 2. Ukrayna Cephesi de Avusturya’daki işini bitirdikten sonra

Çekoslavakya’nın fethinin tamamlanması için harekâta dahil edildi. Almanlar’ın fazla

direniş göstermedikleri Moravya Mayıs başında Ruslar’ın eline geçti. Mayıs başında

tüm Çekoslavakya’da millîyetçilerin ayaklanması başlanmıştı. 5 Mayıs’ta

Amerikalılar’ın Bohemya’ya ilerledikleri haberleri üzerine Prag’daki Çekoslovak

187

millîyetçileri de ayaklandılar. 30.000 isyancı 5 Mayıs’ta 1.600 barikat kurdular (Keegan

1989:187). 6 Mayıs’ta partizanlar Prag’da ayaklanarak Almanlar’ın haberleşmelerini

engellediler.

Ancak burada Vlasov’un KONR tümenleri de bulunduğundan durum karışıktı.1 Vlasov,

askerlerini Almanlar’ın yanında kalmaları için uyarmıştı. Ancak Praglı isyancılar,

Almanlar’dan kaçarak kendilerine yardım etmeleri konusunda onlardan yardım

istemişlerdi. Vlasov’un askerleri ise Amerikalılar’a teslim olmaktan başka bir şey

istemiyorlardı. 1. KONR Tümeni komutanı Bunyachenko isyancıların yardımına koştu.

Ancak Merkez Ordular Grubu’ndan isyanı bastırmak için bölgeye gelen birlikler

tarafından tuzağa düşürüldüler ve SS’lerin yanında savaşmaya zorlandılar.

Ruslar’ın Prag Harekâtı 6 ila 11 Mayıs arası sürdü. Harekâta 1., 2. ve 4 Ukrayna

Cepheleri ile 1. Muhafız KMG, 2. Polonya, 1. ve 4. Rumen orduları ile 1. Çek

Kolordusu’nun da dahil olduğu bir çok bağımsız kolordu katıldı. Bunların hepsi iki

milyon asker, 30.500 top ve havan, 2.000 tank ve hücumtop ve 3.000’i aşkın uçağa

sahiptiler.2 Merkez Ordular Grubu’nun elinde ise 900.000 asker, 9.700 top ve havan,

1.900 tank ve hücumtopu ile 1.000 uçak kalmıştı. 8 Mayıs’ta Sovyet saldırısı Konev’in

1. Ukrayna Cephesi’nin Saksonya’dan, 2., 3. ve 4. Ukrayna cephelerinin de güneyden

ve doğudan taarruzları ile başladı. 6 Mayıs’ta Breslav’daki Alman gruplaşması yok

edildi. Almanlar, 7 Mayıs’ta Rheims’ta kayıtsız-şartsız teslim oldularsa da, Schörner’in

birlikleri savaşmaya devam etti. Mareşal Konev, 8 Mayıs saat 20.00’de Batı

Çekoslavakya’daki tüm Alman birliklerine Almanya’nın teslim olduğunu ayrıntılarıyla

radyodan geçti ve onlara üç saat süre tanıdı. Almanlar teslim olmayınca Ruslar dev bir

topçu barajı ile harekâta tekrar başladılar. Lelyushenko’nun 4. Muhafız Tank Ordusu

kısa sürede Prag’a ilerledi ve 9 Mayıs’ta “Kalan Faşist direnişi yok edildi. Çok sayıda

esir. Amerkan birlikleri yok” şeklinde rapor gönderdi (Keegan 1989:186-187). Aynı

gün Dresden şehri de ele geçirildi.

1 KONR tümenleri Vlasov emrinde Sovyet esirlerinden toparlanarak Kızılordu’ya karşı savaşmayı kabul eden anti-Komünist gönüllülerden oluşuyordu.2 Savaşın sonunda 450.000 Polonyalı, Romen, Bulgar ve Çek askeri Kızılordu saflarında Almanlar’a karşı çarpışıyorlardı (Glantz 1995:305, Ek Tablo C).

188

Prag düşmüştü. Ancak Sovyet birlikleri Prag dışında gruplaşan Merkez Ordular

Grubu’nun çevresini daraltmayı sürdürüyorlardı. 11 Mayıs’ta Batılı Müttefikler

Avrupa’da zafer gününü kutlarken, Schörner’in grubu da direnişten vazgeçmişti.

Durumun umutsuzluğu üzerine Schörner teslim oldu. Bu saldırı da Avrupa’daki son

saldırı oldu. 11-12 Mayıs’ta Merkez Ordular Grubu teslim olunca tüm Avrupa’da

silâhlar susmuştu. Çekoslovakya’daki Alman savunmasının çökertilmesi, Ruslar’a

38.400 ölü ve 140.000 yaralıya malolmuştu (Erickson 2003:625). 13 Mayıs 1945’te

Ruslar da Avrupa’da Zafer Günü’nü kutladılar.

2.5. DOĞU CEPHESİ’Nİ ETKİLEYEN DİĞER FAKTÖRLER

2.5.1. Alman Ordusu’nda Gönüllü Ruslar

Almanlar’ın 1941 yılında aldığı altı milyona yakın Sovyet esirler arasında rejim

aleyhtarı Rus, Beyaz Rus, Ukraynalı, Türk ve diğer bir çok farklı halka veya etnik gruba

mensup askerler de bulunuyordu. Almanlar öncelikle bunları cephe gerisi çalışmalarda

kullanmak için kendi saflarına dahil etmeye çalışırken, sonraları gönüllü olanları asker

olarak Doğu Cephesi’nde değerlendirmeye başladılar.

1942 ilkbaharında 200.000 Hiwi1 Alman ordularının geri hizmetlerinde çalışıyorlardı.

1942 sonunda bunların sayısı bir milyonu bulmuştu. 1942 ortasında Merkez Ordular

Grubu’nda askerî gönüllülerden Osttruppen bünyesinde altı tabur partizanlara karşı

savaşıyorlardı. 1941-42 kışında, aslen bir Sovyet yüzbaşısı olan Kaminski’nin

tuğgeneral rütbesiyle başına getirilerek kurulan RONA (Rusian National Army of

Liberation) önce partizanlara karşı, sonra cephede boy gösterdi. Bu birlik hiçbir zaman

tümen seviyesini geçemedi. 1944 yazında aldığı ciddî kayıplar yüzünden Doğu

Prusya’ya çekildi ve orada Himmler tarafından Wehrmacht’tan alınarak SS tugayı

haline getirildi. Varşova olayından sonra Kaminski idam edildi ve tugayın kalanı

Vlasov Ordusu’na dahil edildi. 1941 sonlarında Beyaz Rusya’da, Smolensk

1 Hiwi ya da Hilfswilliger, Almanlar’ın yanında yer alan Doğu Avrupalı ya da esir gönüllülerdir.

189

yakınlarında RNNA (Russian Natıonal People’s Army) organize edildi. Bir tugayı SS

formasyonu olarak 1943’te dağıtıldı. Boyarski Tugayı ise Wehrmacht tarafından

desteklendi ama 1943’te o da dağıtıldı. Bunların dışında birçok gönüllü taburları,

bölükleri ve mangalar kuruldu. Bunların çoğu resmileştirilerek ROA (Russian Army of

Liberation) adı altında General Vlasov’a verildi.

1943’te Almanlar’ın yanındaki gönüllü doğu formasyonlarının asker sayısı 800.000’e

yükseldi. Ancak bunların bazılarının Sovyetler ile işbirliği içinde olmalarının verdiği

zararlar sonunda, Hitler bunlarn 80.000 kişilik bir kısmını Fransa’daki kömür

madenlerine işçi olarak yolladı. Bir Osttruppen generaline göre, 427.000 eski Sovyet

askeri, Doğu Cephesi’nde hizmetteyken formasyonlar lağvedildi. 100.000 Estonya,

Letonya ve Ukrayna gönüllüsü ise bu sayının dışındaydı. Böylece 1943 sonbaharında

Doğu Cephesi’nden çekilen % 70-80 Ostruppen, Polonya, Fransa, İtalya ve Balkanlar’a

gönderildi.

1943 Nisan’ında Ukrayna Tümeni kuruldu. Ukraynalılar’dan 14. SS Grenadier Tümeni

(Galiçya No: 1) oluşturuldu. 1944 Haziran’ında Sovyetler tarafından kuşatılan tümen,

ağır kayıplar karşılığında çemberi yararak kurtuldu. 1944 sonbaharında ise 1. Ukrayna

Tümeni kuruldu ve 1945 Mart’ında bu tümen Ukrayna Ordusu’na dahil edildi. Küçük

bir Ukrayna lejyonu ise, Polonyalılar ile savaşmak istemedikleri için 1943 sonunda

lağvedildi ve komutanı da kurşuna dizildi.

Yugoslavya’daki eski Çar taraftarı Rus göçmenlerden de Sırbistan Rus Savunma

Kolordusu oşuşturulmuştu. Ancak 15.000 kişilik bu birlik, Yugoslavya’daki

partizanlarla mücadeleden öteye geçememiştir.

Hitler’e düzenlenen suikast sonrasında, Himmler’in İhtiyat Ordusu’nun başına gelişiyle,

1944 ortalarında henüz askerî örgütlenmeye kavuşamamış olan Vlasov’un ordusunun da

şansı döndü. 16 Eylül 1944’te Himmler, KONR (Committee for the Liberation of the

Peoples of Russia) ve Vlasov’un komutasındaki KONR Ordusu’nu duyurdu. İlk çapta

beş tümen kurulması planlanmıştı. Ancak Ukraynalılar, Beyaz Rutenyalılar, Gürcüler ve

Kazaklar buna katılmayı reddettiler. Yine de 20 Kasım 1944’te bir gün de 60.000

190

gönüllü başvurarak katılmak istedi. Alman ekonomi liderleri ise bu birlik için askere

almayı protesto ettiler. Bu yüzden oluşturulacak birlik sayısı iki tümene düşürüldü. 28

Ocak 1945’te Vlasov’un karargahı, iki motorize tümen, bir ihtiyat tugayı ve bir istihkam

taburundan oluşana 50.000 kişi ile 2½ tümen seviyesinde kuruldu. 1. KONR Tümeni’ne

600. Panzergrenadier Tümeni, 2. KONR Tümeni’ne ise 650. Panzergrenadier Tümeni

denilerek başlarına ise General Bunyachenko ve General G. A. Zveryeu getirdiler. 1.

KONR Tümeni Frankfurt an der Oder’deki Sovyet köprübaşına yapılan başarısız bir

saldırıda ağır kayıplar verdi ve eğitim kampına çekildi. Çekoslovakya’daki 2. KONR

Tümeni’ne olan katılımlarla asker sayısı 12.000’den 20.000’in üzerine çıktı. 2. KONR

Tümeni, Prag’da kendilerinden SS’lere karşı yardım isteyen Çek Ulusal Konseyi’ne

destek vererek 6 Mayıs’ta Prag’ı SS’lerden temizlediler. Ancak komutanları

Bunyachenko’nun beklediği Amerikalılar’ın Prag’a girmesiyken, ertesi gün bunu Ruslar

yaptı. Tümen ise Linz’e yollandı ve orada Amerikalılar’a teslim oldu. Tümenden 17.000

kişi Ruslar’a iade edildi. Bunlar ya idam edilmiş ya da ömür boyu hapsedilmişlerdir.1

2.5.2. Partizanlar

Partizanlar 1941’den beri Almanlar’a karşı yoğun faaliyette bulunuyorlardı. Bunlar

3.000 ila 5.000 kişi arası çetelerden oluşuyor ve bunlar 100’erli gruplar halinde

dolaşıyorlardı (Tsouras 1998:139). 1941-42 kışında, Moskova Muharebesi sırasında

10.000 partizan, 18.000 Alman’ı yok etmeyi başarmışlardı (Werth 2000:714). Ancak

partizanların asıl etkileri 1943’ten itibaren başlamıştır. Stalingrad sonrasında partizanlar

da iyi ikmal ve iyi ekipman aldıklarından, faaliyetleri artmıştır. 1942-1943 kışı boyunca

Beyaz Rusya’nın % 60’ı partizanların etkili kontrolü altındaydı. Leningrad’ın

güneyindeki Parkhov bölgesi, Ukrayna’nın kuzeyindeki ormanlık bölge ve Bryansk

ormanları da partizan yuvalarıydı. Orel bölgesinde 500 köyü kontrol eden 18.000

partizan vardı. partizan bölgeleri kendi hava meydanları sayesinde ikmal alabiliyorlardı.

1943 Ocak’ın da Almanlar, Merkez Ordular Grubu bölgesindeki demir yollarına 397

partizan saldırısı tespit etmişler, bunlarda 112 lokomotif hasar görmüştü. Şubat’ta

saldırılar 500 civarına yükselmiş, Mayıs’ta 1.045 ve Haziran’da ise 1.092 olarak

1 www.feldgrau.com/rvol.html 2. KONR Tümeni’nde Norveç’ten çekilen bazı birlikler de bulunuyordu.

191

gerçekleşmişti. bunlar sayesinde Merkez Ordular Grubu gerisinde dört köprü

uçurulmuş, 298 lokomotif ise hasar görmüştü (Cross 2002:137-138). Mayıs’ta bölge de

beş büyük anti-partizan harekâtı düzenlenmişti. İddia’ya göre bunların -18. Panzer

Tümeni’nin de katıldığı- “Gipsy King” kod adlı ilkinde, 3.152 partizan öldürülmüş, 24

top, üç tank, 14 tanksavar, 55 havan, iki uçak, 124 makineli tüfek ve 1.130 küçük çapta

silâh yok edilmiştir (Cross 2002:138).

Leningrad çevresinde 1 Ocak 1943’te 2.993 olan partizan sayısı, 1 Kasım’da 14.538’e

çıkmıştı, 1 Aralık’ta ise bu sayı 35.000 aktif savaşçı ve binlerce kişilik yardımcı kuvveti

bulmuştur (Glantz 2001:121-122). Vitebsk’in batısında ise 140.000 kişinin yaşadığı

bataklık ve ormanlık bölge partizan tugaylarının yuvasıydı. Almanlar’ın tahminine göre

1944 ilkbaharında düzenlenen ve Kaminski Tugayı’nın da katıldığı iki harekâtta 7.000

partizan öldürülmüştü (Erickson 2003:215).

Manstein, partizan faaliyetlerinin Doğu Ukrayna’da pek olmadığını, ancak Batı

Ukrayna’da yoğun olduğunu söylemiştir. Bunun sorumlusununda oradaki

Reichskommisser Koch’un olduğunu söylemektedir. Bunun yanında Ukrayna’da üç

çeşit çete mevcuttu. Birincisi barışçı halk arasında tedhiş yaratan Sovyet partizanlar,

ikincisi bunlarla savaşan ama ellerine düşen Almanlar’ın silâhlarına el koyarak serbest

bırakan Ukrayna çeteleri, üçüncüsü ise hem Almanlar’a hem Ukraynalılar’a karşı

savaşan Polonya çeteleriydi. Polonya çeteleri daha çok Galiçya’ya ait Lemberg şehri

civarında mücadele ediyorlardı (Manstein 1962:598, dipnot). Partizanlar 65.000 araç ile

12.000 köprü yok etmişler, bir pusuda da SA lideri Victor Lutze’yi öldürtmüşlerdir.

Beyaz Rusya’ya atanan Reichkomiseri Wilhelm Kube de zaman ayarlı bir bombayla,

partizanlar tarafından havaya uçurulmuştur (Overy 1997:186).

2.5.3. Arktik Konvoylar

Barbarossa açıldıktan ve İngilizler ile Sovyetler ittifak antlaşması imzaladıktan sonra,

Batılı Müttefikler’in Sovyetler Birliğİ’ne acilen gönderecekleri silâhlar için yol

arayışları, Kattegat ve Skaggerak boğazlarının Almanlar’ın kontrolünde olması, İran

192

üstünden çok zaman alması ve Türkiye’nin Boğazlar’ı açmaması engellerine takılmıştı.

Uzakdoğu’daki Vladivostok Limanı’ndan boşaltılacak malzeme Avrupa’ya 7.000

km.’lik bir demir yolundan ulaşılabiliyordu ve limanın senede ortalama yüz günlük buz

tutma gibi bir sorunu vardı (Carell 1974, 2:192). Bu yüzden risk alınarak Kuzey Buz

Denizi üzerinden Murmansk ve Achangelsk hedef alınarak oluşturulan güzergahtan

Ruslar’a malzeme taşıyan yardım konvoyları sefere başladılar 1941’in sonuna kadar

yedi Müttefik konvoyu, Rusya’ya 750 tank, 800 uçak, 2.300 vasıta ve 100.000 tonun

üzerinde kargo ulaştırdı.1 Almanlar da bu yardımı engellemek için bazı U-botları, savaş

gemilerini ve uçak filolarını Norveç’te konuşlandırarak bu güzergaha yönlendirdi. 16

Ocak 1942’de Muharebe Gemisi Tirpitz bölgeye varmış, daha sonra kendisine Admiral

Hipper Kruvazörü ile Admiral Scheer ve Lützow cep muharebe gemileri ve birçok ta

destroyer katılmıştır (Denkhaus 1997:40).

İlk saldırı 8 Aralık 1941’de PQ-6 konvoyuna yapılmıştır. Alman destroyerlerinin

saldırısında Mayıntarama Gemisi Speedy ciddî hasar görürken, konvoy başka yara

almadan yoluna devam etmiştir (Brookes 1977:20-21). U-bot saldırısına uğrayan PQ-8,

19 Ocak 1942’de kayıp vermeden Murmansk’a ulaşırken, 1942 Şubat başına kadar

Rusya’ya ulaşan 12 konvoyun 93 gemisinden sadece biri bir U-bot tarafından batırılmış,

diğerleri sağsalim hedeflerine ulaşmışlardı. Mart 1942 başlarındaki QP-8 ve PQ-13

konvoyları, bölgedeki bu yeni Alman filosunun elinden kılpayı kurtulurken, 20 Mart’ta

Murmansk’a doğru yola çıkmış olan PQ-13’ün beş gemisini Alman torpido-

bombardıman ve pike-bombardıman uçakları, iki gemisini U-botlar ve bir gemisini de

destroyerler batırmışlardı. Bunlara yardım etmek için görevlendirilen refakat kruvazörü

Trinidad da kendi attığı bir torpidoyla batmıştı.

Stratejik öneme sahip olan bu konvoyların avlanması için, Almanlar 30 kadar U-bot ve

260’ın üstünde de uçağı bölgeye yönelttiler. Artan kayıpların ve tehlikenin yüzünden

İngiliz Deniz Bakanlığı’nın tüm protestolarına rağmen, siyasî nedenlerle 1942

Mayıs’ında yola çıkarılan PQ-16, altı gemi kaybetti ki, bunun beşini Alman uçakları

batırmıştı.

1 Bu konvoylar PQ olarak kodlanıyorlardı. PQ, Müttefik limanlarından Murmansk’a giden konvoyların kod ismi olup, dönüşte bunlar QP olarak geçiyorlardı. Murmansk, Rusya’nın dışa açılabilen tek önemli limanıydı. Gulf Stream Akıntısı sayesinde -50 derece soğukta bile donmuyordu.

193

1942’nin Haziran sonunda en geniş ve en değerli yükü taşıyan PQ-17, Murmansk’a ve

Archangelsk limanlarına gitmek üzere yola çıktı. Konvoydaki 35 kargo gemisinde 700

milyon dolar değerinde kargo bulunuyor ve konvoya altı destroyer ile 15 diğer silâhlı

deniz taşıtı refakat ediyordu. Konvoyun yükü ise yaklaşık olarak 300 uçak, 600 tank,

4.000’i aşkın kamyon ve treyler ile 150.000 tonu aşkın malzemeydi ki, bununla 50.000

kişilik bir ordu tamamen donatılabilirdi. Konvoya belli bir mesafeden eşlik etmek için

verilmiş çok sayıda Amerikan ve İngiliz savaş gemisinin içinde uçak gemisi, muharebe

gemileri, kruvazörler, destroyerler ve silâhlı nakliye gemileri de mevcuttu. Böylesine

sıkı refakate rağmen, Alman saldırıları sonucunda 35 gemiden sadece 11’i Rusya’ya

ulaşabildi. Batırılan 24 gemi ile birlikte, 210 uçak, 430 Sherman tankı, 3.350 araç ve

100.000 tonluk malzeme sulara gömülürken, 120 denizci de yaşamını yitirdi. Facianın

ekonomik tutarı ise, o günün parasıyla yarım milyar doları aşmıştı. Facianın boyutları o

kadar büyüktü ki, Sovyet yetkililer şüpheye düşüp, Batılı Müttefikleri yalan söylemekle

suçladılar. PQ-18 ‘in seferi geciktirildi. PQ-18’e iki denizaltı ve Avenger uçakgemisi de

dahil, toplam 53 savaş gemisi eşlik etti ve konvoy 1942 sonbaharındaki bu yolculukta

13 gemi kaybıyla Murmansk’a ulaştı.1

1943’te Almanlar, Atlantik’teki güçlerini kaybetmeye başlamışlardı. Buna rağmen bu

konvoylara saldırılar azalarak sürdü ve savaşın sonuna kadar düzenlenen 77 konvoya

katılan 1.526 geminin 100 kadarı Almanlar tarafından batırıldı (Denkhaus 1997:39-44).

Verilen bu ağır kayıplar, Birinci Dünya Savaşı’ndaki Çanakkale ve Gelibolu

muharebelerinden sonra Boğazlar’ın önemini tekrar gözler önüne sermiştir.

2.6. DOĞU CEPHESİ’NDE YIKIM

Doğu Cephesi modern savaşın en büyük vahşetlerinin sergilendiği sahne olmuştur.

Savaşta, Rusya’daki 70.000 köy, 1.700 şehir ve kasaba, 32.000 fabrika, 64.000 km.’lik

demiryolu yok edilmiş, Rusya varlığının üçte birini yitirmiş ve 25 milyon Rus ise evsiz

kalmıştır (Overy 1997:348). 1 1943 başlarında Karadeniz kıyılarında Ruslar’ın yaptıkları çıkartmalarda Amerikan menşeli tanklarının kullanılmış olması bu açıdan dikkat çekici bir husustur. Anlaşılan PQ-17 Konvoyu Faciası’ndan sonra geciktirilerek yeniden başlayan seferlerin zamanlaması, Sovyet Karşı-taarruzu’nun Stalingrad sonrasında süren safhasına denk gelmiştir.

194

Kızılordu elindeki tüm potansiyeli savaşa yönlendirmiştir. Öyle ki, 1941’in Ağustos-

Eylül aylarında eğitilmiş Sovyet mayın köpekleri Alman tanklarına saldırmaya

başlamışlardır. Bunlar az bir zayiat haricinde verimlilikten uzak kalmışlar, sadece bu

dönem içinde bazı kesimlerdeki panzer birliklerinde endişeye neden olmuşlardı (Carell

1974, 1:160-164). Sovyet savaş endüstrisi, savaş boyunca en az 78.000 tank ve 16.000

kendinden kundaklı top, 108.028 savaş uçağı, 12 milyon tüfek ve karabina, altı milyon

piyade makineli tüfeği, 98.000 kadar sahra topu ile 110.000 kamyon üretmiştir

(Erickson 2003:ix).

Savaş sırasında Almanlar’a esir düşen 5,7 milyon Rus askerinin 3,3 milyonu toplama

kamplarında ölmüştür (Bartov 1986:107). Asker ve sivil, ölen tüm Sovyet

vatandaşlarının sayısı ise 27 milyonu bulmuştur. Rusya’daki hayvanların sayılarında

savaştan dolayı 1940-45 arası azalmalar büyükbaşlarda % 87, ineklerde % 82, koyunlar

ve keçilerde % 70, domuzlarda % 38 ve atlarda % 51 oranında gerçekleşmiştir (Werth

2000:1005).

Kızılordu kara ve hava kuvvetleri olarak, savaş boyunca 10.008.434 ölü ve kayıp ile

18.190.693 yaralı ve hasta olmak üzere toplam 28.199.127 milyon kayıp vermiştir. Tüm

Sovyet askerî kaybı ise 11.285.057 ölü ve kayıp ile 18.344.148 yaralı ve hasta olmak

üzere toplam 29.629.205’i bulmuştur (Glantz 1995:292, tablo A). 30 milyona varan

ordu kayplarının savaş başındaki Sovyet nüfusuna oranının % 16’sı olduğu ortadadır.

Sovyetler Birliği’ndeki asker ve sivil toplam ölümlerin 27 milyonu bulduğu

bilinmektedir.

Ruslar, 1941 ile 1945 arası 2.388.000 Alman ile 1.097.000 diğer Mihver ülke askerini

esir almışlar, bunlardan 356.000 Alman ile 162.000 diğer Mihver ülke askeri ölmüştür

(Overy 1997:354-355). Kızılordu’nun iddiasına göre de, Mihver güçleri savaş boyunca

Doğu Cephesi’nde 48.000 tank, 167.000 top ve 77.000 kadar da uçak kaybetmişlerdi

(Erickson 2003:ix).

Rus askerleri genellikle aldıkları esirleri cephenin hemen gerisinde vuruyorlardı

(Tsouras 1998:124-126). Bu durumun savaşın devamında ters etki yaparak, Almanlar’ın

195

esir düşmektense ölene kadar savaşmalarına neden oldukları için Alman Ordusu’nun

direniş güçlerini artırdığı söylenebilir.

80 milyonluk Almanya’nın Doğu Cephesi askerî kayıpları ise 2.415.690 ölü ve kayıp ile

3.498.060 yaralı şeklindedir (Ellis 1993:255, tablo 53). Almanlar için Doğu Cephesi

kayıplarının nüfusa oranı Sovyetler ile karşılaştırıldığında % 7 gibi daha düşük bir

rakamdır.

2.7. TÜRKİYE’DEKİ ASKERİ TERTİPLENMENİN DOĞU

CEPHESİ’NE GÖRE DEĞİŞMESİ

1938 yılı sonunda dördüncü ikmal planı hazırlanarak üçüncü ikmal planı ile

değiştirilmişti. Buna göre artan savaş tehdidiyle 14 piyade ve bir süvari kolordusu ile bir

de zırhlı tugayın kurulması öngörülmüştü. Ordunun seferberlik öncesi gücü 22 piyade

ve üç süvari tümeni, sekiz bağımsız tugay ve bir zırhlı tugaydı (Türk Subayları

1999:20).1 Ordu bünyesindeki üç ordu dahilinde on kolordu mevcuttu. Ancak 1939’da

savaş henüz başlamadan kolorduların sayısı 15’e çıkarıldı. Kuvvetlerin silâh ve

malzeme ihtiyacı peşin olarak halktan sağlanmaya çalışılırken, bazıları da dış tedarik

yoluyla giderilmeye çalışılıyordu (Cebecioğlu 1998:332).

Türkiye’nin Trakya’daki yığınağı, Doğu Cephesi henüz açılmadan önce Türk-Bulgar

sınırındaki Çakmak Hattı’ndan, Çatalca Hattı’na çekilmişti. Aslında Almanlar’ın

Yunanistan’a harekat düzenleyerek Yunan sınırı üzerinden de Türkiye ile komşu olması

Türkiye’yi bu stratejik harekete zorlamıştır. Bu olumlu bir gelişme olarak düşünülebilir.

Kezâ, Finler’in Mannerheim Hattı’nın Sovyet sınırından 50 km kadar derinde kurulmuş

olmasının 1939 Aralık’ındaki ilk Kızılordu vuruşunu boşa çıkarması benzer duruma bir

örnektir. Ancak ovaların ağırlıklı olduğu bölgelerde tank ve uçak ikilisinin önünde

durabilecek bir engel yoktu. Buna dayanarak Batı Trakya gibi bir yerin ana savaş alanı

olacağı düşünülürse, Türk Ordusu’nun ne Çakmak Hattı’nda ne de Çatalca Hattı’nda

1 Başka bir kaynağa göre Kara Kuvvetleri, 27 Nisan 1939’da üç ordu, 10 kolordu, 21 piyade tümeni, üç süvari tümeni ve üç zırhlı tugaya sahipti (Cebecioğlu :379, tablo).

196

Almanlar’a karşı başarıyla direnebilmesi için en ufak bir şansı yoktu. Yani Türkiye’nin

1941’de savaşa girmesi demek, boğazların çok kısa bir sürede Mihver hakimiyetine

girmesi demekti.

1941’in ilk yarısında Türk Ordusu’nun kuvveti üç ordu emrinde, 14 piyade kolordusu,

üç süvari tümeni ve üç bağımsız alaydan oluşan toplam 41 tümene çıkarıldı ki, böylece

asker sayısı da 1,3 milyona ulaştı. Seferberlik hala resmi olarak ilan edilmese de, 1943

ortalarında Türk Ordusu’nun sayısal gücü 1939’dakine oranla iki katına çıkmıştı. Bu

sayı, askerlik yükümlülüğündeki sınıfların % 65’inin silâh altına alınmasıyla mümkün

olmuştu. Ancak ordunun ateş gücü yetersizdi (Cebecioğlu 1998:359-360).

Tehdit bölgesinde Marmara ve Boğazlar ile Ege kıyıları, savunma için öncelikli

kesimlerdi. Doğu sınırlarını koruma görevi ise 3. Ordu’ya verilmişti (Türk Subayları

1999:50-51).1 Ordu, 1943 Haziran’ında üç ordu, 15 kolordu, 41 piyade tümeni, bir

süvari tugayı ve iki zırhlı tugay seviyesine yükseltilerek kuvvetlenmiştir (Cebecioğlu

1998:379, tablo). Piyade alaylarına hücum ya da istihkam bölüğü ise 1943 Nisan’ında

konulmuştu (İnönü 2001:358).

Almanlar Rusya’yı istilâ ettikten sonra Karadeniz kıyılarının güvenliği de önem

kazanmıştı. Sivastopol’ün düşmesi ve Stalingrad Harekâtı kuzeye çevirmişti. Türk

Ordusu’nun bu bölgedeki birlikleri her an intikale hazır durumdaydılar (Türk Subayları

1999:221).

Kara Kuvvetleri Komutanlığı’nın savaş stratejisi de hazırdı. Eğer Almanya ile Sovyetler

Birliği birlikte Trakya’dan saldıracak olsaydılar, Türk Ordusu 24 piyade tümeni, iki

süvari tümeni ve üç piyade tugayı ile toplam 27 tümen kuvvetinde bir güçle Trakya’yı

savunurken, 11 piyade tümeni ve bir süvari tümeni ile toplam 12 tümen kuvvetinde bir

güç doğuda yapacaktı. Ayrıca Batı Anadolu’da üç tümen bulundurulurken, Sivas-

Amasya bölgesinde de iki tümen Başkomutanlık yığınağı olarak bekleyecekti. Eğer

1 1940’taki Norveç Seferi’nin sonrasında paraşüt harekâtına karşı alınan önlemler doğrultusunda Trakya, İzmit ve Çanakkale’de hava yasak bölgeleri ilan edilmiştir (Cebecioğlu 1998:345). 1941 Nisan’ında Trakya’daki birlikleri gezen Macar Askerî Ataşesi Türk askerinin durumunun iyi olmadığı bilgisini kendi hükümeti kanalıyla Alman Genelkurmayı’na ulaştırmıştır (Cebecioğlu 1998:350).

197

Trakya’dan Alman taarruzu gelirken, bir yandan da Doğu Anadolu’da zayıf kuvvetlerle

Sovyet taarruzu başlarsa, stratejik yığınak yukarıdaki gibi olacak, ancak Sivas-Amasya

bölgesindeki iki tümen doğuya kaydırılarak Ruslar’a karşı savunmayı

kuvvetlendirecekti.

Eğer Kızılordu Doğu Anadolu’da büyük kuvvetlerle harekâta girişirse, Trakya 23

piyade ve bir süvari tümeninden oluşan 24 tümenle korunurken, 15 piyade ve iki süvari

tümeni doğunun savunmasında kullanılacaktı. Bu durumda Ege’de bir, piyade tümeni

kalırken, bir piyade tümeni de Orta Anadolu’da Başkomutanlık ihtiyatı olarak

tutulacaktı. Savaşa girildiği takdirde, Trakya ve Ege’de stratejik taarruz, doğuda ise

stratejik savunma manevraları uygulanacak, doğudaki harekât Ruslar Van-Sarıkamış-

Artvin Hattı’nda tutulacak şekilde yürütülecekti (Cebecioğlu 1998:342).

Türk Genelkurmayı 1942 yazında von Papen’e verdiği sözü tutarak, 26 tümeni doğu

sınırına yığmıştı. Başbakan Saraçoğlu ile Kazım Orbay 27 Ağustos ile 9 Eylül arasında

bu birlikleri denetlemişlerdir (Glasneck:175).1

5 Şubat 1944’te beş piyade tümeni, dört piyade tugayı ve kolordulara bağlı 14 piyade

alayı lağvedildi. Yeni düzenlemede üç ordu, 15 kolordu, 35 piyade tümeni, bir zırlı

tümen, üç süvari tümeni, iki zırhlı tugay, bir dağ tugayı ve bir süvari tugayı mevcuttu.

Ayrıca Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı kurularak, önceden Genelkurmay’ın ve Millî

Savunma Bakanlığı’nın hava müsteşarlıklarına bağlı olan hava birlikleri bu komutanlığa

bağlandı (Cebecioğlu 1998:368, 380 Ek-9).

1 Glasneck bu yığınağın Rostov’un düşmesi, Kuban’ın ve Maikop petrol havzasının elegeçirilmesini kolaylaştırdığını düşünmektedir (Glasneck:175).

198

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: DOĞU CEPHESİ VE TÜRKİYE

3.1 DOĞU CEPHESİ HAREKÂTLARI SIRASINDA TÜRKİYE’YE

YÖNELEN TEHDİDİN DEĞİŞEN YÖNÜ

Balkanlar’da aktif gelişmelerin yaşandığı 1940-1941 kışından başlayarak 22 Haziran

1941’de Almanya’nın Rusya’ya saldırmasıyla son bulan süreçte, Türkiye Almanya’nın

tehdidini adeta ensesinde hisssetmiştir.

1941-1942 kışındaki Sovyet saldırısı -her ne kadar Doğu Cephesi olayları içinde büyük

önem arz etse de- haritaya bakıldığında Almanya hala bir vuruşta Sovyetler Birliği’nin

kalbine ulaşabilecek gibi gözüküyordu. 1942 yazına girilirken Alman zaferler tekrar

başlamış, bir yandan da Sovyet zulmündeki Türkler’in önemli bir kısmı Almanlar

tarafından kurtarılarak Alman safhına katılmışlardı. Tarihi düşmanı Rusya’nın

yokolmasını da isteyen Türkiye Almanya’nın Doğu Cephesi’nde iktidarda olduğu süre

içinde kontrollü bir şekilde Almanya’nın yanına kaymaya başlamıştır. Ancak 1942

sonun da Alman tehdidi bu sefer Türkiye’yi bir Macaristan ya da Romanya yapmak gibi

bir şekle bürünmüştü. Eğer Stalingrad Muharebeleri’ni Almanya kazansa ve akabinde

Kafkasya’daki varlığını kesinleştirse, Hitler Türkiye’yi kendi yanlarında savaşa girmeye

doğrudan ve fiziki bir şekilde zorlayabilecekti.

Sovyet zaferlerinin başladığı 1943 yılından itibaren Almanlar geriledikçe Türkiye için

tarihi bir düşmanın artan tehdidini yeniden ortaya çıkarmıştır. Öyleki artan Sovyet

tehdidinin doruk noktasına ulaştığı 1945’te Stalin, Türkiye’den toprak talebinde

bulunacak kadar ileri gitmiştir.

199

3.1.1. Alman Üstünlüğü Safhasında Değişen Alman Tehdidi

Türkiye’nin Müttefikler tarafında savaşa girmesini istemeyen Hitler, daha savaşın

başında Franz von Papen’e önemli görevler vermişti. Bunlar:

a) Almanya’nın Avrupa’daki muhtemel bir çatışmadan Türkiye’yi uzak tutmak için

elinden geleni yapacağı konusunda, Türk hükümet yetkililerini ikna etmek,

b) Türkiye’nin İngiltere ve Fransa ile kendilerine yönelik bir ittifaka katılmasının,

Almanya’da ne kadar memnuniyetsizlik yarattığını anlatmak,

c) İtalyanlarla görüşerek, Türkiye’nin endişelerini dile getirmek, İtalya’nın

Balkanlar’a ve Türkiye çıkarlarına yönelik herhangi bir tehdidi olmadığını gösterir

delilleri ortaya koymalarını temin etmek,

d) Almanya’nın temel amacının mevcut statükoyu korumak olduğu konusunda

Türk hükümet yetkililerine bilgi vermek,

e) Türkiye’nin İngiltere ve Fransa ile yürütmekte olduğu ittifak görüşmelerini ve

siyasî münasebetlerini dondurmak, mümkünse gevşetmek.

f) Giderek bozulma eğilimi gösteren Türk-Alman ilişkilerini düzeltmek, şeklinde

belirtilmiştir (Yavuz 1998:158).

Gerçekten de Türkiye, Fransa’nın düşüşüne kadar tarafsız kalmıştı. Ancak Fransa’nın

hemen ardından İngiltere’ye çıkarma yapmak için gereken kesin hava üstünlüğünü

sağlamak amacıyla 1940 yazı boyuncda Britanya Hava Savaşı’nda İngilizler ile hava

muharebelerine tutuşan, ancak istediği başarıyı gösteremeyen Almanlar gözlerini tekrar

doğuya çevirmişlerdi. Almanlar, 1940 Ağustos’undan başlayarak Doğu Cephesi’ne ardı

ardına birlik naklediyorlardı. Molotof’un 12-14 Kasım 1940’ta Berlin’deki

görüşmelerinden sonrasında Hitler, 18 Aralık 1940’ta Barbarossa Harekâtı’nın

hazırlanmasını emretmişti. Emir, hazırlıkların 15 Mayıs 1941’e kadar tamamlanmasını

içeriyordu. Büyükelçi Hüsrev Gerede, Barbarossa’yı gizlice öğrenerek Ankara’ya

bildirmişti (Gerede 1994:155). Artık Ankara, Almanya’nın ne yapıp edip

Barbarossa’dan önce Türkiye’yi işgal etmek zorunda olduğunu düşünebilirdi.

Yunanistan’dan dayak yiyen bir İtalya, Türkiye için bir tehlike olamazdı (Barutçu

1977:256). Ancak Almanlar’ın batıdan Türkiye’ye saldırmaları halinde Rusya’nın da

200

doğudan saldırarak Türkiye’yi ikinci bir Polonya yapması, 1941 başlarında Türk

liderlerde yaygın bir kanıydı (Hergüner 1999:193). Bunun aksine Sovyetler Birliği, 25

Mart 1941’de, Balkanlar’daki tehlikeyi görerek, Türkiye’ye başvurarak 1925 tarihli

Tarafsızlık ve Saldırmazlık Paktı’nı teyit etti (Uluksar 1999:399). 6 Nisan 1941’de

Yugoslavya ve Yunanistan’a saldıran Almanlar, buraları iki-üç hafta gibi kısa bir sürede

zaptederek Türkiye’nin batısını tamamen çevrelemişlerdi. Tehlikeyi erkenden gören

Türk Hükümeti Almanya’dan gelmesi olası bir saldırıya karşı 1 Nisan 1941’de

Trakya’nın ve İstanbul’un Anadolu’ya taşınması kararını almıştı.1 Hükümet, ikinci bir

Polonya olabileceği tehlikesindeki ısrarlı düşüncesini sürdürerek 9 Mayıs’ta da Kars’ın

tahliyesine karar verdi.2

Alman Dışişleri Bakanı Ribbentrop hem Türklerden, hem de Türk yanlısı olan von

Papen’den nefret ediyordu. Halbuki usta siyasetçi von Papen, Türkler’i yavaşça Mihver

tarafına çekmeye çalışıyordu. Ribbentrop, 1940 sonbaharında Türkiye’yi bir piyon

olarak Rusya’ya feda etme taraftarı idi. Ona göre bu İngilizler’e karşı Ruslar ile ittifakı

sürdürmek için gerekliydi. Hatta, 12 Kasım 1940’taki Ribbentrop-Molotov

görüşmelerinde, Ribbentrop Boğazlar’ın Ruslar’a açık olabileceğinden bahsetmişti

(Bloch 2003:341).3

Türkiye’ye karşı izlenecek politika konusunda von Papen ile Ribbentrop sürekli karşı

karşıya gelmiş, Ribbentrop’un katılığı daha sonra Schellenberg’i bile isyan edecek

noktaya vermiştir. Von Papen ılımlı ilişkiler kurmayı güderken, Alman kibirliliği ile

tanınan Ribbentrop ise Türkiye’ye sert tavır takınılmasından yanaydı. Von Papen’den

önce Almanlar’ın Türkiye’de büyükelçisi yoktu ve belki de bu boşluktan dolayı Türk-

İngiliz yakınlaşması hız kazanmıştı. 1939 Nisan’ı ortalarında Alman istihbaratı Türk-

İngiliz savunma paktı görüşmelerini haber alınca, Hitler alelacele yatıştırıcı ve nazik

olan von Papen’i bozulmakta olan Türk-Alman ilişkilerini kurtarmak ve Türkler’i

1 BCA:18.01.02.94.29.4.2 BCA:18.01.02.94.39.19.3 Ribbentrop’un Türkiye’ye karşı olumsuz tavrı von Papen’in ve Schellenberg!in Türkiye ile ilişkilerindeki olumlu çabaların daha iyi sonuçlar vermesine olanak tanıyordu. 1943’teki Türkiye gezisinden Berlin’e döndükten iki gün sonra Himmler’e rapor veren Schellenberg, Ribbentrop’un görevden alınarak yerine von Papen’in getirilmesi gerektiğini söylemiştir. Himmler’in Schellenberg’in talebinin imkansız olduğunu söylemesinden sonra Schellenberg “Öte yandan sizin talep ettiğiniz kesin zafer de imkansızdır. Bu iki imkansızlık birbirini yok eder” cevabını vermiştir (Schellenberg 1956:385).

201

İngilizler’in dostluğundan uzaklaştırmak amacıyla Ankara’ya büyükelçi olarak

atamıştı.Bu atama von Papen’den nefret eden Ribbentrop’u rahatsız etmiştir. Von

Papen, görevi boyunca Dışişleri’ni atlayarak doğrudan Hitler’e rapor veriyordu.

Ribbentrop ise Albert Jenke’nin casusluğuyla von Papen’i sürekli izliyordu (Bloch

2003:241).1

Türkiye’yi işgal planları için istihbarat çalışması da yapılmıştı. General von

Mittelberger’in Türkiye raporunda, Türkler’in Balkanlar’da girişecekleri olası bir

harekât ile Türkiye’nin savunması üzerinde duruluyordu:

a) “Türkiye’nin harekâtı Plovdiv yönünde olabilir ve Türkler Meriç’in kuzeyindeki on

tümenlik ve güneyindeki beş tümenlik cephelere taarruz edebilir. Hareket dağ

geçitlerinden devam etmeli. Türkler ikmal için hayvanları kullandıkları için coğrafi

şartlar Türk tümenleri için engel olmaz. Ancak hem yüksek hem de orta kademeleri,

olasılıkla bu göreve yeterli değildir. Bunun yanında ikmal geniş menzilli harekâtlar için

büyük bir sorundur.”

b) “Trakya’da Alman-Bulgar saldırısı karşısında Türk savunma kabiliyetleri.

Tahkim edilmiş Kırklareli kampı İstanbul yolunu kolluyor ki, burası Almanlar’ın ana

ilerleme bölgesiydi.Burası kuzeydeki sınır tahkimatları ve Edirne’yi batıdan çevreleyen

güçlü tahkimat ile desteklenmektedir. Daha geride, Çatalca pozisyonunun batısında

kurulmuş olan Midye-Ereğli hattı mevcuttur. Ondan sonra İstanbul Boğazı’na çok yakın

olan Çatalca pozisyonu gelmektedir. Çıkartma olasılıkları, Karadeniz’de Midye, Ege’de

ise Enez’de mevcuttur.”

“Türkiye’ye yönelik bir harekât, zırhlı birliklerlen İstanbul yolu boyunca yapılmalı ve

Türk kuvvetlerinin İstanbul Boğazı’na ricatını engelleyecek şekilde cepheyi bölme

amacını gütmelidir. İstanbul’a yarma yapacak bir zırhlı ucu, Boğaz’ın doğu sahiline- ilk

şaşkınlık içinde- geçebilecek yeterince deniz taşıtı bulabilir. Marmara Denizi’nden

Bandırma’daki demiryolu, geçiş için küçük limanlardaki az sayıda deniz taşıtı yeterli

olur.”

1 Ribbentrop 1918’de İstanbul’da teğmen iken Türkler ile anlaşmanın yolunun onlara bağırmak olduğunu kanıksamıştı. Bu yüzden tutumu sertti ve bunun sonucunda Türkiye ile Almanya arasındaki birçok önemli kontrat iptal edilmişti.Büyükelçi Mehmet Hamdi Arpag ise Türk Hükümeti’ni Alman baskısına karşı kararlı direnç gösterilmesi gerektiği konusunda uyarmıştı (Bloch 2003:241-242). Ribbentrop’un Türkiye hatası, Türkler’in İngilizler’e yaklaşmasına neden olmuştur ki, 1941’de Doğu Cephesi açıldıktan sonra bu hata, belki de Almanlar’ı savaşın kazanılabilmesi için Türkiye kozunu kullanmaktan alıkoymuştur.

202

“Anadolu İçlerine Harekât: İki anayol ve ana demiryolunu izleyerek ve buna göre çok

yavaş yapılabilir. Türkler’in moralleri tam bir dağılma ile çökse bile, çevrelenmiş

gruplar tarafından sert direniş beklemekteyiz. Zorluklar Toros Dağları tarafından

gösterilecektir. Bunların güneyinde, Suriye’ye giden daha iyi haberleşme ağına

ulaşmadan önce başka bir önemli engeli aşmamız gerekmektedir.”

“Cephane, Türkler’in en büyük sorunlarından biridir” (Jacobsen 1988:316-317, 10

Şubat 1941).

1941 ilkbaharının sonlarına gelindiğinde, Irak’taki Raşit Ali isyanını desteklemek

isteyen Almanya Türkler ile müttefik olmayı isteyecekti. Hitler, Ribbentrop’un 1

Mart’ta “Türkiye’ye baskı yaparak Mihver’e katılmasını isteme” önerisini reddetti ve

von Papen’in “Türkiye’nin tarafsızlığına saygı gösterme ve sınırlarından uzak durma”

öğüdünü tuttu (Bloch 2003:349-350). Aslında Ribbentrop, İtalya’yı da Türkiye’yi feda

etme pahasına memnun tutmaya çalışıyordu (Barutçu 1977:25-26). Ancak savaş

sonrasında Nürnberg Hapishanesi’ndeyken Almanya’nın Boğazlar’ı ele geçirmeyi asla

düşünmediğini ve Türkiye’nin toprak bütünlüğüne saygı gösterdiğini de yazmıştır

(Gerede 1994:163). Buna rağmen Almanlar’ın Norveç’te yapmak zorunda kaldığı

öngörülü ilk saldırı benzeri bir hareketle, Türkiye’nin yazgısını baştan sonra

değiştirebilirdi. Propaganda Bakanı Joseph Göbbels te Ribbentrop gibi Türkiye’yi

aceleyle savaşa çekmek ya da işgal etmek yanlısıydı. Göbbels, Türkiye’nin Almanya

tarafından işgali için hazırlanan “Askerler İçin Türkiye Rehberi’ni” İstanbul’daki

Alman kitapçılarına göndermişti (Seydi 2006:48).

Schellenberg’e göre, Türkler 1941’de 37 tümeni Doğu Trakya’daki dar alana

yığmışlardı. Buna rağmen Bulgaristan’daki Alman kuvvetleri güçlüydü ve Türkiye’den

buraya bir saldırı alsa Türk birliklerinin asıl kısmını bu dar bölgede kısa zamanda yok

ederlerdi. Dolayısıyla Türkler akıllıca davranarak İngilizler’in de onayıyla Almanya ile

saldırmazlık antlaşması imzalamışlardı (Schellenberg 1956:376). Türkler ile Birinci

Dünya Savaşı boyunca birlikte görev yapmış olan von Papen de tecrübeleri sayesinde

Toroslar’ın geçilmesinin ve geçildikten sonra da lojistik desteğin buradan sağlanmasının

zorluğu ile Türkler’in direniş gücünü Almanya’ya bildirmiştir (Deringil 1994:60). 22

Şubat 1941’de Alman Dışişleri, Moskova Elçiliği’ne Romanya’da 680.000 Alman

203

askerinin hazırda beklediğini bildirmişdir. Romenler’in 1941’deki savaş hazırlığı

dikkatten kaçmamıştı. Bu durumdan hem Sovyetler Birliği, hem de Türkiye tedirgin

olmuştur (Aydemir 2000:179). 3 Haziran 1941’de Dışişleri Bakanı Saraçoğlu,

Almanlar’ın Rusya’ya karşı birlik konuşlandırmakta olduğunu ve Ruslar’ın 120 tümeni

karşısında, 20’si panzer veya motorize 100 tümen topladıklarını söyledi. Saraçoğlu,

Alman-Rus Savaşı’nın başlayacağını tahmin ediyordu (Karabekir 1995:301).

Matapan’da İtalyan Donanması’nın verdiği ağır kayıp ve Girit’te denizden yapılan

harekâtın başarısız olması da Doğu Akdeniz’deki İngiliz kontrolünün Türkiye’ye

vereceği destek konusunda ipucu vermiştir. Hitler, Türkiye’nin Asya’daki bölümünün

işgalini de içeren stratejik bir seçeneğin Kraliyet Deniz Kuvvetleri tarafından boşa

çıkarıldığını anlamıştı (Denniston 1998:102). Almanlar, şüphesiz Doğu Akdeniz’deki

İngiliz deniz gücüyle tekrar mücadeleye girmek istemiyorlardı.1

Türkiye, Raşit Ali İsyanı’na Alman desteği sağlayacak askerî malzemenin geçişine

1941 Mayıs’ında Alman baskısının doruğa ulaştığı aylarda bile izin vermemiş, sadece

savaş malzemesi kapsamında bulunmayan uçak yakıtının geçişini kabul etmişti. Hatta

aynı zamanda Vichy Fransası’nın da transit geçiş iznini -önerilen savaş malzemesine

rağmen- reddetmişti (Deringil 1994:149-150).

Hitler, 11 Haziran 1941’de çıkarılan 32 numaralı direktifte “Türkiye ve İran üzerine

kuvvetli bir baskı yapma imkanı, bu memleketlerin de doğrudan ya da dolaylı olarak

İngiltere’ye karşı savaş için yararlanılabilir hale getirme şansını artırır” demiştir (Türk

Subayları 1999:58). Ancak Barbarossa başlayalı iki hafta olmasına rağmen, Ön Asya ve

Akdeniz’deki İngiliz durumunu bozmak için Anadolu üzerinden ve Libya’dan iki

yönden genel bir taarruz da düşünülmekteydi. Hatta Kafkasya’dan İran’a da bir saldırı

yapılabilirdi. Bunun için öncelikle Bulgaristan’da toplanacak birliklerin Anadolu

üzerinden Suriye’ye yapacakları bir taarruzun muhtemelen Kafkasya’dan ikinci bir

harekâtla desteklenmesi tasarlanmaktaydı (Jacobsen 1988:447, 3 Temmuz 1941). OKH,

1 22 Mayıs 1941, sabah konferansında görüşüldüğüne göre, Girit’e çıkartma yapmak için Yunanistan’dan denize açılan 2. Panzer Tümeni, İngilizler tarafından batırılan konvoyun en önemli birliğiydi. 122 tank, 200 motorlu taşıt, 29 motorsiklet ve 1.328 adam kaybıyla bu birlik, 21 Mayıs’ta yok edilmişti. (Jacobsen 1988:391).

204

13 Temmuz 1941’de Libya’daki Orgeneral Erwin Rommel’in Afrikakorps birliklerinin

Türkiye ve Suriye üzerinden Süveyş Kanalı istikametinde yapılacak bir taarruzla

koordine edilmesini gerekli görüyordu. Ayrıca Kafkaslar üzerinden Basra Körfezi

üzerine taarruz için de bazı ön etüdler hazırlanmıştı (Guderian 1977:296).

13 Eylül 1941’de Halder’in notlarında yazdığına göre, Hitler ile yaz sonlarındaki

stratejik durumunun değerlendirilmesiyle oluşturulan memorandumda Almanlar

Türkiye’nin kendi yanlarında savaşa girmesinin önemi üstünde duruyorlar, bunun askerî

yönden büyük yararının olacağını düşünüyorlardı. Türkiye, Alman yardımı olmaksızın

da elde mevcut olan İngiliz-Rus silâhlı kuvvetlerini karada, denizde ve havada

durduracak güce sahipti ve Karadeniz hakimiyeti için değerli yardımlar sağlayabilirdi.

Artık Almanlar’ın Türkiye’ye saldırı düşüncesi terkedilmiş, Türkiye’nin Alman

tarafında yer alması ilke olmuştu (Jacobsen 1988:530-534).

Hitler’in İran ve Türkiye’ye yönelik baskı oluşturma düşüncesi, Almanya’nın Ruslar’ı

yenemeyişi, Türkiye’nin katı tarafsızlığı ve Rusya ile İngiltere’nin 1941 yazında İran’ı

işgal etmeleri sayesinde tamamen suya düşmüştü. Güç politikası uygulayarak rakiplerini

siyasî açıdan sindirme yoluna giden ülkeler, eninde sonunda askerî kültürleri kuvvetli

olan ülkelerin -güçlü olmasalar bile- beklenmeyen davranışları ile karşılaşarak bir anda

çevrelenmiş olurlar ki, bu durum Türkiye’ye son derece geniş bir siyasî manevra alanı

kazandırarak 1942’de de ılımlı bir şekilde kazanmakta olan tarafa kaymasını

sağlamıştır. Almanya, 1941 sonbaharındaki Tayfun Harekâtı başarısızlığa uğradıktan

sonra, Kafkasya ve Ortadoğu petrollerine ulaşması için Türkiye alternatifini

deneyebileceği şüphesi yeniden doğmuştur. Almanlar’ın Romanya ve Bulgaristan’a

yığınak yaptıkları söylentilerine Türk Genelkurmayı da katılmaktadır (Barutçu

1977:239). Dolayısıyla Türk devletadamları 1942 baharında Almanya’nın Türkiye’ye

saldırmasını beklediklerini birkaç kez söylemişlerdir (Deringil 1994:169). Bununla

birlikte tarafsız gözükmekteki ısrarları, Doğu Cephesi 1942 yazında tekrar ısındığında

da sürmüştür. Yeni Başbakan Şükrü Saraçoğlu, 5 Ağustos 1942’de Meclis’te yaptığı

hükümet programını sunuş konuşmasında “Üç seneden beri dünyayı yakan ve yıkan

haile önünde ve yarında koruyamaz. Türkiye bitaraflığı umumi bir politik sisteminin

205

işlenmiş bir şeklidir. Ve politikamızın kimseyi endişeye düşürmeyecek bir berraklığı ve

samimiyeti vardır” diyordu (Dağlı 1988:99).

Ancak Almanlar’ın Türkiye üzerindeki etkisi de giderek artmaktaydı ve Doğu

Cephesi’nde Türkiye’nin de Almanlar ile birlikte ortak çıkarları vardı. 29 Nisan 1942’de

Hitler, Mussolini’ye “Türkiye’nin yavaş ama kesin bir biçimde Mihvere’e yaklaştığını”

söylemişti. Hitler’e göre Türkiye’nin Rusya’dan nefret etmesinin bunda büyük payı

vardır. Bu yüzden Hitler, Türkiye’nin Mihver’e karşı savaşa gireceğine kesinlikle

inanmıyordu (Deringil 1994:171-172). 1942 yazında Karadeniz’in kontrolünü ele

geçiren Almanlar, Kafkasya’ya da girince Türkiye’nin Sovyetler’den akaryakıt ikmali

olanağı da ortadan kalkmıştı (Aydemir 2000:134). 1942 yazında Almanlar, Türkiye’ye

silâh alımı için 100 milyon Reichsmark değerinde bir kredi açtı. 9 Ekim 1942’de

Menemencioğlu, İngiliz Büyükelçisi Hughe Montgomery Knatchbull-Hugessen’e

Almanlar’ın Türkiye üzerinden Mısır’a ulaşmak isteyebileceklerinden söz etti (Deringil

1994:183).

1942 sonlarına gelinirken Alman dağcıları Elbruz Dağı’nın doruğuna bayrak dikmişti.

Türkiye iki cepheden Almanya ile komşu olduğunda bu dengenin bozulduğu bir tehdit

anlamına gelecekti ki, Türkiye Almanya’nın lehine rahatlıkla savaşa zorlanabilirdi.

Böyle bir durumda Türkiye’nin güneyinde açılacak cephe sayesinde savaşa aktif olarak

girmesine karşılık bir çok seçeneği elinde bulundurması hala söz konusuydu. Çünkü

Ortadoğu ve Mısır’daki denge hem asker ve silâh sayıları, hem de ikmal ve iaşe

üstünlüğü açısından henüz İngilizler’in elindeydi. Türkiye ise İngilizler ile savaşmak

istemiyorlardı.

Eğer 1942 sonlarına doğru Kafkaslar’daki harekâtla birlikte Kuzey Afrika’daki

harekâtın da Almanya lehine sonuçlanması, Mihver’in Türkiye’yi üç cepheden

kuşatması anlamına gelirdi ki, dengenin kesinlikle ortadan kalktığı böyle bir durumda

Türkiye ya sayısı azalan seçenekler dahilinde kendini otomatikman savaşın içinde bulur,

206

ya da Yugoslavya ile aynı kaderi paylaşırdı. Ancak Stalingrad faciası, Türkiye’nin

Almanlar’ın yanına büyük bir hızla kayarak Mihver’e dahil olmasını engelledi.1

1942-43 kışı boyunca bile -az ve asılsız da olsa- Türkiye’ye yönelik Alman tehdidinden

söz edilmiştir. 4 Mayıs 1943 basımlı Der Adler dergisinde “Büyük Bulgaristan” başlıklı

tanıtıcı bir yazı yayınlanmıştır. Yazının başında kullanılan haritada Batı Trakya ve

Makedonya’da Bulgaristan’ın işgalinde olan bölgeler özellikle gösterilmiştir (Der

Adler, 1943:272). Bu tür yayınlar şüphesiz Türk kamuoyunu da tedirgin etmekteydi.

Ancak 1943 yazındaki Kursk Muharebesi’nden sonra Almanlar Doğu Cephesi’ndeki

inisiyatifi kaybedince Türkiye’ye yönelik Alman tehdidi de ortadan kaktı.

Türkiye’nin Almanya ile tek cepheden komşu olması dengeye dayalı doğal bir tehdit

oluşturuyordu. Türkiye, zamanla bu denge sayesinde bu tehdidi savuşturdu. Tek

cepheden komşuluk aslında Türkiye’nin -savaşa dahil olsun ya da olmasın- pazarlık

seçeneklerinin en çok olduğu durumdur. Yine de öncelikli ilke tarafsızlığın korunması

olduğu için, bu seçeneklerin kullanılması üstünde fazla durulmamıştır.

Türkiye üzerinde Alman tehdidi varken bile, Almanya’nın Türkiye’ye saldırmak

istemediği ortadadır. Ancak her şeye rağmen alternatif olarak Türkiye’ye saldırı planları

yapmış olmaları doğaldır. Fransa’nın düşüşü, İngiltere Hava Savaşı’nın kaybedilmesi ve

İspanya’nın tarafsızlıkta diretmesi sonrasında, Rusya’nın yok edilmesi Almanya’nın

öncelikli hedefi olmuştur. Ancak o sıralarda Almanlar’ın asıl niyetini Türk

Hükümeti’nin bilmesine imkan yoktu.

1 Eğer Afrika’daki harekâtı Almanlar kazansaydı, bu Türkiye’nin Doğu Akdeniz ve Ortadoğu’daki konumunun gözden düşmesine sebep olabilirdi. Boğazlar ise Türkiye’nin elinde olsa da, olmasda da Doğu Akdeniz’in güvenliğini sağlayan Almanlar bunu artık önemsemezdi. Hatta bu durumda Sovyetler de Boğazlar’ı eskisi kadar önemsemez ve Türkiye’nin suyuna gitmek zorunda kalabilirdi. Çünkü Boğazlar’ın güvenliği sağlam olsa da, Doğu Akdeniz tamamıyla Mihver kontrolünde olacaktı. Ancak böyle bir durumda Türkiye Rusya’ya karşı Almanya için hâlâ önemli olurdu ve İngiltere’nin bölgeden uzaklaşması ile birlikte Türkler de tarihi düşmanları olan Rusya üzerine Almanya ile rahatlıkla işbirliği yapabilirlerdi. Bu yüzden İngiltere, bölgede sürekli bir aktör olarak kalmaya gayret etmiş ve böylece Türkiye’nin de Almanlar’ın yanına kaymasını geciktirerek Doğu Cephesi’nin dengeli sürmesine yardımcı olmuştur. Balkanlar, Girit ve Kuzey Afrika’daki yenilgilerine rağmen İngilizler’in bu ısrarı, sadece Ortadoğu kaynakları veya Hindistan yolu ile değil, Doğu Cephesi’nde yaşanan gelişmeleri takip eden Türkiye ile de olmuştur.

207

3.1.2. Sovyet Üstünlüğü Safhasında Artan Sovyet Tehdidi

Türk-Rus İlişkileri, her iki ülkenin de ilk saldırmazlık ve tarafsızlık antlaşması olan

1925’teki Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması ile olumlu bir döneme girmişti. Ancak

karşılıklı ilişkiler 1933’ten itibaren ilişkiler inişe geçmiş ve 1936’daki Montreaux

Sözleşmesi sonrası da huzursuzluk belirginleşmiştir (Özbey 1999:537). Molotov-

Ribbentrop Paktı ise Sovyet yayılmacılığını körüklerken, Şükrü Saraçoğlu’nun 26

Eylül-16 Ekim 1939 arasındaki Moskova görüşmeleriyse Türk-Sovyet ilişkilerinin

bozularak Rusya’yı Birinci Dünya Savaşı’ndan beri yeniden Türkiye için tehdit

konumuna getirmiştir. 1940’ta Türkiye aleyhinde yayın yapan Sovyet Radyosu, “Rus

topraklarına yönelik düzenlerle uğraşanların, sonunu hazırlamış bulunuyoruz,

hazırlamak üzereyiz, hazırlayacağız” şeklinde bir tehditle yayınını noktalıyordu

(Barutçu 1977:133).

Türkler’in Almanlar ile bir alıp veremediği de yoktu. Mihver ilerleyişi döneminde

Almanya, Türkiye’nin toprak bütünlüğüne dokunmamıştı (Weisband 2002:173). Zaten

gerçek Alman tehdidi de 1941’de Doğu Cephesi’nin açılmasını izleyen aylarda bitmişti.

1941 başlarından 1942 sonlarına kadar Türkiye’yi savaştan uzak tutmaya çalışan

Müttefik politikalarına destek veren Sovyetler Birliği, Stalingrad’dan sonra Türkiye’ye

karşı olan eski politikasına geri döndü (Uluksar 1999:400).

31 Ocak 1943’te Hitler’in dünyaya gönderdiği mesaj, Türk gazetelerinde manşetten

verilmişti: “Alman Führer’i, meselenin ya Komünizm’in Avrupa’ya yayılması, yahut

da Almanya’nın zaferi olduğunu söyledi.”1 Bu sözler aynı zamanda Türk yetkililerin de

korkularını vurguluyordu. Kursk’tan itibaren yönü artık belli olan Doğu Cephesi’ndeki

güç mücadelesinin getirdiği Sovyet üstünlüğü dönemi, Türkiye’nin statüsünü tamamen

değiştirmiştir. Türkiye, Rusya ve İngiltere için tampon ülke olmaktan çıkmıştı. 1943’ten

itibaren Almanlar Doğu Cephesi’ne ellerinde ne varsa yollamaya başladıklarından

Türkiye’yi işgal için birlik ayırabilecek halleri de kalmamıştı.2 Aksine şimdi

1 Cumhuriyet, 31 İkincikanun 1943, 19’uncu yıl sayı: 6629.2 Bazı eserlerde 1940 sonlarından 1944 başlarına kadar Türkiye’nin Almanlar tarafından işgal edilme riski olduğu söylenmektedir (Seydi 2006:5). Ancak bu tarih aralığı gerçekte 1940 sonlarından 1943 ortalarına kadar olabilir. Çünkü Almanlar’ın 1943 başında Stalingrad’daki kayıpları kapatması zorluklar ile olmuş,

208

Bulgaristan’daki Mihver varlığı, Türkiye üzerinden gelebilecek bir tehlike ile yüz

yüzeydi. Artık Türkiye’nin tarafsızlığı Almanlar için son derece önem kazanmıştı. 1943

Eylül’ün de İzvestia, “Türkiye’nin tarafsızlığının gittikçe Almanya için daha yararlı

olduğunu ve bunun Almanlar’ın Balkan kanadını koruyarak Doğu Cephesi’ne daha

fazla birlik yığabildiğini” yazıyordu (Deringil 1994:204).

1944’te Almanlar çekilirken Oniki Ada’yı boşaltmışlar, bunların Türkler’e verilmesini

önermişler, İngilizler ise bunu reddetmişlerdi. Ruslar ise bu konuda Türkler’e sıcak

yaklaşmışlardır. Ancak Saraçoğlu ileride Ruslar’ın Boğazlar ile ilgili talepleri öncesi

bunun bir oyun olduğunu sezmişti (Osten 1992:138).1 8 Ağustos 1944’te çıkan

“Almanya ile Türkiye arasında bir harp çıkarsa Bulgaristan Alman ordularına geçit

vermeyeceğini Berlin’e bildirmiş” haberiyse, Türkiye’yi hızla savaşa sokabilmek için

Sovyet ta da Müttefik propagandası kokusunu hissettirmektedir.2

Türkler’in durumunu hassaslaştıran konu Türk-Sovyet ilişkileriydi ve bu İngiltere’yi de

endişelendiriyordu (Denniston 1998:113). Clutton, 7 Ocak 1943’te “Türkler’i açığa

çıkarmanın en iyi yolu, Ruslar’dan duydukları korkuyla Bulgar’a duydukları büyük

nefreti birleştiren bir plan yaparak, Türkiye ile Bulgaristan’ın arasını açmak olacaktır”

diye yazmıştı (Denniston 1998:129). ABD maslahatgüzarı Kelley ise 21 Ocak 1942’de

Washington’a gönderdiği raporunda “….Türk-Sovyet ilişkileri, Türkiye’yi İngiltere’ye

bağlayan zincirdeki en zayıf halkayı teşkil etmektedir” diyordu (Barkay 2001:98). Doğu

Cephesi’nde Almanlar’ın Sovyet zulmünden kurtulmak isteyen Türkler ile işbirliği

yapmaya çalışması da zinciri kırmak isteyen Almanlar’ın bu en zayıf halkayı

zorlanmaya çalışmasından başka bir şey değildi. Menemencioğlu, “Şunlara (Batılı

1942 Kasım’ından itibaren Tunus ve Vichy Fransası’nı kontrol etmek için birlikler ayırmıştır. Kaldı ki, Almanya’nın Yugoslavya’daki Partizanlar ile geniş ölçüde mücadelesi de 1943’te kızışmış ve yayılmış olduğundan buralara yeni birlikler sevk etmek zorunda kalmışlardır. Bunların haricinde beklenen Müttefik çıkartmalarına karşı, Fransa, Sicilya, İtalya ve Yunanistan’a yığınak yapılmıştır. Tunus’a gönderilen ve Mısır’dan çekilen tümenler ise 10 Mayıs 1943’te Afrika Afrika Panzer Ordusu’nun teslimiyle tamamen kaybedilmiştir. Temmuz’un ilk yarısındaki Kursk Yenilgisi ve Sicilya Çıkartması ise Almanlar’ın artık başka bölgelere birlik ayırmasına izin vermemektedir. Savaşın son bir-birbuçuk senesi Almanya’nın savunulması için alelacele hazırlanan tümenlerse eksik ve düşük kaliteli olduğundan, saldırı güçleri de düşüktür. Dolayısıyla 1943 Temmuz’unu, Almanya’nın Türkiye üzerindeki işgale yönelik askerî etkisinin kalktığı dönem olarak görmek mümkündür.1 Aslında Ruslar’ı durdurmak isteyen sadece Türkler değildi. Churchill’e göre, Türkiye savaşa girerse Türk-İngiliz birlikleri Balkanlar’dan kuzeye yönelerek Ruslar’ın Avrupa ve Balkanlar’a ilerlemesini engelleyecekti (Koçak 2003, 2:155-156).2 Tanin, 8 Ağustos 1944, 35/4454-340.

209

Müttefikler) Rus çığına karşı koyabilecek tek güç olan askerî potansiyelini yok etmeye

fırsat bulamadan önce, Ruslarla savaşmaya başlayacaklarını anlatmak için kendimi

helak ettim.” demiştir (Weisband 2002:118-119). Türkler, Rusya kazandığı takdirde hiç

değilse Güneydoğu Avrupa’da Amerikan askerlerini görmek istiyorlardı (Weisband

2002:115). Ne de olsa Türkiye, büyük güçlerin Balkanlar’da nüfuz kurmasına karşı

olup, bu konuda en çok çekindiği ülke de Rusya idi (Koçak 2003, 2:154).

Türkiye’nin korkularında ne derece haklı olduğu, savaşın son günlerinde su yüzüne

çıkmıştır. Yalta’dan kısa bir süre sonra, 24 Şubat 1945’te Montreux Sözleşmesi’nin

yeniden gözden geçirilmesi talebini Sarper’e bildiren Molotov (Kurtcephe 1998:129),

19 Mart 1945’te de Büyükelçi Selim Sarper’e 1925 yılında imzalanan Türk-Sovyet

Tarafsızlık Antlaşması’nın Sovyet Hükümeti tarafında feshedildiğini bildirmiştir. Türk

Hükümeti’nin bir ittifak antlaşması önerisine yanıt olarak Ruslar, 1 Haziran 1945’te

“Kars ve Ardahan’ın Rusya’ya bırakılması ve Boğazlar’da Rusya’ya üs verilmesi”

koşullarını öne sürmüşlerdir (Özbey 1999:539).1 Moskova, 7 Haziran 1945’te Sarper’e

ikinci sözlü notayı vererek Kars ve Ardahan’ın yanı sıra Boğazlar’ı savunmak için üs

talebinde de bulunmuştur (Deringil 1994:252).

Türk yetkililer “kayıtsız, şartsız teslimiyet” ilkesini tehlikeli buldukları için Batılı

Müttefikler’i sürekli uyararak bunun mümkün olduğunca doğuda olması gerektiğini

vurguluyorlardı (Weisband 2002:117). Ancak müttefiklerin bir Doğu Cephesi yoktu.

Batı cephesi açıldığında denizaşırı olması dolayısıyla ciddî ikmal sorunları, kısa olan

mesafeye rağmen müttefik harekâtını zaman zaman durdurmuştur. Ruslar ise Doğu

Cephesi’nin son 11 ayı boyunca Almanlar’a neredeyse nefes aldırmamışlardır.

1 17 Aralık 1925 tarihli Tarafsızlık Antlaşması Sovyetler tarafından feshedilse de, Antlaşma süresi bittikçe yeni protokoller ile 7 Kasım 1945’e kadar uzatılmıştır (Erkin 1987:146).

210

3.2. TÜRKİYE’Yİ SAVAŞA SOKMA ÇABALARININ DOĞU

CEPHESİ BAĞLANTISI

Almanlar da, Ruslar da, İngilizler de savaş ilerledikçe 50’ye yakın tümene ve bir

milyonu aşkın asker sahip olan Türkiye’yi kendi yanlarında görmek istiyorlar, karşı

tarafta görmekten ise şüphesiz çekiniyorlardı. Ekipman desteği giderildikten ve ilk

modern savaş deneyimlerini edindikten sonra Türk birliklerinin kalitesi sahip olduğu

derin ve kuvvetli askerî kültürün sayesinde ortaya mutlaka çıkacaktı. Dolayısıyla sadece

coğrafi açıdan değil, Türkiye’nin askerî açıdan da dengeyi savaşa giren tarafın lehine

çevireceğini düşünebiliriz.1 Dolayısıyla Almanlar ve ihtiyaç hissettiğinde de Ruslar

Türkler’in kendi yanlarında savaşa girmesini istiyordu. Almanlar bunun için Türkiye’ye

yönelik Türkiye içinde ve dışında çeşitli ve daha çok yapıcı faaliyetler yürütürlerken,

Sovyetler daha çok Türkiye ile iyi ilşikilerde bulunan Müttefikler’e başvuruyor, ya da

“oldubitti” kartını oynamaya çalışıyordu.

3.2.1. Stalin’in Türkiye’ye Yerleşme Siyaseti

Molotov, 1940’taki görüşmelerden Moskova’ya döndükten sonra, 26 Kasım 1940’ta

Türkiye’de üs kurulması, Bulgaristan’ın korunması ve Finlandiya’nın işgali gibi

konuları da belirtmişti. Ancak Hitler, Ribbentrop’a cevap göndermemesini söyledi

(Bloch 2003:343). Ancak Sovyetler, Almanya ile ilişkileri 1940-41 kışında

gerginleşmeye başlayınca, Türkiye ile ilişkilerini yumuşatmak istemiştir. 1940

sonlarında Vichy’deki Sovyet Büyükelçisi, Türk Büyükelçisi’ne “Sovyet Rusya üç

yıldan beri Çin’e savaş gereçleri vererek yardım etmektedir. Eğer Türkiye savaşa

girmek zorunda kalırsa, Çin’e yaptığı yardımın en az üç katını Türkiye’ye yapacağımız

pek doğaldır” demiştir (Barutçu 1977:146).

Müttefikler Türkiye’yi savaşta kendi yanlarında görmeyi her zaman arzu etmişlerdi.

Ancak Türkiye, Almanya ile saldırmazlık antlaşması imzalayınca İngiltere’nin 1 Türkiye herhangi bir yanda savaşa girse, diğer müttefik ülkelere göre daha kuvvetli bir savaş kültürüne sahip askeri olduğundan Türk askerinin iyi çarpışacağı bekleniyordu ki, bunu da daha sonra 1950-51 yıllarında Kore’de kanıtlamışlardır.

211

Sovyetler’e Boğazlar’dan yardım gönderme düşüncesi de hayal olmuştur (Yavuz

1998:161). Buna rağmen Stalin’in, Türk topraklarında asker bulundurma isteğinin

gizlice devam ettiğini söyleyebiliriz. Eğer Türkiye yanlış bir zamanda savaşa girer ve

akabinde Almanlar da Trakya’yı işgal ederlerse, Türkiye’nin en istemediği gelişme

vuku bulabilir. Boğazlar Kızılordu’nun yardımıyla kurtarılabilirdi (Koçak 2003,

2:195).1 Sovyet orduları 1941’de yenilirken bile Stalin, “Türkiye istilâya uğrayacak

olursa Rusya’nın yardıma koşacağı” sözünü vermişti (Weisband 2002:132). Hatta

Stalin, 1941 Aralık’ında Ploesti’deki petrol tesislerinin bombardımanı için Türkiye’deki

hava üslerinden yararlanılmasını tavsiye etmişti (Koçak 2003, 2:155).

Öte yandan Sovyet birliklerinin İran’ın kuzeyindeki Güney Azerbaycan’ı işgal etmesi

Türkiye’nin güvenliğine olumsuz etki yaptı. Türkiye ve İran’daki Sovyet ajanları II.

Dünya Savaşı’ndan hemen önce Kürt ve Ermeniler tarafından kurulmuş olan ve

Ortadoğu’da bir Kürt-Ermeni devleti kurmayı hedefleyen Hoybun Cemiyeti ile birlikte

çalışıyorlardı (Akgül 1998:167-168). 1941 Eylül’ünde Türk istihbaratının edindiği

bilgilere göre, Sovyet işgalindeki İran’da Ruslar bölücülük hareketlerine destek

sağlamaktaydı ve bu da Türkiye üzerinde olumsuz tesir yapmaktaydı. İngilizler de

Sovyet işgalindeki bölgelerde olayların çıktıklarını öğrenmişler ve Türkiye’nin tepkisi

konusunda Ruslar’ı uyarmışlardır (Deringil 1994:156). İran’ın işgali, Ruslar’ın

Güneydoğu Anadolu’ya sızarak buradaki Kürt ayrılıkçıları ayaklandırma kozunu

artırmıştır. 1942’de güney ve doğu sınırlarından Türkiye’ye giriş yapan 94 Rus ajanı

yakalanmıştır. Rusya, Türkiye’deki ayrılıkçı Kürt aşiretlerine destek vermiş ve bu

durum savaş boyunca da devam etmiştir. Rusya’dan yardım görenler arasında Şeyh Sait

isyanından sonra idam edilen Seyid Abdülkadir’in oğlu şeyh Abdullah’ta

bulunmaktaydı. Rusya’da toplanan Kürt grupların diğer bir ayağı da Kuzey Irak’taydı

ve 1942’de çıkarttığı isyanda Irak ve İngiltere tarafından dağıtılan Molla Mustafa

Barzani de kuzey İran’daki Sovyet kontrolüne sığınmıştı. 1942 Temmuz’unda Ardahan

ve Borçka bölgelerinde Rus paraşütçüler yakalanmış, Hasankale civarına inen bir Rus

uçağının pilotu tutuklanarak bunlar Yozgat’taki esir kampına sevkedilmişti. 1943’te

Van-Özalp’te Orgeneral Muğlalı tarafından ortaya çıkarılarak önlenen isyan girişiminin

1 Benzer bir durum Almanlar’ın Yunanistan’ı işgali sırasında yaşanmıştı. Öncelikli tehdit olarak her zaman Türkiye’yi kabul eden Yunanlar Ege’deki bazı adaları Almanlar’ın işgal etmesini Türkler’e tercih etmişlerdir.

212

aslında Rusya tarafından çok geniş bir isyan hareketinin parçası olduğu ortaya çıkmıştı

(Akgül 1998:169-171).

Ayrıca Saraçoğlu, 1942 Haziran’ında Saydam’a son zamanlarda Türk-Sovyet sınırında

görülen yabancı uçakları bildirmişti. Almanlar “söz konusu uçakların ve Kars civarında

bulunan planörün kendilerinin olmasına imkan olmadığını” ve “Sovyetler’in ellerine

geçirdikleri Bf-109, Bf-110 ve Ju-87 Alman yapısı uçakları tamir ederek Alman

işaretleri ile kullandıklarını tespit ettiklerini ve bunun Türk-Alman ilişkilerini sekteye

uğratmak amacını taşıdığını, Luftwaffe Genelkurmayı’nın ilke olarak Türk topraklarına

riayet edilerek Türk Hava Sahası’nın ihlal edilmemesi konusunda talimat verdiğini”

bildirdiğini açıklamıştır.1

Stalingrad Muharebeleri devam ederken, Arpaçay (Kars) bölgesindeki 246. Hudut Alay

Komutanlığı, Kafkaslar’daki gerilimin artmasıyla Sovyetler’in Türkiye’nin tavrının ne

olacağına yönelik ipuçları elde etmek için istihbarat faaliyetlerini artırarak sınırdan ajan

sızmalarını artıracağı düşüncesiyle birliklerin yarısını gece pusularına yollamaya

başlamış, bu da kısa sürede olumlu sonuç vermiştir. Bu sayede iki-üç kişilik ya da daha

büyük gruplar halinde mülteci kılığında NKDV ajanları bölgede bilgi edinmek amacıyla

sızarlarken pusuya düşürülerek esir edilmişlerdir. Bu esirlerin sayısı altı ayda yüzlerce

olmuş ve bunlar Türk hükümeince Sivas’ta açılan kamplarda enterne edilmişlerdir (Türk

Subayları 1999:171-173).2

1943’ten sonra istikrara kavuşan Sovyet ilerleyişi, Alman üstünlüğü döneminde

manevra alanı daralan Sovyet siyasî baskısını eskisinden de çok artırmıştı. Böylece

Türkiye’ye yerleşmek içim artık gizli faaliyetlerin arkasına sığınmak zorunda kalmayan

Stalin ise, 1945’te Türkiye’yi doğrudan tehdide yönelmiştir.

3.2.1.1. Karadeniz’de Batırılan Türk Gemileri

23 Haziran 1941’de Refah Vapuru’nun Akdeniz’de torpillenerek batırılması ve verilen

ağır kayıplar Türkiye’yi çok sarsmıştı. Ancak sonradan benzeri olaylar, daha küçük 1 BCA: 10.232.562.112 Üsteğmen Şükrü Erkal’ın anılarından.

213

çaplı olmakla birlikte Ege’de ve en çok ta Karadeniz’de yaşanmıştır. 5 Kasım 1941’de

145 tonilatoluk Kaynakdere Motoru bir denizaltı tarafından durdurularak top ateşi ile

batırılmış, filika ile İğne adaya çıkarılan yedi mürettebatı sağ olarak kurtulmuşlardır. 21

Kasım 1941’de ise 550 tonluk Yenice Vapuru ise malzeme götürdüğü Burgaz’dan

İstanbul’a dönerken torpillenmiş, gemini yalnız iki kaptanı kurtulmuş mürettebatın

diğer 12 kişisi yaşamlarını yitirmişlerdir.1 Alman Hükümeti, iki Türk gemisinin onbeş

gün içinde batırılması üzerine Türk Hükümeti’ne gönderdiği tebligatta Karadeniz’de

Alman denizaltısının bulunmadığını açıklarken, 23 Aralık 1941’de Sovyet Tass Ajansı

“Türk vapurlarının Sovyet işareti taşıyan Alman casus denizaltıları tarafından

batırıldığı” haberini geçmiştir. Gazetelerin yazdığına göre Türk Hükümeti, Türk

gemilerinin batırılması üzerine Bulgaristan’a ve Romanya’ya olan seferleri askıya

almıştır (Türkmen 1999:104-109).

24 Şubat 1942 gecesi 200 tonluk Çankaya Motoru Karadeniz Boğazı’na yakın Türk

sularında ateşi ile batırılmıştır. Filikalar ile kaçmaya çalışan mürettebata da ateş

açılmıştır. Bu olaydan kısa bir süre sonra da İstanbul’dan Burgaz’a gitmekte olan 120

tonluk Tepe Vapuru kaybolmuştur. 3 Mart 1942’de 1.750 tonluk Adana Vapuru

İstanbul Boğazı’ndan çıktıktan bir süre sonra bir denizaltı tarafından topillenerek

batırılmak istenmiş, kaptan gemiyi kurtarmayı başarmıştır. Mayıs 1942’de 235 tonluk

Duatepe vapuru İğneada açıklarında batırılmış; sekiz mürettebatı karaya çıkmayı

başarmıştır. Bu olay da gemi Bulgaristan’dan dönerken meydana gelmiştir. Basına

göre geminin beş denizaltı tarafından takip edildiği söylenmektedir. 23 Mayıs 1942’de

de Bulgaristan’daki Zerova yakınlarında Zafer motoru torpillenerek batırılmıştır.

Mürettebatın dokuzu sahile ulaşarak kurtulmuştur. Haber kaynakları motora bir Sovyet

denizaltısının üç torpil attığını söylemişlerdir (Türkmen 1999:110).

9 Ocak 1943’te İhsan adlı 500 tonluk gemi batırılmış, gemide bulunanlardan 26 kişi

ölürken ve 44’ü ise sağ kurtulmuştur. Geminin kaptanı patlamadan hemen öncebir

mayının ya da torpilin üzerlerine geldiklerini görmüştür (Türkmen 1999:115).

1 1941 Kasım’ında bir Rus Denizaltısı’nın bir Türk Gemisini batırdığı Türkiye’nin Amerika Büyükelçisi’nin ABD Dışişleri Bakanı MacMurray’e mesajından anlaşılmaktadır. Türkiye bu olayla ilgili olarak protesto etmeme kararı almış, sadece Menemencioğlu Amerikalılar’a sitemini belli etmiştir. (Weisband 2002:40, dipnot 56).

214

Gemilere yapılan saldırıların Sovyet denizaltılar tarafından yapıldıkları ortadadır.

Çünkü son olayın haricindeki olaylar Alman denizaltıları Karadeniz’e gelmeden vuku

bulmuşlardır. Zaten Ruslar’ın suçu hemen Almanlar’a atma yoluna gitmeleri de bunu

doğrulamaktadır. İlk olaylarda görüldüğü gibi, Türk Hükümeti başından beri bu işlerin

arkasında Ruslar’ın olduklarının farkındaydı. Ruslar, sözde Türkler ile Almanlar’ın

arasını açmak istiyorlardı.

Almanlar’ın Karadeniz’de denizaltıları bulunmadığına dair açıklamaları doğrudur.

Almanlar’ın Karadeniz’deki 30.U-bot Filotilla Komutanlığı Köstence’de Ekim 1941’de

kurulmuşsa da, bu filotillanın ilk beş U-botu olan U-19, U-20, U-23, U-24, ve U-91

Ekim 1942’den itibaren buradaki görevlere başlamışlardır. Bunlara daha sonra 6 Mayıs

1943’te U-18 eklenmiştir. Almanlar’ın Karadeniz’deki tek U-bot filotillası olan 30.

Filotilla 10 Eylül 1944’te kapanana kadar toplam bu altı U-bota sahip olmuştur. Bu

botlardan U-18 ve U-24, 25 Ağustos 1944’te gelen Rus birliklerine düşmemek için

Köstence’de kendilerini batırmışlardı. U-9, 20 Ağustos 1944’te Sovyet uçaklarının

bıraktığı bombalar ile batırılmıştı. U-19, U-20 ve U-23 ise Romanya ve Bulgaristan

düştükten sonra Karadeniz ile Almanya’nın alakası kalmaması üzerine Ereğli açıklarına

gelerek 41,16 kuzey enlemi ve 31,26 doğu boylamında kendilerini batırdılar.1

3.2.2. Almanlar’ın Doğu Cephesi Siyaseti Ve Türkler

3.2.2.1. Almanya’nın Doğu Siyaseti ve Dış Türkler

Bazı Alman komutanlar hala Türkiye’nin eninde sonunda Birinci Dünya Savaşı’nda

olduğu gibi kendi yanlarında savaşa gireceklerini düşünüyorlardı. Buna Hitler’in de

inandığı düşünülebilir. Orgeneral Hoth, 30 Mart 1941’de Reichstag’taki toplantıdan

sonra Hitler’in, “Almanya’nın Birinci Dünya Savaşı’ndaki durumunun çıkış noktası

olacağını (Barbarossa için), sonra Avusturya (ve Macaristan), Bulgaristan ve Türkiye ile

1 www.uboat.net Bunlardan U-20, 26 Haziran 1943’te bir Sovyet eskortu tarafından sualtı bombalarıyla ağır hasara uğratıldığı için Köstence’ye dönmek zorunda kalmıştır. (www.uboat.net/boats/U20.htm

215

müttefik olunacağını söylemiş, Avusturya’nın (ve Macaristan) şu anda kendi yanlarında

olduğunu belirttiğini” not etmiştir (Förster 2004:70).

Dış Türkler, savaş boyunca Yunan, İngiliz, Sovyet ve Alman ordularında çarpıştılar.

Almanlar esir alınan Yunan askerleri içindeki Türkler’in -en azından bazılarının-

Türkiye’ye geçmesine izin vermişlerdi (Özkarabekir 2005:25-26). Türk dış siyasetinde

“Dış Türkler’in” etkili konuma gelmeleri ise, Almanya’nın Rusya’ya saldırması ve

1941’deki ilk zaferleri ile başlamıştır (Baykara 1998:98). Doğu Cephesi açıldıktan sonra

Rusya’da yaşayan Türkler, Almanlar için önemli bir konu oldu. O dönemde Sovyetler

Birliği’ndeki Türk nüfus 40 milyon civarındaydı (Koçak 2003, 1:663) ve bunların çoğu

Sovyet baskısından bıkmıştı. Kızılordu mensubu esirler içinde Sovyetler Birliği’nin

esaretinde yaşayan çok sayıda Türk ve diğer milletlerin de yoğun oldukları dikkati

çekmmiştir. Almanlar, çok geçmeden Sovyetler’e karşı bir yandan bu esirleri, diğer

yandan da buna bağlı olarak Sovyetler Birliği’nde bulunan diğer Türkler’in kurtarılması

için yanıp tutuşan Türkiye’deki ve Avrupa’daki Turancılar’ı birlikte kullanabilecekleri

bir çalışma başlatmışlardır. Böylece Doğu Cephesi’nde Kızılordu’nun sayı üstünlüğünü

sınırlarken burada yaşayan halkları da kendi taraflarına çekebilecekler, dolayısıyla

işgalden sonra buraların kontrolünde de fazla zorlanmayacaklardı. Bununla birlikte,

Türkiye’deki Alman yanlısı kuvvetli bir toplulukla ilişkiler sayesinde de Türkiye’yi

kendi tarafına yaklaştırmayı hızlandırabilirdi.

Savaş döneminde Dış Türkler üç grup halinde göze çarpmaktaydı: Birincisi Zeki Velidi

Togan’ın başını çeken ve aktif olarak Rusya aleyhinde çalışıyor görülenler (bir kısım

Türkistanlı da dahil), ikincisi Rusya aleyhinde çalışan ancak bir süre sessiz kalanlar

(Ayaz İshaki gibi), üçüncüsü ise Kırım ve Azeriler’in içinde bulunduğu, Türk Dış

Siyaseti’ni doğru yorumlayıp, sadece ondan aldıkları direktifle hareket edenler (Baykara

1998:100).

Barbarossa Harekâtı başladıktan sonra, İşgal altındaki Doğu Bölgeleri Bakanı Alfred

Rosenberg’in, henüz 1941 Nisan’ında işgal edilecek Sovyet toprakları için yetkili

olacak Rusya Komitesi Başkanlığı’na getirilen Georg Grosskopt’a görev içeriği verildi.

Bunun üzerine Kafkasyalı ve Türk-Tatar mültecilerle ve Türk siyasî ve askerî

216

mercileriyle, doğuda yıllarca süren faaliyetleri sayesinde bir çok bağı olan elçi Werner

Otto von Hentig Güneydoğu Avrupa kavimlerinin meselelerinin incelemesini

yürütecekti. Bu daire Alman ilerleyişini kolaylatacak bir şekilde yerel halka birçok

dilden broşürler hazırlıyor, Türkiye’deki Turancılar, Sovyet topraklarında yaşayan Türk

halkları, Afganistan, Orta Asya, Hindistan ve Doğu Türkistan ile ilgileniyordu (Tekin

2001:128-129).

von Papen, 14 Temmuz 1941’de Berlin’e yolladığı bir raporda Harp Okulu Komutanı

General Ali Fuat Erden’in kendisine Kafkasya’da Türk halklarının yaşadığı yörelerde

bir dizi Türk tampon devletlerinin kurulmasından yana olduğunu söylediğini yazıyordu

(Deringil 1994:161). Yine von Papen’in Alman Dışişleri’ne gönderdiği 10 Kasım 1941

tarihli rapora göre General Ali Fuad Erden, 1941 Kasım’ındaki Almanya gezisinde Kiev

Muharebesi ve Dinyeper Irmağı’nın geçilmesi harekâtı ile ilgili bilgi almıştır. Erden,

harekâtı Türk Askeri Akademisi’nde okutulması için Rus kuvvetlerinin durumuyla ilgili

planı içeren bir harita istemiştir. Bununla birlikte Erden, Kırım ve Kafkasya’ya doğru

girişilen harekât ile ilgili görüşlerini de açıklamıştır. Ayrıca Kırım Harekâtı’nın bitişiyle

Kırım Tatarları’nın oluşturduğu bir yönetimin kurulmasının Türkiye’yi politik

bakımdan büyük ölçüde etkileyeceğini bildirmiştir (Uğurlu 2003:179-181).1

Almanlar 1942 Nisan’ında Berlin’de, Kafkas halkları üzerinde uygulayacakları

propagandayı tespit ettiler. Almanlar, bu halkların Sovyet yönetiminin hangi

uygulamalarından şikayetçi iseler o konuda yardımcı olacaklarına söz veriyorlardı

(Alpargu 1998:269). 1942 Ağustos’unda Rusya’yı iyi bilen General Köstring Kafkasya

Valisi yapıldı.2 Aynı ay içinde Sovyet harp esirlerine uygulanacak muamele ve onlarla

ilgilenme esnasında ortaya çıkacak meselelerin halledilmesi için Doğu Milletleri

Mensupları Merkezi (ZAVO) kuruldu. Bu teşekkülün görevi diğer merciler tarafından

temin edilmedikleri takdirde bilgi vermek, giyecek, yer ve seyahat yardımı sağlamaktı.

ZAVO, propaganda, dergi, eğitici kurslar ve daha sonra millî temsilcilikler gibi teknik

yardım sağlıyordu (Tekin 2001:138-139).

1 General Erden ve Emekli General Erkilet’in seyahatlari.15 Ekim ila 5 Kasım arasında gerçekleşmiştir (Jaeschke 1990:60).2 www.feldgrau.com/rvol.html

217

Bu arada Türk Hükümeti de durumdan faydalanmaya çalışıyordu. Von Papen, 27

Ağustos 1942’de Alman Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği siyasî raporda “son bir

demecinde Saraçoğlu, Türk-Moğol fikrine bağlılığını dile getirerek bu duygunun dolaylı

biçimde açık duruma gelmesini sağlamıştır” demiştir. Raporda ayrıca Türk-Moğol

gençlerinin bir kısmının Türk üniversitelerine gönderilmesi gereğinden bahsetmektedir.

Von Papen ayrıca “Başbakan olarak Saraçoğlu, Türkiye’yi tehlikeye atmamak için

tarafsızlığı kesin olarak korumak durumundadır. Çünkü ona göre, yakın olduğu

tartışmasız kabul edilecek Rus yenilgisi İngilizleri barış istemeye zorlayacaktır” diye

eklemiştir (Uğurlu 2003:219-220).

Kafkaslar’ın zaptından sonra Almanlar, burada bir “Kafkas Kraliyet Komiserliği”

oluşturacaklardı. Dahil edilecek bölge ise Rostov-Hazar Denizi-İran-Türkiye arasında

kalan kesimdi (Alpargu 1998:269). Kuzey Kafkasya’nın Alman işgaline girmesi üzerine

Kafkas millî temsilciliklerinin birçok üyesi geçici idari organlar oluşturmak üzere

Stavropol’e nakledilmişlerdi. Ancak asıl yer altı faaliyetlerinin başlaması Stalingrad

Muharebesi’nden sonraya rastlamıştır. Yani geç kalınmıştı. 1943 sonralarında personel

eksikliği bu konudaki planların uygulanmasını çıkmaza sokmuştur (Tekin 2001:143).

Bu arada Schellenberg, Türkiye’nin Almanya’daki büyükelçiliğinde verilen bir

resepsiyonda Türk Büyükelçisi’nin Türk Dili ve diyalektleri üzerine derin bir bilgisi

olduğunu görmüş ve ondan bu diyalektlerin bir zincir şeklinde Karadeniz’den

Moğolistan içlerine kadar uzandığını,eğer bir kişinin bu dilde çalışırsa tüm bu alan

içinde iletişim kurmakta zorlanmayacağını öğrenmiştir. Schellenberg, Türkler’in

Almanlar’ın Rus gücünü azaltmasından memnun olduklarını, üst düzey Türk yetkililerle

yaptığı konuşmalardan Türkler’in Rusya’daki çeşitli Türk gruplarıyla kesin dini ve

siyasî bağları koruduklarını ve bunların anavatanla tekrar birleşme olasılıklarını

araştırdıklarını görmüştü. Bunlardan Kırım Tatarları ve Azeriler önde geliyorlardı. Bu

nedenle Schellenberg, Alman liderlerini ele geçirilen bölgeleri kolonileştirme yerine en

azından bir çeşit otonom idareler kurmalarına ikna etmeye çalışmıştır. Detaylı raporları

verdiği Himmler bunu olumlu karşıladıysa da, konuyu Hitler ile derinlemesine

tartışmaya çekinmişti (Schellenberg 1956:376-378).

218

1944 yazında Kızılordu işgal edilmiş bölgelerin çoğunu kurtarınca Doğu Bölgeleri

Bakanlığı fonksiyonlarını büyük ölçüde kaybetti. 10 Kasım 1944’te devlet

komiserlikleri lağvedilmiş, ancak Resenberg bakan olarak yerini korumuştu. Profesör

von Mende’nin “yabancı milletler” dairesi ise harbin son günlerine kadar ayakta

kalmayı başarmıştır (Tekin 2001:140-141). Almanlar’ın Rusya’da yaratmaya çalıştıkları

siyasî oluşumlar çok yaşamadı. Ama Alman Ordusu Doğu Cephesi’nde çarpışacak

yüzbinlerce müttefik asker kazandı.

3.2.2.2. Alman Ordusu’nda Türkler

1941’de yenilmekte olan Kızılordu askerlerinin morali bozuk, eğitimi ve teçhizatı

yetersiz, çoğunun ise savaş tecrübesi yoktu. Kısa sürede dağılan Kızılordu birliklerinden

çok sayıda Türk te esir düşmüştü. Bazı Türkler gönüllü olarak Alman Ordusu’na

katıldılar. Bunun öncelikli nedeni, Sovyetler Birliği’nin özellikle senelerdir Türkler’e

uyguladığı baskıydı.

1941’de Kırım’a giren Manstein, Kırım ahalisine yaptıkları yardımın ve dini adetlerine

gösterdikleri hoşgörünün karşılığında, Kırım Tatarları’nın kendilerine sempatiyle

baktıklarını, hatta köylerini çetelerin baskınlarına karşı koruyabilmek için kendi

savunma taburlarını kurduklarını söylemiştir (Manstein 1962:239).

Almanlar’ın yanında savaşan Kırım ve Türkistan birlikleri özellikle ön plana

çıkmaktadır. Bunlar savaşa Kızılordu tarafına katılmış, ancak gönüllü olarak teslim

olmuşlardı. İlk başlarda Almanlar bunlara dikkat etmediler. Ama sonra gönüllü

birliklerinde Alman saflarına katıldılar. “Osttürkischer Waffenverband Der SS” (SS

Doğu Türkistan Silâhlı Birlikler) çatısı altında cepheye gittiler (Özkarabekir 2005:29-

30).

30 Aralık 1941’de yayınlanan gizli bir memorandumla (OKW) dört lejyonun

toplanacağı bildirildi. Birincisi Türkistan Lejyonu olup, Türkmenler, Özbekler,

Kazaklar, Kırgızlar, Karakalpaklar ve Tacikler, ikincisi Kafkas-Muhammedan Lejyonu

219

olup, Azeriler, Dağıstanlılar, İnguşlar, Lezginler ve Çeçenler, üçüncüsü Gürcü Lejyonu

olup Gürcüler ve dördüncü de Ermeni Lejyonu olup Ermeniler’den oluşacaktı. Bunlar

arasından kurulan en büyük formasyon 162. Türkmen Piyade Tümeni olup,1 Almanlar,

Türkmenler ve Azeriler’den oluşmaktaydı. Kafkas liderlerin çalışmaları sayesinde

Almanlar tarafındaki Kafkas gönüllülerin sayısı da 102.300’ü bulmuştu.2 Türkistan

Lejyonu’ndan savaş boyunca cepheye gidenlerin toplam sayısı ise 300.000’i bulmuştur

(Özkarabekir 2005:166). Ayrıca Kırım Tatarları’ndan oluşan bir SS Dağ Tugayı da

(Waffen-Gebirgs-Brigade der SS) vardı. 1944’te 3.000 kişi olan bu birlik 1945’te 8.500

kişiye ulaşmıştır (Özkarabekir 2005:162).

Türk birlikleri ilk kez Kırım’da, sonra Kafkasya, Stalingrad, Smolensk ve Leningrad’da

savaşa sokuldular. Başlangıçta subayların hepsi Alman olup, sonradan Alman askerî

okullarında staj yaparak iyi derece ile mezun olan Türk subayları da alt komuta

kademelerine dahil edilmişlerdir (Ertürk 2005:173).3 Türk birliklerine komuta eden

Tümgeneral Heigendorf, “…1941 Haziran’ından itibaren Türkleri gönüllü birliklere

alsaydık, hem bir milyonun üzerinde Türk asıllı o günün şartlarında esir kamplarında

hayatını kaybetmez, hem de biz kendi milletimizden olan askerler kadar itimada layık

Türk gönüllülerinden faydalanırdık” demiştir (Ertürk 2005:180).

1942 sonbaharına kadar 260.000 kadar Türk gönüllü Alman silâhlı kuvvetlerine

katılmıştı (Ertürk 2005:160). Türk gönüllülerin talebini kabul eden Almanya, 1943’te

Azerbaycan ile birlikte Türk devletlerinin bağımsızlıklarını resmen tanıdı (Ertürk

2005:169).4

Almanlar, Kafkas eteklerinde Romen dağ tümenlerinin yanısıra Türk taburlarını da

kullanıyorlardı (Jacobsen 1988:665).5 1942 yazında Kafkaslar’da çekilen Kızılordu’ya

karşı Karaçay-Balkar Milis Kuvvetleri de mücadele vermiş ve bunlar NKVD

tümenlerine karşı önemli başarılar sağlamışlardır (Alpargu 1998:270). Kasım 1942’de,

1 162. Türk Tümeni’nin mevcudu 19 tabur ve 29 bölükten oluşmaktaydı (Koçak 2003, 1:687).2 www.feldgrau.com/rvol.html3 Cabbar Ertürk, ayrıca Türk ve Alman subaylar arasında ırk ayrımından dolayı çıkan anlaşmazlıkların sayısının da az olmadığını söylemiştir. (Ertürk 2005:180).4 Aslında Doğu Bölgeleri Bakanı Rosenberg, ne Kırım’ın ne de Kafkasya’nın bağımsızlığından yanaydı. Batum ve Bakü’nün Türkiye’ye verilmesine ise kimse yanaşmıyordu (Koçak 2003, 1:683).5 31 Ağustos 1942’de Mareşal List ile yapılan konferansta Halder’in aldığı notlardan...

220

Terek Çayı’nın bir yanında Almanlar, diğer yanında ise Azeri, Gürcü, Türk, Çeçen ve

Ermeni alaylarının oluşturdukları Sovyet tümenleri mevcuttu (Özkarabekir 2005:138).

Stalingrad Muharebesi’nde üç Türkistan taburu son ferdine kadar savaşmış ve ölmüştür

(Özkarabekir 2005:161). Almanlar Kafkasya’yı boşaltmaya başlayınca Karaçay, Balkar,

Kabartay, Oset ve Adigeler’den oluşan 25.000 Kuzey Kafkasyalı da Almanlar ile

birlikte çekilmek zorunda kalmışlardır (Alpargu 1998:270). Polonyalılar ile Varşova’da

savaşan Alman brilikleri arasında Azeri gönüllüler de vardı. Varşova İsyanı’nın

bastırılmasında 30.000 Türk görev yapmıştır (Ertürk 2005:160,186).

1944’te Doğu Cephesi’nde Alman orduları tarafında savaşan 200.000 civarındaki

Türkistan ve Kırım birlikleri 65.000 kayıp verdiler ve savaş bitince de esir edildiler.

Batılı Müttefikler’e esir düşenler Rusya’ya iade edildiler ve bunlar Sovyetler tarafından

vatana ihanet suçu ile kurşuna dizildiler. Ancak çok azı İngilizler’in elinden kaçarak

hayatta kalabildiler (Özkarabekir 2005:29-30).1

1942’de Kazak formasyonları da oluşturulmaya başlandı ve bunlar önce partizanlara

karşı, sonra Kafkaslar ve Volga cephelerinde savaştılar. 60-80 bin kişilik 16 süvari

formasyonu kurulmuştu. 1943 yazında, 1. Kazak (Cossack) Tümeni, altı süvari

alayından oluşturulmuştu. Bu birlik, kısa süre sonra 50.000 kişilik XV. SS Kazak Süvari

Kolordusu’na çıkarılırken, Almanlar’ın yanında savaşan tüm Kazaklar’ın sayıları da

250.000’e yükselmiştir. Böylece iki Kazak tugayı ve 12 Kazak alayı daha kurulmuştur.2

Savaşın sonunda Kazaklar da Türkmenlerle aynı kaderi paylaşmışlardır.

Ayrıca Alman Ordusu’nda savaşan Boşnaklar da vardı. Bunlara Müslüman Hırvat

denildiği için Hırvat birliklerinde bulunuyorlardı. Bu birliklerden en ünlüsü 13. SS Dağ

Tümeni “Hançer” (13. Waffen-Gebirgs-Division Der SS “Handschar”) olup

Yugoslavya’da partizanlar ile mücadele etmiştir. Sovyet birlikleri bölgeye ulaştığında

Macaristan’a çekilmek zorunda kalmış ve Yugoslavya’nın kurtarılması sonucu küçülen

1 1944’te gönüllü Türk birliklerinin sayısının 900.0000’e yükseldiği, ancak Almanların bunların sayısını fazla göstermek istemediği söylenmektedir (Ertürk 2005:173). 1944’te Alman Ordusu tarafından cepheye yollanan Türkistanlılar’ın sayısı 180.000’i bulmuştu. Bunların 65.000’i Doğu Cephesi’nde olmak üzere 90.000’i Avrupa’nın çeşitli bölgelerinde kaybedilmiş, 10.000’i de sonradan esir kamplarında can vermiştir (Özkarabekir 2005:167).2 www.feldgrau.com/rvol.html

221

birlik tümen seviyesinin altına indirilmiştir. 21. SS Dağ Tümeni “Kama” adında ikinci

bir SS Boşnak tümeni daha kurulmuşsa da asker yetersizğinden dolayı ömrü fazla

sürmemiştir.

Ruslar, Alman askerlerini esir alınca işçi olarak çalıştırıyor, Türkleri esir alınca hemen

kurşuna diziyorlardı. Bunun üzerine Türk Millî Komiteleri, Alman Genelkurmayı’na

başvurarak Batı Cephesi’ne alınmalarını istediler ve bunun üzerine 1944’ten itibaren

Türk birlikleri Batı ve İtalya cephelerine gönderilmelerine başlandı (Ertürk 2005:154).

Bunun yanında Alman Ordusu’ndaki Türk birlikleri savaşın son bir buçuk senesini daha

çok partizanlarla muharebe ederek geçirmişlerdi. Savaşın bitimiyle birçok Türk,

İngilizler’e esir düşmüş, onlar da Sovyetler’e iade etmişlerdir. Bunlardan bir kısmı

Türkiye üzerinden iade edilmiş ve 2.000 kadarı Türk delegesinin gözü önünde Kızılordu

askerleri tarafından katledilmişlerdir. Türkiye, Almanya’ya savaş ilan ettiği için

müttefiklerinin sözünden çıkamamıştı (Özkarabekir 2005:171-172).1 İçişleri Bakanı

Hilmi Akan’ın Başbakanlık’a gönderdiği 21 Mayıs 1945 gün ve 3/2563 sayılı Bakanlar

Kurulu kararı gereğince, 241’i Yozgat’ta ve ikisi de İstanbul’da bulunan 243 Rus

mültecisinin Sovyetler’e dönmek istemedikleri, gittikleri takdirde öldürüleceklerini, bu

yüzden her çareye başvurarak kaçacaklarını, kaçamazlarsa intihar edeceklerini

söylemişler, sevkiyatı süren mültecilerin ise bu duruma karşılık Yozgat Valiliği ve

Kamp komutanlığı tarafından arkadan kelepçelenerek sevklerinin sürdüğü sevklerinin

sürdüğü, bunların kapalı vagonlarda 50 polis ve erin refakatinde yola çıkarılması

kararlaştırıldığı, ancak kelepçelemenin uygun görülmediği anlaşılmaktadır.2 Gönüllü

birliklerden biri 1945 Mart’ında İsviçre’ye sığınmayı başarmıştır.

Kafkas halklarından Sovyet tarafında savaşanlar da mevcuttu. 17 Mayıs 1943’te Stalin,

Küçük Karaçay Komünist Partisi Bölge Sekreteri Hacıyev’e bir telgraf göndererek

askerî uçakların yapımı için bölgeden toplanan bir milyon ruble için teşekkür etmiştir

(Alpargu 1998:270). Ruslar, Ahıska Türkleri’ni de henüz Barbarossa’dan önce askere

almaya başlamışlardı. Cabbar Ertürk anılarında, “…1930-1940 yılları arasında Türk

asıllılardan askere alınanlar sembolikti. Bin nüfuslu köyden en fazla iki kişi askere

alınıyor ve bunlarda genellikle geri hizmetlerde çalıştırılıyorlardı. Harp okullarına ise 1 Benzer olaylara tanık olan Amerikan askerleri de mevcuttur (Özkarabekir 2005:167).2 BCA: 10.117.815.20

222

Türk asıllılardan alınanlar enderdi. Alınanlar ise terfi ettirilmez ve idarelerine askerî

birlik verilmezdi” demiştir. 1939’dan itibaren Türkler de toplu halde askere alınmaya

başlamışlardı ve bunlar genellikle Polonya, Moldovya ve Baltık Ülkeleri’ne

gönderiliyorlardı. Ruslar, Türk aydınları da özellikle toplu halde askere alıyor, ancak

bunları -bilim adamı olsalar bile-yedek subay değil er yapıyorlardı. Barbarossa Harekâtı

başlayınca apar topar askere alınan Türkler ise, bir aylık bir eğitimden onra cepheye

gönderildiler (Ertürk 2005:107-108). İkinci Dünya Savaşı’nda Sovyet orduları adına

çarpışmak için 43.000 Ahıska Türkü cepheye yollanmış, bunların 28.000’i ölmüştür

(Özkarabekir 2005:133).

Ancak Almanlar ile yaptıkları yoğun işbirliği Sovyetler Birliği’ndeki Türk halklarına

pahalıya maloldu. Kafkaslar’da ve Kırım’da yaşayan bir çok Türk halkı sürgün edilerek

Rusya’nın daha iç bölgelerine gönderildiler. SSCB Halk İçişleri Komiseri Laurentiy

Beria, 24 Temmuz 1944 tarihli mektubunda “Türk nüfusun önemli bir kısmı yıllardır

Türkiye tarafındaki akrabalarıyla temas kurmak suretiyle muhaceret eğilimi içinde olup

kaçakçılık yapmakta, Türk istihbarat organları için casus angaje etme kaynağı

oluşturmakta, eşkiyaya insan gücü temin etmektedir” diyordu. Stalin ise, 1926 yılında

kendisinden toprak talebinde bulunan Karaçay temsilcilerine “Rejim aleyhtarı Karaçay-

Balkarlılar hiçbir zaman benden yardım göremezler” demişti. Savaş sırasında sürgüne

ilk uğrayanlar da Karaçay halkı olmuştur. 12 Ekim 1943’te Karaçaylar, 8 Mart 1944’te

Balkarlar için alınan sürgün kararları ile bu iki halk Orta Asya ve Sibirya’ya

gönderilmişlerdir. Çeçenler’in ve İnguşlar’ın Kazakistan’a ve Kırgızistan’a tahliye

kararı 31 Ocak 1944’te Devlet Savunma Komitesi, 21 Şubat’ta SSCB İçişleri Halk

Komiserliği tarafından onaylanmış, sürgünden sonra 7 Mart 1944’te SSCB Yüksek Şura

Prezidium’unun nihaî tasdik kararı çıkmıştır. 23 Şubat’ta sürgün başlamış, çoğu Rusça

bilmeyen halka karar Rusça okunmuş, uymayan yüzlerce insan kurşuna dizilmiştir.

Vagonlara doluşturulanlar ise Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’a

gönderilmişlerdir. 15 Kasım 1944’ten itibaren de Gürcistan’daki Ahıska Türkleri başta

olmakla birlikte, Karapapaklar, Hemşinler ve Gürcistan Türkmenleri de göç ettirilerek

Orta Asya’ya sürülmüşlerdir. Bu sürgünlerde bir milyona yakın insanın göçe

zorlandığını ancak bunların % 25 kadarının öldüğü tahmin edilmektedir. Kızılordu için

savaşanlar veya savaşmakta olanlar için dahi bir ayrım yapılmamıştır. Kızılordu için

223

savaşmış olan Kafkasyalı 5.943 subay, 20.209 çavuş ve 130.691 er de bu sürgünlerden

nasibini almışlardır (Alpargu 1998:271-278). Ahıska Türkleri’nden ise birçok gaziye,

sürgün edildikten ve eziyetli sürgün sırasında yakınlarını kaybettikten sonra vardıkları

Kazakistan’da, Kızılordu tarafından madalyalar verildi.

3.2.2.3. Turancılık

Turancılık, savaşın hemen arifesinde güç toplamaya başlamıştır. 1939 Mayıs’ında Reha

Oğuz Türkkan’ın çıkardığı Bozkurt dergisi, Turancı kadronun Hüseyin Namık Orkun,

Nihal Adsız, Nejdet Sancar ve Abdülkadir İnan gibi önemli yazarlarına sahipti.

Derginin kapağında “Her ırkın üstünde Türk Irkı” başlığı bulunmaktaydı. Bunun gibi

birçok Turancı dergi çıkmıştır. Bozkurt kısa zamanda kapatılsa da aynı kişilerin dernek

faaliyetleri ve kitap yayınları devam etmiştir (Koçak 2003, 1:665-666).

Von Papen’in Alman Dışişlerine yolladığı 1941 tarihli gizli bir belgede İstanbul

Milletvekili Şükrü Yenibahça, Nuri Killigil, Profesör Zeki Velidi Togan, Ahmet

Caferoğlu ve Emekli Tümgeneral Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet Pan-Turan hareketi ile

ilgili öne çıkan isimler olarak verilirken, Erkilet’in Doğu Türkleri sorununda çalışan

hükümetin ajanlarından biri olduğu belirtilmişti. Aynı belgede öne çıkan diğer iki isim

ise Mehmed Emin Resulzade ve Mirza Bala idi (Tekin 2001:154-156). Woermann’ın 17

Eylül 1941 tarihli gizli raporunda ise Pan-Turancılık hareketinin amacının Türkiye

Cumhuriyeti sınırları dışında kalan Türk halklarına özgür bir devlet yapısı kazandırmak

olduğunu ve bu bölgelerin Türkiye dışında kalacağını, ancak siyasal açıdan Türkiye’ye

bağlanacağını söylüyordu (Mumcu 1995:3).1

Bozkurt, 5 Mart 1942’de haftalık olarak yeniden yayınlanmaya başlamıştı. Yazı

kadrosunda Peyami Safa, Reha Oğuz Türkan, Zeki Velidi Togan, Ali İhsan Sabis,

Abdülkadir İnan ve Osman Turan’dan oluşmaktaydı. Ayrıca Rıza Nur, Mustafa Hakkı

Akansel, Fethi Tevetoğlu, Hasan Ferit Cansever, Şerif Bilgehan gibi birçok yazar çeşitli

1 Dr. Ernst Woerman, Alman Dışişleri Bakanlığı’nın Türkiye ile ilişkilerinden sorumlu Müsteşar yardımcısıydı.

224

Turan dergilerinin sayfalarında yer almaktaydılar. Ancak Turancılar arasında da görüş

ayrılıkları, çatışmalar ve program farklılıkları mevcuttu (Koçak 2003, 1: 667-674).

Turancılar, Alman yetkililerle sürekli irtibattaydılar. Erkilet, Büyükelçi Hentig ile

sürekli mektuplaşmakta, ve konuyu ağırlıkla Rusya’daki Türkler oluşturmaktaydı. Hatta

Ribbentrop, von Papen’e 5 Aralık 1942’de çektiği telgrafta “Türkiye’deki Alman

dostlarını desteklemek için beş milyon Reichsmark yolladığını söylemiştir (Uğurlu

2003:241).

Bu harekete hükümetin ve ordunun göz yumduğu da ortadadır. Hatta bir yere kadar her

ikisi tarafından desteklendiği de söylenebilir. İnönü, Stalingrad öncesinde von Papen’e

“Umut ederim, sonbaharda Alman birliklerinin Kafkasya’da görünmesi yeni bir durum

yaratacak ve bu durumda yeni kararlar almak gerekecek” demiştir (Glasneck:168).1

1934’teki Trakya Olayları’nın sonrasında İnönü hakkında “azınlıkları sevmeyen,

kışkırtıcısı kötü adam” şeklinde bir önyargı gelişmişti. Hatta İnönü, Cumhurbaşkanı

seçildiğinde Yahudiler tedirgin olmuşlardır (Bali 2004:88-89).2 İnönü’nün Rusya’ya

yaklaşımının da olumsuz olduğu biliniyordu. Saraçoğlu henüz Dışişleri Bakanı iken

Ankara’daki Alman maslahatgüzarına, İnönü’nün işbaşına gelmesinden sonra Türk

politikasının Sovyetler Birliği’ne daha çok yaklaşmasına yönelik Sovyet umutlarının

boşa gittiğini sık sık söylemişti (Glasneck:62). Von Papen, 22 Aralık 1941’de

İnönü’nün Alman askerî başarılarından memnun olduğunu belirtmiştir (Koçak 2003,

1:611).3

1 İnönü’nün meclisi açış konuşmalarına bakıldığında, 1939-40’ta ihtiyatlılık hakim ve Sovyetler ile ilişkilerin düzelmesi vurgulanırken, 1940-41’de, 1941-42’de ve 1942-43’te Almanlar ile ilişkiler ön planda olup, ılımlılık hakim gözükmektedir. 1943-44’te ise Müttefikler ile ilişkiler ön plana geçmiş ve 1944-45’te de bu değişmemiştir.2 1934’te Trakya’da, Yahudilerin yaşadıkları yerleşim merkezlerinde anti-semitik çıkmış ve tarihe “Trakya Olayları” olarak geçmişti. Yağma ve kovma şeklinde gelişen olaylar yüzünden Edirne, Çanakkale ve Kırklareli’ndeki Yahudiler İstanbul’a göç etmişlerdi. Bir çok kişi olaylardan İnönü’yü sorumlu tutmuşlardı.3 Cemil Koçak, eserinde bunu “Alman askerî başarılarının doruk noktasına çıktığı zaman” şeklinde belirterek hataya düşmüştür. Nitekim, 5 Aralık 1941’de Almanlar’ın Moskova’ya yönelik en büyük harekâtı durmuş ve akabinde başlayan Sovyet karşı-saldırısı Almanlar’a savaştaki kara muharebelerinde ilk ciddî yenilgisini tattırmıştır. İnönü’nün açıklaması, Sovyet birliklerinin kuzey, güney ve merkez cephelerdeki harekâtlarda Almanlar’ı geri adım atmakta oldukları döneme gelmektedir. Moskova çevresinde ise birçok Alman birliğini, kışın da yardımıyla ezmektedirler 5 Aralık’tan sonra dünya gazetelerinde ve Türkiye gazetelerinde bir suskunluk dönemi olmuşsa da, bu karşı-saldırıdan iki-üç hafta sonra Türk liderlerin durumdan haberdar olmadıkları anlamına da gelmemektedir. Anlaşılan İnönü, Doğu Cephesi’nin sabitlenmesini ve muharebelerin uzamasını istiyor, aynı zamanda da Almanlar’ın biraz

225

Başbakan Refik Saydam, 4 Mayıs 1942’de Anadolu Ajansı’nda çalışan 26 Yahudi’nin

görevlerine son verilmesini istemişti (Koçak 2003, 1:650). Dış Türkler, 1942 yazında

Saydam’ın vefatı üzerine başbakan olan Şükrü Saraçoğlu tarafından destek görüyorlardı

(Baykara 1998:100-101). Bir konuşmasında Saraçoğlu, “Biz Türküz, Türkçüyüz ve

daima Türkçü kalacağız. Bizim için Türkçülük bir kan meselesi olduğu kadar ve laakal

o kadar o kadar vicdan ve kültür meselesidir. Biz azalan ve azaltan Türkçü değil,

çoğalan ve çoğaltan Türkçüyüz. Ve her vakit bu istikamette çalışacağız” şeklinde

konuşmuştur (Dağlı 1988:105). Anthony Eden gibi bazı politikacılar ise,

Menemencioğlu’nun Mihver davasından yana olduğuna inanmışlardır (Weisband

2002:37). Numan Menemencioğlu Meclis’teki bir konuşmasında Türkiye’de Turancı

akımının olmadığını öne sürmüştü (Koçak 2003, 2:216). Ulaştırma Bakanı Ali Fuat

Cebesoy ise Mihver yanlısı olmamakla birlikte, İkinci Dünya Savaşı’na Sovyetler

Birliği’nin egemenliğini kırmaya yarayacak bir fırsat gözüyle bakıyordu (Weisband

2002:50). 17 Ağustos 1942’den 25 Mayıs 1943’e kadar İçişleri Bakanı olan ve

sertliğiyle ün yapan Recep Peker, Mihver’e daha yakın bir politikanın savunucusu

olmuştur. Peker, tek parti ve otoriter önderlik sisteminin savunucusuydu. Her türlü

anlaşmaya karşıydı ve görüş ayrılıklarının basit bir diplomasiyle çözülmesinin mümkün

olduğu hallerde bile kuvvet kullanılmasından yanaydı (Weisband 2002:44-45, dipnot

66).

General Warlimont, 23 Ocak 1942’de Wehrmann’a gönderdiği mektupta,

“…Türkiye’nin kaderiyle çok ilgilendiği Türk Moğol halkları…” şeklinde

bahsetmekteydi. Warlimont, “General Erkilet’in, Türk Hükümeti tarafından hoş görülen

Türk-Moğol asıllı halklara karşı ilgi uyandırma propagandası Türk Hükümeti’nin hangi

yola yöneldiğini ve hangi yola yöneltilmesine izin vereceğini göstermektedir,.” demiştir

(Uğurlu 2003:193). 1943 Haziran’ında “En büyük Tehlike” adlı, Turancılık davasına

karşı propaganda olan broşür ise İstanbul Siyasî Polisi tarafından toplatılmıştı (Mumcu

1995:30).

geriledikten sonra ertesi sene nihaî darbeyi indireceğini düşünüyordu. Böylece muzaffer olsa bile, Kızılordu kış boyunca kendini toparlama olanağı bulacağından, Almanlar’ın gücü daha çok kırılacaktı. Buna dayanarak 1941-42 kışının hem Türkiye, hem Rusya, hem de İngiltere açısından istenildiği gibi geçtiğini söyleyebiliriz. Çünkü Almanlar nihaî hedeflerden sadece Leningrad’ı ablukaya almışlar, Moskova’yı üç taraftan çevirdikten sonra geri atılmışlar, Rostov’u aldıktan sonra ise terke zorlanmışlardı. Kırım’ın tamamı ele geçirilemediğinden Sovyet Donanması’nın Karadeniz’i kontrolü devam ediyordu. Stalingrad ve Kafkasya ise henüz uzaklardaydı.

226

Almanlar’ın kendi aralarındaki mektuplaşmalardan öğrenildiğine göre, Fevzi Çakmak

Türk-Alman ilişkilerinin yalnız Turancılık temeline dayanabileceğini söylemiş,

Türkiye’nin Almanya’ya karşı savaşa girmeyeceğini , yalnız işgale karşı kendini

savunacağını belirtmiştir. Çakmak’ın, Almanlar’ın Türk-Moğol halkına tutumuna

sempatiyle baktığı gözlemlenmiş ve bunlardan oluşan savaş esirleri arasında hareket

etmek üzere adamlarını göndermeye hazır olduğunu eklemiştir.1 13 Mayıs 1942’de von

Papen, Alman Dışişleri Bakanlığı’na General Mürsel Bakü’nün, Mareşal Fevzi

Çakmak’ın kendisine Turancılık davasını benimsemiş olan sivillerin, eğer isterlerse

Almanya’ya gitmeleri için ülkeden ayrılmalarına izin vererek Turancılık hareketine

yardım etmeye çalıştığını bildirmiştir. Ancak Çakmak, aynı izni subaylara vermemişti.

Bunun yanında Çakmak’ın, Türkiye’nin Bakü bölgesinde çarpışmak zorunda kalacağına

inandığı da söyleniyordu (Weisband 2002:236). Hentig’in 1 Haziran 1942 günü

Berlin’de Prof. Dr. Garon’u kabulünde Garon’un Hentig’e açıklamaları ise, “Çakmak

Türkiye’nin savaşa girmesinin hemen hemen kaçınılmaz olduğuna ve Türk Ordusu’nun

yeterli silâh ve cephane sağladığında savaşa girebileceğine inanmaktadır. Çakmak’a

göre Türk Ordusu İran üzerinden Bakü’ye yürüyecektir” şeklindeydi (Uğurlu

2003:207). Bu arada İngilizler de Çakmak’ın yardımcısının Mihver yanlısı olduğunu

söylüyordu (Denniston 1998:113). 23 Şubat 1942’de von Papen’in bildirdiğine göre

Genelkurmay İkinci Başkanı Asım Gündüz, “iki ülkenin genelkurmaylarının sıkı bir

gizlilik içinde işbirliği yapmalarına karşı olmadığını” söylemişti. Gündüz, Alman

Askerî Ateşe Tümgeneral Rohde’ye de “Türkiye’nin gelecek aylarda İngilizler’den ve

Amerikalılar’dan elden geldiği kadar çok malzeme koparmak istediğini, eğer Almanya

birlikleri Kafkasya’ya dayanır ve Türkiye bu durumu kabul ederse, artık İngiliz ve

Amerikan tarafından silâh beklenemeyeceğini” söylemiştir (Glasneck:168). Asım

Gündüz, ayrıca Rohde’ye Sovyetler’in kuzey limanlarına yapılan müttefik sevkiyatı ve

İngiliz deniz harekâtı ile ilgili konularda bilgi sağlamış, (Koçak 2003, 1:616-617)

Kuzey Afrika’ya yapılacak Müttefik çıkartması için uyarıda bulunmuştu

(Glasneck:175).

Türkiye’nin Budapeşte Büyükelçi Ruşen Eşref Ünaydın, 1941’de Budapeşte’de faaliyet

gösteren Turan Cemiyeti’nin yıllık toplantısında konuşma yapmıştır (Koçak 2003, 1 24 Kasım 1941 tarihli, Hentig’in Erdmansdorf ve Wehrmann’a gönderdiği rapora göre... (Uğurlu 2003:183).

227

1:667). Mirza Bala, Türk Ordusu’nda görevliydi. Emekli General Erkilet ise Tatar

kökenliydi. Bazı büyükelçiler de bunlara destek veriyorlardı. Memduh Şevket Esendal

da Turancılar ile birlikteydi. Ancak kendisi Kabil’de Büyükelçi olduğundan devletin

talimatlarının dışına çıkmamıştır (Koçak 2003, 1:662). Zeki Velidi Togan ise

Almanya’daki faaliyetlerinde Saffet Arıkan’ı haberdar etmiştir. Bu faaliyetlerde Türk

asıllı Sovyet savaş esirleri önmeli yer tutmaktadır (Baykara 1998:98-99). Dış Türkler

konusunda belki de en çok çaba gösteren Berlin Büyükelçisi Hüsrev Gerede idi. Alman

Dışişleri Bakanlığı’nın Doğu Masası sorumlusu Weizsacker, 5 Ağustos 1941 tarihli bir

muhtırada Gerede’nin onu makamında ziyaret ettiğini Kafkas halklarının bir tampon

devlet olarak birleştirilebileceklerini ve Hazar Denizi’nin doğusunda da bağımsız bir

Turan devletinin kurulabileceğini söylediğini belirtmişti. Ribbentrop, 25 Ağustos’ta

Gerede’yi yokladığında bu konuda görüşmeye yetkili olmadığını anladı.Anlaşılan

Gerede, inisiyatifini kullanarak savaşı kazanmakta olan taraftan mümkün olan en büyük

kazancı sağlamaya çalışıyordu. Weiszacker ile ikinci görüşmesinde Ribbentrop’a

söylediği gibi “Türkiye’nin konuyla ilgili hiçbir beklentisi olmadığını” vurgulamıştır

(Deringil 1994:161-162). Görüldüğü gibi Türk yetkililer bir yandan Doğu

Cephesi’ndeki hale göre Almanlar’a yardımcı oluyorlar, hem de ileride olabilecek ters

ve kötü sonuçlardan kendilerini sakınmaya çalışıyorlardı. Belki de Türk Hükümeti

Almanlar Doğu Cephesi’nde savaşı kazandıktan sonra güvenliğini ve bağımsızlığını

korumak için Almanlar’ı Türkiye’ye siyasî ve jeopolitik açılardan mümkün olduğunca

çok bağlamaya çalışıyordu.

1944’e gelindiğinde Turancı dergiler zayıflayarak devam etmekteydiler (Koçak 2003,

2:219). Bunun aksine Turancı akımı karşıtı yazılar aynı yıl içerisinde artmaya

başlamıştır (Koçak 2003, 2:222). Bu gelişme, Doğu Cephesi’ndeki olaylara kuvvetli bir

paralellik göstermektedir. Gazeteler, 11 Nisan 1944’te “Millî Şef’in Hitabeleri” manşeti

altında Turancılar’ın komplosu ile ilgili olarak İsmet İnönü’nün konuşmasını

yayınlamışlardır.1 25 Nisan 1944’te Nihal Atsız-Sabahattin Ali davası için öğrenciler

Atsız lehinde adliye binası önünde gösteri yapmışlardır. Davanın 3 Mayıs’taki ikinci

duruşmasında yapılan gösteriler ise Başbakanlık ve Adliye binaları önüyle Ulus

Meydanı’nda sürdürülürken gözaltına alınanlar olmuştur. Davaya bağlı olarak Atsız’ın

1 Tan, 20 Mayıs 1944, Sekizinci Yıl No.3135.

228

evinde yapılan aramalarda toplanan belgeler sonucu birçok öğretmen ve öğrencinin gizli

örgüt kurmaya çalıştıkları ortaya çıkmıştır (Mumcu 1995:47-48). Hükümet, 1944

Mayıs’ında Turancılar’a karşı daha da sertleşerek önlemler almaya başlamıştı. Bunun

üzerine Nihal Atsız, Reha Oğuz Türkan, Zeki Velidi Togan ve Hasan Ferit Cansever

tutuklandılar ve tutuklamalar devam etti (Koçak 2003, 2:224). Ali İhsan Sabis te dış

politikayı eleştiren yazısından sonra tutuklandı ve hapse mahkum edildi (Koçak 2003,

2:228). Irkçılık-Turancılık davası için 49 kişi sorgulanmış, bunlardan 33’ü

tutuklanmıştı. 27 Temmuz’da tutuklu kalanların sayısı 23’e inmiştir (Mumcu 1995:58).

Dava ise 7 Eylül 1944’te başlamış ve 29 Mart 1945’te sonuçlanmıştır. Davanın sonunda

on sanık beraat ederken, on sanık ta on yıla kadar çeşitli hapis cezalarına çarptırılmış,

olay kamuoyuna hükümete karşı hazırlanmış bir komplo olarak duyurulmuştu. Karar

daha sonra Askeri Yargıtay’da bozulacak ve ikinci kez görülen dava sonucu 1947’de

tüm sanıklar serbest bırakılacaklardır (Koçak 2003, 2:227-228).

3.2.2.4. Türkiye’de İstihbarat ve Alman Propagandası:

1937’den itibaren Almanlar, Türkiye’de Nazi Partisi örgütü kurmak, Türkiye ile ilgili

her türlü bilgiyi toplamak ve üst düzey kişiler ile dostluk kurmak gibi faaliyetlere

yönelmişlerdi (Seydi 2006:26-27). Büyükelçi von Papen eski bir istihbaratçıydı ve

Birinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye’de bulunmuştu. Atatürk, bir sene kadar önce

von Papen’in Ankara’ya elçi atanması teklifini reddetmişti (Bloch 2003:241, dipnot).

Göbbels, 12 Nisan 1939’da İstanbul’a gelmiş, 14 Nisan’da da ayrılmıştı. Bu ziyaret,

olasılıkla von Papen’in elçi olarak atanmasıyla ilgiliydi (Koçak 2003, 1:361). Çünkü

von Papen, bu ziyaretin ardından 18 Nisan 1939’da güven mektubunu sunmuştur

(Jaescke 1990:7).

Savaş boyunca hem Almanya, hem de Rusya, Atatürk’ü kendi propagandalarına araç

yapmışlardır (Mumcu 1995:73-74). Alman propagandacılarının Hitler ve Atatürk’ü iki

büyük ulusal kahraman olarak yan yana koymaları özellikle dikkat çekiyordu

229

(Glasneck:15-16).1 Büyük Amiral Erich Raeder, 12 Şubat 1939’da Berlin’deki şehitleri

anma töreninde Atatürk’ü anarak “Onun gurur verici önderliği örnektir” demişti

(Jaescke 1990:6). Türkiye’nin Hitler için ne kadar önemli olduğu konusunda hala soru

işareti vardır. 1920’lerde “Kavgam” kitabını yazarken Türkiye’ye pek önem vermeyen

Hitler’in, 1930’ların başlarında iktidara geldikten sonra Atatürk’ü “yüzyılın en büyük

lideri” olarak nitelemesi bir çelişki olarak görülebilir. Ancak Hitler’in iktidarının

başından, Fransa’nın düşüşüne kadar geçen dönemdeki dış politika uygulaması realisttir

ve Fransa’yı bertaraf edip Avrupa’daki üstünlüğünü sağladıktan sonra, 1940 yazından

itibaren idealizme dönmüştür.

1940 Temmuz’unda Suriye’nin, 1941 Ağustos’unda da İran’ın işgalleri, Ortadoğu’ya

yönelik Alman casusluk ve propaganda faaliyetlerini baltalamış ve buradaki ajanlar da

Türkiye’ye sığınmışlardı (Seydi 2006:39-40). İran’ın işgali ayrıca, Alman gizli

harekâtlarının Afganistan, Hindistan ve Orta Asya’daki sahalarında etkin olmasını

engellemiş, buna rağmen 1941 sonlarından itibaren buralardaki az sayıda elemanla

sonuca varmayan bazı ilişkilerde bulunulmuştu.

3 Haziran 1941’de Kazım Karabekir’in Başbakan Refik Saydam’a CHP’den yabancı

elçiliklere bilgi sızdırıldığına dair sorusuna Başbakan, “Bence sefaretlere naklinden

ziyade, arkadaşların şurada burada münakaşaları neticesi açığa çıkıyor” şeklinde cevap

vermişti (Karabekir 1995:316). Saydam, 18 Temmuz 1941’de Yalova’dan Başbakanlık

Müsteşarı Vehbi Demirel’e acilen çektiği telgrafla da, Sovyet aleyhtarı propagandanın

önüne geçilmesini istemişti.2

Barbarossa’nın hemen öncesinde Alman Tümgeneral Rohde’nin ekibi Ortadoğu’da

istihbarat toplamak için Ankara’da üslenmişti (Jacobsen 1988:409, 21 Haziran 1941).

1 Ancak bu bakış açıları Türk liderleri kandırmaktan uzaktı. Her ikisi de kendi dönemlerinde diktatör olarak gözükmekle birlikte, Atatürk’ün normalde bir askerin pek sahip olamadığı esnek düşünce yapısı ve çağdaş demokrat ruhuna karşılık, sivil kökenli Hitler’in son derece katı, totaliter ve hayalci yapısı, iki liderin ülkelerini götürdükleri yeri tamamen zıt kılmıştır. Atatürk’ten bayrağı alan İnönü, Atatürk’ün mecbur olmadıkça savaşın cinayet olduğu sözünü tutarak Türkiye’yi adeta sırat köprüsünden geçirirken, Hitler’in tutumunun hatalarını da birlikte getirmesi, halkının önemli bir bölümünün katledilmesi, sakat kalması, tecavüze uğraması ve sefaletle sonuçlanmıştır.2 BCA: 01.30.179.1

230

Barbarossa’nın başlangıcını izleyen aylarda ise, SD Başkanı Schellenberg1 tarafından

“Zeppelin Harekâtı” başlatılmıştır (Tekin 2001:143). Harekâtı, 1942 ve 1943 boyunca

Türk istihbaratı ile yakın işbirliğine giren Alman gizli servisleri yürütüyorlardı. Bu

kapsamda özellikle eğitilmiş Gürcü, Kafkas, Azeri ve Türkler, Türkiye’den Güney

Rusya ve Urallar’a sızarak Almanlar’ın lehine sürpriz sonuçlar elde etmişler, Almanlar

da Türkiye’yi ilgilendiren haberlerini Türk İstihbaratı’na geçirmişlerdi. Ancak sızan

gruplardan biri deşifre olup, iki kişi tutuklanınca Molotov ve Vishinsky Sovyetler

Birliği’ndeki Türk Büyükelçisi’ni soruşturma sonuçlarıyla yüzleştirerek baskı

kurmuşlardır. Bunun üzerine Büyükelçi, Dışişleri’nden bilgi istemiş, Türk Dışişleri’nin

olaya tepkisi GPU soruşturması ile sindirilemeyecekleri yönünde olmuş ve böylece

Rusya’ya geniş ölçekli sızmalar sona erdirilmemiştir (Schellenberg 1956:378).

Schellenberg bu konuyu Türk İstihbaratı’nın başı ile görüşerek işbirliğinin

sürdürülebilmesi olasılığını yoklamış ve olumlu yanıt almıştı. Anlaşılan Türkler,

Almanlar’a karşı İngilizler’i destekleme görüntüsünden çok, Ruslar’a karşı Almanlar’ı

daha aktif destekleme hevesi içindeydiler. Bununla birlikte Sovyet Dışişleri’ne bir nota

verilerek Alman ve Rus ajanların paraşütlerle birbirlerinin topraklarına indiklerini,

ancak Türk karşı-haberalması’nın kendi gelecekte bu tür harekâtların kendi

topraklarından yürütülmesine izin vermeyeceklerini beyan etti (Schellenberg 1956:378-

379).

1941 Ekim’inde Kuzey Kafkasya Özel Komandosu “Şamil” adı altında 150 Kuzey

Kafkasyalı’nın on ay süreyle yeraltı faaliyetleri için eğitildiği büyük bir harekât

hazırlandı. Üç gruptan ilki, 1942 Temmuz’unda köprü ve demiryollarını uçurmak ve

Sovyet petrol tesislerini havaya uçurmalarını önlemek amacıyla 30 kişi paraşütle

Maikop civarına atladılar. Almanlar bu bölgeyi işgal ettikten sonra bunların 29’u geri

döndü. Onu Alman olan 30 kişilik ikinci bir grup ise Ağustos’ta Grozny’nin 40 km.

güneyine indiler. İlk grubun görevlerine ek olarak mahalli isyancılarla temasa da

geçeceklerdi. Ancak grup paraşütle atlarken tespit edildi ve üzerlerine ateş açıldı. Daha

sonra kaybolan grubu aramak için 12 kişilik bir grup yollandı. Bunlardan üçü 3-4 ay

sonra geri döndü. Arananlardan beşi 1942 Aralık’ında Mosdok’ta Alman tarafına

dönmeyi başardılar. Diğerleri kayıp olarak kaldı. Son grup ise Almanlar çekildikleri için 1 1943’te RSHA’nın başında SS Generali Ernst Kaltenbrunner vardı. SD, RSHA’nın VI. Dairesi olup,SS’ler adına ülke dışı istihbaratı yürütüyordu. Başında ise Walter Schellenberg bulunuyordu.

231

göreve başlamadı. 40 Dağıstanlı’dan oluşan bir gruptan bazıları sonradan keşif kolu

olarak cephedeki küçük görevlerde kullanıldılar (Tekin 2001:143-144).

Almanlar’ın Türkiye’deki siyasî ve istihbarat faaliyetlerinde, hemen Almanya’nın her

yerinde ve kurumunda olduğu gibi “ikilik” söz konusuydu. Ancak bu Abwehr-RSHA

çekişmesinden değil, Ribbentrop’un karakterinden kaynaklanıyordu.

MAH, ülkeye giriş yapan turistler için dosya tutuyor, otel, restoran, kafe ve toplu ulaşım

araçlarında çalışanlar arasında adamlarıyla bilgi topluyordu. Barbarossa başladıktan

sonra, Almanlar’ın Sovyetler hakkında bilgi toplamasına göz yumulmuş, ancak MAH

kontrolü hep elde tutmaya çalışmıştır (Seydi 2006:8-9). Schellenberg, Türk Polisi ve

Türk İstihbarat Servisi ile iyi ilişkiler kurmuştu ve böylece Türkler’in batılı güçlere

yönelik diplomatik manevralarının farkında oluyordu (Schellenberg 1956:377). Bununla

birlikte MAH, İngilizler ile daha fazla işbirliği yapsa da, Almanlar ile Sovyetler üzerine

savaşın seyriyle ilgili bilgi alışverişi yapımaktaydı (Seydi 2006:9). Bir görüşmesinde

Ankara’da Türk İstihbaratı Başkanı Schellenberg’e “Türkiye’nin Rusya’daki

Almanya’nın güçlenmesiyle yakından ilgilendiğini, Almanya’nın gerilemesi ile

Türkiye’nin fazla güçlenen bir Rusya ile karşı karşıya kalacağını, tarihteki deneyimlerle

Rusya’nın Türkiye’nin ölümcül düşmanı olduğunu” söylemişti (Schellenberg

1956:381).

Propaganda konusunda Almanlar oldukça etkiliydiler. 1943’e kadar, Alman

propagandası “bolşevizme karşı başarılı mücadele” üzerine kurulmuş, Stalingrad

Bozgunu’ndan sonra ise bu, “komünizm tehlikesi hala devam ediyor” şekline

dönüştürülmüştür (Seydi 2006:242). Daha 1940 yazında Türkiye’yi Halep ve Musul’u

ele geçirmeye yönelik propaganda başlatmışlardı (Seydi 2006:65).

Almanlar, Türk öğrencilerin Almanya’da eğitilmesi, Türk eğitim sistemini etkilemeleri,

Türk öğrenciler arasında Alman yanlısı propaganda yapılması ve basın-yayın üzerinde

nüfuz kurmaya çalışmaları gibi Türkiye’de dört yönlü bir propaganda faaliyetine

girişmişlerdir. Türkiye’deki dedikoduları yapmak için daha ziyade Ermeniler’i

kullanmışlardır (Seydi 2006:20-27). Alman firmalarının ticari mümessili gözüken

232

birçok Kürt ve Arap, Diyarbakır ve Erzurum’da işadamı kılığında Alman propagandası

yapmaktaydı (Seydi 2006:42). Çiçero Olayı’nda aktif olan Ludwig Moyzisch, ticari

ataşe adı altında SD’nin Ankara temsilciydi.

Tepki çekebileceği kuşkusuyla savaşın başında durdurulan, Türkiye’deki Alman

kültürel propaganda faaliyetleri, 1942 başında von Papen tarafından yeniden başlatıldı

(Seydi 2006:65). Böylece 1941-42 kışında Türkiye’de 60 Alman filmi gösterilmiştir

(Glasneck:299). 7 Aralık 1942’de ise Vatan Gazetesi, birinci sayfasında “Büyük

Diktatör” filminden Charlie Chaplin’in Hitler rolünde bir resmini yayınladığı için üç ay

kapatılmıştır (Glasneck:22). Savaş sırasında Türkiye’deki ortaokul kitaplarında Birinci

Dünya Savaşı’ndaki Türk-Alman silâh kardeşliğinden söz edilmemekte, Çanakkale’de

bir Alman askerî önderliği olmadığı ve diğer cephelerdeki Alman generallerinin

yalnızca Alman çıkarlarını ön plana çıkartıp, Türk askerleri feda ettiklerini anlatıyordu.

İlkokul dördüncü sınıf tarih ders kitaplarında ise, Almanlar’ın Birinci Dünya Savaşı

yıllarında Türkler’e diktatörce davrandıklarından söz ediyordu. Almanlar, bunların

kalkması için de hareket geçmişler, ayrıca Eğitim Bakanlığı’nın talimatı ile henüz

1941’de büyük kentlerdeki halkevlerinde parasız Almanca lisan kursları açılmıştı

(Glasneck:35-40). Almanlar anavatanlarında çıkan askerî Signal dergisini Türkiye’de

Türkçe olarak yayınlıyorla, İngilizler ise benzer şekilde Kahire’de basılıp Türkçe

çıkartılan Cephe Dergisi ile Türkiye’de karşı-propaganda yapıyorlardı.1

Almanlar’ın, Türkiye’nin en zayıf tarafı olan “Sovyet tehdidini” kullanarak, savaşın

ikinci yarısında da propagandalarını başarıyla sürdürdüklerini söyleyebiliriz. Bununla

birlikte, Alman teknolojisine karşı bir hayranlık ve korkunun da, Türkiye’yi son

zamanlara kadar Almanya’ya karşı savaşa girmek istememesinin bir nedeni olarak

gösterebiliriz. Özellikle 1944’te hizmete giren devrimci Alman silâhları çok çeşitliydi

ve bunlar Müttefikler’i bile korkutuyordu. Hatta Almanlar’ın Atom Bombası

araştırmaları da Müttefikler tarafından senelerdir biliniyordu. Hitler, 1945 Şubat’ında

yaptığı bir konuşmada, “Nükleer Fizyon Sorunu, çok önceleri çözülmüştür. Ve bu

alandaki gelişim, şu anda bir şekilde ortaya çıkan enerjinin askerlik alanında

kullanabileceğimiz bir düzeye varmıştır” demişti (Fuchs 2002:197). Atom bombasını

1 İngilizler, Türkiye’deki propagandalarını, Alman propagandasının etkisiz olması için sürdürürken, Sevr’i hatırlatabilir diye Ermeni ve Rum gibi etnik grupları kullanmaktan kaçınmışlardır. İngilizler’in ki bir karşı-propaganda niteliğindeydi. (Seydi 2006:5-7).

233

atacak olan dört motorlu He-177 “Greif” ağır bombardıman uçağından en az bir adet

özel olarak bunun için hazırlanmıştı. Ancak 1945 Mart’ında deneyin başarısızlığa

uğramasıyla birlikte bu son umutta yok oldu.

Almanlar, Türk Diplomatik kodlarını ise seneler önce çözmüşlerdi. Böylece

Dışişleri’nden dış temsilciliklere yollanan direktifler biliniyor, özellikle Moskova ve

Washington’daki Türk Büyükelçilikleri’nden gelen raporlar dikkatle inceleniyordu

(Schellenberg 1956:378). Ancak İngilizler de 1916’dan 1945’e kadar askerî ve

diplomatik Türk şifrelerini sürekli ve kolayca çözebiliyorlardı (Denniston 1998:21).

İngilizler, karmaşık Alman askerî kodlaması Enigma’yı da Polonyalılar’ın yardımları

sayesinde henüz 1940’ta çözmeyi başarmışlardı. Birçok ülkenin diplomatları mesajlarını

1941-1942 boyunca Türkiye’nin dışişleri merkezlerine yolluyorlar, İngilizler de bunları

kırarak okuyorlardı. Bazı diplomatlar ise Türkiye’nin yinede savaşa girmeyeceğini

düşünüyorlardı (Denniston 1998:102-103).

Türkiye’deki istihbarat faaliyetlerinin en önemli meyvesi Çiçero Olayı olmuştur. Çiçero

kod ismini kullanan İlyas Bazna, önceden Yugoslav Büyükelçiliği, Amerikan Askeri

Ataşeliği ve Alman Konsolosluğu’nda çalışmış, 1942’den, 1943’ün başına kadar Alman

Konsolosu Jenke’nin uşağı olmuştu. Bazna, Jenke’ye gelen bazı resmi dokümanları

okuduğu için Alman Konsolosluğu’ndan kovulmuştu (Bazna 2005:26). Bazna, 1943

Ekim’inden, 1944 Mart’ına kadar İngiliz Elçiliği’nde uşak olarak çalışırken, Çiçero kod

ismiyle casusluk yaparak tarihe geçmiştir. Knatchbull-Hugessen’in evde çalışmak için

ofisinden ayırdığı belgelerin her bir rulosunu £15.000 ($60.000) değerinden Almanlar’a

pazarlamıştır (Wires 1999:39). 1 Kasım 1943’te birkaç düzine sayfa ve resimden oluşan

olağanüstü belgeleri Almanlar’a vermiştir (Bloch 2003:423). Bazna, faaliyetini Şubat-

Mart 1944’te durdurmuş ve Nisan’da Türkiye Almanya ile ilişkilerini keserek Batılı

müttefiklerin tarafına kaymıştır (Schellenberg 1956:396). Bu arada İngiliz Dışişleri

Bakanlığı da 1944’ün ikinci yarısında Knatchbull-Hugessen’i değiştirmiştir. Bazna’nın

Almanlar’dan aldığı paralar ise sahte çıkmıştır.

Almanlar, Bazna’nın ilk elde ettiği dosyalardan Türkiye’nin Müttefikler ile ilişkilerini,

Türkiye’yi savaşa sokma çabalarını, Güney Rusya ile birleşme sağlayacak Karadeniz’e

açılma çabalarını, malzeme ve silâh akışını, Ploesti’deki petrol yataklarının Türkiye

234

üzerinden bombalanmasını, Adana Konferansı ile ilgili notları öğrenmişler (Bazna

2005:31-33), daha sonra Sovyetler’e teslim edilen Amerikan malzemesinin içeriğini

elde etmişlerdir. O zamana kadar lend-lease sayesinde Ruslar’a “189.000 araç telefonu,

670.000 mil kablo, 45.000 ton olta teli, 10.500 ton deri, 4.000.000 çift bot, 4.100 uçak,

2.000 tank ve 150.000 motorlu araç silâhı” teslim edilmişti. Bunun yanında Ekim

1943’teki Moskova görüşmeleri de edindiği bilgilerde mevcuttu (Bazna 2005:47).1

Bazna, Ekim 1943’teki faaliyeti ile Türkiye’deki tüm İngiliz ajanlarının isimlerini elde

etmiş (Bazna 2005:54), aynı akşam Jenke ile görüşmüş ve Jenke de onu Moyzisch’e

yönlendirmişti (Bazna 2005:61). Türkiye’nin savaşa girmesi için ve İsveç’te Müttefik

kuvvetlerin teşkilatlanması için baskı yapılması isteklerini öğrenmiş (Bazna 2005:69),

bunu “Overlord Dosyası”, Tahran Konferansı ve İngilizler’in Batı Anadolu’da hava

üsleri istediği bilgileri izlemişti ki, Mısır’daki 17 filonun Türkiye’yi koruyabileceği de

bu bilgilere dahildir (Bazna 2005:83-85).

Bazna’dan gelen bilgiler devam ettikçe 1943 Kasım’ındaki Kahire Konferansı ile Kasım

sonu ila Aralık başında yapılan Tahran Konferansı’ndaki tartışmalar da Almanlar

tarafından öğrenilmişti. Tahran’da, Balkanlar’daki gelişmelerin karmaşıklığından

dolayı, Roosevelt’in burada olası bir Rus-Alman anlaşmasından korktuğu gözüküyordu

Yine bu bilgilerden Türkiye’ye sağlanan özel statü açıkça gözler önüne seriliyor,

Yunanistan konusunda hiçbir işaret bulunmuyordu. Polonya, Macaristan, Romanya ve

Yugoslavya ile ilgili olarak Tahran’dan gelen bazı bilgiler mevcuttu ve buralar Sovyet

ordularının koruma bölgesi olarak gösteriliyordu. Almanya’nın doğu kesiminin de

Ruslar’ın korumasına bırakıldığı Curzon Hattı da böylece deşifre edilmiş oluyordu

(Schellenberg 1956:394-395).

Bazna’nın ele geçirdiği bir belgede 14 Ocak 1944’te Sofya’ya ağır hava saldırısı

düzenleneceği yazılıydı (Bazna 2005:105). Daha sonra 1944 Müttefik savaş planları ve

1 Schellenberg, Çiçero sayesinde Ankara’daki İngiliz Elçiliği ile Londra’daki Dışişleri Bakanlığı arasındaki yüksek derecede gizli mektuplaşmayı ayrıntılarıyla öğrendiklerini, içlerinde Knatchbull-Hugessen’in kendi yazısı olan şahsi notlarıyla, İngiltere-Türkiye ve İngiltere-Rusya üzerine gelişmeler de yer aldığını, özellikle de 1942 ve 1943’teki ABD’nin Rusya’ya lend-lease kapsamında yolladığı materyallerin tam listesi ve 1943 Ekim’indeki Moskova Konferansı’nın sonuçlarını gösteren bir geçici rapor gibi özel önem arz eden belgelerin ellerine geçtiğini söylemiştir (Schellenberg 1956:390).

235

15 Şubat’ta İngiliz bombardıman ve avcı filolarının Selanik’e yapılacak harekâta destek

için İzmir Havaalanı’nda konuşlanmalarına izin verilmesi (Bazna 2005:132) ve

Türkiye’nin bu yükümlülükten kurtulması (Bazna 2005:138-139), gibi bilgiler de

diğerlerine eklendi.

Bazı belgelerde, Türkler Almanlar’ı yanlış yönlendirirken İngiliz personelinin sivil

kıyafetler içinde hızla havaalanlarında hazırlık yapacağı Satürn Harekâtı ve bunun

dahilinde Şubat’ın ilk haftasında avcı uçaklarının üslere inmesiyle bu en tehlikeli anda

Alman savunmasını işlemez duruma getirerek Türkiye’yi koruyacak hava ve deniz

hücumlarının gerçekleştirilmesi, Rodos’un zaptı planlarının Şubat sonuna kadar

tamamlanması ve Bulgaristan’ın karışmaması için kitlesel karşılık verileceği uyarısıyla

sindirilmesi mevcuttu (Wires 1999:104-105). Ayrıca Almanlar, Çiçero’dan sağladıkları

belgeler sonucunda Fevzi Çakmak’ın değiştirileceğini de önceden biliyorlardı (Wires

1999:110).

Schellenberg’e göre, Churchill eğer 1943 sonlarında Balkanlar’a saldırsaydı, savaş 1944

sonbaharında bitmiş olacaktı. Eğer Çiçero’dan alınan bilgilerdeki gibi 15 Ocak 1944’te

Sofya’ya girilseydi, Almanlar’ın bölgede bunu karşılayacak gücü yoktu. Yine

Schellenberg’e göre, Balkanlar bir sütuna çatılmasıyla birbiri üzerine devrilen sütunlar

gibi kısa bir sürede dağılacaktı (Schellenberg 1956:396).

Bazna, en büyük başarısını 1943 Aralık’ında ve 1944’ün ilk haftalarında elde etmişti.

Moyzisch, Berlin’e “Bu kadar önemli materyalin ne önce sağladıkları arasında

olduğunu, ne de sonrdan sağlayacakları arasında olacağını” söylüyordu. Müttefikler’in

geliştirdiği yeni askerî plan ve Türkiye’nin Aralık ortasında savaşa doğrudan katılımı

reddetmesi bunların arasındaki ilkelerdi (Wires 1999:97).

Bazna’nın sağladığı bilgiler Almanlar için hayati öneme sahipti. Aralarında Moskova,

Kahire ve Tahran konferanslarında kabul edilen Müttefik stratejisinin planları

Knatchbull-Hugessen’in ve Türkiye’nin savaştaki işbirliği ile ilgili hayati önem taşıyan

mesajları ve analizleri gibi konuların bulunduğu bu belgeler Almanlar’a önemli detaylı

bilgiler sağlamıştı (Wires 1999:3). 15 Şubat 1944’e kadar Türkiye savaşa girmediği

236

takdirde, Overlord’un hazırlıklarına odaklanılacaktı ve Almanlar da bunu Çiçero’dan

öğrenmişlerdi (Wires 1999:105). “Overlord” kod isminin ne anlama geldiğini de

Almanlar’a Çiçero sağlamıştır (Wires 1999:117). Schellenberg, Çiçero’nun güvenilir

olmadığı halde verdiği bilgilerin İngiliz Diplomatik Kodu’nu deşifre ettiğini

söylemiştir. Böylece Çiçero Olayı’nın ilk önemli sonucu Fransa’nın istilâsı anlamına

gelen Overlord Harekâtı kod isminin öğrenilmesi olmuştur (Schellenberg 1956:393).

Almanlar, bu bilgiler sayesinde İngilizler’in Türkiye ile ilgili politikalarını “tarafsızlığın

devamı ve Türk birliklerinin Trakya’da yığılarak Bulgaristan’daki Alman tümenlerini

burada çakılı vaziyette bırakmaları” olarak öğrenmişlerdi. Türkiye’ye Müttefik

yardımlarının artışı ve Türkler’i savaşa çekme çabalarının bir anda 15 Mayıs 1944’te

son bulması, Almanlar’ın Overlord’un yakında başlayacağını düşünerek Batı

Cephesi’ne odaklanmalarına neden oldu ki, bu konuda da haklı çıktılar.

Schellenberg, Çiçero’nun Türk İstihbarat Servisi’ne bağlı olup olmadığını merak

ettiğini söylemiştir. Bu yolla Türkiye’nin Almanya’ya kendini koruması için gerekli

bilgileri sağlayarak, kendisini artan Sovyet tehdidine karşı sağlama alıyordu

(Schellenberg 1956:398-399). Schellenberg haklıydı. Türkiye üç sütunlu savaş ruletinin

iki sütununa para yatırmış, bunlardan Almanya adına Rusya’ya kaybederken,

Müttefikler adına Almanya’ya karşı kazanmıştı. Bunun yanında Bazna’nın çabalarının

Türkiye’nin savaşa girmesini bir sene kadar geciktirdiği de söylenebilir.

3.2.2.5. Türkiye ve Almanya’nın Ekonomik Karşılıklı-Bağımlılığı

Savaş öncesinden başlayıp hızla gelişen Türk-Alman ticareti, iki ülkeyi ekonomi

alanında birbirine bağımlı hale getirmiştir. 1933-1939 yılları arsındaki ithalat ve ihracat

yüzdesi olarak Almanya Türkiye’nin açık arayla en çok alışverişte bulunduğu ülke idi

(Koçak 1991:242-243). 1933-1939 arasında Türk ekonomisindeki Almanya’nın payı %

50’lere varmış, 1939 başlarında Türk ekonomisinin giderek Almanya’ya bağlanması,

siyasî açıdan da Almanya’nın etkisi altına girme tehlikesini ortaya çıkarmıştı (Yiğit

1999:410). Almanlar’ın etkili talepleri sonucu Türkiye, döviz ihtiyacını gidermek ve

237

askerî ekipmanını kaliteli bir şekilde artırmak amacıyla Almanya’ya krom satışını kabul

etmişti. Hatta Japonya’nın Londra’daki maslahatgüzarı Tokyo’ya yolladığı raporda

“Türkiye’nin Almanya tarafından yapılan etkili talepler karşısında pes ettiği”

belirtilmişti (Denniston 1998:101). Alman tüccarlar Türk ürünlerini İngilizler’den daha

fazla fiyat vererek alıyorlardı. Türkler’in istediği fiyatı veriyorlardı. Dolayısıyla Türk-

Alman ticaret hacmi yüksekti (Seydi 2006:27).1 Ekonomik ilişkilerde, bir ülkenin taban

kesiminin ticaret hacmi daha yüksek olan ülkeye daha sempatik baktığı düşünülebilir.

Öte yandan Türkiye’ye Alman malları ve donatımı için birçok Alman uzman da

geliyordu. Sadece 1939’da, Türkiye’ye 2.000 Alman sivil uzman gelmişti

(Glasneck:75). Almanya’nın iki savaş arasında kalan dönemde Türkiye ile ilişkilerinin

en önemli boyutunu ise iki ülke arasındaki silâh ticareti ile Türk Savunma Sanayî’ne

yönelik Alman talepleri oluşturmuştur (Caşın 1999:131).

1938’de Türkiye, Almanya’nın Krom ihtiyacının % 52’sini karşılarken, 1939’da bu

oran % 60’ın üstüne çıkmıştır (Koçak 2003, 1: 429). Alman Dışişleri Bakanlığı İktisat

Politikası Dairesi Başkan Yardımcısı Clodius, 1938’de Türkiye’ye on yıl süreli

40.000.000 RM değerinde kredi açılmasına karar verdikten sonra iki ülke arasında bir

kredi anlaşması imzalanmıştı. Türkiye ise aynı yıl içinde Almanya’ya modern avcı ve

bombardıman uçaklarının, tankların, topların ve denizaltıların bulunduğu 120.000.000

RM değerinde silâh siparişi vermişti (Koçak 2003, 1:410). Ancak Türk-İngiliz

yakınlaşması üzerine bu anlaşma Göring ve Hitler tarafından kaygı ile karşılanmış ve

Hitler, 12 Mayıs’ta Türk-İngiliz ortak deklarasyonunun yayınlanmasından iki gün sonra

anlaşmanın gereklerinin yerine getirilmesini yasaklamıştı. Clodius’un 30 Mayıs tarihli

bir raporuna göre ağır silâhlar haricinde askerî malzeme sevkiyatı sürecekti (Koçak

2003, 1:414-416). Ancak bu silâhlardan çok azı teslim alınabilmiş, bundan sonra Türk-

Alman ilişkileri durağan bir döneme girmiştir. Yine de Almanya ile Türkiye arasındaki

ticari ilişkilerin, Barbarossa Harekatı sırasında Almanya ile yaşanan yakınlaşmada

önemli bir payı olduğu söylenebilir.

Almanya ile Türkiye arasında 1941 Ekim’inden itibaren artan ticari ilişkiler, Türk-

Alman Ticaret Anlaşması’nın imzalanmasıyla sonuçlanmıştı. 31 Mart 1943’e kadar 1 Örneğin, Almanlar Türk tarım ürünlerine % 12, pamuğa % 40 daha fazla para ödüyorlardı. (Glasneck:65)

238

geçerli olan anlaşmaya göre, Türkiye Almanya’dan sanayi girdileri ve savaş malzemesi

alacak ve karşılığında hammaddeler, zahire, pamuk, tütün, zeytinyağı ve madenler

verecekti (Gerede 1994:270-271).

28 Haziran 1942’de TCDD ile Alman kuruluşları arasında 22.000.000 RM değerinde 15

lokomotif, 200-300 vagon, yedek parça ve diğer gerekli malzeme alımına dair anlaşma

imzalanmıştır (Koçak 2003, 1:635). 31 Aralık 1942’de Türk-Alman Kredi

Anlaşması’nın imzalanması Türkiye açısından önemli bir adım olmuştur. Böylece

Almanya, Türkiye’ye 1943 Şubat’ı ile Ağustos’u arasında 100.000.000 RM değerinde

askerî malzeme sevkedecekti. Anlaşma on yıllıktı ve kredi borcu 1943-44 yıllarında

Almanya’ya yapılacak krom sevkiyatı ile ödenecekti (Koçak 2003, 1:641).1 Savaş

sırasında sayı olarak İngilizler’in verdikleri silâhların önemli bir yer tutmuş olmasına

rağmen, TSK envanterine giren kaliteli silâhlar ağırlıkla krom karşılığında açılan

krediyle Almanlar’dan alınan az sayıda silâh olmuştur.

Türkiye’nin toplam ihracatında Almanya’nın payı, 1940’ta % 8,6 iken, 1941’de %

21,8’e yükselmiştir (Koçak 2003, 1:633). 18 Nisan 1943’teki Türk Alman Ticaret

Antlaşması ile iki ülke arasındaki ticaret hacmi 125.000.000 RM olarak belirlenmişti.

Bununla Türkiye’nin tüm dış ticaretinin % 50’sinden fazlası yeniden Almanya’ya

bağlanmıştır (Koçak 2003, 2:208). Tüm bunların yanında Almanya’nın kağıt sektöründe

Türkiye üzerindeki kurduğu ticari bağımlılık sayesinde gazetelerin görüşlerini de

etkilemiştir Glasneck:24).

20 Nisan 1944 tarihli Meclis oturumunda İstanbul Milletvekili Ali Rana Tarhan’ın

sorusu verdiği cevapta Numan Menemencioğlu, “Bir İngiliz Mecmuası diyor ki;

Almanlar Türkler’den fazla miktarda krom alabilmek için işgal ettiği memleketlerden

topladıkları altınları Türkiye’ye vermişlerdir. Ve bu suretle Türkiye Merkez Bankası’nın

altın istoku adeta tedavüldeki evrakı nakdiye derecesine yükselmiştir. Bu iddianın ne

kadar garip bir iddia olduğunu teyid etmek lüzumsuzdur. Yalnız şurasını söylemek için

TCMB altın stokunda vaki olan çoğalma yalnız müttefik memleketlerden yaptığımız bir

istikraz ve müttefik memleketlere yaptığımız fazla ihracattan tevellüt etmiştir. Mihver

1 Almanya’nın Türkiye’ye II. Dünya Savaşı sırasındaki ilk geniş silâh sevkiyatı 31 Aralık 1942’de imzalanan Alman-Türk Anlaşması’na dayanmaktadır (Prüfer 1988:38).

239

memleketlerine satılmış maldan hasıl olmuş bir gram altın Merkez Bankamız’ın

kasasına girmemiştir” diyordu.1

1944 yazına girilirken bile Türk-Alman ticareti işliyordu. Jenke’nin raporuna göre 1944

Haziran’ında, Almanya’dan Türkiye’ye 9.000.000 RM değerinde mal gelmişti (Koçak

2003, 2:255). 1943-1944 yılları Türkiye’nin Krom üretimdeki artış ve Almanya’nın

Krom ithali Almanlar’ın son dönemde üstün kalitede silâhların yapımını da beraberinde

getirmiştir. Savaşın ikinci döneminde Almanlar’ın Silâhlanma ve Mühimmat Bakanı

olan Albert Speer, Finlandiya’nın mütareke imzalamasını müteakip 5 Eylül 1944’te

Hitler ve Jodl’a gönderdiği memorandumda “materyaller savaşının Finlandiya’nın Nikel

madenlerinin kaybıyla değil, Türkiye’den gelen kromun kesilmesiyle son bulduğunu”

söylüyordu. Bu gelişme sonucundason Krom stoğu silâh üretimi tam kapasite devam

ettiği takdirde 1 Haziran 1945’e kadar yetecekti. Böylece 1 Ocak 1946’da üretim

tamamen duracaktı (Speer 1998:544).

Speer’in 12 Kasım 1943 tarihli memorandumuna göre, Almanya 21.000 ton (metrik ton)

krom stoklamıştı ve aylık harcaması 3.751 tondu. Türkiye’nin Krom ihracatını kesmesi

sonucunda tahminen 5,6 aylık stoğu kalacaktı. Balkanlar, Finlandiya, Kuzey Norveç ve

Nikopol’ün de elden çıkması halinde Manganez’de 19, Nikel’de 10, Volfram’da 10,6,

Mobildenyum’da 7,8, Silikon’da ise 6,4 aylık stokları kalacaktı. Bu durumda

Almanya’nın en çok başını ağrıtacak maden kromdu. Çok gelişmiş silâh sanayînin

vazgeçilmez ürünüydü olan krom, uçak, tank, motorlu araç, tank mühimmatı, U-bot ve

topçuluğun tüm çeşitlerinde kullanılıyordu. Krom’un Türkiye’den ve Balkanlar’dan

gelişinin birlikte kesilmesi ile bir ila üç ay içinde bu silâhlar cephelerden kalkacaktı

(Speer 1998:431-432).

1 TBMM Zabıtlar Ceridesi DEVRE:VII Cild: 9:96-97.

240

3.2.3. Türkiye’nin Savaşa Girmesini Etkileyen Güneydoğu

Avrupa’daki Mihver Varlığı

Türkiye, Balkanlar’a yapılacak bir Müttefik saldırısı için geniş çaplı bir askerî yardım

malzemesi almaya başladığında, Almanlar bir öngörülü ilk saldırı düzenleyerek bu

çabaları boşa çıkarabilirdi. Bulgarlar ile “Gertrud” durumunu, yani Türkiye’nin

Müttefikler’in yanında savaşa girmesini, Aralık 1942 ile Şubat 1943 arasında

inceliyorlardı.1 Buna göre Türkiye’ye karşı koyabilecek yeteri kadar Alman kuvveti

elde yoktu. Bulgar Ordusu’nun 10 piyade tümeni, bir süvari tümeni ve bir zırhlı tugayı

Almanlar tarafından donatılacaktı. Ancak bu 1943 yaz sonuna kadar mümkün değildi.

Ayrıca bir panzer tümeni, üç panzer grenadier tümeni, 13 ağır topçu bölüğünden oluşan

bir Alman harekât grubu destek olarak gönderilecekti. Bu da yetmezse beş Alman

tümeni daha Bulgaristan’a sevkedilecekti Glasneck:258-259).2 12 Eylül 1943’te Türk

basınında “Sofya’ya Devamlı Surette Alman Kıtaları Geliyor” haberlerinin çıkması

ilginçtir.3

Kahire Zirvesi sonrası İnönü, Mareşal Fevzi Çakmak’ı olağanüstü bakanlar kurulu

toplantısına çağırdı ve TSK’nın durumunu açıklamasını istedi. Çakmak durumun hiç te

iyi olmadığını anlattıktan sonra “Almanlar’ın ölüsü bile bizi yener” demiştir. Türkiye,

1943 sonlarında bile savaşa hazır bir askerî güce uzaktı. 300 uçağın üçte biri

operasyoneldi ve uçaksavar mürettebatı eğitimsizdi. Türk Deniz Kuvvetleri çıkartma 1 Kızılordu’nun Stalingrad’daki karşı-saldırısı sürerken, Japonya’nın Sofya Büyükelçisi Yamaji’nin 11 Aralık’ta ülkesine gönderdiği rapora göre, Aralık 1942’de Bulgarlar da Türkiye’den gelebilecek bir saldırıya karşı hazırlık yapmaya başlamışlardı (Denniston 1998:125).2 Türkiye’nin savaşa girmesi sürekli soru işareti olmuştur. Cemil Koçak, 1943 kışında Almanlar’ın, Türkiye’ye karşı hava, deniz ve kara harekâtına girebileceğini söylemektedir. Almanlar’ın Akdeniz ve Karadeniz’de önemli bir açıkdeniz gücü yoktu. 1940’taki Matapan Deniz Muharebesi’ndeki yenilgilerinden dolayı İtalyanlar’a da bu konuda güvenmiyorlardı. Dolayısıyla Türkiye’ye karşı bir deniz harekâtından bahsedilemezdi. Bölgedeki son büyük çaplı deniz harekâtı ise 1941 Mayıs’ın da Girit’in ele geçirilmesinde olmuş ve harekâtın deniz kesimi tam bir facia ile sonuçlandığından Almanlar Girit’i ağır kayıplarla sadece havadan ele geçirmek zorunda kalmışlardı. Aynı dönemde Stalingrad Bozgunu sonrası cepheye birlik yetiştirmeye çalışan Almanlar, Taman Yarımadası, Demyansk, Leningrad gibi diğer muharebeler de üst üste gelince, bulabildikleri tüm yedekleri Güney Ordular Grubu’nun tutunabilmesi için Ukrayna’ya sevketmişler ve Harkov karşı-saldırısı ile cepheyi zoraki düzeltmişlerdir. Yine aynı dönemde Yugoslavya’daki partizanlara karşı yürütülen harekât daha fazla takviyeye gerek duymakta ve Tunus’a da yeni birlikler gönderilmesi gerekmekteydi. Bu yüzden Demyansk, Taman ve Leningrad’da cereyan eden muharebeler için ihtiyat kalmadığından buralarda gerilemeler yaşanmıştır. Dolayısıyla bu dönemde Almanlar’ın Türkiye’ye karşı önemli bir kara harekâtına girmesi de söz konusu değildir.3 Tan, 12 Eylül 1943 Sekizinci Yıl-No. 2897.

241

yapabilecek durumda değildi. Adalarda üslenmiş Luftwaffe uçakları 24 saat içinde

İstanbul ve İzmir’e ölümcül darbeler indirebilir, sanayi bölgelerini vurabilir ve Ankara

demir yolunu bağlantılarını kesebilirdi. Ayrıca Mareşal, Türk askerlerine yabancıların

komuta etmesinden çekiniyordu (Deringil 1994:225-226) Böylece Bakanlar Kurulu,

1944 Şubat’ında yapılacak askerî görüşmelerin sonucu alınana kadar kesin bir karar

verilmemesi sonucuna vardı (Deringil 1994:236).

Bu dönemde Almanya’nın Türkiye’deki casusluk faaliyetinin kuvvetli olması,

Müttefikler’in Satürn Harekâtı için bir önvuruşu getirebilir, dolayısıyla İngilizler’in bu

planı Türkiye’yi tehlikeden arındırmak yerine, daha çok tehlikeye sokabilirdi. Normal

şartlarda, Türkiye’nin sadece üslerini kullandırması bile Alman işgalini başlatabilirdi.

Almanlar güvenlikleri ne tehdit yöneltilirde tek çare işgal olursa bundan

çekinmiyorlardı. 1940 Nisan-Mayıs’ında Norveç’i ve 1942 Kasım’ında Tunus’u

işgalleri de bunu göstermektir. 1943 başlarında Stalingrad’daki ağır kayıplarına rağmen

Luftwaffe, henüz doğudaki ve batıdaki üstünlüğünü koruyordu. Hava harekâtı daha kısa

ve daha gizli bir konuşlandırma ile gerçekleşebileceğinden ya da

desteklenebileceğinden, bu dönemde Türkiye’yi Almanlar tarafından tehdit edecek bir

saldırı gelirse bu sadece havadan olabilirdi. 1943’ün ikinci yarısından başlayarak

Balkanlar’da Türkiye’ye yönelmesi muhtemel tehdit Alman ve Bulgar hava

kuvvetlerinden kaynaklanabilirdi ki, bu dönemde bu iki gücün yeterli saldırı gücüne

sahip olmadığını Türkiye de, Müttefikler de bilemezdi. Ayrıca Ploesti’ye yapılan

Amerikan akınlarında verilen kayıpların ağır olması da Türkiye’yi korkutmuş olabilir.

1943 sonbaharında Ege Adaları’ndaki bozgun, İngilizler’e 5.000 asker, dört kruvazör ve

yedi destroyere malolmuştur (Glasneck:245-246). Kaldı ki, Alman paraşütçüleri bu

adalara havadan müdahale etmişlerdi. Türkiye, haklı olarak 1943 sonbaharında bile

Luftwaffe’nin İstanbul’u ani bir baskınla bombalamasından korkuyordu (Denniston

1998:90-91). 1944 başında ise İtalya’da yapılan Anzio Çıkartması yüzünden, Almanlar

Balkanlar’daki yedeklerini İtalya’ya göndermişti. Böylece “Gertrud” için karşı-vuruş

yerine sadece savunma seçeneği söz konusu olabilecekti (Glasneck:280).

242

Alman Savaş Bakanı’nın Berlin Büyükelçiliği Deniz Ateşesi Kurmay Albay Sururi

Akalın’a söylediğine göre, Kırım’ın tahliyesi sırasında Ruslar sadece denizaltılar,

hücumbotları ve hava filoları ile engellemede bulunmaya çalışmışlar, Rus Karadeniz

Filosu’nun asıl kuvveti ise Poti ve Batum limanlarından ayrılmamışlardır.1 Bundan

Ruslar’ın da Türkiye gibi 1944 baharında hala bölgedeki Alman hava gücünden

çekinmekte olduğu ya da Almanlar’ın Türkiye’nin bu şekilde düşünmesini istediği

sonuçları çıkarabilirdi. Savaş Bakanı ayrıca Ruslar’ın yıpratma savaşlarında ağır

kayıplara uğradıklarını, sonuç alabilmek için nihaî taarruzda başarılı olamazlarsa bir

daha saldırmayacaklarını sandıklarını belirterek, Doğu Cephesi’nin sabitlenmesi

olasılığı üzerinde durmuştur.

Türkiye’nin Boğazlar’ı Müttefiklere açması halinde bile, boğazlardan geçecek

konvoylar Girit, Ege Adaları ve Yunanistan’daki hava üslerindeki Alman filolarının

tehdidi altında olacaktı. Bununla birlikte Akdeniz’de konvoyların Atlantik’teki gibi

geniş yüzeyde saklanma olanağı olmadığından, artırılacak denizaltılar ve Orta Akdeniz’i

kapsayan hava gücü sayesinde daha kolay bir hedef oluşturması olanaksızdı.

Berlin Büyükelçisi tarafından 5 Haziran 1944’te Dışişleri’ne gönderilen raporda ise,

Almanlar’ın yakında Bulgaristan’ı işgal edebileceği, Batılı Müttefikler’in hava gücünün

Alman işgalindeki bölgelerde hava hakimiyeti kurdukları, Almanlar’ın Sovyet

saldırısını Lemberg Cephesi’nden bekledikleri, gece yapılan hava saldırılarının yerlerini

gündüz saldırılarına bıraktığı, Almanlar’ın yiyecek ve giyecek stoklarının yeterli

oldukları, Alman halkının hava bombardımanlarına alıştığını, her şeye rağmen

Almanya’nın hava bombardımanı ile yıkılamayacağını iletmiştir.2

Knatchbull-Hugessen, 21 Haziran 1941’de Dışişleri’ne Yunanistan, Yugoslavya ve

Girit’teki Luftwaffe’nin etkisinin Türkiye’nin saldırmazlık paktı imzalanmasında

başlıca etmen olduğunu belirtmişti (Deringil 1994:146). Tanka gerekli önemi vermeyen

Türkler, uçağa tersine fazla önem veriyorlardı. Çünkü her şeyden önce dünyada ilk

savaş uçağı kullanan hava kuvvetlerine sahip olan birkaç ülkeden biriydi. Birinci Dünya

Savaşı sonuna kadar yaklaşık 400 kadar uçağa sahip olmuş, savaş sonrası da Atatürk’ün 1 14 Mayıs 1944 tarihli rapor, BCA: 10.232.563.20.2 BCA: 10.232.563.19.

243

özellikle önem vermesi sayesinde hava kuvvetlerine hem tedarik, hem de üretim

konusunda öncelik vermişti. Ancak Türkiye’nin, ekonomik durumu ve sanayi alt

yapısındaki yetersizlik, uçak tedariğini çıkmaza sokmuş, elindeki uçakların hızla

eskidiği iki savaş arası dönemde havacılıkta yaşanan gelişmelere ayak uydurmasını

önlemişti. Dolayısıyla savaş boyunca Türk Havacılığı hep geriden gelmeye çalışmıştır.

Türkiye, havacılıkta Almanlar ile başa çıkamayacağını bildiğinden, Luftwaffe ile

muharebeye girme konusunda sürekli çekinser kalmıştır.

3.2.3.1. Güneydoğu Avrupa’da Luftwaffe’nin Gücü

24 Haziran 1941’de 3.428 operasyonel uçağa sahip olan Luftwaffe’nin Luftflotte 1, 2 ve

4 Doğu Cephesi harekâtlarına ayrılmışken, Luftflotte 5 İskandinavya’da, Luftflotte 3 ise

Fransa’da konuşlandırılmıştı. Yunanistan, Güney İtalya, Kuzey Afrika ve Girit ise

Fliegerkorps X’un kontrolüne verilmişti. Ancak bu kuvvet ağırlıklı olarak

Afrikakorps’un harekâtına yönlendirilmişti. Aynı durum 1942’de de devam etti. Ancak

sene içinde Luftwaffenkommando Süd Ost (Lwkdo Süd Ost) kuruldu ve Luftflotte 2’nin

yerini aldı. Fliegerkorps X’un yerini ise Luftflotte 2 aldı. Almanya’da kalan filolar ise

Luftwaffenbefehlshaber Mitte (LwB Mt) altında birleştirildi. 27 Haziran 1942’de

Luftwaffe’nin operasyonel gücü 3.500 idi (Price 1997:43,58-59).

17 Mayıs 1943’te Luftwaffe’nin toplam 4.641 uçağı operasyonel durumdaydı. Luftflotte

1, 4 ve 6 Doğu Cephesi’nde, Luftlotte 5 İskandinavya’da, Luftflotte 3 Fransa’da,

Luftflotte 2 İtalya’da, Lwbh Mitte Almanya’da bulunurken, Luftflotte 2’nin yerine

Balkanlar’da Lwkdo Süd Ost konuşlandırılmıştı. Lwkdo Süd Ost, Yogoslavya,

Arnavutluk, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Girit’in korunmasını üstlenmişti

(Price 1997:74).

244

Tablo 1: Mayıs 1943’te Lw Kdo Süd Ost’un uçak envanteriUçak Toplam Operasyonel AçıklamaBf 109 40 40 AvcıJu 87 40 39 Pike-BombardımanJu 88 49 39 Orta Bombardıman (keşif olanlar 12/7)He 46 15 11 Çift kanatlıHs 126 11 6 Çift kanatlı keşifAr 196 8 6 Deniz uçağı

(Price 1997:86)

Görüldüğü gibi, gerçekte Luftwaffe’nin Türk şehirlerini tehdit edebilecek uçaklar 40

avcı, 39 pike-bombardıman ve 32 orta-bombardıman uçağı ile sınırlıydı. Bunlar saldırı

ya da baskın gibi bir görev için son derece yetersizdi. Bunlara İtalyan bölgedeki uçakları

da eklenebilir. Ancak her halikarda Almanlar’ın Güneydoğu Avrupa’da Türkiye’yi

tehdit edebilecek ciddî bir hava gücü yoktu. Romen ve Bulgar filolarının bunlara

katılması da ancak marjinal bir güç artışı sağlayabilirdi. Kaldı ki, Yugoslavya’da

artmakta olan partizan harekâtı, Romanya’nın petrol havzalarının havadan korunması

ihtiyacı ve Balkanlar’a yönetilmesi muhtemel bir çıkartma tehdidinin doğurduğu

ihtiyaçlar, Luftwaffe’nin elindeki bu gücü Balkanlar boyunca yaymasına yol açmıştı.

1943 yılında Almanlar havadaki üstünlüklerini henüz koruyorlardı. Ancak 1943’ün

ikinci yarısında Almanya’ya yapılan Amerikan hava akınları da ağır zayiata rağmen

sürdürülüyordu. 1944 Şubat’ında Amerikalılar bir hafta süren ve tarihe “Big Week”

olarak geçen bombardımanlarda Luftwaffe’nin batıdaki avcı gücünü bizzat üstüne

çekmiş ve verdikleri ağır kayıplara rağmen, Luftwaffe’nin uçak kayıpları yerine

konulması güç olduğu için hava savaşlarında dönüm noktası olmuştu. Başka bir deyişle,

“Big Week” Almanya Hava Savaşı’nın “Kursk’u” oldu ve bu kayıpların giderilmesi

diğer bölgelerdeki filolara gönderilecek uçak ihtiyatını tamamen sekteye uğrattı.

31 Mayıs 1944’te 4.928 operasyonel uçağa sahip olan Luftwaffe’nin bu olumsuz

gelişmeye rağmen Luftflotteler’indeki tek değişiklik, Luftwaffenbefehlshaber Mitte’nin

Luftflotte Reich olarak Almanya’nın savunmasına devam etmesi olmuştur.

245

Tablo 2: Mayıs 1944’te Lw Kdo Süd Ost’un uçak envanteriUçak Toplam Operasyonel AçıklamaBf 109 77 56 Avcı (15’i gece avcısı, biri keşif)Ju 88 16 16 Orta-bombardımanJu 87 7 7 Pike-bombardımanDo 217 15 11 Orta-bombardıman (hepsi gece avcısı)Bf 110 12 10 Çift-motorlu avcı (keşif görevli)Ju 86 2 1 Orta-bombardıman (hepsi keşif)Ju 88, Ju 188 14 8 Orta-bombardıman (keşif görevli)C.R.42, Ca 314, Ju 87, He 46

29 25 Gece bombardıman grubu

Hs 126 8 5 Çift kanatlı (keşif görevli) Ar 96 48 37 Deniz uçağı (keşif görevli)Ju 52 104 95 NakliyeMe 323 21 13 Ağır Nakliye

Bunlara ilaveten, çok az miktarda Do 17, Do 215 orta bombardıman uçaklarının keşif

modellerinden mevcuttur (Price 1997:126-127).

1943’teki envanterle karşılaştırıldığında, Almanlar’ın Balkanlar’daki saldırı gücünü

kısarak, savunma ve keşif gücünü artırmaya gittikleri görülmektedir. Ek olarak, çok

sayıda nakliye uçağının gelmesi de, 1943 sonlarında Ege’deki paraşütçülerin indirilerek

İngilizler’in bozguna uğratıldığı harekâtların bir sonucudur. Bu uçakların 1944 yazına

girilirken hala Balkanlar’da tutulması ise, Almanlar’ın acil bir durumda adaları hızla

boşaltacaklarını göstermektedir ki, bu çekilme 1944 sonbaharında yaşanmıştır. Ayrıca

Tito’nun yakalanması harekâtı sırasında da bunlardan paraşütçü indirilmiştir. Keşif

uçaklarının artırılmış olması da, Almanlar’ın karşı tedbir uygulamalarını 1943

sonbaharında Ege’de yaşanan çatışmalar sonrası artırdığının bir göstergesidir. Bu arada

40 kadar gece avcısı uçağının konuşlandırılması da, gece bombardımanlarına veya

partizanlarla irtibat ya da keşif amaçlı gece sızmalarına karşı tedbir alındığını

göstermektedir.

3.2.3.2. Bulgar Hava Kuvvetleri (Vozdushni Voiski)

1941’de Bulgar Hava Kuvvetleri’nde toplam 561 uçak bulunmaktaydı. Ancak bunların

71’i modern sayılabilecek Alman uçaklarıydı. Bunların da 18’i Bf 109E avcı ve 18’i Do

246

17 bombardıman uçakları olup, kalanı eğitim, nakliye ve irtibat görevli olanlardı.

Toplam 561 uçağın ise 411’i operasyonel durumdaydı.

Almanlar, 1942 Aralık’ında Bulgarlar’a daha modern uçak gönderme kararı aldılarsa da,

bunu 1943 baharına kadar gerçekleştiremediler. Belli ki, Luftwaffe’nin Stalingrad’da

uğradığı kayıpların etkisi kendini hissettiriyordu. Bunun üzerine Fransızlar’dan ele

geçmiş olan uçaklara yöneldiler.

1 Ağustos 1943’teki Tidal Wave Harekâtı’nı karşılamak için havalanan eski Avia B-534

çift kanatlıları hızlı tırmanamadıkları gibi, Bulgar pilotların da oksijen maskeleri yoktu.

Geri dönüş yollarında dağılmış olan Amerikan B-24 Liberator bombardıman uçaklarını

yakalamayı başarsalarda etkisiz kaldılar. Ancak bu arada havalanan diğer bir grubun Bf

109E’leri üç B-24’ü düşürmeyi başardılar. 21 Ekim, 24 Kasım ve 10 Aralık 1943

tarihlerinde Sofya’ya akınlar düzenlendi. Müttefik akınları etkisini gitgide artırıyordu.

Her iki taraftan da ciddî kayıplar olmadı. 20 Aralık’ta Sofya’yı hedef alan son akına 110

müttefik uçağı katıldı. Bulgarlar dört uçak kaybederken, 12 Amerikan uçağını

düşürdüklerini rapor ettiler (Neulen 2000:158-164).

Amerikalılar, 1944’te Bulgar uçaklarının sadece % 30 kadarının operasyonel olduğunu

tahmin ediyorlardı (Neulen 2000:149). Ocak ve Şubat 1944’te Almanlar, Bulgarlar’a

önemli sayıda uçak gönderdiler. 10 Ocak 1944’teki “Kara Pazartesi”, en az 180

Amerikan bombardıman uçağı kuvvetli bir eskort desteği ile Sofya’ya akın ile başladı.

70 Bulgar ve 30 Alman uçağı önlemeye kalktılarsa da, 80 Müttefik uçağı Sofya üzerine

bombalarını bırakmayı başardılar. 4.150 ev yıkılırken, 750 kişi öldü ve 710 kişi de

yaralandı. Sekiz bombardıman ve beş P-38 eskort düşürülebilmişti. Bu iki dalgalı

akından sonra Sofya’da yaşayan 300.000 insan şehri terk etti, okullar ve kamu binaları

kapandı. İki hafta sonra bile şehirdeki yaşam normale dönmemişti. 23 Ocak’ta

Bulgaristan’daki Alman Büyükelçiliği, Dışişleri’ni Bulgar Hükümeti’nin kendini

kaybettiği ve tepkisinin zayıfladığı konusunda uyardı. Sivil servisin büyük

çoğunluğunun şehri şehri terk etmesinden dolayı yardım faaliyetleri, elektrik, su ve

telefon hizmetleri aksıyordu. Dükkanlar ise hala kapalıydı.

247

16, 17 ve 29 Mart’ta Sofya’ya yeniden Müttefik hava saldırıları düzenlendi. Ancak 450

B-17, B-24 v Halifax ağır bombardıman uçağının 150 P-38 Lightning eskort desteğinde

yaptığı dev akın 30 Mart’ta gerçekleşti ve bunları 73 Bulgar avcısı karşıladı.

Bombardımanda Sofya’da 2.000’i aşkın yangın çıktı. Müttefikler sekiz bombardıman ve

iki avcı uçağı kaybettiler. Bulgar filosuna sonradan katılan Avia 135 av-eğitim

uçaklarının düşürdüğü B-24 te bu sayıya dahildir. Bulgar kaybı ise beş uçak ve üç

pilottu. İki Bulgar uçağı da zorunlu iniş yaptı. 17 Nisan’da 350 B-17 ve B-24 ağır

bombardıman uçağı ve 100 eskort Sofya’ya son saldırıyı gerçekleştirdi. O zamana

kadar eskort olarak verilen P-38’ler ile başedebilen Bulgar avcıları ilk kez üstün P-

51’ler ile karşılaştılar. Zorunlu iniş yapan üç uçakla birlikte toplam 12 Bulgar uçağı

düşürüldü. Bir adet ağır bombardıman uçağı ile bir de P-51 avcı uçağı düşürülebilmişti.

1 Mayıs, 1944’te, tüm kayıplara rağmen Bulgar Hava Kuvvetleri 500 uçak ve 13,500

personele sahipti ve bunlarda 250 uçak ve 5.400 personel doğrudan cephehattı

hizmetindeydi. Bulgar Hava kuvvetleri’nin belkemiğini ise Almanlar’da aldıkları 145

Bf 109G avcıları oluşturuyordu. Romanya’daki Ploesti’ye ya da Bulgaristan’daki çeşitli

hedeflere yapılan akınlar devam etti. 18 Mayıs-26 Ağustos 1944 tarihleri arasında

Bulgarlar, 15 Müttefik bombardıman uçağı ile dört P-38eskort düşürürken, dördü

zorunlu iniş olmak üzere toplam sekiz uçak kaybettiler. 26 Ağustos’tan sonra

Bulgaristan’a Müttefik hava bombardımanı düzenlenmedi.

6 Nisan 1944’ten aynı yılın Ağustos sonuna kadar Müttefikler Bulgaristan’da 187

yerleşim merkezini bombalamışlar, 12.000 bina yıkılırken 1.828 insan ölmüş, 2.370’i de

yaralanmıştı. Bulgar hava savunmasını oluşturan 6. Avcı Alayı 53 uçak düşürmüş,

71’ini de hasara uğratmıştır. Zaman zaman 20:1 oranına varan Müttefik üstünlüğü

karşısında bu sayılar sadece 66 Bulgar pilotu tarafından başarılmıştır. Bulgaristan’a

yöneltilen terör bombardımanları, Bulgar halkının buna karşı Alman halkı kadar vakur

olamayışına rağmen amacına ulaşmamıştır. Ağustos 1944 sonunda Bulgar Hava

Kuvvetleri’nin 186 operasyonel cephehattı uçağı vardı ve bunların 70’i avcıydı.

9 Eylül’den sonra Komünistler 18.000 sözde Faşist görevliyi yok ederken, 3.000

kadarını da sonraki yıllarda ortadan kaldırdılar. Kurbanların sayısı kanlı tasfiye ile

50.000’e ulaştı. 28 Eylül 1944’e gelindiğinde, Bulgar Hava Kuvvetleri’nin elinde

248

toplam 160 uçak kalmıştı ki, bunların 105’i operasyoneldi. Bu uçakların 109’u

Almanya’dan gelenlerden arta kalanlardı. Hava savunması için ellerinde 36 Bf-109G-6

ve 17 Dewoitine D.520 avcı uçağı kalmıştı ki, bunların sadece 29’u operasyoneldi

(Neulen 2000:165-169).

1944 yazının sonlarına kadar, Bulgaristan üzerinde 187 Batılı Müttefik havacı ölmüş,

69’u daha hastanelerde can vermiştir. 329 havacı ise Bulgaristan’da esir edilmiştir.

Bulgar uçakları 53 İngiliz ve Amerikan uçağını düşürürken, 71’ini de hasara

uğratmışlardır (Neulen 2000:149). Bulgar Hava Kuvvetleri’nin avcıları ise savaş

boyunca hava çarpışmalarında 24, zorunlu iniş sırasında ise 18 olmak üzere, toplam 42

uçak kaybetmişlerdir (Neulen 2000:166).

Görüldüğü gibi Türkiye’nin Müttefik yanlılığı dönemi boyunca Bulgar Hava

Kuvvetleri’nin Türkiye’ye tehdit yöneltebilecek hali yoktu. Almanya Hava Savaşı’ndaki

talihsizlikler ve Doğu Cephesi’nde sürekli artan ekipman ihtiyacı, Almanlar’ın

Bulgarlar’a modern ekipman sağlamasını da engellediğinden buradaki hava gücünün

Türkiye üzerinde tehdit oluşturması olanaksızdı.

3.2.4. Türk Dış Politikası’nın Kararlılığı

Savaşlardan yorulmuş bir imparatorluğun mirasçısı olan Türkiye, her ne pahasına olursa

olsun barıştan yana olmuştur. Ancak askerî gücü yetersiz olduğu için, barışı korumak

için gereken caydırıcılığı dış politika yoluyla elde etmeye çalışıyordu. Bunun için

1930’lu yıllarda Balkan Paktı’nda yer almış ve güçlü olarak bildiği İngiltere ile

Fransa’ya yanaşmıştı. Sovyetler Birliği ile iyi geçinme eğilimindeydi. Hatta savaştan

önce Karadeniz Paktı gibi bir proje bile düşünülmüş, ancak sonuç alınamamıştı.

Türkiye’nin savaşın başındaki güçten yoksun durumu belki de Türkiye’yi savaşmaktan

kurtaran bir başka etmendir. Çünkü bir ülkenin savaşa müttefiklerle girebilmesi için ya

müttefiklerin çok güçlü olması ya da ülkenin kendisini savunacak kuvvete sahip olması

gerekir. Almanya’yı safdışı bırakmaktan yoksun kalan İngilizler ile ittifak kurmuş olan

Türkiye, diğer yandan Almanya ile de saldırmazlık paktı imzalayarak, belki de hem

249

Savaş Tarihi’nde, hem de Diplomasi Tarihi’nde ilk kez iki tarafla antlaşma imza atarak

“etken tarafsızlık” politikasını uygulamaya başlıyordu.1 Buna karşın Hitler, Türk-İngiliz

Antlaşması’nın fiilen bittiğini düşünmekteydi (Gerede 1994:396).

1941 baharında Almanlar Balkanlar’ı ele geçirdiğinde, Türkiye doğal bir “tampon

bölge/devlet” olarak ortaya çıkmıştı. Almanya saldırsa Boğazlar konusunda zaten sözde

muhafız olan Sovyetler’in güneyden güvenliği tehdit altına girecekti ki, bu da

Türkiye’ye bir Sovyet müdahalesi olasılığını getirebilirdi. Bununla birlikte İngiltere ile

hala dost gözüken Türkiye’ye Hindistan’daki İngiliz birlikleri kaydırılabilir, bu da

dağlık alanın sağladığı doğal savunma alanları sayesinde, Türkiye’de Almanya’ya karşı

kuvvetli bir Müttefik tahkimatı kazandırabilirdi. Bu dönemde İngilizler’in eksiği asker,

Türkler’in eksiği ise ekipmandı ve askerî açıdan bu iki ülke birbirini tamamlayarak

kuzeydeki ve güneydeki dağ sıralarını tutabilirlerdi. Sovyetler’in Türkiye’ye girmesine

de Almanlar hoş gözle bakmayacaklar ve büyük ihtimalle Boğazlar’ı Anadolu’daki

köprübaşlarıyla birlikte ele geçirirlerdi. Aynı şekilde İngilizler yine müttefik olarak

Türkiye’yi kazanmış olurdu. Ancak bir farkla; batıda Almanlar yerine doğuda Sovyet

birlikleriyle çarpışacaklardı ki bu da İkinci Dünya Savaşı’nın kaderini tamamen

değiştirecek bir olay olurdu. Bu durumda Türkiye, doğrudan Müttefik desteği alan bir

Polonya’nın durumuna benzerdi. Fransa’dan sonra İngiltere’nin yanlız olduğunu

düşünürsek, bu durumda en büyük müttefik Türkiye olacaktı ki, Türkiye’ye gelebilecek

bu tür bir müdahaleye ABD'nin tepkisinin ne olacağını kestirmek te zordur. Öngörülü

bir İngiliz müdahalesi ise, Ortadoğu’ya yönelik Alman ve Sovyet tehdidini

doğuracağından ancak siyasî bir intihar olurdu. Zaten İngilizler -her ne kadar başarılı bir

harekât sürdürmekte olsalar da- Irak’ta Mihver yanlısı Raşit Ali Geylani’nin güçleriyle

uğraşmaktaydı ve Irak’a yardım için transit yollarını açan Vichy Hükümeti’nin

Suriye’deki topraklarını ele geçirmesi 1941 Temmuzu’nu bulacaktı. Kısacası Türkiye,

uluslararası platformun adeta süngeri gibi tüm siyasî baskıları en aza indirebilen bir

jeopolitik konuma sahipti. Savaş’ın denge noktasıydı ve bu da Türk Dış Politikası

stratejisinin “Denge Politikası” olarak belirlenmesi için büyük bir fırsattı. Bu politika

durumu tetkik eden uzmanlar için tehlikesiz, dışarıdan bakıldığında ise ülkenin bıçak

1 21 Haziran 1941’de, henüz savaşa girmemiş olan ABD’nin Ankara Büyükelçisi John Van A. MacMurray, Türk-Alman Paktı’nın imzalanması üzerine Menemencioğlu’na “Tarihte yeni bir sayfa açtınız” demiştir (Arcayürek 1987:132).

250

sırtında olduğu izlenimini veren bir özelliğe sahipti. Türkiye bu sayede sadece savaşta

barışı yaşamayı sürdürmekle kalmamış, ordusunu da donatmıştır.

1942’de Ruslar yeniden gerilemeye başladıktan sonra bile İnönü, Nafi Atıf’a

“Tezimizde İngiliz ve Amerikalılar bizi bütünüyle desteklemektedirler. Büyük söylemiş

olmayayım, savaşlı ya da savaşsız, bu tehlikeli durumdan ulusal onurumuzu

zedelemeden çıkacağız. İşin utanılacak yönü Ruslar’ın olacaktır” diyerek bir Türk-Rus

Savaşı olsa bile Batılı Müttefikler ile savaşmayacağını vurgulamıştır (Barutçu

1977:316). Ancak Türkiye’nin savaşa girmeyişi Almanya’nın da işine yaramıştır.

Gerede, Türk-Alman dostluğunun düğüm noktasının, Boğazlar’ın Türkiye’nin elinde

olmasının Almanlar’ın da çıkarına olduğunu açıklamıştır (Gerede 1994:273). Ahde

Vefa ilkesine uymaya kararlı olan Türkiye, dış politikasındaki usta manevraları

sayesinde, çatışma yaratması beklenen bu mevzuyu uluslararası politikaya uydurmasını

bilmiştir.

Menemencioğlu “Dış politikamızın hedefi, sonuna kadar geleceğimizi kendi kendimize

belirlemek amacını korumaktır. Savaşa katılsaydık, geleceğimizi kendi kendimize

belirleme hakkını yitireceğimizden, ülkemin bundan hiçbir şey kazanamıyacağından

eminim” demiştir. Gerçekten de Türk Dış Politikası savaş boyunca bu çizgide

yürümüştür. 1939 ve 1940’ta savaşa girme konusunda İngilizler’e, 1941 ve 1942’de

Almanlar’a 1943 ve 1944’te de Müttefikler’e direnmiş, önüne atılan küçüklü büyüklü

yemleri geri çevirmiştir. Menemencioğlu: “Biz benciliz ve yalnızca kendi çıkarlarımız

için savaşırız”, “Buna göre biz, bu savaşın karşıt yanlardan birinin öbürünün kesin

yenilgisiyle sonuçlanmasını istemiyoruz… Türkiye’nin çıkarları, görüşme yoluyla

varılacak bir barışa yönelmiştir” (Weisband 2002:37-38 ve Uğurlu 2003:225).1

Doğu Cephesi’ndeki harekâtlara bağlı olarak gelişen Alman Dış Politikası ile Türk Dış

Politikası genellikle uyumlu, Sovyet Dış Politikası ile Türk Dış Politikası ise genellikle

zıttır. Galibiyet ve mağlubiyet safhalarında Alman-Türk ilişkileri, Almanlar tarafından

tek düze bir şekilde olumlu olarak sürdürülürken, Sovyet Türk ilişkilerinin Doğu

Cephesi’ndeki harekâtların yönüne bağlı olarak dalgalanması, Türkler üzerinde

1 10 Eylül 1942 tarihli bir Alman Dışişleri Bakanlığı Belgesi’nden...

251

güvensizlik yaratmıştır. Bununla birlikte Mihver ile Müttefikler arasındaki çekim

gücünün etkisi Türk Dış Politikası’nda adeta bir sarkaç etkisi yapmış, başka bir deyişle

Türkiye’nin dış politika sarkacı önce Müttefik tarafına yakınken, bir süre sonra Mihver

tarafına kaymış, sonra tekrar Müttefik tarafına geri gitmiştir.

3.3. TÜRKİYE’NİN SİYASÎ TUTUMUNUN DOĞU CEPHESİ

HAREKÂTLARINA BAĞLI OLARAK FARKLILAŞMASI

Doğu Cephesi’ndeki çarpışmalar gelişirken, Türkiye de tarafların aldıkları vaziyet

doğrultusunda genelde üstünlük kuran tarafa yanaşmıştır. Barbarossa Harekâtı’nın

başladığı gün tarafsızlığını açıklayan Türkiye, 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya

savaş ilan edene kadar tarafsızlığını resmen sürdürmüştür. Ancak fiilen, 1941 yazından

sonra Almanya’ya yaklaşmaya başlayan Türkiye, 1943’teki Kursk mağlubiyeti ile hızla

Müttefikler’in yanına kaymaya başlamıştır. Stalingrad Bozgunu ile Kursk Saldırısı

arasındaki dönemdeki belirsizlik ise Türkiye’yi bir yandan Müttefik tarafına hızla

kaymasını hazırlayacak bir hazırlık dönemi gibidir. Bununla birlikte 1943 yazına kadar

Türkiye ile Almanya arasındaki çeşitli çıkarlar, Türkiye’nin Almanya’ya yakın olmasını

getirmekteydi. Bu yüzden Türkiye, Doğu Cephesi’ndeki olaylar ile çok yakından

ilgileniyor, hem askerî, hem de siyasî gelişmeleri yakından takip ediyordu. Doğu

Cephesi olaylarını büyük bir önem vererek seyreden İnönü, bir defasında “Bezik

oyununu seyredenler de oynayanlar kadar heyecan duyarlar” demişti (Barutçu

1977:188).

3.3.1. Türkiye’nin Tarafsızlığı (1941)

Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, Doğu Cephesi’nin açıldığı gün aldığı kararla

tarafsızlığını beyan etmiştir.1 Doğu Cephesi’nin açılması, Türkiye’yi o an için son

derece rahatlatacak bir haberdi. Alman-Rus Savaşı Türkiye’de bayram havası yaratmış,

tüm kalpler Almanlar’ın zaferi için çarpmaya başlamıştır. Herkes birbirini kutluyor,

1 BCA: 18.48.29.1941, 22/6/1941.

252

bayramınız kutlu olsun diyordu. Barutçu, 22 Haziran öğleden sonrası Dışişleri Bakanı

Saraçoğlu’na “Siyasal gazanız kutlu olsun” dediğinde, “Hepimizin!” yanıtını almıştır

(Barutçu 1977:206). Geçici de olsa, Türkiye şimdilik savaştan kurtulmuştu. Türkiye’nin

tehdit olarak algıladığı dünyanın en güçlü iki ülkesinin savaşa tutuşmuş olması, Türkiye

için adeta nimetti. Doğu Cephesi’ne yönelik Türkiye’nin görüşlerini İtalyan Büyükelçisi

De Peppo, “Türkiye’nin ideali son Alman askerinin son Rus cesedinin üstüne düşmesi

olacaktır” diyordu (Deringil 1994:169). MacMurray de benzer şekilde, “Temmuz

1941’de savaşı Sovyetler kazanırsa, Moskova Türkleri dikkate almadan yararlarını

koruyacak. Almanlar kazanırsa, Süveyş’e inmek için ya Türkiye üzerinden geçecekler

ya da İran ve Irak’a girecekler. Her iki sonuç ta Türkiye’yi izole edecek. Bu nedenlerle

Alman-Sovyet savaşının her iki tarafı güçsüz duruma getirinceye dek sürmesinden

yanalar” diyordu (Arcayürek 1987:141). Reichstag’daki bir söylevinde Türkiye’nin

tarafsızlığını öven Hitler, “Türkiye Büyük Savaş’ta bizim müttefikimizdi. Savaşın kötü

sonucundan, bu ülke de bizim kadar etkilenmiştir. Yeni Türkiye’nin büyük ve dahi

yaratıcısı, talihin bir başına bıraktığı ve kaderin korkunç bir çöküntüye uğrattığı o

zaman ki müttefiklerine, kalkınmak için ilk görkemli örneği vermiştir. Şimdi de

yöneticilerinin davranış biçimiyle Türkiye’nin kendi kararıyla bağımsızlığını

korumasına karşılık, Yugoslavya İngiliz entrikalarına kurban oldu” demiştir (Barutçu

1977:192).

Barbarossa başladıktan sonra Churchill’in Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya verilecek

olan payın Boğazlar olduğu yönündeki açıklaması TBMM’de büyük tepki almıştır

(Barutçu 1977:171). Menemencioğlu, Knatchbull-Hugessen’e, 23 Haziran 1941’de,

İngiltere’nin Sovyetler Birliği ile ittifak yapmayacağını umduğunu söylemiştir (Koçak

2003, 1:696). Sir Stafford Cripps ile Molotov, 12 Temmuz 1941’de Almanya’ya karşı

ortak hareket etmek amacıyla antlaşma imzaladılar (Gerede 1994:375). İngiltere ile

Rusya’nın acilen imzaladığı bu Ortak Hareket Antlaşması’na göre Sovyet Birliği’ne

batıdan gelecek yardım göre Boğazlar’dan geçirilecekti. Ancak Türk-Alman

Saldırmazlık Antlaşması uyarınca bunu Türk hükümeti kabul etmedi.Bu yüzden yardım

rotası Basra’ya kaydırıldı. Bunu da Ağustos’ta İran’ın Rusya ve İngiltere tarafından

253

işgali izledi.1 Bunlar yetmiyormuş gibi, İngilizler Rusya’ya ne kadar çok dostluktan söz

ederlerse, Türklerin de İngilizler’e karşı besledikleri dostluk duygusu aynı oranda

azalıyordu (Weisband 2002:134). İngilizler’in bu ikilemde öncelikle tuttukları

tarafkenilerine savaşı kazandırılabilecek tek güç olan Rusya olacağından, bu da

Türkiye’yi Mihver kampına itebilecekti. Dolayısıyla Alman ordularının üstün olduğu

durumda Türkiye’ye karşı sesini yükselten Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye yönelik dış

siyaseti bu açıdan bakıldığında tutarlıdır. İran’ın işgalinden altı gün önce İngiliz ve

Sovyet elçileri Türk Hükümeti’ne Türkiye’nin toprak bütünlüğüne ve egemenliğine

saygı gösterileceğine dair güvence notaları verdiler (Deringil 1994:153). Ancak İran’ın

işgalinde İngiltere gibi sözde ilkelerle hareket eden bir ülkenin çıkarları doğrultusunda

bu ilkeleri gözardı edebileceği görülmüştür (Deringil 1994:119).2

Knatchbull-Hugessen, 13 Temmuz 1941'de yolladığı raporda, Mareşal Fevzi Çakmak’ın

İngiliz Hava Ataşesi’ne Almanya’nın Sovyetler’e karşı savaşta gücünü yıpratacağını

söylemiş ve aksi takdirde “Almanya, Rusya’ya karşı kısa zamanda zafere ulaşırsa

kurban edilme sırası bize gelecektir…” demişti (Deringil 1994:148).

Barbarossa Harekâtı’nın başlaması ie Türk-Alman işbirliği birçok açıdan gelişmekte

dönemine girmiştir. Örneğin Balkanlar’daki Alman varlığı yüzünden Meriç’te

Türkler’in havaya uçurdukları köprülerin yapılması için görüşmeler 1941 Temmuz’unda

olumlu sonuçlanmış ve Ankara’da bunun üzerine anlaşma imzalanmıştır. Gereken

malzeme ise Almanya’dan getirilecekti (Koçak 2003, 1:605).

4 Ağustos 1941’de imzalanan Atlantik Şartnamesi ile ABD savaştaki yönünü henüz

savaşa girmeden belirlemişti. Dolayısıyla Türkiye, Doğu Cephesi’ndeki ilk iki ay

boyunca hızla süren Alman zaferlerinin artmakta olan etkisi dışında hesaplara yeni bir

siyasî aktörü daha katmak zorundaydı. 1941 Ağustos’unun sonlarında İnönü, İngiliz

Büyükelçisi’ni sert bir şekilde uyararak “Eğer Türkiye’nin Almanya ile İngiltere

arasında sağlam olarak kalması, İngiltere’nin çıkarı gereği ise, bir an önce yardım

sözlerini gerçekleştirmelisiniz” demiştir. İnönü, ertesi gün de tedavi için ülkesine

1 İngiliz-Sovyet İttifakı’nın süresi 20 yıldı. (Barutçu 1977:253). Bu ittifak Türk kamuoyunu Almanlar’a yönlendirmiştir (Barutçu 1977:256).2 O sıralar İran’daki Türk nüfusunun 5 ila 9 milyon arasında olduğu söyleniyordu (Barutçu 1977:237).

254

dönecek olan Alman Büyükelçisi’ni kabul edince şüphesiz İngilizler, Türkler’in

Almanlar’ın yanına kaydığını düşünmüşlerdir (Barutçu 1977:234).

20 Ağustos 1941’de Wolfschanze’ye giden Gerede, Sovyet Ordusu’nun büyük

bölümünün tamamen yok edildiğini ve Ruslar’ın beş milyon asker kaybederken iki

milyon da esir verdiklerini öğrenmişti. Bu arada Almanlar da, Molotof’un Bulgaristan

ve Türkiye üzerine taleplerini açıklamış ve Doğu Cephesi’nin bunun üzerine açıldığını

bildirmişlerdi. Hitler, Gerede’ye Almanya’nın Türkiye’yi yanında görmek istediklerini

sezdirirken, diğer yandan ABD’nin savaşa girmesi halinde bile İngiltere’nin savaşı

kazanmasının mümkün olmadığını söylüyordu. Ribbentrop ise aynı görüşmede

Türkiye’nin soydaşlarının yaşadıkları yerleri isteyip istemediklerini sordu. Gerede ise

görüşmede Rusya’daki Türkler’in Sovyet istibdadından kurtulmalarının manevi bir

sevinç olacağını belirtmiş ve Almanlar’ın bunlardan esir düşenlerden yararlanmalarına

olumlu görüş bildirmiştir (Gerede 1994:248-249).1

3.3.2. Türkiye’nin Mihver Yanlılığı (1941-1943)

Doğu Cephesi bağlantısı yüzünden 1943 ortalarına kadar Türkiye’nin ibresini

Almanlar’dan yana tuttuğunu görmekteyiz. Dolayısıyla Ruslar ile Türkler arasında

savaş sonunda ortaya çıkacak ve Türkler için yeni bir tehdit algılaması başlatacak

olaylar da henüz Doğu Cephesi çarpışmaları sürerken tahmin edilmekte, Almanlar da bu

durumu kendi yararlarına kullanmaktaydılar.

Türkiye’nin Almanlar’ın hem ekonomik ve hem de siyasî etki altında iken, Alman

zaferlerinin birbirini kovaladığı 1941 ve 1942 yazları boyunca Almanlar’a karşı

tarafsızlık konusunda diretmesi, müttefiklerin 1943-44 kışında savaşa girme baskılarına

karşı direnmesinden daha zordu. Ne de olsa Almanlar, Türkiye’de hem iktisadi, hem

toplumsal tabana sahiplerdi. Almanlar ile müttefik olmak, Türkiye’nin önüne yeni

toprak kazanımları, Rusya’da baskı altında yaşayan Türk Dünyası’nın kurtarılması ve

Türkiye’nin iktisadi sıkıntılarının giderilmesi gibi savaşın arifesinde hiçbir Türk’ün

1 Bu görüşmelerde yeni müsteşar Kemal Nejat Kavur da bulunmaktaydı.

255

aklına getiremeyeceği yeni olasılıkları getiriyordu. Müttefikler ise bazen zorunluluktan,

bazen de askerî ve siyasî baskı yaratmak amacıyla Türkiye’nin alması gereken

yardımları kısarken, Türkiye’ye ancak cüzi miktarda toprak kazandırmayı talep

ediyorlar, ülkenin karşılaşabileceği yıkıma ve savaş sonrası ortaya çıkması kuvvetle

muhtemel Sovyet tehdidine karşı gerçek bir garanti veremiyorlardı.

Türkiye’nin en rahat siyasî direnç göterdiği ülke ise şüphesiz Sovyetler Birliği olmuştur.

Çünkü son birkaç yıl boyunca bir tehditkar, bir dost görünümüyle Türkler’e karşı kısa

vadeli çıkarlar üzerine kurulu tutarsız bir politika izleyen Moskova, Türkler’e ezeli

düşmanları olduğunu hatırlatabilecek davranışlardan kaçınmamış, propaganda üstadı

Almanlar da bunu son derece verimli bir şekilde kullanarak iki ülkenin arasının

kolaylıkla açılmasını sağlamışlardır. Almanlar bunu yaparken özellikle Türkiye’yi

müttefik olarak görmeyi öncelikli hedef tutmuşlardır. Ne de olsa Hitler, Türkler’i

Romenler’e tercih ediyordu (Denniston 1998:110).1

Almanlar, Türkiye’yi Ruslar’a karşı yanlarında savaşa çekmek için üç yönden harekete

geçmişlerdi. Öncelikle Ankara’ya yönelik propaganda faaliyetlerinin etkisini artırmaya

çalışıyorlardı. İkinci olarak Alman ordularının Sovyet toprakları üzerindeki etkisi

izleniyordu.2 Son olarak, Türkiye’nin bazı toprak taleplerinin kabul edilmesine karar

verilmişti. Bu topraklar, Kuzey Suriye, Halep ve Musul bölgeleri, Ege Adaları’ndan

bazıları ve Edirne’nin civarıydı. Bunun yanında Kafkasya’da Türkiye’nin etkinliği

altında kurulacak bazı tampon devletler de planlanmaktaydı (Koçak 2003, 1:604-605).

1941’de Alman baskısının yoğunluğu sayesinde Türk Hükümeti Türkiye ile ilgili ve

Almanlar’ın lehine olan bazı ilişkilere göz yumuyordu. Alman Genelkurmayı,

Barbarossa’nın başladığı gün Karadeniz’i savaş sahası olarak ilan etmişti (Aydemir

2000:185). Böylece Sovyetler’in Karadeniz’deki etkisi de kırılmış oluyordu. Diğer

taraftan Türkiye üzerindeki Alman etkisi de artıyordu. Irak’taki Raşit Ali İsyanı’nın

bozguna uğratılmasıyla 1941 Haziran’ında kaçan Alman yanlısı Iraklılar’dan

Türkiye’ye sığınanların Almanya’ya ulaşmalarına göz yumulmuştu. Türkiye, Tahran’a

1 Romanya, Almanlar’ın yanında savaşmaları için Doğu Cephesi’e en çok asker veren ülkeydi.2 Kırım ve Rostov gibi Türkiye üzerinde doğrudan etkiye sahip olan stratejik noktaların alınması için verilen kararlı mücadele buna güzel birer örnektir.

256

kaçan Raşit Ali’ye Temmuz’da vize vermiş, vize vermediği Kudüs Müftüsü Hacı Emin

el-Hüseyni ise sahte pasaportla Türkiye’den gizlice geçerek Ekim’de İtalya’ya ulaşmıştı

(Elpeleg, 1999:114-115).1

Almanlar ilerledikçe keşfettikleri ve Türkiye’yi ilgilendirebilecek gizli Sovyet

çabalarını da Türk Hükümeti’ne aktararak Türkler ile Ruslar’ın aralarını daha da

açmaya devam ediyorlardı. Nikolayev’de savaş gemileri için hazırlanmış bir tesis

bumuşlardı. 7 Mart 1931’de Türkiye ve Rusya arasında imzalanan protokole göre

Karadeniz’de bu tür tesislerin yapımına başlamadan altı ay önce tarafların durumu

birbirlerine haber vermesi gerekiyordu (Koçak 2003, 1:603-604).2

Türkiye’ye sığınan Mihver ve Sovyet askerleri için de tedbir alınması gerekiyordu. 11

Ağustos 1941’de çıkartılan Bakanlar Kurulu kararı doğrultusunda, Türkiye’ye iltica

eden taraf devletlerin askerleri, harp malzemelerine el konarak gözaltına alınıyorlar ve

bunlar kamplara gönderiliyorlardı.3

1941 yaz sonu stratejik durumla ilgili OKW memorandumunda Türkiye’nin,

Rusya’daki gelişmelere şüpheyle bakacağı, ancak dikkatli tutumunu Rusya’nın

dağılmasına göre sürdüreceği belirtilerek, Türkiye’ye karşı askerî harekâtın artık söz

konusu olmadığı ve bu ülkenin siyasetle kazanılacağı belirtilmiştir (Jacobsen 1988:530).

Memorandumun sonucunda ise Türkiye’nin Mihver tarafında herhangi bir zamanda

savaşa girmesinin büyük bir askerî kazanç olacağı, ancak hemen girerse daha iyi olacağı

söyleniyor, Alman yardımı olmadan bile Türkiye’nin Britanya ve Rusya’ya karşı

karada, denizde ve havada direnecek kuvvette olduğu, bunun yanında desteğinin

Karadeniz’i kontrol için önemli bir faktör olduğu vurgulanıyordu. Sonuçta ayrıca

İspanya ve Türkiye’nin en azından tarafsız durumlarının korunması gerektiği de

belirtilmiştir (Jacobsen 1988:533). Bu iki ülke Avrupa’nın iki ucu olarak Ortadoğu ve

Kuzey Afrika’nın anahtarıydı. Ayrıca Türkiye Karadeniz, Akdeniz, İspanya ise

1 Türk Dışişleri, Gerede’ye “Hacı Emin El Hüseyni’nin Kasım 1941 başlarında Türkiye yoluyla Almanya’ya geçtiği haberlerinin doğru olmadığını, İran’dan gelen istek üzerine Türkiye’nin güney sahillerinde iskan edilebileceğinin bildirildiğini iletmiştir (Gerede 1994:277).2 Bu arada 5 Temmuz 1941’de İngiliz uçakları, Antalya limanında Fransız St. Didier gemisini batırmışlardı (Jaescke 1990:54).3 Kavanin Mecmuası DEVRE:VI Cild-22:809.

257

Akdeniz-Atlantik geçişini kontrol ediyordu. Birinin Almanlar’ın yanında savaşa

girmesi, tarihin akışını değiştirebilecek ölçüdeydi. Ek olarak Türkiye’nin siyasî

tutumunu Almanlar lehinde değiştirilmesi için çabalara devam edilmesi de izlenecek

stratejiye katılmıştır (Jacobsen 1988:534, 13 Eylül 1941). Halder, 10 Ekim 1941’de ise

günlüğüne von Etzdorf’un “Türkiye’nin durumunun Almanlar’ın lehine gelişme

gösterdiğinin düşünüldüğünü” söylediğini yazmıştır (Jacobsen 1988:527).

6 Eylül 1941’de Churchill, Stalin’e ikinci bir cephenin Türkiye olmadan

açılamayacağını söylüyordu (Uğurlu 2003:73). Churchill, 17 Eylül 1941’de Stalin’e

yolladığı mektupta “En büyük ödül Türkiye’dir; eğer Türkiye’yi kazanabilirsek,

kullanabileceğimiz son derece güçlü bir ordu daha olacaktır” (Denniston 1998:100-

101). Türkiye’yi kendi tarafında görmeyi şiddetle isteyen Hitler ise, 1941 Eylül’ünde

Kırım’ın ele geçirilmesini isterken, burayı elinde tutan tarafın Karadeniz’e hakim

olacağı ve bu sayede Türkiye’yi siyasî açıdan etkisi altına alacağını düşünüyordu

(Carell:356-357). Görüldüğü gibi şimdi her iki taraf ta Türkiye’yi kendi yanına

çekmeye çalışıyor, en azından karşı tarafın yanına kaymasını engellemek istiyordu.

Hatta bunun için aslı tartışılır vaadlerde bile bulunuyorlardı. İnönü’nün kendi

söylediğine göre, Ruslar Batı Trakya, On İki Ada ve diğer bazı yerleri, tarafsızlığı

karşısında Türkiye’ye vermek istiyorlar, Almanlar ise Kırım’a kadar vaatte

bulunuyorlardı (Aydemir 2000:195). Ancak İngilizler’in ittifak yaptığı Türkiye’nin

tarihi düşmanı Rusya’yı, Almanlar tarihten silme çabasındaydılar ve kazanıyorlardı.

Başka bir deyişle Türk çıkarları Almanlar’ınkiyle kesişiyordu. Şu durumda Türkiye’nin

Doğu Cephesi’ne bağlı olarak resmen ilan ettiği tarafsızlığını, fiilen sürdürmesi

beklenemezdi. 1941 sonbaharından başlayarak Türkiye Almanlar ile işbirliği yapmaya

başladı.

Bir çok Türk ilerigeleni Almanya’ya seyahatlere başlamışlardı. Temmuz’da Zeki Velidi

Togan, Eylül’de ise Nuri Killigil ise Berlin’i ziyaret etmişlerdir (Koçak 2003, 1:678).

Nuri Killigil’in Berlin gezisi 10-25 Eylül’de yapılmış (Glasneck:205), ancak

İngilizler’in tepkisini çekmişti (Seydi 2006:17). İnönü, Almanlar’ın resmi daveti

üzerine, Korgeneral Ali Fuat Erden’e ve emekli Tümgeneral Hüseyin Emir Erkilet’e 15

Ekim-5 Kasım 1941 tarihleri arasında Doğu cephesi’ni ziyaret için izin vermiştir

258

(Koçak 2003, 1:675). 1 Ekim 1941’de Almanya’ya giderek Doğu Cephesi’ni

inceleyerek iki Türk generalini önce Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet ve Ali İhsan Sabis

olarak belirleyen Türk Hükümeti, sonradan Türkiye’nin strateji ve taktik açıdan en

önemli generali olarak nitelenen Ali Fuat Erden’i, Sabis’in yerine yollamıştır (Mumcu

1995:25). Erden ve Erkilet, Ekim’de cepheleri gezerek savaş tekniklerini incelemişlerdi

(Gerede 1994:271-272). 28 Ekim 1941’de Erden ve Erkilet’i Doğu Prusya’daki genel

karargahında kabul eden Hitler, “1940 Kasım’ında Molotov Berlin’e geldiği zaman

benden İstanbul’u ve Boğazlar’ı istedi. Ben reddettim” demiştir (Erden 1952:221).

Alman Harekâtı Rus Stepleri’nde sürerken, Menemencioğlu Amerikan ve İngiliz

elçilerine barışın zamanının geldiğinden bahsetmiştir. Menemencioğlu barışın, Ruslar’ın

yenilgisinden sonra yapılması gerektiğini de düşünüyordu (Koçak 2003, 1:610-611).

Anlaşılan Türk yetkililer de, 1941-42 kışının arifesinde Almanlar ile aynı hataya

düşerek Ruslar’ın artık bellerini doğrultamayacakdurumda olduklarını düşünüyorlardı.

Ancak tam bu sıralarda, yani 1941 Kasım’ında Alman saldırılarnın hızı tüm cephelerde

birden yavaşlamaya başlamıştı.

Bu arada Almanlar’dan kaçan bir çok Yahudi de Türkiye’ye sığınmıştı. Filistin’e

gitmek için Struma gemisiyle Romanya’dan yola çıkan 769 Yahudi, İngilizler’in

Filistin’e göçü engellemesi üzerine 15 Aralık 1941’de İstanbul’a gelmek zorunda

kalmışlardır. Knatchbull-Hugessen Filistin’e gidebileceklerini söylerken, İngiliz

Hükümeti bunu kabul etmemiş ve gemi Romanya’ya iade amacıyla 23 Şubat 1942’de

zorla Karadeniz’e çıkarılmıştı. Struma, ertesi gün torpillenerek batırılmıştır (Koçak

2003, 1:649).

1941 Aralık’ında Anthony Eden’in Moskova’yı ziyareti, Ankara’da İngiltere ve

Rusya’nın Türkiye aleyhine bir anlaşmaya varmaları endişesini yaratmıştır. Bunun

nedeni İran’ın işgalinin üstünden genüz dört ay geçmiş olmasıydı. Ancak hem İngiliz,

hem de Rus taraflarından Türkiye’yi rahatlatıcı sözler söylenince bu endişe giderilmiştir

(Deringil 1994:167-168).

259

Aynı ay içinde Alman birlikleri Moskova’da kuvvetli bir karşı-taarruza maruz kalarak

püskürtülmeye başlamışlardı. Jukov, Moskova Muharebesi’nin Türkiye’deki

reaksiyoner çevrelerin akıllarını başlarına getirerek, Sovyetler Birliği’ne karşı daha

sağgörülü bir politika izlemeye zorladığını söylemiştir (Jukov 1982:157). Ancak

cephehattı hala Moskova’yı tehdit eder bir harekât menziline sahipti ve dolayısıyla

Türkiye de Almanlar’ı desteklemekten vazgeçmiyordu. Von Papen Moskova’da

uğradıkları bozguna rağmen, 5 Ocak 1942 Dışişleri’ne Türkler’in, Almanlar’ın Doğu

Cephesi’ndeki zaferine inancının sarsılmadığını bildirmiştir (Uğurlu 2003:191). Gerede,

stratejik bakımdan kesin sonuç alınacak tek hedef olan Moskova’ya taarruzdan neden

vazgeçildiğini Berlin’deki Alman askerî yetkililere sorduğunda, şehir savaşlarında

kayıpların yüksek olması nedeniyle, Hitler’in şehirlerin havadan bombalanarak ve

karadan kuşatılarak zaptetmelerini istediğini söylemişlerdir. Bu karar Ribbentrop

tarafından da doğrulanmıştır (Gerede 1994:363).

Bu arada Sovyetler, Türk sınırınını koruma görevini 45. Ordu’ya vermişti. Türkler’in

İran üzerinden hücum edebilecekleri göz önüne alınarak, Türk-İran sınırına ihtiyat

kuvvetleri de sevkedilmişti. Almanlar da 1941’de Rostov’u aldıktan sonra planlarını,

hem Türkiye’den, hem de kuzeyden gelecek saldırılara karşı revize etmişlerdi

(Shtemenko 1971:62-63).

Müttefikler, Moskova’da Almanlar’ın ilk ciddî yenilgilerini almalarına çok

sevinememişlerdi. Zira, 7 Aralık 1941’de Japonlar Pearl Harbour’da Amerikan

kayıplarına baskın düzenleyerek ağır kayıplar verdirmiş ve akabinde 1942 ortalarına

kadar sürecek bir zaman diliminde Müttefikler’i ardıardına bozguna uğratarak

Güneydoğu Asya ve Okyanusya’nın çoğunu ele geçirmişlerdi. Bununla birlikte

Sovyetler Birliği’ne saldırmama kararı alan Japonlar’ın bu ülke ile bir anlaşma

imzalaması, Doğu Cephesi’nde Ruslar’ı rahatlatarak, Kızılordu’nun bir çok birliğinin

1941-42 kışı boyunca batıya aktarmasına neden olmuştur.1

ABD’nin Londra Büyükelçisi Winant’ın 1942 başında Moskova’da yapılan İngiliz-

Sovyet görüşmelerinin içeriğini Washington’a bildirdiğine göre, Stalin 12 Ada’nın, 1 Ocak 1942 başlarında Hitler, “Geleceğin emniyeti Japonlar’ın Pasifik’te kazandıkları üstünlüğü bırakmamalarına bağlıdır” demiştir (Gerede 1994:318).

260

Bulgaristan’ın bazı kesimlerinin ve Kuzey Suriye’nin Türkiye’ye verilmesini önermiş,

Türkiye’nin tampon ülke olarak savaş dışı kalmasını istemiştir (Arcayürek 1987:158-

159). Tam bu sırada 11 Ocak 1942’de Tan’ın “Rusya’ya Yardım” başlığını taşıyan

haberinde Türkiye, İran ve Irak üzerinden Rusya’ya malzeme sevkinin

düşünüldüğünden bahsedilmekteydi.1

24 Şubat 1942’de Ankara’da von Papen’e bombalı suikast düzenlenmiş, von Papen

olaydan sağ kurtulmuştur (Koçak 2003, 1:620).2 Suikastin sanıkları Kayseri’de güvenlik

görevlileri tarafından yakalanmışlardır. Rus uyruklu Pavlov ve Kornilov adındaki iki

zanlı Ankara Ağır Ceza Mahkemesi’nde yargılanmışlar, Müslüman olan asıl suikastçi

ise bombanın patlamasıyla ölmüştür (Barutçu 1977:247). Pavlov, bir Türk piyade

taburunun kuşattığı Sovyet Konsolosluğu tarafından teslim edilmiştir (Uğurlu

2003:201).3 Parçalanan suikastçi ise Üsküp’ten Türkiye’ye gelmiş ve Türk okullarında

okuyordu. Ankara’daki bu olay Komünizm’in Türk Yüksek okullarında fedai

bulabilecek ölçüde olduğunu göstermiştir. Ruslar’ın gösterdiği tepki üzerine Türk

Dışişleri de karşı-tepki olarak Moskova’daki büyükelçisini izne yollamıştır (Barutçu

1977:248). Zanlıların yargılanmalarına 1 Nisan 1942’de başlanmış, 17 Haziran’da karar

açıklamış ve ikisi de 20’şer yıl hapis cezasıyla cezalandırılmışlardır. 16 Ekim 1942’de

karar temyizde bozulmuş ve 4 Kasım’da davaya tekrar başlanmış, 23 Aralık’ta varılan

kararda her iki sanık ta 16’şar yıl hapis ile cezalandırılmışlardır.

1 Nisan 1942’de Almanlar’ın Türkiye’ye üç denizaltı vereceği saptanmıştı. Ancak

bunun karşısında ise iki katı, yani altı Alman denizaltısının Boğazlar’dan Karadeniz’e

geçişine izin verilmesi talep edilmişti (Koçak 2003, 1:637-638). Almanlar, Türk

Hükümeti’nin izin vermemesi sonucu denizaltıları trenlerle ve Tuna Nehri’nden

parçalar halinde taşıyarak Romanya’da tekrar monte etmişlerdir.Karadeniz’de savaş

boyunca görev yapan toplam altı Alman denizaltısının beşi bu sayede 1 Ekim 1942’de

göreve başlarken, biri de 6 Mayıs 1943’te diğerlerine katılmıştır.

1 Tan, 11 Son Kanun 1942 Yedinci Yıl- No: 2296.2 Von Papen, suikastten sonra Çocuk Esirgeme Kurumu’na 1000 Lira bağışta bulunmuştur.3 Von Papen’in Dışişleri’ne telgrafından...

261

1942 Nisan’ı başında Stalin, İngiltere’nin Moskova Büyükelçisi Sir Clark Kerr’i

“Türkiye ve İsveç Almanya’ya kayıyor” şeklinde uyarmış, Standley ise Kerr’den aldığı

bu bilgiyi 10 Nisan 1942’de Washington’a ulaştırmıştır (Arcayürek 1987:160). Bir ay

sonra daha bakın bir rol üstlenen ABD, 26 Mayıs’ta İngiltere, 11 Haziran’da ise

Sovyetler Birliği ile ittifak antlaşması imzalamış, 1942 sonuna doğru da Türkiye’ye

doğrudan askerî malzeme ve silâh sevkiyatına başlamıştır. Bunun için İngiliz-Amerikan

Koordinasyon Komitesi kurulmuştu ve Türkiye de ihtiyacını bu komiteye bildiriyordu.

Komite, yardım kapsamında Mersin ve İskenderun limanlarının genişletilmesine de

katkıda bulunmuştur (Koçak 2003, 1:705-707).

1942 yazına gelinirken Almanlar’ın İsveç’i işgal edeceği, Karadeniz’in güvenliği için

Türkiye’den yardım isteyeceği, belki de Boğazlar’ı işgal ederk Anadolu’dan geçmek

isteyeceği gibi propagandalar sistematik bir şekilde yayılıyordu (Gerede 1994:357).

Ancak 13 Mayıs 1942’de Türk gazeteleri Almanlar’ın Kerç’te giriştikleri taarruzu haber

veriyordu.1 Almanlar sezona Kırım’ın zaptıyla girerek Karadeniz’i kontrol etmeyi

amaçlamışlardı. Tam bu sıralarda, 28 Haziran 1942’de Gerede’ye merkeze alındığı

bildirildi.2 Bu değişiklik Alman hükümeti üzerinde olumsuz etki yaptı. Weizsaecker

bunun düşman baskısıyla yapıldığından endişeleniyordu (Gerede 1994:391-393).

Ribbentrop, 8 Temmuz 1942’daki kabulünde, Cevat Açıkalın3 ve Hüsrev Gerede’ye

Almanya tarafından Doğu Cephesi’nin açılmasıyla ilgili “Eğer Führer altı ay, bir yıl

daha gecikseydi, bugün Rusya’nın yaptığı hazırlıklara göre, Türkiye’nin mahvı ve

Almanya’nın da perişan bulunması muhakkak olacaktı.”demiştir (Gerede 1994:225).4

1 Tan, 13 Mayıs 1942 Sekizinci Yıl-No: 2418.2 Gerede’nin merkeze çağrılarak yerine Saffet Arıkan’ın getirilmesi, Türkiye’nin Mihver tarafına hızlı kayışını yavaşlatması, biraz olsun Almanya’ya karşı siyasî direnç göstermesi anlamına gelebilir.3 1941 yazında Moskova Büyükelçisi Ali Haydar Atay’ın vefatı üzerine yerine Mehmet Cevat Açıkalın tayin edilmiş, Feridun Cemal Erkin de onun yerine Dışişleri Genel Sekreter Siyasî Muavini olmuştu. (Erkin 1987:132). Açıkalın, 14 Ağustos 1942’den 15 Ağustos 1943’e kadar Sovyetler Birliği’ne Büyükelçi tayin edilmiştir (Güçlü 2002:60). Dışişleri Genel Sekreteri Numan Menemencioğlu ise 1942’de boş olan İstanbul mebusluğuna aday gösterilerek mebus seçildikten sonra 13 Ağustos 1942’de Dışişleri Bakanı olarak atanmış, böylece ondan boşalan yere de Sofya Büyükelçisi Şevki Berker getirilmişti. Ancak Berker aynı göreve ikinci kez atanmasına itiraz edince, 1943 Eylül’ünde Paris Büyükelçisi atanmış ve yerine de Cevat Açıkalın getirilmiştir (Erkin 1987:131-134). 1943’te Menemencioğlu Açıkalın’ı Dışişleri Müsteşarı atayarak, Moskova Büyükelçiliği’ne ise Roma Büyükelçisi Hüseyin Ragıp Baydur’u atamıştır (Güçlü 2002:63). Ayrıca daha önceden Londra Büyükelçisi olan Fethi Okyar Adalet Bakanı olunca, yerine eski Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras getirilmiş, 1942’de ise Aras’ın yerine Rauf Orbay atanmıştır.4 Almanlar, Barbarossa’nın başından itibaren her fırsatlarında, Doğu Cephesi’nin açılmasının Türk ve Alman ortak çıkarı olduğunu Türk makamlarına sezdiriyor, Türk yetkililer de bunu kabul ediyorlardı.

262

Hitler, 14 Temmuz’daki son kabulünde Gerede’ye “Türkiye ile Almanya birlikte savaşa

girmiş olsalardı, savaş çoktan biterdi” demiş ve konuşmanın devamında Sovyet

Karadeniz filosunun Türkiye’ye sığınmak zorunda kalarak tecrit edileceğini beklediğini

de eklemiştir (Gerede 1994:397).

1 Temmuz 1942’de Tan Gazetesi’nde “Almanlar 6 Ayda 620 Bin Esir “ başlığıyla çıkan

yazıda, Almanlar’ın 1 Ocak 1942’den beri 620.000 esir aldığı, 7.800 top ve 4.600 tankı

ele geçirdiği, 4.000 uçağı da düşürdüğü ya da yaktığından söz ediliyordu.1 2 Temmuz

1942’de ise “Sivastopol Düştü” manşetleri gazetelerdeydi. Haber, Alman tebliğiyle

gazetelere verilmişti.2

26 Ağustos 1942’de von Papen’in Alman Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği telgrafta,

Menemencioğlu’nun “Moskova’ya atanan yeni Türk Büyükelçisi’nin de hiçbir

görüşmeye girmemesi konusunda talimat aldığını…” söylediğini de bildirmiştir (Uğurlu

2003:214). Von Papen’in Türkiye’nin işbirliği yapabileceği noktaları öğrenmek

istediğinde ise, Menemencioğlu ona “Bu yardımın Türkiye’nin tarafsızlığını koruma

gerekliliğiyle sınırlı olduğunu, fakat meşru çıkarlarının söz konusu yerde yardımının

sağlanabileceğini” söylediğini, belirtmiştir (Uğurlu 2003:215).3 von Papen’in

söylediğine göre, “…Türk Genelkurmayı Almanlar’ın 1942 sonuna kadar Ruslar’ı zayıf

düşürüp hakim bir faktör olmaktan çıkacağı kanısındadır...” von Papen, “Türk Genel

Kurmayı’nın Stalingrad’ın işgalinin bu yılki askerî harekâtın yönünü çizeceğine

inanmaktadır. Rus sorununun çözümlenmesi Stalingrad’ın kuzeyine ilerlemek,

Kuybişev-Moskova demiryolunu ele geçirmekle mümkündür. Bu durumda Rus

ordularının merkez grubuyla kuzey grubu için yalnızca tek bir demiryolu kalacaktır. O

da Ruslar’ın savaşı tamamen kaybetmesine yol açar…” şeklindeki bilgileri de

göndermişti (Uğurlu 2003:213-214).4 von Papen ve Menemencioğlu ayrıca Karadeniz

limanlarının Alman kontrolüne tamamen geçtikten sonra, Rus Donanması’nın

1 Tan, 1 Temmuz 1942 Sekizinci Yıl-2467.2 Tan, 2 Temmuz 1942 Sekizinci Yıl-2486.3 Von Papen, Numan Menemencioğlu’nun yaptığı gibi Saraçoğlu’nun da kendisiyle gerekirse pratik sorunlar üzerinde gizli konuşabileceğini ya da bu konuşmalar için üçüncü bir kişi atanabileceğini doğruladığını söylemiştir (Uğurlu 2003:220).4 İlginçtir, Türk Genelkurmayı’nın düşüncesi, Barbarossa harekâtı başlamadan önce General Marcks’ın hazırladığı ve fazla iyimser olduğu düşünülen planla uyuşmaktadır. Bir farkla; bu plan Stalingrad ele geçirilse ve savunulsa, 1943’ün ilk yarısında başarılı olabilirdi.

263

Türkiye’de, Akdeniz limanları haricinde enterne edilmesi konusunu da görüşmüşlerdi

(Koçak 2003, 1:654). Trans-Kafkaslar Cephesi komutanı olan General Tyulenev ise,

Karadeniz’deki sahillerin düşmesinin Karadeniz Donanması’nın kendini batıracağını ve

Türkiye’yi Almanlar’ın yanında savaşa çekebileceğini söylemiştir (Werth 2000:567).1

Yaz sonlarına doğru Doğu Cephesi’ne yönelik Türk-Alman işbirliği hızla artıyordu.

Saraçoğlu, 27 Ağustos 1942’de von Papen’e “Bir Türk olarak Rusya’nın yok olmasını

can-ı gönülden isterim. Ama Türkiye’nin başbakanı olarak ta, misilleme olarak Türk-

Tatar azınlıklarını imha etmek için Rusya’nın eline en küçük bir vesileyi vermemeye

özen göstermeye mecburum” demişti (Oğuz 1983:366). Türkiye, 1942 yazında

Trakya’dan Sovyet sınırına 26 tümen kaydırmıştı (Koçak 2003, 1:654). 1942

Eylül’ünde ise Trakya’dan on tümen Karadeniz kıyısına ve Kafkas sınırına kaydırıldı

(Koçak 2003, 1:707). Sözde olası Alman çıkartmasına karşı yapılan bu kaydırma

Ruslar’ı endişeye sokmuştur. Almanlar’ın ise Karadeniz’de çıkartma yapabilecek gücü

hiçbir zaman olmamıştır.

Nail Çakırhan, 21 Eylül 1942’de Tan’daki yazısında “Sovyet ordu ve hava kuvvetleri

ilk fırsatta Almanya’ya karşı harekete geçirilmek üzere, büyük kısımlarıyla hudut

boylarında gruplandırılmıştır.” diyerek Alman saldırısının bir sebebini açıklamıştır

(Çakırhan 2003:20). Almanya’nın zafere koştuğu zamanda böyle bir yazının yazılması

dikkat çekicidir. Çakırhan, Tan Gazetesi’nde 9 Eylül 1942’de yazdığı yazısında da

“stratejik ricatler umumiyetle, düşmanın hırpalana hırpalana taarruz, hatta müdafaa

kudret ve kabiliyetini kaybettiği ana ve noktaya kadar devam ederler” diyordu

(Çakırhan 2003:11).2

Stalin, Emekli General Erkilet’in Hitler ile yaptığı bir görüşmenin Cumhuriyet’te çıkan

yazısında, Hitler’in “Rusya’yı yokedeceği ve bir daha doğamayacağı” sözlerinin yer

1 Bu şekilde düşünmeyen sadece Charles de Gaulle vardır. Ona göre Hitler’in Mihver’e katılmasını umarak yeterince tedirgin ettiği ve Avrupa ile Asya arasında köprü görevi gören Türkiye, Suriye ve Lübnan’daki gelişmelerden sonra artık tehlikede değildi (De Gaulle 1998:206-207).2 1941’de Almanlar’ın durumu için doğru gibi gözüktüğü için, Moskova’ya kadar Ruslar’ın stratejik ricatte bulunduklarının düşünülmesi normaldir. Gerçekte ise, Sovyet Ordusu çok daha fazla yıpranmış ve kendi kabiliyetinin yanı sıra kış şartlarının yardımı ile Almanlar’ı durdurabilmiştir. 1942’deki çekilme ise Sovyetler için bir sırat köprüsü niteliğinde olup, yazıdan sonra gelişen olaylar Çakırhan’ı haklı çıkarmıştır.

264

aldığı habere atıfta bulunarak Almanya’yı yok etmenin imkansız olduğu için yok etme

düşüncesinde olmadığını, Rusya’yı da yok etmenin imkansız olduğunu, ancak Hitler

devletini yok etmek zorunda olduklarını söylemiştir (Stalin 1969:69).1 Bu konuşmadan

iki hafta sonra ise Stalingrad Karşı-saldırısı başlamıştır.

23 Kasım 1942’de “Cenupta Ruslar Taarruza Geçti” manşeti şüphesiz Türkiye’de merak

uyandırmıştır.2 Stalingrad Karşı-saldırısı başarılı olup, Alman 6. Ordusu birkaç gün

içinde çembere alındıktan sonra, Türkiye Rusya’ya karşı daha tedbirli davranmayı

uygun görmüştür. Durumdan yararlanmak isteyen Stalin, 27 Kasım 1942’de Churchill’e

yolladığı yanıtta Türkiye’nin baharda savaşa sokulması için gerekli her şeyin yapılması

düşüncesine katıldığını ifade ediyordu (Uğurlu 2003:97). Aynı Stalin, Almanlar

Stalingrad’da teslim olduktan ve Kafkasya’yı boşalttıktan sonra, Churchill’in başka bir

mesajına 6 Şubat 1943’te yolladığı yanıtta Türkiye’nin nazik durumunu kabul etmekle

beraber, daha temkinli bir yaklaşımla, “…Türkler, Sovyetler Birliği ile daha yakın ve

dostça ilişkiler istiyorlarsa bırakın öyle söylesinler. Böylesi bir durumda Sovyetler

Birliği onları yarı yolda karşılayacaktır” şeklinde görüş bildiriyordu (Uğurlu 2003:104).

1 Aralık 1942’de Türkiye’deki Alman Askeri Ataşe Tümgeneral Rohde ile görüşen

Genelkurmay Başkan yardımcısı Orgeneral Asım Gündüz, Alman Genelkurmayı’nın

giriştiği harekâtı sert bir dille eleştirmiştir. Türk Genelkurmayı Alman kuvvetlerinin

büyük bir kısmını uzun süre oyalayan Stalingrad’ı stratejik bir hedef olarak

görmemektedir. Yedekler buraya sevkedildiğinden, Kafkas cephesi zayıf kalmış ve

saldırı durmuştur (Uğurlu 2003:238-239).3

Bu arada Kuzey Afrika’daki Alman birlikleri de doğudan artan İngiliz baskısı ile

Kasım’da batıdan Cezayir’e yapılan Amerikan çıkartmalarından sonra alelacele işgal

ettikleri Tunus’ta sıkışarak, İtalyanlar ile birlikte savunma savaşına girişmişlerdi. 11

Aralık 1942’de Marshall, Kuzey Afrika’daki harekât bittiğinde ve Almanlar buradan

çekildiğinde, Ağustos’taki Dieppe Faziası’ndan sonra Fransa’ya tekrar çıkartma ve

Türkiye’den hareketi birlikte yürütmeyi düşünüyordu (Bryant 1958:440).

1 Stalin’in 6 Kasım 1942’de Ekim Devrimi’nin 25. yıldönümü için yaptığı konuşmadan.2 Tan, 23 Son Teşrin 1942, Sekizinci Yıl-No: 2609.3 Von Papen’in Alman Dışişleri Bakanlığı’na 2 Aralık 1942’de gönderdiği gizli belgeden...

265

1942’yi 1941 ile karşılaştıran Gerede, Almanya’nın durumunu “huzursuzluk”

kelimesiyle açıklıyordu. Gözlemlerine göre, Viyana hastanelerine Doğu Cephesi’nden

60.000 yaralı ve hasta asker gelmiş, ölen çok sayıda askerin ailesi mateme bürünmüş,

yiyecek ve içecek kısıtlamalarına gidilmiş, bazı fabrikalar mühendis ve işçi

yetersizliğinden kapanmış, Doğu Cephesi’ne yollanan çok sayıda mühendis ve kalifiye

işçinin yerine fabrikalara alınan Hollandalı, Fransıa ve Belçikalı işçilerin kalitesizliği

verimi düşürmüş ve bu yüzden orduya verilen sözlerin yerine getirilmesinde

zorlanmalar başlamıştı (Gerede 1994:342). Gerede’ye göre 1942’de Alman Hava, Kara

ve Deniz Kuvvetleri ile Todt Örgütü’nün toplamı 1-1,5 milyonu Todt Örgütü’ne ait

olmakla birlikte 12-13 milyonu bulmuştu (Gerede 1994:356).

Öte yandan 1942’de Alman sanayicileri, Sovyetler’i mağlub etmek için Türkiye’den -ne

pahasına olursa olsun- geçilmesi gereğini savunmaya başlamışlardı (Gerede

1994:339,343). Bu açıdan bakıldığında, 1942 boyunca Almanlar’ın Türkiye’ye yönelik

siyasî tutumları derinleşebilirdi. Almanlar’ın Hazar’a ulaşarak, Kafkaslar’a yönelmeye

çalıştıkları belli olduğunda, Almanlar’ı destekler gibi görünen Türkiye’nin onlarla birlik

olup olmayacağı sorunu ortaya çıktı. 1942’nin ortalarına kadar Türkiye’nin, Almanlar’ı

tutup tutamayacağını kimse bilemezdi. Üstelik 26 Türk tümeni, Sovyet Kafkas sınır

ötesinde hazırdı (Shtemenko 1971:62). Türk Genelkurmayı, Kızılordu’nun 1942

yazında stratejik hatalar yaptığını, böylece Alman Ordusu’nun cephenin kuzey ve

merkez kesimlerinde ölümcül darbeler indireceğini, güneydeki Stalingrad’a yürüyüşün

ise tali öneme sahip olduğunu düşünüyordu (Koçak 2003, 1:653). Almanlar, bunun

aksine 1942 Yaz Saldırısı’nın ana hedefini Stalingrad olarak belirlemiş, özellikle

merkezde hiçbir saldırı harekâtına girişmemişti. Kuzeyde ise sadece Leningrad’ı almak

için harekâta girişmek üzereyken, güneydeki harekât bunu engellemişti.

İngilizler de Türkiye’nin tarafsızlığı için çaba harcıyorlardı. Mısır’da çarpışırlarken bile,

Türkiye’ye moral etki yapması ve Doğu Akdeniz’e İtalyanlar’ın elindeki 12 Adalar’dan

gelebilecek bir tehdidi caydırması açısından Filistin ve Suriye’de birer tümen

bırakmışlardı (Bryant 1958:270).

266

1943 başlarında Türkiye’nin tarafsızlıktan vazgeçeceği endişesi ve Romanya petrol

sahalarının güvenliği Hitler’i Kırım’ı boşaltarak cepheyi 200 km. kadar kısaltmaktan

alıkoydu (Gerede 1994:381). Hitler, Donetz bölgesini terk etmeyi de siyasî açıdan

imkansız buluyordu. Savaş ekonomisi açısından önemsediği bu bölgenin terk edilmesini

istememesinin asıl nedeni Türkiye üzerinde ters bir siyasî etki yapması korkusuydu

(Manstein 1962:437). Manstein ise Sovyetler’in Doğu Cephesi’nin güney kanadında

elde edeceği bir zaferin, Sovyetler’e savaşi ekonomisi açısından Donets bölgesini ve

Ukrayna’nın tahıl ambarını kazandırmış olacağını, Balkanlar’a ve Romen petrollerine

yolu açacağını ve Türkiye’nin siyasî tutumunu da değiştireceğini söylemiştir (Manstein

1962:474-475). Hitler, ayrıca Donets’ten çekilme zorunluluğuna karşın, burada Don

Ordular Grubu emrinde savaşan birkaç Türk taburunu da hesaba katıyor ve bunun

Türkiye’deki reaksiyonunu da düşünüyordu (Sadarananda 1990:100). Artık Türkiye’nin

tarafsızlığı Almanya için önemli hale gelmişti. 8 Ocak 1943’te Saffet Arıkan,

Weizsacker’e Türkiye’nin tarafsızlığının süreceğini ve Almanya’nın Avrupa’nın

ortasında güçlü bir devlet olarak kalmasından yana olduğunu belirtmiş, Ribbentrop ise

18 Şubat’ta Türkiye’nin izlediği politikanın, Almanya’nınkiyle uyuştuğunu Saffet

Arıkan’a iletmiştir (Koçak 2003, 2:198-200).

Bundan kısa bir süre sonra Roosevelt ve Churchill 24 Ocak 1943’te Kazablanka’da

buluşmuş ve burada aralarında “koşulsuz teslimiyet” ilkesinin de bulunduğu bir dizi

kararlar almışlardı. Ancak Türkler, Kazablanka’da “Türkiye’nin her türlü donatım

isteklerinin karşılanıp gönderilmesinden İngiltere sorumludur” memorandumuna tepki

göstermiş ve hükümet bunun, İngiltere’nin Rusya’ya karşı Türkiye’yi zayıf bırakma için

verilmiş sözünü yerine getirme amacını güttüğünü belirtmişti (Weisband 2002:112-

113).

Ardından 30-31 Ocak 1943’te Adana’da konferansta İnönü ve Churchill’in başkanlık

ettikleri Türk ve İngiliz heyetleri toplanmışlardı. Almanlar’ın haber kaynaklarına göre

Adana Konferansı Sovyetler Birliği’ne karşı düzenlenmişti ve Alman orduları Dinyeper

Nehri’nin gerisi atılacak olursa, Türkiye de etkin bir biçimde Müttefikler’in yanında

267

savaşa katılacaktı.1 İngilizler Adana’da istediklerini alamayınca, von Papen

Saraçoğlu’nu tebrik etti (Osten 1992:119).2 Adana görüşmelerinden sonra bile von

Papen, Türkler’in hala savaşa girmek istemediklerini, Almanlar’ın Rusya’yı

yenmelerini görmek istediklerini, böylece tarafsız kalacaklarını bildirmiş, Hitler de von

Papen’e inanmıştır (Bloch 2003:423).3

Adana Konferansı’nın tek olumlu sonucu İngilizler’in Türkiye’yi Sovyetler Birliği ile

ilişkilerini geliştirmeye ikna etmesi olmuştu. Ancak 1943 yılının başlarında Kızılordu

Almanlar’a sert darbeler vurdukça, Sovyetler de Türkiye’ye olumsuz tavır takınarak

tehditkar olmaya başladı. Molotov, Türkler’in yanaşma önerirlini geri çevirdi ve

ilişkilerin ancak Türkiye’nin savaşa girmesiyle düzelebileceği mesajını verdi (Weisband

2002:129-130). Stalingrad Muharebesi’nin kazanılmasından sonra, Molotov

Türkiye’nin tarafsızlığını da şiddetle eleştirmeye başlamıştı (Güçlü 2002:62). Bu

felâketten sonra, Almanlar da artık Türkiye’yi kendi yanlarında savaşa sokmaya

çalışmayı bırakacak, Müttefikler’in yanında savaşa girmesini engellemeye ya da

geciktirmeye çalışacaklardı.

19 Şubat 1943’te Prüfer, günlüğünde Steinhardt’ın Menemencioğlu ve Açıkalın ile

buluşması sonrasında çıkan Türk-Rus yakınlaşması sonucu Almanlar’ın ilerdeki

yenilgileri sonrası Türkler’in 20 tümen ile Bulgaristan’a girerek Tuna’nın güneyini

Bolşevizm’den koruması ile ilgili söylentilerden söz etmiştir (Prufer 1988:53).

1 (Weisband 2002:130-131) Bu istihbarat 1 Mart 1943 tarihliydi ve bu sıralarda Almanlar’ın Kızılorduyu bozguna uğrattığı Harkov Karşı-saldırısı’nın neredeyse yarısına gelinmişti. Yine de bu rapor Hitler’in Harkov’u ve daha sonra Kırım’ı niye Türkiye’ye karşı elindeki kozu kaybetmemek amacıyla -her ne pahasına olursa olsun- elde tutmak istediğini açıklamaktadır. Adana görüşmelerinin tutanakları ise Berlin’in eline 25 Mart 1943’te geçmişti (Koçak 2003, 2:200).2 Ancak Erkin’e göre, Churchill Adana’ya Türkiye’yi savaşa sokmak için değil, Türkiye’nin silâhlı ve malzeme ihtiyacının sağlanması ve Türkiye’nin sakınması ile ilgili konuları görüşmek için gelmiştir (Erkin 1987:136-137).3 Adana Konferansı, tam da Stalingrad’daki son Alman direnişine rastlanmıştır. Konferansta Türk yetkililer İngiltere’nin muzaffer olmasını istediklerini açıkça beyan etmişlerdir (Osten 1992:119). Ne de olsa Kafkasya o tarihte boşaltılmış ve son Alman birlikleri de Rostov yakınlarında Don Nehri’nin kuzeyine çekilmek üzereydiler. Türkiye’nin Stalingrad Muharebeleri tam sona ermeden yine Müttefik tarafına göz kırpması anlamlıdır. Buna rağmen Türk Hükümeti bu müttefik rüzgarına kapılmamış ve Türkiye yine Müttefik ve Mihver arasındaki dengeli siyasetini 1943 yazına kadar sürdürmüştür. Bununla birlikte Stalingrad bozgunu Almanlar’ın Türkiye üzerindeki baskısını ciddî biçimde kırmıştır. Ne de olsa Türkiye, Doğu Cephesi’nde Sovyet ya da Alman üstünlüğünü istemiyor, cephenin Azak Denizi’nin kuzeyinden Rus Stepleri boyunca varolmasını tercih ediyordu. Yine de Harkov’daki beklenmeyen başarı ivmeyi Almanlar’a döndürünce 1943 yaz saldırısının neticesine kadar Türkiye Almanlar ile yakınlığını sürdürmüştür.

268

Almanlar, Harkov Karşı-saldırısı’nın meyvelerini toplamaya başladıktan kısa bir süre

sonra, 2 Mart 1943’te Churcill’e yazdığı bir cevapta da Stalin, “13 Şubat’ta Türk

Dışişleri Bakanı’nın Sovyet-Türk ilişkilerini geliştirme isteğini olumlu karşıladığını”

belirtiyordu.

Bu arada 9 Mart 1943’te Saraçoğlu Hükümeti kurulmuştur (Jaescke 1990:84).

Churchill, 1943 Mart’ında Moskova’daki Türk-Sovyet görüşmeleri başlamadan önce

Stalin’e “Türkiye’nin girişimlerini yarı yolda karşılaması” ricasında bulunmuştur

(Koçak 2003, 2:153). Buna rağmen 12 Mart’ta Açıkalın ile Molotov arasındaki

görüşmeden bir sonuç çıkmamış, Moskova ortak bir bildiri yayınlamaya dahi

yanaşmamıştır. 28 Haziran 1943’teki ikinci Açıkalın-Molotov görüşmesi soğuk geçmiş,

Molotov savaşın genel gidişatına bakıldığında Türkiye’nin artık bir an önce savaşa

katılması gerektiğini ifade etmiştir (Koçak 2003, 2:158-159).1

17 Mart 1943’te Şükrü Saraçoğlu ikinci kez kabineyi kurduktan sonra, Meclis

toplantısında iç ve dış siyasette izleyeceği politikayı beyan etmiştir. Saraçoğlu, Türk-

İngiliz dostluğunu özellikle vurgularken, ABD’ye yaklaşım göstermiş, ancak Mihver

devletlerden ve Sovyetler Birliği’nden hiç bahsetmemişti.2

Kursk Muharebesi’nin hemen arifesinde 1. Ordu Komutanı Cemil Cahit Toydemir’in

Doğu Cephesi gezisi gündeme gelmiştir. Gezi, Toydemir ve yanındaki askerî heyet

tarafından 26 Haziran ile 5 Temmuz tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir (Jaescke

1990:88). Heyet, 6. ve 7. panzer tümenlerinin yer aldığı propaganda amaçlı Harkov

Tatbikatı’nı izlemişlerdi. Tank mürettebatı iyi traşlıydı, en iyi üniformalarını

giyiyorlardı ve en iyileri seçilmişti. Bu gösteri von Papen’in düşüncesinden çıkmıştı. 12

Türk subayına, Alman zırhlılarının kudretini sergileyen bu gösteride Mareşal Manstein

bizzat eşlik etmiş, sonra da General Hans von Funck bir çadırda kendilerine akşam

yemeği vermişti. Türk subaylardan biri Almanlar’ın Türk yardımı olmaksızın Ruslar’ı

yenebilecek güçlü bir orduya sahip olduklarını gözlemlemişti. Funck ise gece Türk-

Alman dostluğunu öven bir konuşma yapmış ve Türkiye’nin Almanlar lehine savaşa

1 Bu söz, Rusya’nın savaşı kazanma umutlarının yükselmeye başladığı bir dönemde söylendiği için bir tehdit olarak algılanmalıdır.2 TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 1:22-29.

269

girmesi üstüne konuşmuş, ancak gece bittikten sonra ast rütbeli bir topçu subayı olan

Gerd Schmückle’ye, “Türkiye olsun ya da olmasın, savaş kaybedilmiştir” demiştir

(Cross 2002:117-118).

Türk heyetine Schellenberg de eşlik etmiştir. Heyet, Doğu Cephesi’nin ardından inşa

halindeki Atlantik Duvarı ve U-bot sığınaklarını incelemiş, Schellenberg aldığı izinle

heyete o zamana kadar en sıkı şekilde korunan ve gizlenen silâh üretim istatistiklerini

göstermiştir. Heyete, ayrıca Berlin’de SS’lerin uçaksavar sitelerini göstermiş, en yeni

makineli tüfeklerini ve otomatik silâhlarını Berlin’in merkezindeki, yeraltı atış

poligonlarında denetlemişlerdir (Schellenberg 1956:377).

Hitler ise Almanya gezisinin sonunda Cemil Cahit Toydemir ile 6 Temmuz’daki

yemekte biraraya gelmiştir. Hitler, “Harbe girmeden önce her şeyi hesapladık, fakat bir

şeye aldandık. Bu harpte yegane sürpriz Rusya olmuştur. Bütün bir milletin kuvvet ve

kudreti silâhlanmaya tahsis olunmuştur ve devasadır” şeklinde bir itirafta bulunmuştur.

Hitler, ayrıca Kursk Harekâtı’nın önceki gün başladığını ve önceki günün Luftwaffe için

iyi bir gün olduğunu da belirtmiştir. Doğu Cephesi ile Fransa’yı karşılaştıran Hitler,

“Fransız muharebe cephesi kolay muharebe cephesidir. Alman askerleri Rus cephesinde

hareket etmektense Fransa’da on sene harp etmeyi tercih ederler. Askerlerimiz bilselerdi

harbi altı haftada biter bitmez uzatırlardı. Yağmurdan kaçan kovaya düşer. Bizim

askerlerimiz de Fransız harekâtını çabuk bitirip çamura saplandı. Şark Cephesi

Bolşeviklerin cenneti, garp cephesi kapitalistlerin çölüdür” şeklinde ilginç bir yanıt

vermiş, Rusya ile ilgili olarak ise konuşmasını “Çamur içinde süratle ilerlemek

arzusundan ziyade çamurun kurumasını beklemek daha fazla sürati temin ediyor.

Binaenaleyh biz de bunu öğrendik. İki sene evvel Rusya’ya karşı harekete

başladığımızdan memnunum, mamafih altı ay geç kaldık. Bu altı ay geç kalmanın

büyük rolü olmuştur. 1940 senesinde eğer Rusya’ya karşı harekete geçmeseydi

Avrupa’ya büyük bir felâket hazırlanmış imiş” diye sürdürmüştür. Konuşmanın

devamında ise Hitler, “Ah, dünya çok küçüldü. Tayyare süratleri büyük bir hızla artıyor.

Yeni tayyarelerdeki sürat dünyanın devir süratinin nısfını bulmuştur. Nerde ise bu sürat

kürenin devir süratini bulacak ama biz bunu göremeyeceğiz. Bir gün gelecek Berlin’den

Moskova’ya iki saatte gidilcek, fakat saat farkı dolayısıyla hareket saatinden evvel

270

hedefe varılmış olacaktır. Bu suretle saat farklarından dünya için yeni itilaf mevzuları

çıkacaktır” şeklinde konuşarak, Türk kmutanına henüz o zamanlar gizli tutulan roket ve

jet motorlu uçak teknolojisinde yakaladıkları ivme ile ilgili ipuçlerı vermiştir (Türk

Subayları 1999:131-133).1

3.3.3. Türkiye’nin Müttefik Yanlılığı (1943-1945)

Kursk Muharebesi Almanlar’ın istediği gibi gitmemiş, aksine savaşın dönüm noktası

olmuştur. Türkiye de bu yüzden Almanlar’ın tarfından hızla Müttefikler’in tarafına

kaymaya başlamıştır. Ancak Türkiye’deki Sovyet korkusu da Sovyetler’in cephede

üstün gelmeye başlamasıyla artmış, Almanlar da bu fırsatı sürekli kullanmışlardır.

Böylece Berlin, 1943’ten itibaren Türk-Sovyet ilişkilerini engellemeyi amaçlamıştır

(Koçak 2003, 2:201).

Hitler, Kursk sonrasında Harkov’un düşmesinin Bulgaristan ve Türkiye üzerinde

olabilecek olumsuz etkilerini düşünerek, buranın savunmasından sorumlu olan Kempf’e

şehri boşaltmaması için emir göndermiş, ancak bu emri yerine getirmek mümkün

olmayınca Kempf’i görevinden alarak yerine Wöhler’i atamış ve Kempf Ordu Grubu da

8. Ordu yapılmıştır. Eğer Kempf çekilmeseydi, ordusuyla birlikte Stalingrad’da ki

Paulus’un durumuna düşecekti (Clark 1985:263). Bu durum, yenilirken bile Hitler’in

Türkiye’ye verdiği önemden vazgeçmediğinin bir göstergesiydi. Öte yandan 24

Ağustos’ta, Sovyetler’in Harkov’u zaptettiği haberleri sürmanşetten Türk basınına

yansımıştı.2

1943’te Türkiye’nin Almanya için bir sorun olmaya başlaması Kuzey Afrika’nın kaybı,

İtalya’nın akıbeti ve Rusya’daki yenilgilerle birlikte gelmiştir (Schellenberg 1956:385).

Müttefikler’in 1943’ün ikinci yarısı stratejisi ise belliydi. Afrika’daki Mihver

kuvvetlerin işi bittikten sonra, öncelikli hedef hemen Sicilya olacak, Akdeniz’deki

Müttefik gücü kesinleşince Balkanlar’da Mihver güçlere sorun yaşatılacak (partizanlar)

ve Türkiye savaşa sokulacaktı (Bryant 1958:461). Bu strateji öncelikle Akdeniz sahnesi 1 Yemekte OKW Komutanı Mareşal Wilhelm Keitel de bulunmuştur.2 Tan, 24 Ağustos 1943, Sekizinci Yıl-No: 2878.

271

için geçerliydi. Müttefiklerin şu sıralar asıl sıkıntısı Atlantik’teki U-botlar ile

yürütmekte oldukları mücadeleydi. 1943 Ocak’ında General Alexander’ın İngiliz 8.

Ordu Komutanlığı’nı devralan Wilson, formasyonlarını Sicilya harekâtı ve Türkiye’ye

birlik hazırlama eğitimlerine devam etmekteydi (Bryant 1958:467-468). Öte yandan

Sovyet komutanlarının da Türkiye’nin savaşa girmesi gerektiğini düşündüklerini

görmekteyiz. Moskova Konferansı’nın sonunda Molotov, ABD Büyükelçisi Harriman’a

“Sovyet askerî makamlarından Türkiye’yi savaş içine çekemediği için çok eleştiri

aldığını” söylemiştir (Arcayürek 1987:209).

10 Mayıs’ta Tunus düştükten sonra, Müttefikler’in önünde o yıl için sırasıyla iki hedef

kalmıştır: Öncelikle İtalya’yı yok etmek, sonra da hala Doğu Cephesi’ne bağlı olduğunu

düşündükleri Türkiye’yi savaşa sokmak. Bunlar hallolduğunda Fransa’ya geri

dönülecek ve tabi Rusya’daki duruma bağlı olarak savaş çok geçmeden bitirilecekti

(Bryant 1958:523). 9-10 Temmuz’da Sicilya Çıkartması gerçekleştirilmiş, 17

Temmuz’da ise Kursk’taki Alman başarısızlığı tescil edilmişti. Buna rağmen Türkiye

hala temkinliydi. 1943 Temmuz’unda Türkiye, Batılı Müttefikler’in Mussolini’ye

sığınma hakkı tanımamasını açıklaması istemini yerine getirmedi (Glasneck:244).

Almanlar’ın aldıkları bazı tedbirlerden olsa gerek, Türkiye’deki Alman etkisi de henüz

kırılmamıştı. Albert Jenke, 1943 Ağustos’un da ise birinci sınıf bakan sıfatıyla von

Papen’in resmi yardımcılığına getirilmiş (Bloch 2003:241, dipnot),1 Goltz Paşa’nın

doğumgünü 12 Ağustos 1943’te Türk gazeteleri tarafından bile kutlanmıştı (Koçak

2003, 2:202). Ayrıca, Amerikan kaynaklarına göre Almanlar, II.Abdülhamit’in

Macaristan’da yaşayan oğlu Prens Abdülkadir’e Türkiye’nin Almanlar’a karşı savaşa

girmesi halinde Türk Quisling’i olarak umut bağlamışlardı (Mumcu 1995:12). Ancak

1943 yazı kapanırken Sicilya düşüp, Mussolini devrildikten sonra, Müttefikler Salerno

Çıkartması’nı gerçekleştirmişler, Roma’ya doğru yürüyüşe geçmişlerdi. 1943

sonbaharında Türkiye nihayet Müttefik tarafa kayma sinyalleri veriyordu (Bryant

1958:561). Buna rağmen akılcıl davranan Türkiye, Almanlar muharebe alanında önemli

bir yenilgi aldığında bile olaya temkinli yaklaşıyor, Almanlar’ın tepkisinin cephede er

ya da geç ortaya çıkacağını anlıyordu. Türk generaller, önceden Moskova ve Stalingrad

1 1922’de Ribbentrop’un kızkardeşi ile evlenen Albert Jenke, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Türkiye’deki Alman topluluğunun önde gelenlerindendi ve 1918’den beri Yakındoğu’daki Alman ticareti içinde bir işadamıydı. 1939 Kasım’ında Ankara’ya Başkonsolos olarak atandmıştır.

272

Muharebelerinden sonra da cephedeki olayları yakından takip etmeye devam etmiş,

belki de bu tecrübeler Türkiye’yi başka bir sahada, Sicilya’nın istilâsından sonra

İtalya’da yaşanan ilk gelişmelere kapılıp savaşa erken girmesini önlemiştir. 1943 sona

ererken Müttefikler’in İtalya’da saplandıkları bataklık bunun iyi bir kanıtı olmuştur.

Mütttefikler savaşın en yoğun hava ve topçe desteklerinden birine sahip olduğu Monte

Cassino Muharebesi’nde ve bunu kurtarmak için düzenledikleri Anzio Çıkartması’nda

ağır kayıplar vererek Roma’ya yürüyüşlerini altı ay daha geciktirmek zorunda

kalmışlardı.

Von Papen, Amerikanlar’ın ve Ruslar’ın karşı gelmesinden dolayı Balkanlar’da bir

cephe açılamayacağını, ancak Türkiye’nin yardımıyla İngiltere’nin Ege’de daha küçük

çaplı bir harekât gerçekleştirebileceğini düşünüyordu (Wires 1999:108). Berlin, 1943

sonlarında Ege Adaları’nın, buraları işgal etmek isteyen Türkiye’ye bırakılmasını

düşünüyordu (Koçak 2003, 2:205). Bu şekilde bir taşla iki kuş vurabilecek; hem

Türkiye’nin tarafsızlığını ödüllendirerek devamını sağlayacak, hem de buradaki

garnizonlara bölünmüş birlikleri ve hava kuvvetleri ekipmanını İtalya, Yugoslavya ve

de özellikle Doğu Cephesi’ne ihtiyat olarak kaydırabilecekti. Türkiye buna olumlu

bakıyorduysa da, Almanlar burada İngilizler ile yaşadıkları çatışmayı kazanınca,

Ribbentrop’ta bu öneriden vazgeçmiştir. Görüldüğü üzere Almanlar da bu adaların

güvenliğini ne derece sağlayabileceklerini, dolayısıyla İngilizler’in Doğu Akdeniz’deki

gücünün sınırını bilmiyorlardı. Von Papen, bir görüşmesinde Menemencioğlu’na üstü

kapalı olarak, “Türkiye’deki hava üslerinin İngilizler’in kullanımına sunulmasının

Almanya ile savaş demek olduğunu”, böyle bir durumda Alman ve Bulgar ordularının

harekete geçmeye hazır olduğunu söyleyerek Türkiye’ye gözdağı vermiştir (Koçak

2003, 2: 205-207).

1943 Eylül başlarında “Savaş ve İşçi Sınıfı’nda” çıkan, daha sonra İzvestia’da

yayınlanan ve İngilizce’ye çevrilerek Daily Worker gazetesinde 4 Eylül’de basılan

makalede “Türkiye’nin tarafsızlığı gittikçe Almanlar için yararlı ve kaçınılmaz

olmaktadır. Çünkü Türkiye, Alman ordularının Balkan kanadının güvenliğini

sağlamakta, Almanlar’ın burada çok az sayıda bir güçle tutunmalarını kolaylaştırmakta

ve Alman birliklerinin büyük bir bölümünün Sovyet-Alman Cephesi’ne gönderilmesine

273

yol açmaktadır” deniyordu (Weisband 2002:155). Ruslar, ikinci cephenin

açılamamasından ve Amerikan yardımının genişletilememesinden yakınıyorlardı.

Bunun sonunda batılıların kendilerini Almanya karşısında yıpratmak istedikleri fikrine

kapılarak, Almanya ile doğrudan ya da dolaylı yollardan barış yapmayı aramışlardır

(Osten 1992:123-124). Bunlar, Sovyetler’in Dinyeper Nehri’ni geçme harekâtları ile

aynı döneme gelmiştir. Cephedeki Alman saldırı inisiyatifi kırılmış, Ruslar hızla

ilerliyorlardı. Buna rağmen Sovyet yetkililerin barışı düşünmeleri, Sovyet endüstrisi ve

insan kaynaklarının sınırı konusunda ipucu vermektedir.

Ribbentrop, 7 Ekim’de 1943’te Ankara’yı Doğu Cephesi’ndeki askerî gelişmeler

konusunda bilgilendirerek, Almanlar’ın son zamanlardaki askerî başarılarını

vurgulayarak, Ankara’yı tarafsızlığının devamı için etkilemeye çalışmıştır (Koçak 2003,

2:205). Bu başarılar büyük ihtimalle sadece Bukhrin Köprübaşı ile sınırlıydı. Çünkü o

dönemde Doğu Cephesi’nde bundan başka bir Alman başarısı söz konusu değildi.

Bukhrin Köprübaşı ise geçici bir başarı olup çok büyütülecek bir durum arz etmiyordu.

19-30 Ekim 1943 Moskova’da düzenlenen konferans ile şüpheler giderilmiş, ikinci

cephenin 1944 ilkbaharında açılması ve Türkiye’nin savaşa sokulması kabul edilmiştir.

Bu ikinci karar Sovyetler’i özellikle memnun etmişti (Osten 1992:123-124).

Molotov’un, Hull ve Eden ile 28 Ekim 1943’te Moskova’daki görüşmesinde Molotov,

“Türkiye’nin şimdi savaşa girmesiyle Almanlar’a sağlayacağı zorluklar, Müttefikler’e

vereceği zarardan çok daha fazla olacak” demiştir. Devamında ise Hull, “Türkiye’nin

elinde bir askerî hareketi başarıyla yürütecek ne malzeme, ne de ulaşım olanakları var!

ABD’nin elinde de savaşan bir Türkiye’yi destekleyecek ulaşım olanağı bulunmuyor.

ABD, Akdeniz’de ve İtalya’da, bir de Normandiya’da planlanan hareketler için elindeki

olanakları kullandı” cevabını vermiştir (Arcayürek 1987:206-207). Gerçekten de,

Adana’da vaad edilen silâhlardan sadece % 4 kadarı Türkiye’ye verilmiş, geri kalanı

Afrika’ya gönderilmişti (Osten 1992:128).

Sovyetler, Türkiye’nin savaşa girmesini istemekle birlikte Türkiye’ye yapılan silâh

yardımından rahatsızdı. Rus basını, İngiltere’nin silâhları Almanya’ya karşı değil,

274

Almanya yenildikten sonra Rusya’ya karşı olarak verdiğini yazmıştı (Weisband

2002:156). Molotov da savaşa katılmadıktan sonra Türkiye’ye neden silâh verdikleri

sorusunu Moskova Konferansı’nda Hull’e sormuştu (Weisband 2002:160).

Türkiye, Kasım’daki Tahran Konferansı’ndan sonra yoğun olarak savaş çekilmeye

çalışıldıysa da, Hitler’in Kırım’ı tutmasındaki ısrarı, Almanya’yı hala Karadeniz’de

güçlü yapmakta ve buranın Sovyet uçaklarınca Romen petrol yataklarına yapılacak

bombardımanlar için kullanılarak ciddî ekonomik bir sorun çıkmasını engellemekteydi

(Werth 2000:827).

Türkiye’nin savaşa girmesiyle Doğu Cephesi’nde meydana gelebilecek değişikliklerin

boyutu da önemliydi. Balkanlar’da cephe yaratılıp yaratılamayacağı, Türkiye’nin savaşa

girişinin Romanya, Bulgaristan ve Macaristan üzerindeki etkisinin ne derece olacağı,

hatta Tito’nun genişleyen partizan hareketinin etkisinin bu sayede artabileceği

tartışmaya değer hususlardır. Eğer Türkiye, Müttefikler’in istedikleri doğrultuda savaşa

1943 sonbaharında girseydi, şüphesiz Doğu Cephesi rahatlayacak ve Balkanlar’da yeni

bir cephe açılacaktı. Ancak bu sıralarda muharebeler henüz Kiev ve Dinyeper Kavisi

etrafında cereyan ediyordu ve Kırım hala Almanlar’ın elindeydi. Ayrıca Amerikalılar

böyle bir durumda İngiltere’ye yapmakta oldukları yığınağa ara verip, acilen

Balkanlar’a birlik sevketmek, hatta Kırım’a çıkartma yapmak, ilaveten Türk Ordusu’na

da çok sayıda ekipman sağlamak zorundaydılar. Tabi bu durum batıda yapılacak

çıkartmayı sekteye uğratabilirdi. Zaten Roosevelt te Moskova’ya “Türkleri şimdi savaşa

zorlamak, -gemiler dahil- askerî savaş malzemesini onlara göndermek, İtalya Cephesi

ile Overlord Harekâtı’ndan fazla sayıda gücün ayrılmasını gerektirir. Bu nedenle

Türkiye’yi savaşa zorlamak tavsiye edilemez” diye bir talimat yollamıştı (Arcayürek

1987:205).

Türkiye’nin savaşa girmesi İtalya’ya bağlanıyordu. Ancak 1943 sonbaharında İtalya’da

yaşanan gelişmeler, Müttefikler’i yeni bir cephe açmaya zorlar nitelikteydi. İtalya’nın

Avrupa’daki ikinci bir cephe olamayacağı, buradaki harekâtın her şeye rağmen

Almanlar tarafından durdurulmasıyla kesinleşmişti. Quebec Konferansı’nda Churchill

bu durum üzerine Türkiye’yi savaşa sokmak Fransa yerine ikinci cephenin Balkanlar’da

açılmasını savunmuş, ancak görüşünü kabul ettirememiştir. Quebec’te ikinci cephenin

275

kesin olarak Fransa’da açılmasına karar verilmiş ve hazırlıkların sorumluluğu da

Amerikalılar’a bırakılmıştır (Osten 1992:123).

1943 Kasım’ına girildiğinde, ABD Türkiye’den sadece havaüslerini açmasını

beklerken, Sovyetler ise Türkiye’nin topyekün savaşa girerek Doğu Cephesi’nin

güneyindeki yükünü hafifletmesini savunuyordu. İngilizler ise daha çok Ege

Adalar’ındaki taktik çıkarlara yoğunlaşmışlar ve Sovyetler’i destekliyorlardı. Moskova

Konferansı’nda Eden ile Molotov 2 Kasım’da Türkiye’nin savaşa sokulması konusunda

bir protokol imzaladılar (Arcayürek 1987:208).

5-8 Kasım 1943’te Kahire’de yapılan Menemencioğlu-Eden görüşmelerinde de

Türkler’in savaşa girme konusundaki isteksizliklerinden vazgeçmedikleri görülmüştür.

Türkler, Almanlar ile savaşmakta isteksizdiler. Kendilerini zayıf düşürmek istemiyorlar,

savaş sonrasında Sovyetler Birliği’nin karşısına yıpranmadan çıkmayı tercih ediyorlardı

(Weisband 2002:172). Ruslar, Türkler’in Bulgaristan’da değil, sadece Yunanistan’da

harekâtta bulunmalarını istiyorlardı. Kahire’den sonra Menemencioğlu’nun

Vinogradov’u kabulü sırasındaki konuşmalar ve akabinde olanlar bu konuda Sovyet

tavrını net bir şekilde ortaya koymuştur. 16 Kasım’da CHP Meclis Grubu’na

Kahire’deki görüşmeler hakkında bilgi veren Menemencioğlu, Hükümet adına savaş

yetkisi istedi (Weisband 2002:178-179). İnönü, 17 Kasım 1943’te Asım Us, Falih Rıfkı

Atay, Necmettin Sadak ve Memduh Şevket Esendal’ın bulunduğu gayriresmi öğle

yemeğinde, eski vaziyete dönüldüğünü, hatta “sözde” daha ileriye gidildiğini, bu

vaziyette ertesi gün harbe girilebileceğini ya da 1944 baharında sulh içinde

olabileceklerini söylemiştir (Koçak 2003, 2:184-185).

Churchill ise, Türkiye’nin savaşa girmesi için bir kumar oynayarak, savaştan çekilen

İtalyan askerlerinin elindeki Rodos’a çıkartma yapmış, ancak Almanlar inisiyatifi çok

çabuk ellerine alarak, İngilizler’i bozguna uğratmışlardı. Böylece Almanlar’ın

Balkanlar’daki gücüne kuşkuyla bakan Türkiye, savaşa girmemek için Müttefikler’e

karşı bir koz kazanmıştır. Almanlar, ayrıca savaşın başından beri İngilizler’in elinde

bulunan İstanköy, Leros ve Sisam’ı işgal etmeye başlamış, bu esnada Leros’taki İngiliz

garnizonuna yardım Türkiye üzerinden gönderilmişti. Buna rağmen, ada 17 Kasım’da

276

düştü (Weisband 2002:143). Sisam’daki İngiliz, Yunan ve İtalyanlar da Türk kayıkları

ila Anadolu’ya taşındılar (Weisband 2002:154).

5-8 Aralık’ta yapılan Kahire Konferansı’nda TBMM’den savaşa girme yetkisi alarak

giden İnönü, Türkiye’nin savaşa girme tarihini 15 Şubat 1944 olarak belirleyen

müttefikler direndi. Çıkan en önemli sonuç Türkiye’nin savaşa girmesi prensip kararının

teyidi oldu (Osten 1992:130).1

Bu arada İngilizler’in Türkiye’deki havaalanı inşaatlarını bir yıl yerine beş ayda

bitirmeleri ve Orgeneral Montgomery’nin 8. Ordusu’nu adım adım Suriye Sınırı’na

kaydırmaları Almanlar’da bir “fait accompli” kuşkusu doğurmuştu. İngilizler, Türkiye

üzerinden Romanya’daki petrol kuyularını bombalayarak Türkiye’yi savaşa

sokabilirlerdi (Weisband 2002:148-149).

Stalin, İngilizler’in Türkiye’yi savaşa sokmasını Karadeniz’in kontrolünü sağlamak,

İngiltere ile deniz bağlantısını en kısa yol olan Boğazlar’dan kurmak ve Romanya’nın

Ploesti petrol havzasını bombalayabilmek için onaylıyordu (Denniston 1998:124).

Kahire ve Moskova görüşmelerinde Türkiye’nin bir an önce savaşa sokulmasını,

Sovyetler Birliği Almanya’ya karşı Doğu Cephesi’ni rahatlatacak bir Balkan cephesi

açılması açısından, İngiltere ise Ege ve Doğu Akdeniz’in güvenliğini öncelikli

düşünerek istiyordu. Türkiye ise savaşa girebilmek için ordunun donatımının

tamamlanmasını ve müşterek harekât planlamasının birlikte yapılmasını istiyor ve siyasî

güvencenin belirleneceği detaylı planın yapılması hususları yerine getirildikten sonra

kararını vereceğini bildiriyordu (Yiğit 1999:417).

Ancak Türkiye, Müttefikler’den yana olduktan sonra temelde dört korkusu olmuştur.

Müttefikler, Almanya’yı bir güç olarak Avrupadan silmeye çalışacaklar, İngilizler

Ruslarla etki alanları anlaşmalarına girişecek ve bunun sonucu olarak Sovyetler Birliği,

Doğu Avrupa ile Balkanlar’a egemen olabilecekti. İngiltere ise, Türkiye’yi savaşa

girmeye zorlayacaktı ve Sovyetler de Türk havaalanlarının kullanılması içinde,

1 Kazım Karabekir ise 3 Aralık 1943’teki Meclis oturumunda hükümete, harbe girmemeye karşılık gönüllü olarak bir tümen (18.000 kişi) gönderilmesini önermiştir (Karabekir 1995:433). Karabekir, bunu İspanyollar’ın Doğu Cephesi’ne gönderdiği Blue Tümeni ile özdeşleştirmiştir.

277

İngilizler’e tanınan hakların Türk hükümetince kendilerine de tanınmasını

isteyeceklerdi. Bu yüzden Türkiye, İngilizler’in Stalin’in ekmeğine yağ sürdüğüne,

gittikçe daha çok inanıyordu (Weisband 2002:10).

1943’ün ikinci yarısı boyunca Doğu Cephesi’nde Ruslar’ın rahatlatılması için gösterilen

Müttefik çabaları askerî ve diplomatik olarak sürmüş; askerî kısmı İtalya’da kısmen

başarılı olmuş, diplomatik kısmı ise Türkiye engeline takılmıştır. Sovyetler, artık Türk

politikalarından fazla umutlu değildi ve Türkiye’nin savaşa girmesini hâlâ istemekle

birlikte, eskiden olduğu kadar da önemsemiyordu.1 Buna rağmen 1944 yılına girilirken

Türkiye’nin savaşa gireceği yüksek bir olasılık gibi görünüyor, gazetelerde konuyla

ilgili yayınlara artık sıkça rastlanıyordu. 4 Ocak 1944’te Tan Gazetesi’ndeki

“Türkiye’nin Harbe Girmesi İçin Lüzumlu Üç Şart”başlıklı yazıda, bir önceki gün

Londra’da yayınlanan Sunday Graphic Gazetesi’nin haberini veriyordu. Bu şartlar:

1) Oniki Ada ile diğer Ege adalarında bulunan Alman hava üslerinin zararsız hale

getirilmesi,

2) Rusya’dan istilâ altında bulunan Yugoslavya’dan ve Batı Avrupa’dan yapılacak

hücumların aynı zamanda vuku bulması,

3) Kiralama ve ödünç verme esaslarına göre Müttefikler’in Türk Ordusu’na teknik

yardımının genişletilmesiydi.2

Türkiye de Müttefikler’in lehine bazı adımlar atmaya başlamıştı. 12 Ocak 1944’te de

Fevzi Çakmak yaş haddiyle emekli edilirken, 4 Aralık 1943’te Genelkurmay İkinci

Başkanlığı’na getirilen Orgeneral Kazım Orbay Genelkurmay Başkanı atanmıştı.3

Orbay’ın yerine ise 14 Ocak’ta Orgeneral Salih Omurtrak Genelkurmay İkinci Başkanı

olmuştu.

1 1944’e girilirken, Sovyetler’in Türkiye’yi eskisi kadar önemsememeye başlamasını Almanlar’ın, Türkler’in istediklerinden daha fazla gerilemelerine dayandırabiliriz. Karadeniz’in kuzeybatısındaki Sovyet kış saldırısı Almanlar’ın çetin direnişine rağmen aleyhlerine devam ediyor, Kızılordu birlikleri de adım adım Romanya kapılarına yaklaşıyordu. Eğer Almanya Dinyeper’in doğusunda kalarak Sovyet merkezlerini hala tehdit ediyor olsaydı, Türkiye’nin tarafsızlığı da hala mükafatlandırılıyor olurdu. Belki de bu endişe Çiçero Olayı’nın yaşanmasına neden olmuştur.2 Tan, 4 Ocak 1944 Sekizinci Yıl- No. 3006. Özellikle ikinci madde Ruslar’ın Avrupa’da gereğinden fazla yer kapmalarının önüne geçebilecek bir tedbir gibi görünmektedir.3 Von Papen, Çakmak’ın uzaklaştırılacağı haberini 30 Temmuz 1943’te Berlin’e bildirmiştir. (Koçak 2003, 2:238).

278

Ancak Türkiye diğer yandan, 1944’ün Ocak ve Şubat aylarında Almanya’ya satılan

Krom miktarını artırdı. Bu durum 19 Nisan 1944’ten Amerika ve İngiltere büyükelçileri

vasıtasıyla konuyla ilgili Menemencioğlu’na protesto notası verene kadar devam etti

(Weisband 2002:245-246).

1944 Şubat’ında Türk-İngiliz ilişkileri aniden bozulmuştu. Times gazetesi Türkiye’nin

politikası eleştiriyordu. Türkiye’ye gelen Müttefik yardımı da kesilmişti (Weisband

2002:213-215). Menemencioğlu bunun üzerine Sovyetler ile ilişkilerini geliştirip

geliştirilemeyeceğini yokladı. Ruslar umursamazlık gösterdi. Sovyet elçisini

yokladığında ise yine “Türkiye’nin savaşa dahil olmamasından Ruslar’ın duydukları

sıkıntı” ile karşılaştı. Elçi Türkiye’nin savaşa girmesi ile Ruslar’ın “bir karşılıklı

yardımlaşma paktı bile imzalayabileceğini” söyledi (Weisband 2002:216-217). 18 Şubat

1944’te Rodos’taki Türk Konsolosluğu binası bombalandı. 16 Mart’ta ise Ribbentrop,

Büyükelçi Saffet Arıkan’a Türkler’in Müttefikler’e üs vermesi durumunda Almanlar’ın

buna karşılık vereceğini ima etti (Seydi 2006:253 ve Koçak 2003, 2:237).

Tüm bu gelişmeler sürerken Almanya’ya krom sevkiyatı daha da hız kazanmıştı.

1944’te, 25 Mart’a kadar Almanya’ya 75.842 ton Krom gönderilmişti ve yıl sonuna

kadar sevkiyatın toplamı 180,000 tonu bulacaktı. Müttefik baskıları sayesinde

Menemencioğlu, Almanya’ya Krom sevkiyatının ayda 4.200 tona indirilmesini

öneriyordu (Koçak 2003, 2:239-241). Von Papen, 18 Nisan 1943’te Türk-Alman Ticaret

Antlaşması’nın acilen uzatılması gerektiğini, yoksa bunun mümkün olmayacağını 6

Temmuz 1944 tarihli raporunda Berlin’e bildirmişti (Koçak 2003, 2:254). Ancak ABD

ile İngiltere 19 Nisan’da Türkiye’ye bir nota vererek Almanya’ya Krom ihracatının

durdurulmasını istemişti. Nihayet baskılar sonuç vermiş, Menemencioğlu da 21 Nisan

akşamı saat 19.00’dan itibaren Almanya’ya Krom sevkiyatının duracağını açıklamıştır.

Aynı akşam Türkiye, elindeki tüm kullanılabilir vagonları ardı ardına dizerek, 218

Krom yüklü vagonu Almanya’ya göndermek üzere Bulgaristan’a geçirmiştir. Ancak

Türk yetkililerin yardımıyla sevkiyat, 1 Mayıs’a kadar gizlice sürecekti (Koçak 2003,

2:241-242).

279

17 Nisan’da kimliği meçhul bir uçak İstanbul/Beykoz’daki tepeleri bombalarken, 30

Nisan’da yine İstanbul’da tekrar uçak sesleri duyulmuştu. Bunlardan dolayı İstanbul’da

pasif korunma önlemleri alınarak karartma uygulanırken, Tanin de 2 Mayıs 1944’te

“İstanbul bombalanmak tehlikesinde bulunuyor” başlıklı haberinde, bazı meçhul

uçakların İstanbul üzerinde uçtuğu ve birinin boş araziye bomba bıraktığı ile ilgili

İstanbul Valisi Lütfi Kırdar’ın açıklamasını yayınlamıştı.1 5 Mayıs gecesi bir uçak,

uçaksavar ateşi ile yaralanarak Yeşilköy’e zorunlu iniş yapmak zorunda kalmıştı. Bu

olayları takiben Ankara, İstanbul ve İzmir’de sivil savunma tatbikatları yapılmıştır

(Koçak 2003, 2:244).

Bu arada Macaristan’ın karışması da Türkiye’yi ilgilendiren bir hadise olmuştu. Hitler,

25 Mart’taki görüşmesi sırasında Manstein’a Macaristan’a müdahele için en uygun

zaman olduğunu, oradaki işlerin haddinden fazla karıştığını bildiren, bir Türk basın

haberini, okumuştu (Manstein 1962:609). Ruslar da Kırım’ı geri almak için

uğraşıyorlardı. Manstein’a göre Hitler, Kırım’ın çekinilmeden kaybedilmesiyle,

Türkiye’nin ve arkasından da Bulgaristan ile Romanya’nın sessizliklerini bozacaklarını

düşünüyordu (Manstein 1962:566). Ancak Manstein, Zeitzler vasıtasıyla Hitler’e,

Türkiye, Romanya ve Bulgaristan’ın tutumlarının Kırım meselesinden çok Bulgaristan

ve Romanya’nın doğu sınırlarının ilerisindeki bir Alman güney kanadının varlığıyla

ilgili olacağını belirtmiştir (Manstein 1962:573). 28 Nisan 1944’te “von Papen’in

Seyahati” başlıklı Washington kaynaklı bir haberde Almanya’da bir rejim değişikliği

olması halinde von Papen’in iktidar mevkine getirilmesinin çok olası olduğu

söyleniyordu.2 Demek ki Almanya’da da bir takım huzursuzluklar vardı.

Sovyet birlikleri Mayıs başlarında Romanya kapılarında umut vaadetmeyen ve ağır

kayıplı çarpışmalara giriyordu. İngiliz ve Amerikan elçileri 10 Mayıs’ta da Macaristan

ve Romanya ile ticari ilişkilerin kesilmesi için Türkiye’ye birer protesto notası

vermişlerdi (Weisband 2002:246-247). Aynı gün Türk gazetelerinde “Sivastopol Düştü”

manşeti göze çarpıyordu.3

1 Tanin, 2 Mayıs 1944, Se: 35 Sa: 4454-242.2 Tanin, 28 Nisan 1944 Sene: 35-Sayı: 4454-238.3 Tan, 10 Mayıs 1944,Sekizinci Yıl No: 3105.

280

Bundan sonra Türkiye hızla Batılı Müttefikler’e yönelmiş ve kısa bir sürede ABD ve

İngiltere’ye tamamen bağımlı hale gelmiştir. Bunun sonucunda Almanya’ya Krom

sevkiyatı tamamen durdurulmuştur. 6 Haziran 1944’te, “İngiliz Hükümeti Türkiye’ye

bir nota verdi” başlıklı haberde, bazı Alman vapurlarının Boğazlar’dan geçmesini altı

geminin geçirildiği istihbaratı üzerine İngilizler’in protesto ettikleri yazıyordu.1

Boğazlar’dan Mihver silâhlı ticaret gemilerinin geçişi de yasaklanmıştır. Bu olayları

Menemencioğlu’nun istifası takip etti.

6 Haziran’da Müttefikler, Fransa’nın Normandiya kumsallarına oldukça zorlu ve ağır

kayıplı ama başarılı bir çıkartma yaptıktan üç gün sonra 9 Haziran 1944’te İnönü,

Saraçoğlu’nun harbe girme eğiliminde olduğunu ve “Galiba döğüşeceğiz” dediğini not

almıştır (İnönü 2001:405).2 Normandiya çıkartmasından bir hafta sonra ise Müttefikler,

Knatchbull-Hugessen vasıtası ile Türkiye’ye yaptığı Almanya ile diplomatik ilişkilerini

tümden kesmesi isteği 13 Haziran’da sunulmuş, ancak bu talep Saraçoğlu tarafından

reddedilmiştir (Weisband 2002:256 ve Koçak 2003, 2:258). Hemen ardından İngilizler,

gizli silâhlandıkları gerekçesiyle Alman ticaret gemilerinin geçişini bile protesto etmye

başlamışlardır. İngiliz baskısı sonucunda, Ankara EMS ve Mannheim sınıfı Alman

gemilerinin geçişlerini kısıtlayarak bütün Alman gemilerinin aranması kararını almıştır.3

15 Haziran’da ise Menemencioğlu’nun istifası açıklanmış (Koçak 2003, 2:249-250),4

akabinde de Müttefik talebiyle Almanya ile ticari ilişkiler azaltılmaya başlamıştır

(Koçak 2003, 2:254). Öte yandan Stalin, Churchill’e gönderdiği 15 Temmuz 1944’teki

mesajında “...Almanya ile savaştan kaçınan Türkiye’nin savaş sonrası sorunlarındaki

özel hak isteklerinin dikkate alınmayacağı...” sözünü sarf etmişti. Stalin, Türkiye’nin

savaşa girmesinin artık Müttefikler’e bir fayda sağlamayacağını ve yalnız bırakılması

1 Tanin, 6 Haziran 1944, 35/4454-277.2 Normandiya Çıkartması ile birlikte gazete sütunları da Doğu Cephesi ve Batı Cephesi diye bölünerek çıkmıştır.3 Ruslar, çeşitli Alman savaş gemilerinin Boğazlar’dan Karadeniz’e geçirilmesine izin verildiği iddialarıyla 1941 ve 1942 boyunca Türkiye’yi protesto etmiş, benzer bir olay 1944’te de yaşanmıştır. (Koçak 2003, 1:607). Montreux Sözleşmesi’ne göre 105 mm’nin üzerindeki çapta top taşıyan gemilerin geçişi yasaklanmıştı. Boğazlar’ın her ikisi de ağlarla kapatıldığından, gemiler ya da denizaltılar Türk Hükümeti’nin izni olmaksızın geçemezlerdi. (Koçak 2003, 1:607).4 Numan Menemencioğlu görevden alındıktan sonra Başbakan Saraçoğlu Dışişler Bakanlığı görevini üç ay Başbakanlık göreviyle birlikte yürütmüştür. 15 Eylül 1944’te ise Hasan Saka Dışişleri Bakanı oldu. 13 Eylül 1944’te Hasan Saka Dışişleri Bakanı olarak atanmıştır.

281

gerektiğini savunmaktaydı (Uğurlu 2003:131).1 Bu arada 17 Temmuz 1944’teki “Millî

Şef İnönü Harp İlan Ettiği Takdirde” başlıklı bir yazı “…bütün Türkler onun

yanıbaşında olacaktır” şeklinde, Türkiye’nin Müttefikler ile birlikte savaşa girmesiyle

ilgili, adı bilinmeyen bir ABD’linin Ankara görüşmeleri hakkında beyanatı, Tanin’de

yer almıştı.2

Tüm bu gelişmeler Müttefikler’in Türkiye ile Almanya’nın ilişkilerini hedef alan bir

kampanya gibiydi. Türkiye baskılara dayanamayarak Ağustos başında Müttefik

taleplerini karşılamak zorunda kalmıştı. 2 Ağustos 1944’teki Meclis oturumunda

beyanat veren Saraçoğlu, gece yarısından itibaren Almanya ile siyasî ve ekonomik

ilişkilerin kesilmesini Meclis’ten talep etmiş, oylamaya katılan 411 milletvekilinin

tamamının oylarıyla öneri kabul edilmiştir.3 Ancak bütün bu gelişmelere Sovyetler hala

sıcak bakmıyor, Türkiye’nin savaşa girmedikçe yalnız bırakılması düşüncelerinden

vazgeçmiyorlardı (Weisband 2002:258).

Almanlar Türkiye’yi terkederken, Türkiye’deki birçok Alman muhalifin –İngilizler’in

istekleri- doğrultusunda korunduğu, ancak bunların arasında Naziler’in de karıştıkları

bilinmektedir (Seydi 2006:255-256). Bu durum, Türkiye ile Müttefikler arasında

gerginlik yaratmıştır. Almanya’daki 400 Türk öğrenci ile 20 Türk işadamı da

Türkiye’ye dönmeye başlamış, Türkiye’deki Alman şirketlerinin tasfiyesi ise 1944

sonuna kadar sürmüştür (Koçak 2003, 2:267).

Öte yandan İnönü’nün 7 Ağustos’taki notlarından Ruslar’ın Türkiye aleyhinde

propaganda yapmakta oldukları anlaşılmaktadır (İnönü 2001:411). Von Papen’e suikast

düzenleyen Kornilov ve Pavlov 8 Ağustos 1944’te serbest bırakılmışlardır (Jaescke

1990:106). Aynı ayın sonlarında Romanya düşerken, Kızılordu da Bulgar Sınırı’na

dayanmıştı.4 Bulgaristan işgal edilip, Sovyet tarafına geçince, Türkiye de Sovyet

1 Stalin’in bu düşüncelerinden, -o zaman için bile- Sovyetler Birliği’nin Almanya’dan sonra Türkiye’yi doğrudan tehdit edeceği sonucu rahatlıkla çıkarılabilirdi.2 Tanin, 17 Temmuz 1944 Se: 35 Sayı: 4454-318.3 TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 13:5 ve 10.4 İnönü’nün notlarına göre 26 Ağustos’ta Bulgaristan, Türkiye’nin yardımını istiyordu (İnönü 2001:411). Ruslar Bulgaristan’a yaklaşırken Türkiye’ye gelen batı yanlısı Bulgar Başbakan Muşanof’un İnönü’ye, “Bizi işgal edin. Sovyet Rusya geldiği takdirde, artık Bulgaristan’ın bir devlet olarak yaşaması olanak dışıdır” dediği TBMM koridorlarında söylenti olarak yayılmıştı (Osten 1992:146).

282

güdümlü Bulgaristan’ın Bulgar yayılmacılığını canlandırmasından korkmaya başlamış

(Weisband 2002:265), Bulgaristan’dan sonra sıranın Türkiye’ye geleceği düşüncesi de

Türkiye’de panik havasının esmesine neden olmuştur. Bulgar İçişleri Bakanı Gabrovski,

9 Eylül’de Türkiye’ye sığınmış, ancak Ruslar’ın talebi üzerine 19 Eylül’de iade

edilmiştir (Koçak 2003, 2:270). Sovyet ordularının Romanya’ya giriş şekillerini olumlu

karşılayan Türkiye, kendilerine savaş açmayan Bulgaristan’a giriş şekilleri yüzünden

tekrar korkuya kapılmıştı. Bulgarlar’ın Selanik ve Makedonya’da birlikleri’nin

bulunması da buraların Ruslar tarafından işgal edilebileceği düşüncesiyle Türkiye’yi

endişelendiriyordu. Ancak Churchill’in 9-18 Ekim arasındaki Moskova ziyareti

sonrasında buralardaki Bulgar kuvvetleri çekilmişlerdir (Weisband 2002:268-269).

Almanya ile ilişkilerini kesmesine rağmen, Ruslar’ın hala Türkiye’yi gözetlemeye

devam ettiği de görülmektedir. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kazım Orbay’ın

Başbakanlık’a ve Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği bir belgeye göre, 24 Eylül 1944’te

Babaeski ve Saray civarına zorunlu iniş yapan iki Sovyet uçağı enterne edilirken,

mürettebat bir Türk subayı eşliğinde İstanbul’daki Sovyetler Birliği Konsolosluğu’na

teslim edilmiştir.1

Türkiye, 3 Ocak 1945’te Japonya ile de ilişkilerini kesti (Koçak 2003, 2:272). Hükümet

artık herşeyiyle batının teknolojisine de bağlanmıştı. 1943-44 yılları boyunca Alman

savaş ekipmanına önem verilirken, Tanin’in 26 Ocak 1945’teki baskısında Londra’daki

uçak fabrikalarını ve hava tesislerini gezen Türk Havacılık Heyeti kaleme alınmıştı.2

Türk Hükümeti, 1945 Ocak’ından itibaren Sovyetler Birliği’ne savaş malzemesi taşıyan

gemilerin geçişine izin verdi. Stalin, İkinci Dünya Savaşı boyunca Boğazlar’dan yardım

gelmemesinin verdiği sıkıntıyı 4-11 Şubat 1945’te Yalta’da masaya yatırarak

“Boğazların mevcut rejiminin yeni koşullara uymadığı ve yapılacak değişikliklerin her

durumda Rusya lehine olması gerektiğini” savunmuş, ABD ve İngiltere de buna sıcak

bakmışlardır (Özbey 1999:539).

1 BCA:10.59.402.28.2 Tanin, 26 Ocak 1945, 36/4454-505.

283

23 Şubat 1945’te Meclis’te yaptığı konuşmada, Yalta’da 25 Nisan’da düzenlenecek San

Fransisco Konferansı’na katılacak ülkelerin 1 Mart 1945’e kadar Mihver Devletler’e

savaş ilan etme mecburiyeti karaı alındığını açıklayan Dışişleri Bakanı Hasan Saka, 20

Şubat günü İngiliz Büyükelçi Sir Maurice Peterson’un hükümete ilettiği memorandum

doğrultusunda konuyu Meclis gündemine getirdiklerini söylemiştir.1 Diğer

konuşmacılardan sonra sözü alan Başbakan Saraçoğlu ise Türkiye’nin Almanya ve

Japonya’ya harp ilan etmek istediğini duyurarak Meclis’ten yetki istemiştir.2 TBMM’de

oylamaya katılan 401 milletvekilinin tamamının kabul oyları sayesinde, Türkiye 23

Şubat’ta Almanya’ya ve Japonya’ya resmen savaş ilan etmiştir.3 Türkiye savaşa ancak

hem Almanya ile sınır ilişkisinin kesilerek iki ülke ordularının arasında önemli bir

mesafeye ulaşılması, hem de Almanya’nın Ruslar’a karşı artık savunma gücünün

kalmayarak yenilgisinin kesinleşmesi net olarak ortaya çıktığında girebilirdi. Nitekim

Türkiye’nin savaş açtığı 23 Şubat 1945’te Türkiye’ye en yakın cephe Macaristan’da

bulunuyordu ve Kızılordu Oder’in doğusuna dayanarak Berlin’e yakın olan Küstrin

Köprübaşı’nı ele geçirmişti.

Sovyetler Birliği, 19 Mart 1945’te Türk-Sovyet Anlaşması’nı yenileyemeyeceğini

açıkladı. Sovyetler Birliği, 7 Haziran 1945’te Molotov’un notasıyla Türkiye’den Kars

ile Ardahan’ı ve Boğazlarda ortak üsler isterken, Montreaux Sözleşmesi’nin Karadeniz

ülkeleri ve Sovyetler’in söz sahibi olacak şekilde değiştirilmesini talep etti. Almanya

artık yeniliyordu ve savaşta Kızılordu galipti. Buna rağmen Türkiye’nin Sovyet

isteklerine razı olması beklenemezdi.

11 Mayıs 1945’te Avrupa’da harbin kazanılması üzerine demeç veren Başbakan

Saraçoğlu, artık Naziler’i resmen barbar diye tanımlıyor, İngiltere’ye, ABD’ye ve

Sovyetler Birliği’ne methiyeler düzüyordu.4 Bu günden itibaren Türkiye’nin tehdit

olarak algılayacağı ülkelerin sayısı bire inmiş, tarafı ise belli olmuştu. Artık Sovyet

tehdidini ile onlarca yıl boyunca ensesinde hissedecek olan Türkiye, sırtını Batılı

Müttefikler’e yaslayarak yoluna devam edecekti.

1 TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15:126-127.2 TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15:131.3 TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15:182.4 BCA: 01.11.64.1 ve TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE:VII Cild 17:44-45.

284

SONUÇ

Türkiye İkinci Dünya Savaşı öncesinde Atatürk’ün liderlik döneminde batılılaşma

yolunu seçmiş ve bu doğrultuda savaş sırasında Batılı Müttefikler olarak tabir edilen

ABD, İngiltere ve Fransa ile iyi ilişkiler kurmuştu. Savaş esnasında ise “Millî Şef” ile

tek partili otoriter yönetime sahip olan Türkiye’de seferberlik ilan edilmeden sıkı bir

rejim oturtulmuştu. Bu durum savaşın getirdiği zorunlulukla Türkiye Cumhuriyeti’nin

genç olması ile birleşen bir durumdu. Bununla beraber bu tutum Türkiye’ye savaş

sırasında önemli bir manevra alanı kazandırmış, hem Mihver hem de Müttefikler ile

yakınlaşma imkânı tanımıştı. Başka bir deyişle Türkiye her iki taraftan da olabilir,

savaşı kazanana oynayabilirdi.

Çelişkilerle dolu olan savaş tarihi, 22 Haziran sabahını insanlık tarihi açısından

korkunç, Türkiye tarihi açısından mükemmel bir gün yapmıştır. Hem Almanya, hem de

Sovyetler Birliği birbirleriyle savaşa tutuşarak Türkiye için bir süre için tehdit olmaktan

çıkmışlardı. Türkiye, en azından birisi diğerini yenene kadar güçlenmek için önemli bir

vakit kazanmıştır.

Almanya ile Rusya Doğu Cephesi’nde savaşırken Türkiye’de cephedeki durumu sürekli

ve yakından izlemiş, askerî ve stratejik etüdler gerekli mercilerde hemen incelemeye

alınmış ve gelişen savaş tarzları kısa zaman içinde Türk Ordusu’na kazandırılmıştır.

Böylece 1943’e kadar yenildi gözüyle bakılan Kızılordu’nun Moskova ve Stalingrad’da

sergiledikleri “son duruşlar” ile dünyayı şaşırtmaları, 1943’ten başlayarak Almanlar’ın

sürekli ilerleyen Sovyetler karşısında gösterdikleri çetin direnişler altında yatan

tecrübeler, teorik olarak Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından da takip edildi. Bu olayların

stratejik yansımaları ise siyasî kadrolar için yer yer yeni fırsatlar yarattı.

Türkiye, gerçekten de Doğu Cephesi’nin açılmasından en çok yararlanan ülke olmuştu.

Üstündeki Alman ve Sovyet tehdidi kalkmış, Rusya’daki Türkler’in kurtulması fırsatı

doğmuştu. Sovyetler Birliği’nin stratejik derinliği de, 1941’de Kızılordu’ya savaşa tam

285

hazır olmak için önemli bir zaman kazandırarak erken bir Alman galibiyetine engel

olduğu için Türkiye’nin dış siyasetinde ihtiyacı olan manevra yeteneği kazandırmıştır.

Doğu Cephesi’nin Almanya ya da Rusya tarafından kazanılması, Türk statükoculuğuna

aykırı bir durum yaratacak, özellikle de Rusya kazanırsa ülke yine büyük bir tehditle

karşı karşıya kalacaktı. Böylece Türkiye Doğu Cephesi’nin kapanmaması için -belki de

ilk kez etik uygulamalarının dışına çıkarak- elinden geleni yapmıştır.1

Türkiye’nin bu tehdidi karşılayabilmesi, 1941’de Almanlar’dan gelmesi muhtemel

tehdidi karşılayabilme olasılığına göre çok daha zordu. Türkiye, dolayısıyla genel olarak

tercih ettiği Batılı Müttefikler’in Batı Cephesi’ndeki bozgununu, Doğu Cephesi’nin

istikrarı pahasına istemek zorunda kalmıştır. Çünkü 1944’te Fransa’dan doğuya

aktarılacak her Alman tümeni, beklenen Sovyet saldırısının durdurulması için son

derece önemliydi.

Savaşın başında ana hedefini “tarafsızlık” olarak belirleyen Türkiye, sanki sırat

köprüsünden geçerek bu hedefine ulaştı. 1941 yazı başlarken ciddî işgal tehdidi

yaşayan, 1942 sonlarında artık Almanlar ile stratejik işbirliğine neredeyse kesin gözüyle

bakan Türkiye, 1944’te Sovyetler’in Balkanlar’a inmesiyle yön değiştiren tehdide

rağmen yeni bir işgal durumu ile karşı karşıya kalacağını önceden sezmişti. Ancak,

savaşın başında ve öncesinde Batı dünyası ile kurduğu sıcak ilişkiler ile savaş sırasında

her iki tarafa karşı göstediği siyasî direncin getirdiği istikrarlı dış politika anlayışı

sayesinde, ABD’nin ve İngiltere’nin Türkiye’ye saygı göstermesine ve benimsemesine

neden olduğunu söyleyebiliriz. Bugün Türkiye’nin, savaş boyunca fiili olarak savaşa

girmeden en çok kazanımı elde eden ülke olduğu düşünülmektedir.

Dolayısıyla Doğu Cephesi’nin açılması, öncelikle Türkiye’nin geçici olarak işgal

tehlikesinden kurtulmasını sağlamış, izleyen dönemde ise Mihver ile Müttefik taraflar

arasındaki pazarlık payından kazanım elde edebilmesi için pazarlık gücünü artırmıştır.

Doğu Cephesi’nde Bulgaristan’ın işgali ile geçen süreye kadar güçlenmesini askerî,

1 Bu bağlamda Çiçero Olayı’nı bile ayarlayarak yenileceği düşüncesi ağır basan Almanlar’ı uyarmaktan kaçınmadığı da söylenebilir. Türkiye’nin Çiçero olayındaki esnek tutumunu, tarihi tecrübelerine dayanarak kalmakta olduğu zor durumun, yani iki cepheden ve Karadeniz’den Sovyetler ile geniş komşuluğun bir sonucu olarak görmek gerekir.

286

siyasî ve iktisadî alanlarda devam ettirebilen Türkiye, savaşı kazanmaya yakın tarafın

belli olmasını dikkatle izleyerek adımlarını buna göre atmıştır. Askerî ekipmanın

kalitesinin ve sayısının artırılması ve ordunun buna göre yeniden düzenlenmesi, çeşitli

tedbirlerle ekonominin bu düzenlemeye cevap verebilecek şekilde genişletilmesi ve

devletin izlediği siyasetin bu tertiplenmeleri sağlayacak şekilde zaman kazanması gibi

birbirini tetikleyen alanlarda, tutarlılığı elden fazla bırakmadan pratik çözümlere ulaşan

Türk devlet adamlarının olağanüstü çabaları ön plana çıkmıştır.

Türkiye savaşın başında ne Alman, ne de Sovyet işgaline karşı koyabilecek bir güce

sahipti. Ancak her ikisi arasındaki mücadeleyi en verimli biçimde değerlendirmeye

çalıştı ve bunu da büyük oranda başardı. Türk Ordusu savaşın sonuna yaklaşılırken,

savaşın başındakine oranla oldukça güçlenmiş ve Batılı Müttefikler’e uyumlu bir

şekilde yeniden organize edilmişti. Bu gelişme Türkiye’yi hâlâ işgal tehlikesinden kesin

olarak kurtarmaktan uzak gözükse de caydırıcılığını önemli ölçüde artırmış olduğu

açıktır.

Savaş sırasında amaçladığı ve istediği hedef olan tarafsızlık açısından bakıldığında

Türkiye kazanmıştı. Ancak Almanya’nın Doğu Cephesi’nde yenilmesi savaş öncesinde

zayıf noktalarının fazlalığıyla ünlü olan Sovyetler Birliği’ni savaşın sonunda süper güç

yapmış, böylece 1944’ten başlayarak Türkiye’nin en büyük kâbusu olan Sovyet tehdidi

de batıdan ve doğudan yirminci yüzyılın ikinci yarısı boyunca süren yeni bir faktör

olarak ortaya çıkmış ve Soğuk Savaş döneminde derinden etkilemiştir.

287

KAYNAKÇA

BASILMAMIŞ KAYNAKLAR

TÜRKİYE BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ (BCA) BELGELERİ

BCA: 18.238.607.1943.

BCA: 10.117.815.20.

BCA: 10.232.563.20.

BCA: 10.232.563.19.

BCA: 10.232.562.11.

BCA: 18.48.29.1941.

BCA: 01.11.64.1 .

BCA: 01.30.179.1.

BCA: 10.48.309.10.

BCA: 10.50.324.27.

BCA: 10.52.344.9.

BCA: 18.01.02.98.42.12.

BCA: 18.01.02.101.34.2.

BCA: 18.01.02.95.51.13.

BCA: 18.01.02.94.29.4.

BCA: 18.01.02.94.39.19.

BCA: 18.01.08.95.51.10.

BASILMIŞ KAYNAKLAR

TBMM ARŞİVİ

Kavanin Mecmuası DEVRE: VI Cild-22.

Kavanin Mecmuası DEVRE: VI Cild-24.

288

Kavanin Mecmuası DEVRE: VII Cild-26.

TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 1.

TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 13.

TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15.

TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild 17.

TBMM Zabıt Ceridesi DEVRE: VII Cild: 9.

GAZETE VE DERGİLER

Cumhuriyet, 31 İkincikanun 1943, 19’uncu yıl sayı: 6629.

“Greater Bulgaria”, Der Adler, 4 Mayıs 1943 No:9 (ss.272-277)

Tan, 1 Temmuz 1942 Sekizinci Yıl No: 2467.

Tan, 10 Mayıs 1944, Sekizinci Yıl No: 3105.

Tan, 11 Son Kanun 1942 Yedinci Yıl No: 2296.

Tan, 12 Eylül 1943 Sekizinci Yıl No: 2897.

Tan, 13 Mayıs 1942 Sekizinci Yıl No: 2418.

Tan, 2 Temmuz 1942 Sekizinci Yıl No: 2486.

Tan, 22 Şubat 1942 Yedinci Yıl No: 2338.

Tan, 23 Son Teşrin 1942, Sekizinci Yıl No: 2609.

Tan, 4 Ocak 1944 Sekizinci Yıl- No. 3006.

Tanin, 17 Temmuz 1944 Sene: 35 Sayı: 4454-318.

Tanin, 2 Mayıs 1944, Sene: 35 Sayı: 4454-242.

Tanin, 28 Nisan 1944 Sene: 35 Sayı: 4454-238.

Tanin, 6 Haziran 1944, Sene: 35/4454-277.

Tanin, 8 Ağustos 1944, 35/4454-340.

DİĞER BASILMIŞ KAYNAKLAR

CHURCHILL, Winston S. Bu Harbin İçyüzü (çev. Haldun Yaşaroğlu). Muallim Ahmet

Halit Kitabevi, İstanbul, 1942.

289

ÇAKIRHAN, Nail V. Tan Gazetesi Yazıları/1942: Harbin Eşiğindeki Türkiye,

TÜSTAV, İstanbul, 2003.

DAĞLI N. ve B. Aktürk (Haz.). Hükümetler ve Programları, 1920-1960, I.cilt, Ankara,

TBMM Basımevi, 1988.

İNÖNÜ, İsmet, Defterler, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.

ORENSTEIN, Harold S (Haz.). M. Soviet Documents on the Use of War Experience

Volume III, Military Operations 1941-1942 (ed), Frank Cass, London, 1993.

Soviet Tactical Doctrıne in WWII, The Nafziger Collectıon, Pisgah, 1998.

SOYSAL, İsmail. Türkiye’nin SiyasalAndlaşmaları I. Cilt (1920-1945), Türk Tarih

Kurumu, Ankara, 2000.

STALIN, Joseph. The Great Patriotic War of the Soviet Union, Greenwood Pres,

Publishers, Newyork, 1969.

UĞURLU, Ö. Andaç (Haz.). Türkiye Üzerine Gizli Pazarlıklar (1939-1944), Örgün

Yayınevi, İstanbul, 2003.

ARAŞTIRMALAR

ADKINS, Paul. Codeword Dictionary, Motorbooks International, Osceola, 1997.

AILSBY, Christopher. Images of Barbarossa. Brassey's, Dulles, 2001.

AKGÜL, Suat. “İkinci Dünya Savaşı’nda Rusya’nın Kuzey İran’daki faaliyetlerinin

Bölgeye ve Türkiye’ye Etkisi”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci

Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 165-177, Genelkurmay

ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

290

ALPARGU, Mehmet. “İkinci Dünya Savaşı’nda Sovyetler’in Kafkasya’daki Tehcir

(sürgün) Uygulamaları”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya

Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 169-278, Genelkurmay ATASE

Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

ARCAYÜREK, Cüneyt. Şeytan Üçgeninde Türkiye, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1987.

ARI, Kemal. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Savaş Ekonomisi

Uygulamaları ve Fiyatlar”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci

Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 447-458, Genelkurmay

ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

ARNOLD-FORSTER, Marc. Savaşan Dünya (çev. Can Kayabal). E Yayınları, İstanbul,

1975.

AYDEMİR, Şevket Süreyya. İkinci Adam II.Cilt (1938-1950), Remzi Kitabevi,

İstanbul, 2000.

BAKLANOV, Grigoriy. Temmuz 1941 Rusyası (çev. Naime Yılmaer). Kastaş, İstanbul,

1986.

BALİ, Rıfat N. Savaş yıllarındaki Türkiye Yahudileri”, Toplumsal Tarih, Sayı: 121

Ocak 2004, 88-91.

BARAN, Tülay Alim. “İkinci Dünya Savaşı Türkiye’sinin Mali Portresi”, Altıncı Askerî

Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim

1997, 227-238, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara,

Genelkurmay Basım Evi, 1999.

BARBIER, M.K. Kursk, MBI, St.Paul, 2003.

291

BARKAY, Gül İnanç. ABD Diplomasisinde Türkiye 1940-1943, Büke Yayınları,

İstanbul, 2001.

BARTOV, Omer. Barbarisation of Warfare, Macmillan Press, Oxford, 1986.

BARUTÇU, Faik Ahmet. Siyasî Anılar (1939-1954), Millîyet Yayınları, İstanbul, 1977.

BAUDOT, Marcel (Haz.). The Historical Encyclopedia of World War II, Facts on File,

New York, 1989.

BAUER, Eddy. Encyclopedia of World War II, Marshall Cavendish, New York, 1972.

BAYDAR, Ertuğrul. İkinci Dünya Savaşı İçinde Türk Bütçeleri, Maliye Bakanlığı

Tetkik Kurulu Yayını, Ankara, 1978.

BAYKARA, Tuncer. “Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’ndaki Dış siyasetinde Dış

Türklerin yeri”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya Harbi ve

Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 96-101, Genelkurmay ATASE Başkanlığı

Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

BAZNA, Elyesa, Ankara Casusu (çev. Feride Kurtulmuş), Karakutu Yayınları, İstanbul,

2005.

BEAN, Tim ve Will FOWLER. Russian Tanks of World War II, MBI, St. Paul, 2002.

BEKKER, Cajus, 4000 Metreden Hücum, Baskan, İstanbul, 1975.

BEREZHKOV, V. M. History in the Making: Memoirs of World War II Diplomacy,

Moscow, Progress Publishers, 1983.

BISHOP, Chris (Gen. Ed). The Encyclopedia of Weapons of World War II, Barnes &

Noble, Singapore, 1998.

292

BLAIR, Clay. Hitler’s U-boat War 1939-1942, Random House, New York, 1996.

BLANDFORD, Edmund L. Hitler's Second Army, Motorbooks International, Osceola,

1995.

BLOCH, Michael Ribbentrop, Abacus London, 2003.

BOATNER III, Mark Mayo. Biographical Dictionary of World War II. Presidio Press,

Novato, 1996.

BREYER, Siegfried. German Navy Vol.2 The German navy at War, 1935-1945,

Schiffer Publications, West Chester, 1989.

BROOKS, Ewart. Cehennem Kapıları (çev. Reha Pınar), Baskan, İstanbul, 1977.

BRUCE, George. The Paladin Dictionary of Battles, Grafton Books, Glasgow, 1986.

BRYANT, Arthur. The Turn of Tide. The Reprint Society, London, 1958.

BURÇAK, Rıfkı Salim. Moskova Görüşmeleri (26 Eylül 1939-16 Ekim 1939) ve Dış

Politikamız Üzerindeki Tesirleri. Gazi Universitesi, Ankara, 1983.

CARELL, Paul. Barbarossa Harekâtı 1. Cilt (çev. Hüsnü Erentok), Sinan Yayınları,

İstanbul, 1974.

--------- Barbarossa Harekâtı 2. Cilt (çev. Hüsnü Erentok), Sinan Yayınları, İstanbul,

1974.

--------- Barbarossa Harekâtı 3. Cilt (çev. Hüsnü Erentok), Sinan Yayınları, İstanbul,

1974.

293

--------- Kursk Savaşı (çev. Sâmih Tiryakioğlu), Baskan, İstanbul, 1981.

--------- Stalingrad'ın Sonrası (çev. Sâmih Tiryakioğlu), Baskan, İstanbul, 1983.

--------- Stalingrad, Schiffer Military History, Atglen, 1993.

CAŞIN, Mesut Hakkı. “İkinci Dünya Savaşı’nın Türk Dış Politikası ve Ulusal güvenlik

stratejilerine Etkileri”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya

Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 123-138, Genelkurmay ATASE

Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1999.

CEBECİOĞLU, Güngör. “İkinci Dünya Savaşı ve Türk Silâhlı Kuvvetleri”, Altıncı

Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22

Ekim 1997, 322-380, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara,

Genelkurmay Basımevi, 1998.

CHUIKOV, V. I. The End of the Third Reich. MacGibbon & Kee, London, 1967.

CİMBAR Faruk. Military Terms and Abbreviations. Academy Plus, Ankara, 2000.

CLARK, Alan. Barbarossa The Russian-German Conflict, 1941-45, New York, Quill,

1985.

CROSS, Robin. The Battle of Kursk: Operation Citadel 1943 London, Penguin Books

2002.

ÇETİN, Türkan. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Tarım Politikaları”,

Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye,

İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 281-292, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,

Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1999.

294

ÇINAR, Burak. “Incorrect Technological Decisions”, Akademik Araştırmalar Dergisi,

Mayıs-Ekim 2001, Yıl: 3, Sayı: 9-10, 145-177.

DEAR, I.C.B. The Oxford Companion to World War II, Oxford University Press,

London, 2001.

DE GAULLE, Charles. The Complete Memoirs By Charles Degaulle, Caroll & Graf,

New York, 1998.

DEGRELLE, Leon. Campaign in Russia: The Waffen SS on the Eastern Front, Institute

for Historical Review, Torrance, 1985.

DENKHAUS, Raymond A. “Death of Convoy 17” , World War II, February 1997, 38-

44, 72.

DENNISTON, Robin. Churchill’in Gizli Savaşı (çev. Sinan Gürtunca), Sabah Kitapları,

İstanbul, 1998.

DERİNGİL, Selim. Denge Oyunu, Tarih Vakfı Türk Yayınları, İstanbul, 1994.

DUPUY, Trevor N, Curt Johnson ve David L. Bongard. The Harper Encyclopedy of

Military Biography, Castle Books, Edison, 1992.

DURRANT, Jack. Only Frogs in an Ice-Bound Pool, Merlin Books, Gloucester, 1993.

EDİZ, Hasan Ali. Tahran 1943, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1970 .

EGGENBERGER, David. An Encyclopedia of Battles, New York, Dover, 1985.

ELLIS, John. The World War II Databook, Aurum Press, Manchester, 1993 .

ELPELEG, Zvi. Hacı Emin el-Hüseyni (çev. Dilek Şendil), İletişim Yayınları, İstanbul,

1999.

295

ERDEN, Ali Fuad. İsmet İnonü, Burhanettin Erenler, İstanbul, 1952.

ERICKSON, John. “Alexander Alexandrovich Novikov”, Stalin’s Generals, (Ed.

Harold Shukman), 155-176, Weidenfeld & Nicolson, London, 1993.

--------- The Road to Berlin, Cassel, London, 2003.

ERKİN, Feridun Cemal. Dışişlerinde 34 yıl I. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara, 1987.

ERTÜRK, Cabbar. Kızıl Ordu’dan Kafkas Millî Lejyonu’na bir Türk’ün II. Dünya

Savaşı Hatıraları, Turan Kültür Vakfı, İstanbul, 2005.

FOSS, Christopher F. Tanks and Fighting Vehicles, London, Salamander, 1977.

FÖRSTER, Jürgen ve Evan Mawdsley.. “Hitler and Stalin in Perspective: Secret

Speeches on the Eve of Barbarossa”, War in History 11, 1, 61-103, 2004.

FUCHS, Thomas. Adolf Hitler’in Yaşam Öyküsü (çev. İhsan Gürkan), Kastaş, İstanbul,

2002.

GEREDE, Hüsrev. Harb İçinde Almanya, ABC, İstanbul, 1994.

German Military Dictionary, Lancer Miltaria, Mt.Ida, 1944.

GILBERT, Martin. Second World War, Phoenix Press, London, 2000.

GLANTZ, David M. ve Jonathan House, When Titans Clash, University Press of

Kansas, Lawrence, 1995.

--------- From the Don to the Dnepr, Frank Cass, London, 2002.

296

--------- The Siege of Leningrad 1941-1944, MBI, Osceola, 2001.

GLASNECK, Johannes. Türkiye’de Faşist Alman Propagandası (çev. Arif Gelen),

Onur Yayınları, Ankara.

GORODETSKY, Gabriel. Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia,

Yale University Press, New Haven, 1999.

GREGORY, Barry. Mountain and Arctic Warfare, Patrick Stephens,

Northhamptonshire, 1989.

GUDERIAN, Heinz. Achtung-Panzer!, Arms & Armour Press, London, 1995.

--------- Bir Askerin Anıları Cilt 1 (çev. İhsan Gürkan), Baskan, İstanbul, 1977.

--------- Bir Askerin Anıları Cilt 2 (çev. İhsan Gürkan), Baskan, İstanbul, 1983.

GUNSTON, Bill. Combat Aircraft of World War II. Tiger Books, London, 1990.

GUTTMAN, Jon. “Polish Artilleryman on the Eastern Front”, World War II, 14, 5, 30-

36,74, 2000.

--------- “Red Stars Over Berlin”, Aviation History, www.thehistorynet.com.

GÜÇLÜ, Yücel. The Life and Career of a Turkish Diplomat: Cevat Açıkalın, Ankara,

2002.

GÜLEN, Nejat. Şanlı Bahriye: Türk Bahriyesinin İkiyüz Yıllık Tarihçesi 1773-1973.

Kastaş, İstanbul, 2001.

297

GÜRÜN, Kâmuran. Savaşan Dünya ve Türkiye: 3 SAVAŞ 1939-1945, Tekin Yayınevi

İstanbul, 2000.

HARDESTY, Von. Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power, 1941-1945,

Smithsonian Institution Press, Washington D.C., 1982.

HART, Stephen A. “Ostheer: January-July 1943”, Osprey Military Journal, 4,1, 22-29.

2002.

HEATON, Colin D. “Red Army Assaults at Seelow Heights”, World War II, 14, 1: 26-

32, 1999.

HERGÜNER, Mustafa. “İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Boğazları”, Altıncı Askerî Tarih

Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997,

187-210, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay

Basım Evi, 1999.

HITLER, Adolf. Kavgam (çev. Hüseyin Cahit Yalçın), Toker Yayınları, İstanbul, 1992.

--------- Siyasî Vasiyetim (çev. Kâmil Turan). Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2002.

HOGG, Ian V. Allied Armour World War Two, The Crowood Press, Wiltshire, 2000.

--------- The Hutchinson Dictionary of Battles. Helicon, Oxford, 1998.

HUCHTHAUSEN, Peter A. “An American Diplomat Witnessed an Extraordinary

Reunion in Once War-torn Stalingrad”, World War II, 12, 4, 70, 1997.

HULL, Michael D. “Soviet Marshal Georgi Zhukov Fell from Grace in 1946 But

Became a National Hero after His Death in 1976” World War II, 12, 4, 64-66,

1997.

298

Hutchinson Dictionary of World War II, Brockhampton Press, London, 1994.

ION, A. Hamish ve Keith Neilson. Elite Military Formations in War and Peace,

Praeger, Westport, 1996.

İkinci Dünya Harbinin Tarihi, Askeri Basımevi, İstanbul, 1952.

İNÖNÜ, İsmet, Hatıralarım, 2. Kitap, Bilgi Yayınları, Ankara, 1987.

ISBY, David C. The Luftwaffe Fighter Force, Greenhill Books, London, 1998.

JACKSON, Robert. Unexplained Mysteries of World War II, Gallery Books, New York,

1991.

JACOBSEN, Hans-Adolf ve Charles Burdick (Haz.). The Halder War Diary 1939-

1942, Presidio, Novato, 1988.

JAESCHKE, Gotthard. Türkiye Kronolojisi (1938-1945) (çev. Gülayşe Koçak), Atatürk

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Basımevi, Ankara, 1999.

Jane's fighting aircraft of World War II, Crescent, New York, 1989.

JUKES, Geoffrey. Hitler’s Stalingrad Decisions. University of California

Press, Berkeley, 1985

JUKOV, Georgiy K. Mareşal Jukov (çev. İhsan Gürkan), Baskan, İstanbul, 1982.

KARABEKIR, Kazım. Ankara'da Savaş Rüzgarları: II. Cihan Harbi: CHP Grup

Tartışmaları. Emre Yayınları, İstanbul, 1995.

KARAOSMANOĞLU, Yakup Kadri. Zoraki Diplomat, İletişim Yayınları, İstanbul,

2004.

299

KEEGAN, John. Barbarossa: Invasion of Russia 1941, Ballantine Books, New York,

1971.

--------- The Rand McNally Encyclopedia of World War II (gen. haz.), Rand McNally,

Hong Kong, 1984.

--------- The Second World War, Pimlico,London, 1997.

--------- The Times Atlas of the Second World War, (haz.) Harper & Row, New York,

1989.

--------- Who's Who in Military History, Routledge, London, 1996.

KIPP, Jacob W. Barbarossa, Soviet Covering Forces and the Initial Period of War:

Military History and Airland Battle, Foreign Military Studies Office, Fort

Leavenworth, http://call.army.mil/call/fmso/fmsopubs/issues/barbaros.htm, 1989.

KOCABAŞ, Süleyman. “Türkiye’nin İkinci Dünya Harbi Politikası”, Askerî Tarih

Bülteni, 23, 45, 119-124, 1998.

KOÇAK, Cemil. Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) Cilt 1, İletişim Yayınları,

İstanbul, 2003.

--------- Türkiye’de Millî Şef Dönemi (1938-1945) Cilt 2, İletişim Yayınları, İstanbul,

2003.

--------- Türk-Alman ilişkileri: 1923-1939. Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991.

KÖKSAL, Osman. “Savaş Döneminin Memurların Alım Gücüne Etkileri (1939-1945)”,

Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye,

300

İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 239-248, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,

Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1999.

KURTCEPHE, İsrafil. “İkinci Dünya Savaşı sonunda Türkiye üzerinde Rus Baskısı”,

Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya Harbi ve Türkiye,

İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 127-151, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,

Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

KURU, Hanife. “İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türkiye’de Sosyo-Kültürel Atılımlar”,

Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya Harbi ve Türkiye,

İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 490-503, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,

Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

KUTTA, Timothy J. “Soviet Dreadnought Tank”, Military Technical Journal, 8, 36-46,

1996.

LAFFIN, John. Brassey's Battles, Brassey's Defence Publishers, London, 1986.

LEDERREY, Ernest. Germany's Defeat in the East: the Soviet Armies at War, 1941-

1945, War Office, London, 1955.

LIDDEL HART, B.H. II. Dünya Savaşı Tarihi 1 (çev. Kerim Bağrıaçık), Yapı Kredi

Yayınları, İstanbul, 1998.,

--------- II. Dünya Savaşı Tarihi 2 (çev. Kerim Bağrıaçık), Yapı Kredi Yayınları,

İstanbul, 1998.

--------- Hitler'in Generalleri Konuşuyor Cilt-1 (çev. Mehmet Tanju Akad), Kastaş,

İstanbul, 1996.

--------- Hitler'in Generalleri Konuşuyor Cilt-2 (çev. Mehmet Tanju Akad), Kastaş,

İstanbul, 1996.

301

--------- Strateji: Dolaylı Tutum (çev. Cemal Enginsoy), ASAM Yayınları, Ankara,

2002.

--------- The Red Army, Harcourt, Brace and Company, New York, 1956.

LUCAS, James. Kommando, Grafton Books, London, 1986.

--------- Reich World War II Through German Eyes, Grafton Books, London, 1990.

--------- War on the Eastern Front, Greenhill Books, London, 1991.

LUMANS, Valdis O. Himmler’s Auxillaries, North Carolina Press, Chapen Hill, 1993.

MACKSEY, Kenneth. Military Errors of World War Two, London, Cassell, 1975.

--------- Panzer Birlikleri, İstanbul, Baskan, 1999.

MADEJA, W. Victor. The Russo-German War, Summer 1944: Destruction of the

Eastern Front, Valor, Allentown, 1987.

MANSTEIN, Erich von. Kaybedilen Zaferler, Askeri Basımevi, İstanbul, 1962.

MARGIOTTA, Franklin D. Brassey's Encyclopedia of Military History and Biography.

Brassey's, Washington, 1994.

MATANLE, Ivor. World War II, 50th Anniversary Commemorative Edition, New York,

Military Press, 1989.

MAULE, Henry. The Great Battles of World War II, Hamlyn, London, 1983.

MAYER, S.L. World War II, Hamlyn-Bison Books, Greenwich, 1984.

MCCARTHY, Peter ve Mike Syron. Panzerkrieg, Constable, London, 2002.

302

MCCOMBS, Don. World War II 4.139 Strange and Fascinating Facts, Wings Books,

New York, 1983.

MCTAGGART, Pat. “Red Storm in Romania”, World War II. March,

http://www.thehistorynet.com/wwii/blredstorminromania/, 2001.

--------- “Standoff at the Narwa Bridgehead”, World War II, 14, 2, 54-60, 1999.

--------- “Winter Tempest in Stalingrad”, World War II, 12, 4, 30-36, 1997.

MEGARGEE, Geoffrey P. “Triumph of the Null: Structure and Conflict in the

Command of German Land Forces, 1939-1945”, War in History, 4, 1, 61-103,

1997.

METEL, Raşit. Türk Denizaltıcılık Tarihi, T.C. Deniz Basımevi, İstanbul, 1960.

METİNSOY, Murat. İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye: Savaş ve Gündelik Yaşam,

Homer Kitabevi, İstanbul, 2007.

MITCHAM, Jr, Samuel W. Eagles of the Third Reich, Presidio, Novato, 1997.

MORELOCK, J. D. The Army Times Book of Great Land Battles, Berkley Books, New

York, 1999.

MUMCU, Uğur. 40'ların Cadı Kazanı, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1995.

NEILLANDS Robin, The Bomber War, The Overlook Press, Woodstock, 2003.

NEULEN, Hans Werner. In the Skies of Europe, The Crowood Press, Wiltshire, 2000.

NEWARK, Tim. Turning the Tide of War, Hamlyn, London, 2003.

303

NIPE, Jr, George M. “Germany’s Lost Victory?”, World War II, 12, 6, 26-32, 1998.

NISSEN, Henrik S. Scandinavia During the Second World War, The University of

Minnesota Press, Minneapolis, 1983.

NOBLE, Alistair. “The People’s Levy - The Volkssturm and Popular Mobilization in

Eastern Germany 1944-45”, The Journal of Strategic Studies, 24, 1: 165-187,

2001.

OKÇU, Metin. “Zırhlı Birliklerin Tarihçesi ve Kuruluşundan Bugüne Zırhlı Birliklerde

Kullanılan Zırhlı Araçlar”, Savunma ve Havacılık, No: 1/96.

OSTEN, Necmi. 2. Dünya Savaşının Bilinmeyen Yanları, İstanbul, Acar Matbaacılık,

1992.

OĞUZ, Burhan. Yüzyıllar Boyunca Alman Gerçeği ve Türkler, İstanbul, Can Matbaa,

1983.

ORTAYLI, İlber. “İkinci Dünya Savaşı’nda Şehirlerde Hayat”, Altıncı Askerî Tarih

Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997,

422-435, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay

Basımevi, 1998.

OVERY, Richard. Historical Atlas of the Third Reich, Penguin Books, Middlesex,

1996.

--------- Russia's War Blood Upon the Snow, TV Books, New York: 1997

--------- The Air War 1939-1945, Stein and Day, New York, 1981.

--------- The Road to War, Penguin Books, Middlesex, 1999 .

304

ÖNDEŞ, Osman. 2. Dünya Savaşı 1939-1945, Altın Kitaplar, İstanbul, 1976.

ÖZBEY, Mustafa. “İkinci Dünya Savaşında Boğazların Türk Rus İlişkilerine Etkiler”,

Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye,

İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 535-541, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,

Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1999.

ÖZKARABEKİR, Cengiz. Her Cephede Savaştık: İkinci Dünya Savaşı’nda Türkler,

Doğan Kitap, İstanbul, 2005.

PERRETT, Bryan. Knights of the Black Cross, Wordsworth Reference, New York,

1992.

--------- The Battle Book, Arms & Armour Press, London, 1997.

POLMAR, Norman. The Encyclopedia of Espionage, Gramercy, New York, 1997

PRICE, Alfred. The Luftwaffe Data Book, Greenhill Books, London, 1997 .

PRUFER, Curt Max. Rewriting History: The Original and Revised World War II

Diaries of Curt Prufer (Ed.), Kent State University Press, Kent, 1988.

REESE, Mary Ellen. General Reinhard Gehlen, CIA Bağlantısı, Sorun Yayınları, 1999.

REVIE, Alistair. Battle, Marshall Cavendish, London. 1974.

ROBERTS, Geoffrey K. The Soviet Union and the Origins of the Second World War:

Russo-German Relations and the Road to War, 1933-1941, Macmillan. London,

1995

RYAN, Cornelius. The Last Battle, Wordsworth Reference, Hertfordshire, 1999.

305

RZHESHEVSKY, Oleg. “Ivan Stepanovich Konev”, Stalin’s Generals, (Ed. Harold

Shukman), 91-108, Weidenfeld & Nicolson, London, 1993.

SADARANANDA, Dana V. Beyond Stalingrad, Preager, New York, 1990.

Savunma Sanayii Müsteşarlığı, 15’nci Yıldönümünde Savunma Sanayiinin Dünü,

Bugünü ve Yarını, Mönch Türkiye Yayıncılık, Ankara, 2001.

SCHELLENBERG, Walter (Haz.Louis Hagen). The Schellenberg Memoirs, Andre

Deutsch Ltd., London, 1956

SEATON, Albert. Stalin, Combined Publishing, Conshohocken, 1998.

SELLA, Ammon. The Value of Human Life in Soviet Warfare, Rautledge, London,

1992.

SEYDİ, Süleyman. 1939-1945 Zor Yıllar! 2. Dünya Savaşı’nda Türkiye’de İngiliz-

Alman Propaganda ve İstihbarat Savaşı, Asil yayın Dağıtım, Ankara, 2006.

SHIRER, William L. Nazi İmparatorluğu -Çöküş- (çev. Rasih Güran), Hürriyet,

İstanbul, 1979.

SHORT, Neil. “Duplication, Innovation, Desperation”, Osprey Military Journal. 3, 3,

46-55, 2001.

SHTEMENKO, Sergei M S. İkinci Dünya Savaşında Rus Harekâtı 1941-1945 (çev.

Güven Korulsan ve Yaşar Uçar). Ararat Yayınevi. İstanbul: 1971.

SINGER, Kurt. İkinci Dünya Harbinde Casuslar Ve Hainler, Baskan, İstanbul, 1982.

SNYDER, Louis L. Encyclopedia of the Third Reich, Wordsworth Editions,

Hertfordshire, 1998.

306

SOKOLOVSKIY, V.D. Soviet Military Strategy, Crane Russak & Company, New

York, 1986.

SPEER, Albert. Inside the Third Reich, Phoenix, London, 1998.

TAYLOR, A J P. The Origins of the Second World War, Penguin Books, Middlesex,

1991.

TAYLOR, James. The Dictionary of the Third Reich Penguin Books, Middlesex, 1997.

TEKİN, Emrullah. Alman Gizli Operasyonları ve Türkler, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,

İstanbul, 2001.

The Historical Encyclopedia of World War II, MJF Books, New York, 1989.

The Picture History of World War II, 1939-1945, Grosset and Dunlap, New York, 1971.

Türk Subaylarının İkinci Dünya Harbi Hatıraları, Genelkurmay Basımevi, Ankara,

1999.

TSOURAS, Peter G. Fighting in Hell(ed.), Ivy Books, New York, 1998.

--------- The Great Patriotic War, Greenhill Book, London, 1992.

TÜRKMEN, Zekeriya. “Türk Basınında Çıkan Haberlere Göre, İkinci Dünya Savaşı

Yıllarında Türkiye Cumhuriyet’ini Savaş Ortamına Çekme Gayretleri”, Altıncı

Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-

22 Ekim 1997, 99-122, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara,

Genelkurmay Basım Evi, 1999.

UÇAROL, Rifat. “İkinci Dünya Savaşı, “Misak-ı Millî” ve Türkiye’nin Savaşa

Girmemek için Direnişi”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci Dünya

307

Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 524-541, Genelkurmay ATASE

Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

UĞURLU, İrfan. Türkçe-İngilizce Ansiklopedik Askeri Sözlük, Meteksan. Ankara, 1991.

ULUKSAR, Gündüz. “İkinci Dünya Savaşı Öncesi ve savaşın devamında Türk Rus

İlişkileri”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve

Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 389-408, Genelkurmay ATASE Başkanlığı

Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1999.

US Department of Defense, Dictionary of Military Terms, Greenhill Books, London,

1995.

VERANOV, Michael. The Third Reich at War, Galahad Books, New York, 1999.

VIGOR, P. H. Soviet Blitzkrieg Theory, Macmillan, London, 1983.

WALKER, Ansil L. “Bloody Battle of Stalingrad: Hitler’s Waterloo”, Second World

War, Winter, 20-27, 1996.

WEEKS, Albert L. “Was Hitler “Forced” into Attacking Russia? New Evidence and

Analysis by Revisionist Historians Indicate Such a Possibility” World War II, 13,

4, 12-24, 1998.

WEISBAND Edward. 2. Dünya Savaşı ve Türkiye (çev. M. A. Kayabağ ve Örgen

Uğurlu), Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002.

WERTH, Alexander. Russia at War 1941-1945, Carroll & Graf Publishers. New York,

2000.

WESTWOOD, J. N. Eastern Front:The Soviet-German War, 1941-45, Military Press,

New York, 1984.

308

WILLIAMSON, Gordon. SS The Blood-Soaked Soil, Motorbooks International,

Osceola, 1995.

WILMOT, Chester. The Struggle For Europe, Wordsworth Editions, Hertfordshire,

1997.

WINCHESTER, Charkes. “Demodernization of the German Army in World War II”

Osprey Military Journal. 2, 1, 18-25, 2000.

WINDROW, Martin. Dictionary of Military Biography, Wordsworth Reference, New

York, 1997.

WIRES, Richard. The Cicero Spy Affair, Praeger, Westport, 1999.

WRIGHT, Gordon. The Ordeal of Total War 1939-1945, Harper Torchbooks, New

York, 1968

www.feldgrau.com

www.thehistorynet.com

www.tuik.gov.tr

www.uboat.net

WYKES, Alan. The Siege of Leningrad, Macdonald, London, 1968.

YAVUZ, Nuri. “İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın Balkanlar’a Girmesi ve Türk

Alman Münasebetlerine Tesiri”, Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri I: İkinci

Dünya Harbi ve Türkiye, İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 152-164, Genelkurmay

ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998.

309

YİĞİT, Erdal. “Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’ndaki Ekonomik Güçlüklerinin Askeri

ve Siyasî Alanlardaki Stratejik Kararlarına Etkisi ile Ege Adalarının Durumu”,

Altıncı Askerî Tarih Semineri Bildirileri II, İkinci Dünya Harbi ve Türkiye,

İstanbul, 20-22 Ekim 1997, 409-470, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,

Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1999.

YOUNG, Peter. The History of World War II Volume 5, Orbis, London, 1983.

ZIEMKE, Earl F. Battle for Berlin, Macdonald, 1968. London,

ZURICK, Tim. Army Dictionary and Desk Reference, Stackpole Books,

Mechanicsburg, 1999.

310

EKLER

EK A: 1943 OCAK SONLARINDA, DON SEKTÖRÜ’NDE ALMAN-

SOVYET KUVVET KARŞILAŞTIRMASI

Şema 1: 1943 Ocak Sonlarında, Don Sektörü’ndeki Sovyet Kuvvetleri (Güneybatı

Cephesi)

6. Ordu: 40.000 asker ve 40 tank

1. Muhafız ordusu: 70.000 asker

Popov Mobil grubu: 55.000 asker ve 212 tank

3.Muhafız Ordusu: 100.000 asker ve 110 tank

5. Tank Ordusu: 40.000 asker.

Cephe İhtiyatı: 20.000 asker ve 300 tank.

Toplam: 325.000 asker ve 662 tank

Şema 2: 1943 Ocak Sonlarında, Don Sektörü’ndeki Alman Kuvvetleri

Lanz Ordu Grubu: 20.000 asker

1. Panzer Ordusu: 40.000 asker ve 40 tank.

Hollidt Ordu grubu: 100.000 asker ve 60 tank.

Toplam: 160.000 asker ve 100 tank.

Ancak üç SS panzer tümeni ile bir piyade tümeni de yoldaydı ve bunların 300 tankı

mevcuttu.

(Glantz 2002:87-88)

311

EK B: ŞAHİKA HAREKÂTI ALMAN MUHAREBE DÜZENİ

Şema 3: Şahika Harekâtı Alman Muharebe Düzeni

GÜNEY ORDULAR GRUBU (Manstein)

4.Panzer Ordusu (Hoth)

LII. Kolordu

57. Piyade Tümeni

255. Piyade Tümeni

332. Piyade tümeni

Panzer kolordusu

XXXXVIII. 3. Panzer Kolordusu

3. Panzer Tümeni

Grossdeutschland Panzer Tümeni

11. Panzer Tümeni

2/3 167. Piyade Tümeni

II. SS Panzer Kolordusu (Hausser)

1. SS Panzer Tümeni “LAH”

2. SS Panzer Tümeni “Das Reich”

3. SS Panzer Tümeni “Totenkopf”

1/3 167. Piyade Tümeni

Kempf Ordu grubu (Kempf) (taarruz kesimi)

III. Panzer kolordusu

168. Piyade Tümeni

6.Panzer Tümeni

19. Panzer Tümeni

7. Panzer Tümeni

XI. Kolordu

106. Piyade tümeni

320. Piyade Tümeni

Güney Ordular Grubu İhtiyatı

XXIV. Panzer Kolordusu

312

5. SS Panzer Tümeni “Wiking”

MERKEZ ORDULAR GRUBU (Kluge)

9. Ordu (Model) (Müsademe grubu)

XXXXVI. Panzer Kolordusu

102. Piyade Tümeni

258. Piyade Tümeni

7. Piyade Tümeni

31. Piyade tümeni

XXXXVII. Panzer Kolordusu

6. Piyade Tümeni

20. Panzer Tümeni

2. Panzer Tümeni

4. Panzer Tümeni

XXXXI. Panzer kolordusu

18. Panzer Tümeni

292. Piyade Tümeni

86. Piyade Tümeni

10. Panzergrenadier Tümeni

Manteuffel Grubu

9. Panzer Tümeni

Batı İltihak Cephesi: XX. Kolordu

251. Piyade Tümeni

137. Piyade Tümeni

45. Piyade Tümeni

Doğu İrtihak Cephesi: XXIII. Kolordu

78. Statik Tümen

216. Piyade Tümeni

383. Piyade Tümeni

Merkez Ordular Grubu İhtiyatı

12. Panzer Tümeni

36. Panzergrenadier Tümeni

313

Ayrıca 198. Piyade Tümeni

(Manstein 1962:654-655, ek: 13)

314

EK C: 7 AĞUSTOS 1943’TE KURSK’UN GÜNEY KESİMİNDE

SOVYET VE ALMAN KUVVETLERİ KARŞILAŞTIRMASI

Şema 4: 7 Ağustos 1943’te Kursk’un Güney Kesimindeki Sovyet Gücü

Voronej Cephesi: 458.000 asker ve 1.859 tank.

38. Ordu: 62.000 asker

40. Ordu: 50.000 asker ve 340 tank.

27. Ordu: 82.000 asker ve 220 tank.

6. Muhafız Ordusu: 85.000 asker ve 180 tank.

5. Muhafız Ordusu:85.000 asker ve 70 tank.

1. Tank Ordusu: 37.000 asker ve 503 tank.

Stepler Cephesi: 198.000 asker ve 454 tank.

53. Ordu: 77.000 asker ve 291 tank.

69. Ordu: 60.000 asker ve 70 tank.

7. Muhafız Ordusu: 61.000 asker ve 80 tank.

Sovyet Güneybatı Cephesi’nin 57. Ordusu: 60.000 asker ve 109 tank.

İhtiyatlar: 155.000 asker ve 410 tank

4. Muhafız Ordusu: 80.000 asker ve 200 tank

47. Ordu: 75.000 asker ve 210 tank.

Sovyet gücü, ihtiyat ve lojistik birimleri de dahil toplam 900.000 asker ve 2.832 tanktır.

Şema 5: 7 Ağustos 1943’te Kursk’un Güney Kesimindeki Alman Gücü

4.Panzer Ordusu: 120.000 asker ve tahmini 150 tank.

Kempf Ordu Grubu: 80.000 asker ve tahmini 60 tank.

İhtiyatlar: 65.000 asker ve 350 tank

Öncelikli İhtiyat: Grossdeutschland Panzer Tümeni: 15.000 asker ve 100 tank.

İkincil İhtiyatlar 1. SS Panzer Tümeni, 2. SS Panzer Tümeni ve 1. Panzer Tümeni:

50.000 asker ve 250 tank.

(Glantz 2002:225)

315

EK D: ALMANLAR TARAFINDAN KARADENİZ’DE BATIRILAN

SOVYET SAVAŞ GEMİLERİ:

Tablo 3: Almanlar Tarafından Karadeniz’de Batırılan Sovyet Savaş Gemileri

İsim İnşa Tür Ağırlık Batırılış Tarihi Batırılış Yeri BatıranFrunze 1914 Destroyer 1.300t 21Eylül 1941 Tendre

YarımadasıLuftwaffe

Sovershenny 1939 Destroyer 1.686t 12 Kasım 1941 Sivastopol Luftwaffe

Svobodny 1939 Destroyer 1.686t 10 Haziran 1942 Sivastopol Luftwaffe

Bezuprezhnyy 1936 Destroyer 1.660t 26 Haziran 1942 Yalta açıkları Luftwaffe

Tashkent 1937 Destroyer 2.893t 2 Temmuz 1942 Novorossisk Luftwaffe

Bditelnyy 1936 Desrtoyer 1.660t 2 Temmuz 1942 Novorossisk Luftwaffe

Besposhadny 1937 Destroyer 1.660t 6 Ekim 1943 Kırım’ın güneyi Luftwaffe, SG-77

Sc210 1936 Denizaltı 586t 13 Mart 1942 Kırım açıkları Luftwaffe

S32 1939 Denizaltı 840t 26 Haziran 1942 Feodasiya’nın Doğusu

Luftwaffe

SC212 1936 Denizaltı 578t 17 Aralık 1942 Sulina yakınları Sub-chaser Xanten

M36 1938 Denizaltı 205t 11 Eylül 1943 Sivastopol açıkları

Sub-chaser

D4 1929 Denizaltı 930t 4 Aralık 1943 Yevpatoriya yakınları

Sub-chasers

SC216 1940 Denizaltı 590t 17Aralık 1943 Tarchankut Burny yakınları

Sub-chaser UJ-106

L 6 1931 Denizaltı 1.040 18 Nisan 1944 Kostanza’nın kuzeydoğusu

Sub-chaser UJ103

Chervon Ukrayna

1915 Kruvazör 6.934 12 Kasım 1941 Sivastopol Luftwaffe

(Breyer 1989: 149-178)

316

EK E: BALKANLAR’DAKİ ALMAN KUVVETLERİNİN

YAPILANMASI (1943-1944)

Şema 6: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ocak 1943)LXV. Kolordu (Hırvatistan Komutanlığı)

714. Tümen

717. Tümen

718. Tümen

7. SS Dağ Tümeni

Sırbistan Komutanlığı

704. Tümen

I. Bulgar Kolordusu

Girit

22. Havaindirme (planör) Tümeni

Girit Kıyı Tugayı

İtalyan Sienna Tümeni

İhtiyat

369. Hırvat Tümeni

187. İhtiyat Tümeni

47. Alay

440. Alay

373. Hırvat Tümeni (kuruluyor)

Şema 7: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Haziran 1943)Hırvatistan Komutanlığı

100. Avcı Tümeni (Jäger)

114. Avcı Tümeni

118. Avcı Tümeni

7. SS Dağ Tümeni

369. Tümen

187. İhtiyat Tümeni

LXVIII Kolordu

317

1. Panzer Tümeni

117. Avcı Tümeni

Güney Yunanistan Komutanlığı

11. Luftwaffe Tümeni

104. Avcı Tümeni

Selanik Ege Komutanlığı

1. Dağ Tümeni

Girit

22. Havaindirme (planör) Tümeni

İtalyan Tümeni

İhtiyat

Rodos Tümeni

Şema 8: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ordu Seviyesinde, Ekim 1943)395. Komutanlık

963. Kale Tugayı

Sınır Tugayı

81. Güvenlik Alayı

91. Güvenlik Alayı

639. Güvenlik Alayı

Selanik Ege İdari Bölgesi (yedi Bulgar Tümeni)

XXII. Dağ Kolordusu

1. Dağ Tümeni

104. Avcı Tümeni

LXVIII.Kolordu

117. Avcı Tümeni

1. Panzer Tümeni

Girit Komutanlığı

22. Havaindirme (planör) Tümeni (yarısı motorize olmuş)

Girit Kale Tugayı

İhtiyat

Rodos “Taarruz” Grubu

Brandenburg Grubu

318

Şema 9: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ordu Seviyesinde, 26 Aralık 1943)Ege İşgal Kolordusu

26. Bulgar Tümeni

28. Bulgar Tümeni (ihtiyat)

395. OF Komutanlığı

963. Kale Tugayı

Sınır Tugayı (demarcation brigade)

81. Güvenlik Alayı

91. Güvenlik Alayı

639. Güvenlik Alayı

Selanik Ege İdari Bölgesi

4. SS Panzergrenadier Tümeni

7. Bulgar Tümeni

XXII. Dağ Kolordusu

104. Avcı Tümeni

LXVIII. Kolordu

938. Kale Tugayı

117. Avcı Tümeni

11. Luftwaffe Tümeni

Girit Komutanlığı

22. Havaindirme (planör) Tümeni (yarısı motorize)

Girit Kale Tugayı

Doğu Ege komutanlığı (kuruluyor)

Rodos “Taarruz” Tümeni (939. Kale Tugayı dahil)

Kale Tugayları

Şema 10: “E” Ordular Grubu Yapılanması (Ordu Seviyesinde, 15 Haziran 1944)LXXXXI: zb V Kolordusu (önceki 395 OFK)

963. Kale Tugayı

Sınır (Demercation) Tugayı

81. Güvenlik Tugayı

91. Güvenlik Tugayı

639. Güvenlik Tugayı

319

II. Bulgar (İşgal) Kolordusu

7. Bulgar Tümeni

16. Bulgar Tümeni

28. Bulgar Tümeni

XXII. Dağ Kolordusu

104. Avcı Tümeni

1. Dağ Tümeni

4. SS Polis Tümeni

964. Kale Tugayı

966. Kale Tugayı

1017. Kale Tugayı

LXVIII. Kolordu

41. Kale Tümeni

117. Avcı Tümeni

11. Luftwaffe Tümeni

86. Güvenlik Alayı

18. Polis Alayı (Motorize)

Girit Komutanlığı

22. Havaindirme (planör) Tümeni (yarısı motorize)

133. Kale Tugayı

Ege Komutanlığı

Rodos “Taarruz” Tümeni (393. Kale Tugayı dahil)

967. Kale Tugayı (Kos)

968. Kale Tugayı (Levos)

969. Kale Tugayı (Larissa)

(Madeja 1979:120-122, ek D)

320

EK F: SOVYET AĞIR SİLÂH VERİLERİ

Tablo 4: Sovyet Uçak İmalâtı (1938-1940)

Yıl Savaş Uçağı

1938 5.469

1939 10.382

1940 10.565

(Shtemenko 1971:28)

Tablo 5: Sovyet Ağır Silâh Üretimi (1941-1944)

Yıl Tank ve KKT Top ve Havan Savaş Uçağı1941 4.700 53.600 8.2001942 24.500 287.000 21.7001943 24.100 126.000 29.9001944 29.000 47.300 33.2001945 16.000 11.300 8.200Toplam 98.300 525.200 122.100(Glantz 1995:306, ek Tablo D)

Tablo 6: Kızılordu’nun Savaş Kuvveti (1941-1945)

Tarih Toplam,Tank ve KKT

ToplamTop ve Havan

ToplamSavaş Uçağı

22 Haz. 1941 22.600 76.500 20.0001 Ocak 1942 7.700 48.600 12.0001 Ocak 1943 20.600 161.600 21.9001 Ocak 1944 24.400 244.400 32.5001 Ocak 1945 35.400 244.400 43.3009 Mayıs 1945 35.200 239.600 47.300(Glantz 1995:306, ek Tablo D)

321

EK G: KAYIPLAR

Tablo 7: Kızılordu Kayıpları (1941-1945)

Yıl Ölü/Kayıp Yaralı/Hasta Toplam1941 2.993.803 1.314.291 4.308.0941942 2.993.536 4.087.265 7.080.8011943 1.977.127 5.506.520 7.483.6471944 1.412.335 5.090.869 6.503.2041945 631.633 2.191.748 2.823.381

Toplam 10.008.434 18.190.693 28.199.127(Glantz 1995:292, ek Tablo A)

Tablo 8: Küçük Mihver Ülkeleri’nin Doğu Cephesi’ndeki Kayıpları (1941-1945)

Ülke Ölü/Kayıp Esir ToplamMacaristan 350.000 513.700 863.700İtalya 45.000 48.900 93.900Romanya 480.000 201.800 681.800Finlandiya 84.000 2.400 86.400Toplam 959.000 766.800 1.725.800(Glantz 1995:370, ek Tablo E)

Tablo 9: Kızılordu Ağır Silâh Kayıpları (1941-1945)

Yıl Tank ve KKT Top ve Havan(50mm.+) Savaş Uçağı1941 20.500 63.100 17.9001942 15.100 70.300 12.1001943 23.500 25.300 22.5001944 23.700 43.300 24.8001945 13.700 16.000 11.000

Toplam 96.500 218.000 88.300(Glantz 1995:306, ek Tablo D)

322

EK H: SAVAŞ BOYUNCA TÜRKİYE’NİN EKONOMİK VERİLERİ

Tablo 10: Millî Savunma Bakanlığı’na ayrılan bütçeler (1938-1945) (TL)

Yıl MSB Bütçesi1938 94.500.0001939 173.000.0001940 290.500.0001941 322.500.0001942 497.500.0001943 542.500.0001944 554.000.0001945 248.000.000(Koçak 2003, 2:370-371)

Tablo 11: Dış Ticareti Verileri (1939-1945) (milyon dolar)

Yıl İhracat İthalat Fark

1939 98,0 90,9 7,1

1940 87,7 53,0 34,7

1941 97,7 57,5 37,2

1942 126,9 113,6 13,3

1943 197,8 156,1 41,7

1944 178,8 126,8 52,0

1945 168,4 97,1 71,3

(Yiğit 1999:425, tablo)

Tablo 12: 1939-1945 Arası Krom Üretimi (ton)

Yıl Üretim1939 183,3001940 169,8001941 135,7001942 116,3001943 154,5001944 182,1001945 148,100

(Weisband 2002:98)

323

EK I: SAVAŞ BOYUNCA TÜRKİYE’DE BASIN İLE İLGİLİ

VERİLER

Tablo 13: 1943-1945 Arasında Basında Tiraj DurumuCumhuriyet 16.000Ulus 12.000Yeni Sabah 10.000Vatan 7.000Vakit 4.000Akşam 10.000Son Posta 10.000Tasviri Efkâr 6.000Son Telgraf 4.000İkdam 4.000(Weisband 2002:60)

Tablo 14: 1939-1945 Arasında Gazeteleri Kapatma Kararları1

Cumhuriyet beş kez 5 ay 9 günTan yedi kez 2 ay 13 gün2

Vatan dokuz kez 7 ay 24 gün3

Tasviri Efkâr sekiz kez 3 ayVakit iki kez 12 günYeni Sabah üç kez 6 günAkbaba dört kez 11 günHaber iki kez 10 gün(Koçak 2003, 2:138-139)

1 Kapatma kararlarının bazıları hükümet, bazıları ise sıkıyönetim mahkemeleri tarafından alınmıştır.2 12 Ağustos 1944’ten itibaren süresiz olarak kapatıldı.3 30 Eylül 1944’ten itibaren süresiz olarak kapatıldı.

324

EK J: TÜRK SAVAŞ DÜZENİ (HAZİRAN 1941)

Şema 11: Barbarossa Harekâtı Öncesinde Türk Kara Kuvvetleri YapılanmasıTÜRK KARA KUVVETLERİ (41 piyade tümeni, üç süvari tümeni, bir zırhlı tümen ve

üç zırhlı tugay)

BİRİNCİ ORDU (Karargah: İstanbul, Orgeneral Fahrettin Altay)

III. Kolordu (Çatalca Hattı)

IV. Kolordu (Çatalca Hattı)

VI. Kolordu (Kuzeydoğu Marmara)

X. Kolordu (Çankırı, Zonguldak, Ankara ve Çerkeş)

XV. Kolordu (Boğaziçi)

XX. Kolordu (Çakmak Hattı)

İKİNCİ ORDU (Karargah: Balıkesir, Orgeneral Abdurrahman Nafiz Gürman)

I. Kolordu (Çanakkale Boğazı)

II. Kolordu (Demirkapı ve Gelibolu)

V. Kolordu (Güney Marmara)

XII. Kolordu (İzmir)

ÜÇÜNCÜ ORDU (Karargah: Erzurum, Orgeneral Kazım Orbay)

VII. Kolordu (Kuzeydoğu)

VIII. Kolordu (Güneydoğu ucu)

IX. Kolordu (Orta Karadeniz)

XVIII. Kolordu (Erzincan)

XVII. Bağımsız Kolordu (Maraş)

(Türk Subayları 1999:51 ve Öndeş 1976:740)

325

EK K: ARŞİV BELGESİ

Belge 1: Savaş Sırasında Gelen Alman Silâhları

4 Mayıs 1944 tarihine kadar Almanya’dan gönderilen silâh ve ekipmanların listesi.

(BCA: 10.52.344.9)

326

EK L: HARİTALAR

Harita 1: Barbarossa Harekatı 1941

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/b/b8/Eastern_Front_1941-06_to_1941-12.png

Harita 2: Stalingrad Ve Kafkaslar 1942

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Eastern_Front_1942-

05_to_1942-11.png

327

Harita 3: Kursk Muharebesi Öncesi Tarafların Durumu 1943

http://dialspace.dial.pipex.com/town/avenue/vy75/kskmap01.htm

Harita 4: Sovyet Taarruzları 1943-1944

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/Eastern_Front_1943-

08_to_1944-12.png

328

Harita 5: Kırım’ın Kurtarılması 1944

(Keegan 1989:146-147)

Harita 6: Kızılordu’nun Bulgaristan’a Girişi

(Keegan 1989:177)

329

Harita 7: Sovyet Taarruzları 1945

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c3/Eastern_Front_1945-01_to_1945-

05.png

Harita 8: Berlin İç Savunma Hattı’nın Çöküşü 1945

(Keegan 1989:184-185)

330

EK M: RESİMLER

Resim 1: Krom Karşılığı Alınan Pz-IVG

Etimesgut Tank Müzesi, http://www.ankaramaket.com/img/muze/bg/PHTO0005.jpg

Resim 2: Savaş Başındaki Sovyet Menşeli T-26B-2 Tankı

Etimesgut Tank Müzesi, Burak Çınar Arşivi.

331

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

Adı Soyadı : Burak Çınar

Doğum Yeri ve Tarihi : Ankara 1973

Eğitim Durumu

Lisans Öğrenimi : Bilkent Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler

Yüksek Lisans Öğrenimi : Atılım Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler

Bildiği Yabancı Diller : İngilizce

Bilimsel Faaliyetleri Yayınlanmamış Doktora Tezi: İkinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi ve Türkiye, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hacettepe Üniversitesi (2007).

Yayınlanmamış Master Tezi: Körfez Savaşı Sonrası Türkiye, Suriye ve Yunanistan’ın Savunma Politikalarının Türk Dış Politikasına Etkileri, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Atılım Üniversitesi (2002).

Ulusal Yayın-Akademik: “Incorrect Technological Decisions”, Akademik Araştırmalar Dergisi (No: 9-10, Mayıs-Aralık 2001) http://www.academical.org/dergi/MAKALE/9_10sayi/s9cinar1.htm

Ulusal Yayın-Akademik: “Yeni NATO Üyesi Doğu Avrupa Ülkelerinin Dünya Silah Piyasasındaki Yerleri”, Jeopolitik (Yıl: 1, Sayı: 2, Bahar 2002)

Ulusal Yayın-Akademik: “İkinci Dünya Savaşı’ndaki Silah Teknolojileri’nin Soğuk Savaş’a Etkileri”, Jeopolitik (Yıl: 2, Sayı: 5, Kış 2003)

Ulusal Yayın-Akademik: “İran Puzzle’ın Son Parçası mı?”, Jeopolitik (Yıl: 3, Sayı: 10, Bahar 2004)

Ulusal Yayın-Akademik: “Savaş ve Çatışmalardaki Amerikan Askeri Kayıpları”, Jeopolitik (Yıl: 3, Sayı: 9, Kış 2004)

İş Deneyimi

Stajlar :

Projeler :

Çalıştığı Kurumlar :

İletişim

E-Posta Adresi : burakcinar@ttnet.net.tr

Tarih : 6 Haziran 2007