It-Trasformazzjoni ta' Kultura Nazzjonali:

Lejn Sistema b'Żewġ Partiti

Fil-bidu ta' l-għoxrinijiet ta' dan is-seklu Malta kienet iżjed urbanizzata, anqas agrikulturali u x' aktarx aktar sekularizzata minn kif kienet ħamsin sena qabel. Kien hemm iżjed kuxjenza nazzjonali u soċjali, speċjalment fost il-ħaddiema industIjali u l-impjegati ta' grad baxx. Il-politiċi bdew jikkonċentraw iżjed bis-serjeta fuq il­politika ekonomika. Malta issa kellha komunikazzjonijiet aħjar, kellha aktar skejjel u kienet aktar nadifa, u fuq kollox kienet tħossha ħielsa mhux ħażin. Għalkemm ċerti suġġetti ta' taħdit u dibattitu kienu familjari daqs l-ismijiet tal-mexxejja tal-partiti, l-għotja ta' Gvem Responsabbli ħolqot sens ta' sodisfazzjon u naturalment kienet imsieħba minn detenninazzjoni li l-problemi tal-pajjiż jiġu ffaċċjati b'awtorita u responsabbilta.

It-tema ta' 'taxxa bla rappreżemazzjoni' ma setgħetx tibqa' tap­plika: minn dak il-lat intfiet l-oppożizzjoni li fl-imgħoddi kienet issir lit-taxxi, sikwit b'mod għami. Ħafna mit-talbiet għal bidliet kosti­tuzzjonali issa kienu ntlaħqu wkoll: minn daqshekk anki l-problema kostituzzjonali kienet sa ċertu punt solvuta. Problemi 'reliġjużi' bil-

111

kemm kienu jeżistu: l-antik1erikaliżmu fil-politika Nazzjonalista kien tnissel iżjed mill-kritika tal-ġerarkija tal-Knisja milli minn fehmiet jew twemmin reliġjuż differenti - is-sekulariazzjoni kienet biddlet l-attitudnijiet lejn il-Gvern aktar milli lejn ir-reliġjon - u l­periklu tal-proselitiżmu ma kienx għadu jeżisti, ġaladarba l-Gvern issa kellu kontroll fuq l-attivitajiet ta' Knejjes u gruppi Protestanti.

Fl-192I (bħal fl-1887) il-partiti kollha kienu jaqblu li l-Kattoli­ċiżmu Ruman kellu jkun ir-reliġjon stabbilita ta' Malta. Imma ma kienx hemm iżjed dak il-qbil patrijottiku rigward il-lingwa Taljana: il-kwistjoni tal-lingwa kienet għadha tfiġġ sikwit fid-dibattitu pub­bliku, bil-ħafna konnotazzjonijiet u riperkussjonijiet tagħha, bħalma d-dispożizzjoni reliġjuża kienet għadha ċentrali fil-mod tal-għixien.

Waqt li l-popolazzjoni rduppjat f'nofs ~ek1u, u l-faċilitaJiet edukat­tivi tkabbru u tjiebu, il-moviment pro-Ingliż, li nbeda minn Savona, u mbuttah 'il quddiem Strick1and, beda naqra naqrajisposta t-Taljan mill-pożizzjoni stabbilita tiegħu. Mal-medda tas-snin forsi iżjed kellha tifsira l-introduzzjoni minn Savona ta' l-istudju grammatikali tal-Malti fl-iskejjel primatji tal-Gvern, bħala għan fih innifsu u bħala mezz ta' angliċizzazzjoni. Dil-mossa f'ċertu sens waqqgħet il-kredu ta' l-italianita li kien serva lin-Nazzjonalisti ta' Fortunato Mizzi bħala bażi biex jasserixxi d-dritt ta' Malta għall-awto-determi­nazzjoni. Fl-192I (bħal fl-1880) l-eletturi ffaċċjaw problema ta' trilingwiżmu; imma issa iżjed minn terz tal-popolazzjoni kienu jafu jaqraw u daqskemm kien hemm minnjafit-Taljan kien hemm minjaf l-Ingliż. L-enerġija kinetika ta' l-angliċizzazzjoni fil-livell tal­massa kienet finanzjatja u 'prattika', mhux edukattiva jew kulturali. L-utilita ta' l-Ingliż kienet żdiedet mhux biss minħabba l-impjiegi ma' l-Ingliżi, u mar-reġim kolonja1i nnifsu, iżda wkoll minħabba l­emigrazzjoni 'l barra mill-Mediterran lejn artijiet li jitkellmu bl­Ingliż -l-Awstralja, il-Kanada u l-Istati Uniti.

Madankollu, fid-dawl tal-produzzjoni letteratja ta' l-imgħoddi, tat-tradizzjonijiet tal-familja u l-ideat fuq in-nazzjonalita edukazzjoni

112

Maltija sħiħa qajla kienet possibbli mingħajr għarfien tat-Taljan. L­italianita.: l-idea ta' Malta bħala 'Taljana-Mediterranja' iżjed milli 'Brittanika- ImpeIjali' - kienet għadha l-qofol ta' dak il-patrimonju sekulari li kien qanqal, ispira u ggwida l-ġlieda tal-P.N. għall­awtonomija. Issa li dan l-ideal kostituzzjonali kien ġie finalment realizzat, in-Nazzjonalisti kienu fi ħsiebhom jagħmlu użu minnu. Biss waqt li Fortunato kellu juża l-kultura u l-lingwa Taljana bħala arma kontra l-fenomenu ġdid ta' angliċizzazzjoni, Nerik kellu jiġġieled lura biex jirxoxta l-imgħoddi. Bħala lsien komparatti­vament ġdid u impost, l-Ingliż f'Malta ma kellux l-egħruq li t-Taljan kien rawwem matul is-sekli; imma għal biċċa sew mill-ġenerazzjoni li kienet tielgħa wara 1-1918 it-Taljan ma kellux dak l-impenn emozzjonali jew ideoloġiku li dari, f'kondizzjonijiet differenti, kien jidher naturali u f'waqtu. Hekk kifI-elettorat twessa', u Malta xorta baqgħet membru vitali ta' l-imperu Ingliż, il-ġibda ta' l-italianita (sakemm kienet twassal biss jewprimaIjament għal għażlietlingwisti­ċi) kellha bilfors tonqos. Xi drabi l-Italja kienet swiet ta' għajnuna morali għall-kawża tan-Nazzjonlisti, imma mill-banda l-oħra l­Ingilterra kienet tipprovdi l-impjiegi, l-prospetti u s-sigurta. U kif jgħid Braudel bi kliem sempliċi, 'min jagħti, jiddomina'. (1)

Imbagħad kien hemm il-problema tal-Malti, li kien l-ilsien veru tal-poplu, u għaldaqstant seta' jispira, kif fil-fatt għamel,

nazzjonaliżmudifferenti - b'teorija 'oġġettiva' aktarmi11i 'suġġettiva' tan-nazzjonalita -u jwassal għal kunflitt kuIjuż ta' nazzjonaliżmi. Li l-Malti kien indispensabbli bħala mezz għall-istruzzjoni tal-bidu kienet ħaġa magħrufa minn dejjem, imma kemm kien jiswa li tistudja lsien mitkellem biss minn ftit mijiet ta' eluf ta' nies fi gżira ċkejken sittin mil 'il bogħod minn pajjiż akbar li għal sekli sħaħ i1sienu kien sar l-ilsien ta' l-edukazzjoni?

Sa issa kienu biss xi ftit intellettwali avangardisti, partikulannent studjużi ta' l-OIjent, li kienu ħerqana biex jistudjaw il-Malti għalih innifsu, għalkemm ir-rabta bejn il-Malti u n-nazzjonalita li kien

113

isemmi Savona fid-disgħinijiet tas-seklu l-imgħoddi - rabta li aktar tard żviluppawha kittieba bħal Manwel Dimech, Ġuże Muscat Az­zopardi u A1fons Maria Galea - diġa' kienet tindika x 'kien ġej. Imma l-ġlieda ta' l-għoxrinijiet (bħal dik tat-tmeninijiet tas-seklu ta' qabel) kienet prinċipalment, anki jekk superfiċjalment, waħda bejn parti­taIji ta' l-Ingliż u partitaIji tat-Taljan. Veru li t-Taljan seta' kien fuq in-naħa telliefa, imma f'imħuħ ħafna Maltin it-Taljan kien għadu b'mod naturali mal-patria - it-Taljan 'aħna', l-Ingliż 'huma' - u kienu l-pro-Taljani, wara kollox, li telgħu fil-poter fl-I921, mhux Strickland, jew Bartolo,jew Willie Savona: Ġuże Muscat Azzopardi nnifsu, li hu msemmi bħala 'missier il-letteratura Maltija', ikkon­testa l-elezzjoni ta' 1-1921 bħala Nazzjonalist Panzavecchjan. L­imħabba lejn it-Taljan, li wara 1-1880 paradossalment ġiet aċ­ċentwata u fl-istess waqtmummifikata mill-moviment li beda jaħdem kontrieh a, kienet tinvolvi neċessaIjament ċertu rispett lejn il-ġara l­ItaIja bir-rabtiet kollha ta' kultura u reliġjon li kellna magħha, imma, kollox ma' kollox, din il-qima ma kienet irredentista xejn. BI-istess mod, madankollu, l-Ingliż, x'aktarx bħat-Taljan, sal-bidu tal­għoxrinijiet kien laħaq sar iżjed minn sempliċiment ilsien ieħor: kien simbolu, affinitajew triq miftuħa; u ovvjament seta' jiġi ttrattat daqs it-Taljan bħala lsien ta' kultura u edukazzjoni - fil-fatt il-Kosti­tuzzjoni ta' 1-1921 kienet tirrikonoxxi l-Ingliż u t-Taljan bħala 'lingwi ugwali ta' kultura'. Għal1-impeIjalista Stricklandjan, li kicnjemmen li l-ġid ta' Malta

kien marbut għal dejjem ma' l-Imperu Ingliż, l-Ingliż kien dak li t­Taljan kien għan-Nazzjonali st Mizzjan-Panzavecchjan: il-kriteIju ta' kulma hu tajjeb, superjuri u ta' min jinkoraġġih. Għalhekk l­oppożizzjoni bejn il-qagħda pro-Taljana u dik pro-Ingliża ssarrfet f'kunflitt dwar x'kien verament jikkostitwixxi l-interess 'nazzjon­ali' jew 'pubbliku': xi ftit jew wisq it-tnejn kienu jimp1ikaw it­twettiq ta' għan prattiku kifukoll ideali. Is-sistema tal-pari passu, li kienet appoġġjata b'xi mod jew ieħor mill-partiti ta' Mizzi, Pan-

114

zavecchia u Savona, kienet kompromess fwaqtu fid-dawl tat­tranżizzjoni li kienet qed isseħħ. Immajekk il-Malti kellu jiġi studjat sew, dan kellu jieħu post xi wieħed miż-żewġ ilsna li kienu f'kunflitt: Fortunato Mizzi kien indika dan snin qabel meta qal "inclusio unius est exclusio alterius". Sakemm it-tfal ma kinux se jitgħallmu tliet lingwi b'xi mod, il-Malti ma setax jiġi studjat wisq; mill-banda l­oħra, jekk kellha tirbaħ xi waħda miż-żewġ Iingwi, il-Malti setgħu jgħallmuh biex jaqla' 'l barra xi waħda minnhom, jiġifieri jużawh bħala mezz ta' angliċizzazzjoni jew italjanizzazzjoni. Kif qal xi ħadd, il-Malti kien Cinderella. In-Nazzjonalisti, influwenzati minn otjentazzjonijiet kulturali, klassijiet soċjali, livelli ta' tagħlim, inter­essi finanzjatji u, mhux l-inqas, minn politika bbażata fuq il-partiti, kellhom tweġiba waħda -l-pari passu - imma l-iStricklandaji u, sa ċertu punt, il-P.L. kellhom soluzzjoni oħra: l-Ingliż mgħallem per­mezz tal-Malti.

Dak li jolqtok fuq il-kwistjoni Maltija tal- 'lingwa' - il-pern tal­politika tal-partiti - hu li kellha tkun daqshekk ċentrali u mtawla, kawżativa u diviżiva. Biex infissru dal-fenomenujeħtieġ inħarsu lil hinn minnu, u nqisu l-forzi fi ħdan is-soċjeta Maltija nnifisha li wellduh u sostnewh: il-forza kosmopolitana u dik insulari tiġbed kontrieha; il-forza nazzjonali u dik parrokkjali; l-istruttura ta' valuri, bidliet, unur u mistħija; popolazzjoni kbira wisq; massa illitterata ta' nies; rivalitajiet bejn il-familji; nuqqas ta' riżorsi għajr għax-xogħol; iċ-ċokon fid-daqs u d-dgħufija quddiem qawwiet barranin; id-dip­endenza ekonomika fuq l-Ingilterra, li kienet tiddomina politi­kament; ir-rabtiet sentimentali u letterarji ma' l-Italja; in-natura teokratika ta' l-istrutturi u t-twemmin tar-reliġjon; il-pożizzjoni romantika t~' Malta fnofs baħar klassiku; stotja qadima ħafna u lingwa unika li madankollu ma kellhiex letteratura tagħha. Is-sejbiet ta' Boissevain jindikaw li l-istudju tar-rivalitajiet fuq il-livell par­rokkjali (bejnkażini tal-baned, festi tal-qaddisin u familji differenti) jista' faċilmentjissupplimenta dak li kien qed jiġri fuq livell nazzjon-

115

ali, anki fil-politika; (2) u jidher ċar li mill-bidu l-partiti politiċi sfruttaw ir-rivalitajiet istituzzjonalizzati li kienu diġa' jeżistu fuq live11l0kali - speċjalmentil-każini tal-baned - għall-għanjieuagħhom.

Il-partiti politiċi tnisslu u evolvew fil-kuntest ta' l-okkupazzjoni Ingliża: għaldaqstant kienu prodott ta' żmienhom, l-effett ta' l­opportunitajiet u l-benefiċċji, il-pressjonijiet u 1-frustrazzjonijiet tas­sistema kolonjali kif kienet taħdem fil-ħajja Maltija. Matul is-seklu dsatax u anki wara, Malta ġiet iggvernata primarjament bħala for­tizza. Setgħu jilagħbu bil-Kostituzzjoni nnifisha, jagħtuhielna u jeħduhielna; saħansitra l-lingwa ta' l-edukazzjoni setgħet titwarrab. Il-Maltin l-aktar li setgħu ikunu kienu lsiera mitmugħin tajjeb, kif Chamber1ain darba implika, biċ-ċajt, rigward Fortunato Mizzi: meta Mizzi, f'taħdita ppassjonata u twila, rrefera għall-jasar politiku tal­Maltin, Chamberlain wieġbu li qatt ma kien ra bniedem li kien ifakkru inqas f'ilsir minnu. (3) Ir-reġim kolonjali kien jirfes il-ħin kollu fuq l-intelliġenza Maltija biex imewti1ha ruħha, u l-effetti so­ċjo-psikoloġiċi ta' dal-proċess persistenti jistgħu jitqiesu biss mill­frott li ħallew - fil-forma ta' sintomi tanġentjali li kienu jidhru reazzjonaIji - fil-politika nazzjonali. Forsi tista' tidher ħaġa stramba li n-Nazzjonalisti kienu qed jiġġieldu fuq lingwi, Kostituzzjoni jiet u taxxi, u mhux fuq ħwejjeġ oħrajn, li· kienu jidhru iżjed jixtiequ jippreservaw milli jirriformaw, li kienu qed iħarsu lura aktar milli 'l quddiem. Imma kien hemm bidla waħda li kienu ġeneralment jitolbu: dik li l-aktar kellha tifsir għalihom, id-dritt li jmexxu lilhom infushom. Meta n-nies iħossuhom imjassrin, ftit jista' jkollhom interess fil-katusi u d-drenaġġi, fil-fosos ta' l-ilma u d-dawl tal-gass: daklijixtiequ huwa l-ħelsien. Kemmjekk kienu ffukati fuq il-lingwa u kemm jekk fuq ir-reliġjon, it-talbiet Nazzjonalisti għal riforma kostituzzjonali kienu jirriflettu x-xewqa li kellhom għad-drittijiet taċ-ċittadinanza, għar-rapprezentazzjoni ta' lmenti li seta' jkollhom, għal riġenerazzjoni ta' l-affarijiet pubbliċi.L-ang1iċizzazzjoni - l­akbar ilment tagħhom ~ kienet politika konxja min-naħa ta' l-Ingliżi,

116

mgħejunin minn anglofili lokali, kollaboraturi u minn min kien jaħseb b'mod utilitaIju.

Ma kinitx intenzjonata biss li twessa' l-opportunita ta' mpjiegi għal min kien jitlaq mill-iskola, jew li ttejjeb il-prospetti ta' l­emigranti; imma wkoll li tassimila l-popolazzjoni nativa ma' modi 'superjuri' Ingliżi, li ġġib fix-xejn speċjalment lill-avukati-politiċi, l-hekk imsejħa 'pro-Taljani' u irredentisti li kienu l-iżjed nies li kienu jikkritikaw lir-reġim kolonjali. Meta l-angliċizzazzjoni bdiet taqbad l-art, l-oppożizzjoni tan-Nazzjonalisti kibret u intensifikat ruħha. Konsegwentement il-Gvem ipprovajwebbes il-politika tiegħu bħalma l-oppożizzjoni fittxet mezzi u metodi li bihom iġġiegħ1u jagħti kasha - bħall-elezzjonijiet ridikoli, jew inkella n-non-ko­operazzjoni totali. Dawk li kienu jappoġġjaw li r-reġim , normalment minorita żgħira, kienu madagkollu biżżejjed fin-numru biexjikkon­testaw l-elezzjonijiet. Sir Victor Hou1ton fl-1879 kien bassar li l­istoIja ta' Malta kellha taqbad triq ġdida meta 'l-maħkumajagħmlu tagħhom il-lingwa tar-razza ħakkiema'; u fl-istess waqt Sir Adriano Dingli kien ipprofesizza li l-mibegħda li titnissel mill-attentat ta' angliċizzazzjoni tkompli teżisti għal ħafna żmien wara li jkun diġa' ntesa x'kien li nissilha. (4)

Fil-biċċa l-kbira tagħhom, dawk li kienu kontra l-Gvem kienu 'anti-Ingliżi' u/jew 'anti-Protestanti'; u kellhom tendenza li jkunu kontra kollox għas-sempliċi raġuni li ma kellhom l-ebda kunfidenza fir-reġim. Min-naħa tiegħu ir-reġim kien jitratta lill-oppożizzjoni bi tmaqdir, indifferenzajew diskriminazzjoni: l-uffiċjali kienu jippruvaw iċekknu dak li kien jintqal fi kritika tal-pjanijiet jew egħmejjel tal­Gvem, ankijoħolqu dubju fuq kemm kellhom kwalita rappreżentattiva jew mandat il-kunsillieri eletti. Biss anki meta l-vot ingħata wkoll lill-i1litterati' bI-estensjoni li saret fl-1883, il-P.A.R. xorta waħda rebaħ lil1-P.R. Anki fl-1921, meta l-elettorat komplew wessgħuh, in­Nazzjonalisti marru tajjeb. Il-P.N. l-inqas li kien popolari kien fid­disgħinijiet tas-seklu l-ieħor, meta l-P.P. ta' Savona kien sa ċertu

117

punt ġustifikat li jakkuża ċerti membri eletti li kienu qed iżommu ma' Strickland (konsegwenza tal- 'Partit ta' l-Ordni' ta' Alfredo Naudi); imma Mizzi kien pront qata' r-rabtiet ma' dawn l-elementi. Dawk li kienu - jew saru - 'moderati' jew 'liberali' -jiġifieri kienu jikkritikaw ir-reġim imma fl-istess waqt kienu lestijikkooperaw miegħu - kienu jiġbduhom regularment lejn in-naħa uffiċjali tal-Kunsill, skond is­sistema li biha kienu 'jolqtulhom l-interessi persunali tagħhom' kif stabbi1iha Hely-Mutchinson u pperfezzjonaha Strickland. Dawn il­kollaboraturi, sew jekk uffiċjali eżekuttiv i (Savona, 1880-1887; Strickland, 1889-1902) sew jekk bi sħab (Azzopardi, .1915-1919) saru l-vittmi ta' l-oppożizzjoni.

n-partiti politiċi Maltin intlaqtu seIjament minn di1-mibegħda ma tiqafx u sikwit irrazzjonali bejn Gvem u oppożizzjoni bħallikieku ż­żewġ naħat ma kienu jixxiebhu f'xejn. Il-partit pro-Ingliż u 'individ­walista' kien jappella għad-duttrina ta' l-utilita u ta' l-opportunita, u għall-koborta' l-Imperu, u kien jorbot dan mar-riforma soċjali u mal­progress. n-partit pro-Taljan u 'komunali' kien jappella għall­'poplu', għan-'nazzjon' u l-'patria', u kien jitlob Kostituzzjoni li biha seta' jirregola l-affarijiet tal-Maltin kif kien jidhrilhom li għandhom ikunu. Fil-konfront dejjiem bejn id-dinamika kolonjali u l-konsensus patrijottiku, l-idea ta' ħidma komuni f'isem i1-patria bil-mod il-mod kellha twarrab biex teħdilha postha d-duttrina ta' l­opportunita, tas-sigurta' u tal-qligh tal-għixien. Kienet l-għażla iebsa bejn l- 'idealista' u 1- 'pragmatista': u lanqas kien faċli tkun taf min kien fuq liema naħa. Imma l-karattru eċċessivament 'pro' jew 'anti' tal-partiti -li kważi jfakkrek fid-dwalita medjevali tat-Tajjeb u l-Ħażin - diġa' jibda jinħass mit-tieni nofs tas-seklu dsatax. Fis­snin ta' wara 1-1880 il-qasma kienet bejn żewġ partiti - ir-Riformisti (favur il-Gvem) u l-Anti-Riformisti (kontra l-Gvem). Id-differenzi fi ħdan il-partiti, meta mhux fuq lingwa jew Kostituzzjoni, kienu prinċipalment fuq tattika u personalitajiet. Imma t-tendenza ta' żewġ partiti kompliet tikkaratterizza l-allenjamenti politiċi, kif uriet il-

118

waqgħa tal-Partito Unionista (1891-1893); u - mi11-191O '1 qud­diem - bil-qasma fil-P.N. bejn l-Astensionisti (kontra l-Gvem) u l­Anti-astensionisti (favur il-Gvem). It-tielet partit, 1- 'indipendenti', qatt ma kien forza qawwija jew dejjiema. Forsi dan kien minħabba li s-sistemakolonjali kellha t-tendenza li tippolarizza d-dispożizzjoni tal-pubbliku fi rwol jew ta' 'kollaborazzjoni' jew ta' 'aġitazzjoni' ? Jew forsi dan kien duwaliżmu naturali, il-predestinazzjoni li jesprimi W.S. Gilbert f'poeżija tiegħu?

Ioften think it's eomiea1 How nature always does eontrive That every boy and every ga1 That's bom into the world alive, Is either a little Liberal Or else a litt1e Conservative.

Fi kliem ieħor, kien hemm żewġ partiti għax kienet ħaġa naturali li jkollok lil naħa topponi oħra, partit u kontra-partit, u mbagħad l­ismijiet jibqgħu ? Kif1-organizzazzjoni tal-partit żdiedet, hekk ukoll żdied i1-fanatiċiżmu partiġġjan - ideat fissi, preġudizzji fid-demm, qima ta' l-eroj u propaganda sterjotipata, bħallikieku l-ħa.ija fi stat li jmexxi l-affarijiet tiegħu hu nnifsu ma kellhiex tkun differenti, jew aħjar, mi11-ħa.ija f'sistema ta' Kolonja tal-Kuruna. Is-sistema ta' żewġ partiti qabdet l-art u firxet l-egħruq, biss dan ma kienx ifisser li kull partit kellu kwalitajiet 'demokratiċi' identiċi, jew li kienu differenti biss f'affarijiet ta' politika jew prijorita'. Bla dubju l­partiti kienu influwenzati mill-mudell kostituzzjonali Ingliż, imma wieħed iridjiftakarli kibru fil-ħakma tal-kolonjaliżmu; għaldaqstant f'dal-każ m'għandniex l-evoluzzjoni gradwali ta' Gvem parlamen­tari, imma aktarx l-iżvilupp batut ta' forzi opposti fil-forma ta' żewġ sezzjonijiet kbar tal-kommunita - waħda bit -tendenza li żżomm mal­GvemKolonjali, mal-kollaboraturi u l-intermedjarji.tiegħu; u l-oħra xi ftit jew wisq bi t-tendenza li tidenti fika ma' l-intelliġenzja nativa,

119

l-iżjed dawk tradizzjonalista ta' fuq u l-professjonisti ta' karattru borgiż vag.

n-qasmiet bejn il-partiti ma kinux dipendenti fuq kundizzjonijiet lokali daqskemm wieħed jaħseb: kienu influwenzati ħafna minn pressjonijiet imposti fuqhom, regolamenti u Kostituzzjonijiet. U dawn il-qasmiet bejn il-partiti lanqas setgħu jitfissru prinċipalment skond kriterji konvenzjonali Marxisti tal-klassi soċjali. F'kolonja­fortizza li kienet daqshekk disposta għal relazzjonijiet tipikament Mediterranji bejn patrun u klijent, b'sistema ta' Gvem imfassla biex iġġelled naħa kontra oħra għall-għanijiet tagħha, il-'ġlieda tal­klassi' ma kinitx bejn għonja w foqra, kapitalisti u proletarjat. Bi1-kontra ta' dan, il-ħaddiema Maltin sabu rwieħhom fuq in-naħa pro­Ingliża ta' sikwit, f'oppożizzjoni għan-Nazzjonalisti, li l-mexxejja tagħhom kienu ħerġinkważi b 'mod esklussiv mill-klassijiet nofsana, li aktarx kienu inqas għonja minn ta' l-ewwel, imma aktar indip­endenti minn tat-tieni.

n-qasma aktar kienet bejn dawk li kienu jixħtu ħarsithom fuq l­Ingliżi (u/jew fuq il-Gvem Kolonjali) għall-qligħ, sigurta, avvanz u titjib materjali u f'ċertu sens anki morali permezz tal-'progress', u fuq in-naħa l-oħra dawk li kienu jistmerru l-Ingliżi (u/jew il-Gvem Kolonjali) bħala ħakkiem, bħala nies li daħħlu mneħirhom fejn ma kellhomx idaħħ1uh, bħala eretiċi, esplojtaturi u bigotti. Danjispjega sa ċertu punt għaliex il-biċċa l-kbira tal-proletarjat kellhom. it­tendenza jżommu man-naħa kolonja1i; u hekk ukoll kienu jagħmlu ċerti membri prominenti ta' l-aristokrazija ta' l-art. tan-negozjanti l­kbar. Fin-nofs kien hemm il-ħafna klassijiet medji, li kienu jvarjaw minn tallaba puliti, skrivani u negozjanti żgħar li jaqilgħuha tajjeb, għal professjonisti, qassisin u bdiewa.

Meta wieħed jiddiskuti l-problemi tal-lingwa, żwiġijiet imħallta, taxxi u bdil kostituzzjonali, ma jistax ma jibdiex isaqsi lilu nnifsu x'kien li kien qed jimmotivahom lill-partitarji ta' naħa jew oħra, x'kien li kebbes is-simpatiji lejn il-partiti fuq il-livellI-iżjed bażiku

120

tas-soċjeta, jew jekk in-nies kinitx immexxija mill-emozzjoni aktar milli mir-raġuni jew mil1-prinċipju u kinitx, wara kollox, tattendi għall-mijtings biex tisma' il-banda ddoqq aktar milli biex tisma' lill­kelliemjitħaddet. Ovvjament kwistjonijiet ta' reliġjon u taxxa aktar kellhom għax jiġbdu l-folol minn kwistjonijiet ta' żvilupp fl­edukazzjoni jew fil-Kostituzzjoni, imma fuq il-punti essenzjali ta' kwistjonijiet bħal dawn, il-partiti n<?rmalmentkienu jieħdu pożizzjoni komuni jew pożizzjonijiet jixxiebhu. K;emm nistgħu ngħidu li l-' għażla tal-partitaIju kienet sempliċiment waħda influwenzata minn relazzjonijiet ta' wiċċ imb'wiċċ, mir-relazzjonijiet pubbliċi tal­partiti, mir-reġjun, mill-ambjent u mill-okkupazzjoni tiegħu; jew inkella li kienet biss sempliċiment waħda influwenzata minn interess privat jew skond opinjoni ? Dawn il-mistoqsijiet dwar il-moti­vazzjoni tan-nies ma jistgħux jitwieġbu; u f'Malta l-politika tal­partiti ħafna drabi kienet personalizzata u parrokkjali. Wieħed ma jistax igħid, ngħidu aħna, li l-klassi nofsan.a kienet fayur 'in-nazzjon' waqt li l-klassi tal-ħaddiema kienet fav.ur 'l-Imperu', l-ewwelnett għaliex l-ebda qasma hekk radikali m 'hi possibbli, speċjalment fejn jidħlu l-allenjamenti politiċi Maltin, u t-tieninett minħabba li l­politika kolonjali ma kinitx hemm biex tpoġġi l-klassi qabel in­nazzjon - għaliex liema 'klassi', għajr għal dik ta' l-ilsiera ta' xi pjantazzjoni, tista' teżisti barra n-nazzjon? Kien hemm ħafna tibdil u xebh. Il-P.N. ta' Mizzi kien ġeneralment Kattoliku ħafna, imma ma kienx fanatiku fuq ir-reliġjon daqs il-partitaIji tal-Partito Popolare, mmexxi minn Savona u Panzavecchia bil-beneplacitu ta' l-Isqof u l-Papa.

Il-partit ta' Savona kien iqis lilu nnifsu patrijottiku, u fil-fatt kien kontra l-eleminazzjoni tat-Taljan, imma bla dubju kellu ammi­razzjoni kbira għall-Imperu Ingliż u fittex li jippromwovi l-angli­ċizzazzjoni. Il-Partit ta' Mizzi - u iżjed u iżjed ta' Panzavecchia - kien jisħaq li ma kienx kontra t-tagħlim ta' l-Ingliż ġaladarba dan ma kienx iservi biex jiġi eliminat it-Taljan: din kienef kważi kontra-

121

dizzjoni in tennini. Dwar it-taxxi, fl-aħħar mill-aħħar Savona u Mizzi kienu qed jgħidu l-istess ħaġa: 'ma rridux taxxa bla rappreżentazzjoni '; imma waqt li Savona fil-bidu kien aktar attent li jirrelata l-ħtiġijiet soċjali mal-politika fiskali, il-partit ta' Mizzi kien iżjed iqis it-taxxa bħala anna politika. Prima facie kien jidher li l­partit ta' Strickland kien l-iżjed wieħed li jinftiehem malajr, fis-sens li ma kienx iċedi xiber mill-pożizzjoni tiegħu; biss, wara ftit ri­flessjoni, dak li jkun jimebah li dan kien x'aktarx l-aktar partit kumpless minnhom kollha. Kien jippretendi li kien imperjalista u patrijottiku fl-istess waqt; kien jiddefendi lin-nobbilta, lis-sidien ta' l-art u lill-kapitalisti, u fl-istess ħinjippoża ta'difensur tal-klassi tal­ħaddiema kontra l-borgeżija, l-iżjed il-professjonisti; kienjappoġġja l-vemakulu Malti, imma fl-istess waqt kien jimbutta l-Ingliż 'il quddiem jiġri x 'jiġri; kien jitkellem bil-lingwa tar- 'rifonna' u l­'progress' imma ma kienx lest jitratta l-oppożizzjoni lokali bi ftit rispett; lil Strickland kien hemm min isejjaħ1u 'salvatur tal-Maltin', imma oħrajn kienu jgħajjruh 'ħakkiem fewdali'.

F'kondizzjonijiet 'primittivi' bħal dawn, wieħed bir-raġun ikollu t-tentazzjonijistaqsi kemm il-kwistjoni tal-lingwa tista' titqies bħala l-motivatur prinċipali tal-politika Maltija tal-partiti. Madankollu din kienet tkun mistoqsija ġusta li kieku l-kwistjoni kienet biss sempli­ċimentwaħda dwar il-lingwi, u ċertament ma kinitx hekk biss - għax kienet tinvolvi prospetti ta' xogħol, possibilitajiet ta' tagħlim, it­tkabbir tat-tfal fi ħdan il-familja, fatturi ambjentali u possibbilment il-viżjoni sħiħa ta' x'inhu l-iżjed importanti fil-ħajja tal-bniedem. Mistqosija oħra li ta' min jistaqsi hija jekk ir-reliġjon fil-politika tal­partiti kinitx fattur iżjed sinifikanti mil-lealta kulturali; jiġifieri jekk wieħedjistaxjitkellem fuq 'klerikali' u 'anti-klerikali' aktar milli fuq 'pro-Taljani' u 'pro-Ingliżi'.

Biex iwieġeb dan wieħed irid jara x'relazzjoni kien hemm bejn il­partiti fuq kif kienu jaħsbuha dwar il-kontroversji lingwistiċi u reliġjużi. Jirriżulta li kienu l-' pro-Taljani' , jiġifieri n-Nazzjonalisti

122

Mizzjani, li kienu aktar sekulari, liberali u mundani fil-Kattoliċiżmu tagħhom; waqt li dawk li kienu jiftaħru li kienu anglofili utilitarji jirriżultaw li kienu ultramontani, li kienu jġibu rwieħhom b'mod iste'riku u inkwiżitorjali, waqt li kienu jxewxu lill-fidili biex ma jittollerawxdawkli ma kinuxjaqblu magħhom. Il-linearita -għallinqas fuq il-livell ta' tmexxija - tidher essenzjalment waħda ta' valuri umani li kienu ġejjin mid-dispożizzjoni ta' grupp rigward il-verita u l-poter f'kuntrast mal-grupp l-ieħor: forsi din kienet konsegwenza ta' l-ilħuq ta' ċertu livell ta' tagħlim; li fih innifsu seta' kien sempliċ iment konsegwenza tal-kondizzjonijiet tal-familja. Fuq naħa waħda għandek il-moħħ li jkun iżjed 'imdawwal' u mħarreġ biex jikkritika l-awtorita', sew jekk din tkun ċivili (jiġifieri l-Gvern Kolonja1i) u sew jekk reliġjuża (jiġifieri l-ġerarkija ekkleżjastika).

Fuq in-naħa l-oħra għandek il-babu glorifikat, mimli pretensjoni u mnieħru mxammar, imma fl-istess waqt reverenti lejn l-awtorita kostitwita, u probabbilment l-ispettaklu iżjed jagħmel bih. L-op­erazzjoni ta' tratti ta' karattru jew drawwiet mentali bħal dawn naturalment dejjem għandna narawha fil-kuntest politiku għaliex fiż-żewġ każijiet għandhom mnejn jinbidlu sostanzjalment fit-tiġrija għall-poter. Mill-ġdid Strickland jidher li m 'hux bħall-oħrajn: minħabba li kien fl-istess waqt anti-Taljan u antiklerikali, imma fl­istil ta' tmexxija u fl-ideoloġija tiegħu jidħol l-aħjar fit-tipoloġija 'Savonjana' tal-bniedem b'saħħtu li għandu tweġiba għal kollox; huwa kien jaf ukoll li l-fqir ikun irid il-kenn mill-ġuħ aktar milli l­ħelsien mit-tirannija, sakemm dawn iż-żewġ fatturi ma jiġux asso­ċjati ma' xulxin. Dan id-differenzjament protratt, anki jekk mistur, fl-attitudnijiet, bejn il-partit 'ta' l-edukati' u l-partit 'ta l-illitterati', il-partit 'kontra l-Gvern' u l-partit 'favur il-Gvern' huwa probabbil­ment l-akbar kontradizzjoni interna tal-kolonjaliżmu fl-esperjenza Maltija, u l-aktar waħda serja: l-espressjoni aħħarija ta' kriterji doppji u pretensjonijiet foloz, ta' l-inverzjoni u l-perverżjoni tal­valuri; tant li hu possibbli titraċċa ċerta polarizzazzjoni bejn il-

123

'ġellied għall-ħelsien li għadu lura' u l-'kollaboratur progressiv', jew aħjar bejn l-' aġitaturi', li aktarx kienu indipendenti u mħejjija biex jikkritikaw, u l- 'moderati' li kienu dipendenti u jibilgħu kollox.

Il-gravitazzjoni lejn sistema b'żewġ partiti kienet tassew qawwija. Sal-1926 Malta kienet qabdet dik it-triq mill-ġdid. F'Jannar ta' l-1926 kien hemm ri-allenjament tal-forzi politiċi billi, fuq naħa waħda, l-UPM u l-P.D.N. ingħaqdu (jew reġgħu ingħaqdu) f'P.N. imwieled mill-ġdid, waqt li fuq in-naħa l-oħra l-P.L. qabel, aktarx b'ċerta eżitazzjoni, biex jifforma compact mal-P.K. - kien għaldaqstant bi-għajnuna ta' Savona li Strickland sar Prim Ministru fl-1927. (5)

It-t1ugħ ta' Strickland fil-poter qanqal inċidenti serji bejn partitarji opposti u wassal, bħal qabel, għal kriżi kostituzzjonali u kwistjoni 'politiko-reliġjuża': kien hemm 'kull inkwiet li tista' tistħajjel'. (6)

Matul il-perjodu ta' bejn iż-żewġ gwerer, iż-żewġ figuri ewlenin fil­politika Maltija kienu Nerik Mizzi fuq in-naħa ta' l-oppożizzjoni u Strickland fuq in-naħa tal-Gvem; il-P.L. għal ftit ma baqax jeżisti. Fl-elezzjoni ta' 1-1932 il-P.L. tella' membru wieħed biss, Dr. (aktar tard Sir) Pawlu Boffa (1890-1962); imma wara l-mewt ta' Strickland fl-1940 il-P.K. ma baqax il-forza li kien. Fl-elezzjoni ta' wara l­gwerral-P.N. qala' taptipa kontra l-partitta' Boffa, u dan sarl-ewwel Prim Ministru Laburista ta' Malta fl-1947. (7)

Minn issa' l quddiem il-politika Maltija Eldominawha, fuq naħa, l­P.L., mmexxi mill-Perit Duminku Mintoff (1916- ), li twieled Bormla u studja Oxford, u li beda jmexxi l-partit wara li neħħa lil Boffa min-nofs fl-1949; u, fuq in-naħa l-oħra, il-P.N., immexxi minn Dr. Giorgio Borg Olivier (1911-1979), imwieled il-Belt u ggradwat bħala nutar minn Malta, li ħa post Mizzi wara li dan miet fl-1950.(8) Kif osserva Ostrogorski in konnessjoni mat-teorija tiegħu ta' intimi­dazzjoni soċjali, żewġ organizzazzjonijiet, l-iżjed tnejn bikrija f'termini ta' żmien,

għarfu d-dritt ta' xulxin li jeżistu, imma qiegħdu fid-dmir ta' kull

124

ċittadin li jipprofessa l-kredu ta' waħda jew ta' l-oħra, skond l­oriġini tiegħu .... Tħallapostgħall- 'Oppożizzjoni tal-Majesta Tiegħu '; imma kull oppożizzjoni oħra kienet 'ilJeġittima'. (9)

Kemm bħala riżultat tas-sitwazzjoni kolonjali, kif ukoll għaliex Malta kienet gżira ċkejkna maqbuda fil-kurrent intemazzjonali, is­sistema Maltija ta' żewġ partiti kompliet titrawwem b'rabta misħuta ma' żewġ artijiet-omm, l-Italja u l-Ingilterra, biex b'hekk tissus­tanzja l-kummenti niggicża ta' Acton rigward id-dilemma li jsibu rwieħħom fiha stati żgħar:

It-tendenza tagħhom hi li jiżolaw u jagħlqu lin-nies tagħhom, li jċekknu x-xefaq ta' ħarsithom u li jċekknu sa ċertu punt il-pro­polZjonijiet ta' l-ideat tagħhom.

L-opinjoni pubblika ma tistax iżżomm il-liberta u s-safa tagħha ['dimensjonijiet hekk żgħar. F'popolazzjoni żgħira u omoġenea qajlahemm spwJu għal klassifikazzjoni naturali tas-soċjetajew għal dawk il-gruppiġewwenin ta' interessi lijillimitaw liI1-qa wwa sovrana. Il-Gvem u s-sudditijiġġieldu lil xulxin b'anni mislufm. Ir-riżorsi tal­wieħed u l-aspirazzjonijiet ta' l-oħrajn jiġu minn għajn barranija, u l-konsegwenza hi li l-pajjiż isir strument u teatru ta' taqtigħat li fihom m 'għandux interess. (10)

'Għaliex Malta hija ċertament anormali', osselVa Hancock fl-1937: Żgur li m 'hemm l-ebda kommunita oħra fl-Imperu Ingliż li l­

argumenti domestiċi tagħha huma marbutin daqshekk sfiq mal­kontroversji bla bażi lijaqsmu l-prinċipati u l-potenzi. Mil-lejl għan­nhar i1-politikafiergħa tal-gżira ssirekumenika, u tqajjem mir-raqda r-ragħad u l-beraq tal-Papa t medjevali. Tonfoħ biex /ħeġġeġ il­ġamarqed imut tar-rivalita' bejn żewġ Imperi modemi, li l-kommu­nikazzjonijiet marittimi tagħhom jiltaqgħu m-baħar ta' Malta, for­tizza Ingliża li tidher daqshekk fraġli, billi hija '1 bogħod bI-ajru tnejn u għoxrin minuta biss minn bażi t 'attakk Taljan. Huwa ġust li tistenna li istituzzjonijiet li jmexxu lilhom infushom jifirxu egħruqhom

125

f'art bħal din, miftuħa berah għall-irwiefen li jonfħu minn barra ?(1I)

Imma t-taqbida biex jinżamm it-Taljan bħala l-ilsien nazzjonali ta' l-edukazzjoni kienet saret biexjitbiegħdu minn xtutna 'l-irwiefen li jonfħu minn barra'. BI-istess mod l-angliċizzazzjoni mbuttatha 'l quddiem il-biżgħa mil1-irredentiżmu, u minn dan kienet tnisslet il­ħtieġa li jiġu assigurati s-sottomissjoni u l-lealta'.

Wara r-rebħa kbira tal-P.N. fuq il-P.K. u l-P.L.fl-elezzjoni ta' l-1932 (21 siġġu għal 10 u 1 rispettivament) li fiha vvutaw għadd rekord ta' nies (95.53%), l-Ingilterra, bħal fl-1903, irrevokat il­Kostituzzjoni. F1-1934 l-Ingliż, bħala l-lingwa ta' l-Imperu Ingliż, u l-Malti bħala lsien il-poplu Malti, intgħażlu bħala l-lingwi uffiċjali ta' Malta mill-Ministru Kolonjali: it-Taljan tneħħa kompletament mill-uffiċini tal-Gvem u mil1-kurrikula ta' l-iskejjel elementari, sar suġġett sussidarju fl-iskejjel sekondarji u fl-Universita (inkluża l­Fakulta tal-Liġi) u l-Malti ddaħħal floku bħala l-ilsien uffiċjali tal­Qrati. ll-Kostituzzjonijiet ta' 1-1936 u 1-1939 ikkonfermaw dawn id­digrieti: kostituzzjonalment, Malta, mill-ġdid Kolonja tal-Kuruna, kienet reġgħet għaddiet f'idejn il-ġenerali u l-uffiċjali Ingliżi; kultu­ralment, Malta suppost kienet ħolqien ġdid. (J2)ll-kuinflitt Malti ta' l-identita ġie riżolut skond il-fehmiet ta' Strickland u bil-metodi tiegħu ukoll; imma l-kurrenti soċjali li fuqhom kienet mifruxa l­attivita politika, għalkemm kienu jidhru ħafna iżjed ħorox u aġitati minn kif kienu fis-seklu dsatax, ma kinux inbidlu radikalment. Madankollu partikularment fuq il-livell politiku-kostituzzjonali, kien għad hemm il-wirt Mizzjan, fil-forma ta' kuxjenza nazzjonali u valuri demokratiċi. Il-kultura popolari, kemm jekk b'forza u kemm jekk b'persważjoni - sakemm kellhom x'jaqsmu kwalitajiet nativi bħal-lingwa kienu qed jagħrfuha u jaċċettawha iżjed u iżjed nies, speċjalment hekk kif l-ilsien Malti bil-mod il-mod beda miexi 'l quddiem fil-poeżija, fil-proża, fil-ġumaliżmu, u eventwalment fix­xandir u t-televiżjoni. (13)L-italianita Maltija qalgħet daqqa ta' ħarta

126

fit-Tieni Gwerra Dinjija meta Malta l-Fortizza kellha importanza strateġika ta' ħajja w mewt għall-Alleati; u did-darba l-Italja kienet fuq in-naħa l-ħażina. BI-inizjattiva tal-partit ta' Strickland, Mizzi, li kien skappa t-tkeċċija għal-Libja fl-1917, issa ġie deportatl-Uganda flimkien ma' bosta partitarji tal-P.N. (li ġew arrestati bis-saħħa ta' sezzjoni 18 tar-Regolamenti għad-Difiża ta' Malta ta' 1-1939, kollha bla ma lanqas biss ġew mixlija): 'bħala ħarsien', qalet il-Chronicle ta' Bartolo, 'kontra kull egħmil konxju jew inkonxju li jista' jip­perikula s-sigurta pubblika'. (14)

Fost id-deportati kien hemm Sir Arturo Mercieca, il-Prim Imħallef (li dari kien appoġġja lil FortunatoMizzi, imbagħad lil Azzopardi u fl-aħħar lil Nerik), u għadd ta' ħaddiema Nazzjonalisti tat-Tarzna (li nkixfu mil1-iStricklandjani) kif ukoll "Quislings" veterani bħall­Perit Pasquale Calleja (li kien segretaIju tal-Comitato Patriottico ta' Panzavecchia) , Daniele German (li l-familja tiegħu kienet imdaħħla fl-amministrazzjoni tal-Malta sa mit-tmeninijiet tas-seklu l-ieħor), l-arti st Vincenzo Bonello (li kien membru tal-kumitat tal­fergħa 'kkundannata' tad-Dante Alighieri ta' Mizzi, li mbagħad saret il- Lega Nazionalista Maltese, u ħabib Mizzi, Dr. Herbert Ganado, li kien President ta' l-Azzjoni Kattolika Maltija u editurtal­ġurnal tal-Knisja.

U madankollu, osserva Ganado fl-awtobijografija tiegħu, Strick­land innifsu kellu l-almu jgħid fil-Kunsill tal-Gvem, sa f' April ta' l-1940, li hu kellu 'l-akbar rispett għan-Nazzjon u l-poplu Taljan, u li kienjammira t-titjib manjifiku li kien sar fl-Italja taħt il-Gvem Taljan preżenti'. (IS) Mid-dehra d-delitt ma kienx li tkun faxxist, imina li tkun Nazzjonalist. Skond it-Times of Malta ta' Strickland, l-aħbar li Mizzi, 'flimkien ma' xi għoxrin minn fost il-flieles ta' madwaru', kien ġie internat, intlaqgħet b'approvazzjoni ma' kul­limkien.

Hemm miktub fl-Iskrittura Mqaddsali 'Min m 'hux miegħi kontra tiegħi' . (16)

127

fl-istudju tiegħu dwar il-kriżi Mediterranja ta' 1-1936-1939, Lau­rence Pratt irrefera b 'mod żbal jat għad-deportati Maltin bħala 'Taljani anti-Ingliżi'. (17) Ironikament, din it-taħlita ta' anti-Ingliż u pro­Taljan, pro-Ingliż u anti-Taljan kienet tispjega ħafna minn dak li n­nazzjonalita Maltija kienet qed issir. Kifl-Ingliż ħa post it-Taljan fl­amministrazzjoni u l-edukazzjoni, il-Malti, li ma kellu xejn miż­żewġ lingwi li kienu għoddhom mewtuh, beda jintgħaraf ġener­alment bħala l-ilsien nazzjonali: il-Kostituzzjoni ta' l-Indipendenza ta' 1-1964, li ngħatatilna meta l-P.N. kien fil-Gvem, kellha mnaqqxa fiha l-klawsola li kienet tipproteġi l-ilsien Malti bħala tali. Għallinqas il-politikanti setgħu - sa fl-aħħar - ma jaqblux,

kemm fl-artikli tagħhom fil-gazzetti u kemm fit-taħdit ta' bejniethom, bI-istess ilsien. Il-ġlieda ħarxa tal-lingwa, li kienet l­aktar fattur li wassal għall-formazzjoni tal-partiti politiċi Maltin, u li tahom karattru, ġiet miġġielda, kif żgur kien jgħid Acton li kieku kien jaf, 'b'armi mislufin', imma b'Malta bħala l-forma li tfondiha.

Is-soċjeta Maltija tas-seklu dsatax hija probabbilment eżempju uniku ta' każ fejn it-trilingwiżmu sar kamp tal-battalja flt-tiftixa għall-identita nazzjonali. Ir-rota tan-nazzjonaliżmu Malti maż-żmien daret fuq dan il-paradoss tripJiku: id-difiża tat-Taljan bħala lingwa nazzjonali mhux Maltija; il-promozzjoni attiva tal-vernakulu Malti mill-qawwa Imperjali Ingliża bħala mezz ta' kifjitneħħa t-Taljan; u l-qawmien bil-mod tal-Malti bħala lsien nazzjonali u bħala l-aqwa espressjoni ta' sentimenti anti-Ingliżi... L-angliċizzazzjoni setgħet tintlaħaq biss wara li ssir ħsara kbira lir­

relazzjonijiet umani Jil-kolonja. Imma meta l-Ingliżi neżżgħu lil Malta mill-Italianita tagħha, sfurzaw il-twelid ta' wild iżjed lokali. Metarreżistew l-assimilazzjoni u l-kolonjaliżmu, il-pro-Taljani nisslu kuxjenza politika 'nazzjonali li fiha setgħet lirgħa l-ġemgħa tal­politiċi. B 'mod paradossiku, l-ilsien Malti mexa 'l quddiem bħala sinteżi tar-rivalita bejn il-pro-Ingliii u l-pro-Taljani. Il-varnakulu

128

Malti sewa ta' rabta soċjali u emotiva u sar fattur 'naturali' ta' għaqda. (18)

Biss li poplu jaċċetta li jitkellem bI-istess lingwa m 'hux biżżejjed biex jinqala' miċ-ċiklu kolonjalista. Anki sterjotip kulturali li jkun ħareġ mill-istess art fil-prattika jista' jkun inċidentali biss għall­manifestazzjonijiet ta' nazzjonalita; kemm hu iżjed minnu dan meta l-bandiera u l-fruntieri tan-nazzjonalitajkunu ġew determinati b'forza wara sensiela ta' antagoniżmi ħorox f'kunflitt imtawwal ? Għaliex, kif osserva Alfred Zimmem, in-nazzjonijiet ma jistgħux ikunu verament ħielsa u la bid-diplomazija, u lanqas bil-gwerra: il-ħelsien iridu jirbħuh għalihom infushom fir-reġjun ta' l-ispirtu:

... il-konsegwenza ta' l-oppressjoni tibqa' hemm -it-tifkiriet koroh u l-intolleranza li tkun daħlet fid-demm sikwit frott il-persekuzzjoni, u d-drawwiet tas-servitudini u tal-qaddisin li jkollok bżonn biex timxi 'I quddiem, tat-tnassis u ta' l-aġitazzjoni, li inevitabbilment isiru biċċa mill-ħajja ta' l-individwijew gruppi lijkunu ilhom jgħixu għal snin twal imqanqlin mill-propaganda, minflok majkunu għexu ħajja soċjalment normali w b'saħħitha. (19)

Fil-perjodu ta' bejn il-gwerer diġa kien possibbli li tara l-istess mudelli jirrikorru fl-espeIjenza kolonjali Maltija: kemm fuq il-livell soċjali, fil-forma tal-klijenteliżmu, tal-parrokkjaliżmu u tal­filistiniżmu vili; kifukoll fuq il-livelli ta' mġiba politika -"meta tawna l-Gvem Responsabbli u f'qasir żmien reġgħu ħaduhulna fit-tleti­nijict (wara kontroversji 'politiko-reliġjużi' u lingwistiċi -kostituzzjon­ali ') f'ċertu sens kien qed jerġa' jseħħ dak li seħħ fl-imgħoddi, qleta tawna l-Gvem Rappreżentattiv fi t -tmeninijiet u aktar tard ħaduhulna mill-ġdid.

Il-kolonjaliżmu ma kienx biss kwistjoni ta' nativ kontra barrani: bil-kontra ta' dan, spiċċa biex affetwa seIjament l-attitudini tal­Maltin lejn ħuthom il-Maltin. Hija ipokrezija jew sempliċiment bluha min-naħa ta' dawk il-politiċi 'ex-kolonja1i' li dejjem jagħtu tort arbitrarjament li 11- 'barrani' għal kull ħaġa ħażina li tiġihom

129

f'moħħhom meta huma stess kellhom sehem ta' sikwit, u f'ħafna modi, f'ħafna kawżi tas-sintomi li issa jgergru dwarhom. (20) Biżżejjed

wieħed jiftakar kif il-politiċi ewlenin f'Malta li kienu rċevew edukazzjoni Ingliża, Sigismondo Savona u l-Konti Strick1and, f'xi waqt ieħor imxew b 'mod tiranniku għall-aħħar biex jilħqu l-għanijiet 'riformisti' tagħhom meta kienu fil-poter. Savona darba minnhom issuġerixxa li jiġi abolit il-Gvem Rappreżentattiv u li minfloku tiġi imposta 1-awtokrazija tal-Gvernatur; imbagħad bidel fehmtu għax hekk kien jaqbillu fiċ-ċirkostanzi tal-mument. L-ieħor, li kien jammetti hu stess li kien jemmen ' li jsalva biss min hu l-iżjed b' saħħtu' , fixkel kemm seta l-mixja għal Gvem Responsabbli u wara 1-1921 beda jfixkel lill-oħrajn milli jħaddmuh sew. In-Nazzjonalisti ntlaqtu mod ieħor. Fl-attentat iddisprat tagħhom biex iżommu l­valuri tradizzjonali, daqskemm kienu jopponu l-assimilazjoni u d­despotiżmu, hekk ukoll kull mossa ta' modernizzazzjoni kienet tħassibhom ħażin. Ir-relazzjoni tagħhom mal-klassi tal-ħaddiema kienet limitata, u ta' sikwit litteralment ma kinux jitkellmu bI-istess lingwa. Jidher li l-politiku kolonjali - partikularment l-aġent 'pro­gresssiv' jew 'riformista' -la seta' jirrealizza u lanqas iqis il-frugħa li tagħha huwa nnifsu kien prodott u aġent. Il-falliment tal-bniedem imnieħru mxammar (li kien naturalment jammira l-aristokrazija Ingliża) jew tal- 'Kristjan tal-missjoni' (li jħaddan b'mod sinċier it­twemmin li tiegħu hu reklam daqstant fqir) jiġi minħabba l-person­alita tiegħu, mhux minħabba l-ideali li jħaddan:

Il-falliment tagħhom ma jiġix minħabba ideali ħżiena, imma minħabba l-metodi żbaljati ta' kif jippruvaw jilħquhom: huwa fal­liment ta' l-edukazzjoni. Meta jippruvaw jilħqu xi ħaġa lil hinn minnhom jitilfu lilhom infushom: ikunu qatgħu r-rabtiet tagħhom ma' l-imgħoddi, u ma dak l-imgħoddi tkun intilfet biċċa minn ruħhom u saħħithom. Bħalma l-iskawts ta' Oxford u Cambridge jilbsu bħan-nobbli u ankijagħmlu l-imħatri fuq l-istess żwiemeljekk qattisirujafu x 'jisimhom, hckkuko1J il-Lhudi żagħżugħ u ambizzjuż

130

ta' Boston rgetto Russu jimita l-manjieri u d-drawwiet ta' New England, u l-istudent intelliġenti mill-Bengaljibdajuża l-frażijiet fa­ċli u jħaddan il-fehmiet ta' Macaulay u Mill.

Dan il-proċess ta' mġiba mhux regulata u edukazzjoni assimilata ħażin, flok' il-barbari robusti w żgħażagħ jew il-pagani li kien hemm qabel l-Alla tal-Progress qiegħdet idha fuqhom biex tiġbidhom lejha', issa kien joħloq 'karattri bla sinsla u bla grazzja ... eżempji miżerabbli taċ-ċiviIta, esponenti fjakki ta' moħħ imdawwal ... (21) Din hi l-istess idea li ried jesprimi Dr. Nerik Mizzi meta qal li 'l-ħelsien ma jiġix esportat mill-Ingilterra bħallikieku kien xi merkanzija'. (22)

fl-fenomenu ta' dik li tista' tissejjaħ il-klassi kolonjaIista nativa fil­bosta manifestazzjonijiet tagħha, matul iż-żmien ġibdet l-attenzjoni ta' bosta studjużi ta'l-espetj~nza kolonjali. L-espożizzjoni intwit­tiva ta' Franz Fanon, li f'moħħu kellu l-espetjenzaAlġerina, hija tal­biżgħa:

Meta l-ordni kolonjali ta' l-affarijiet jikkonfronta lin-nativ, dan isib ruħu fi stat ta' tensjoni pennanenti. Il-barrani jidħol r dinja ostili, li tbiegħed lin-nativ, imma fl-istess waqt hi dinja li jgħir għaliha .... In-nativ dejjemjoqgħod b 'seba 'għajnejn, għax ġaladarba s-simboli tad-dinja kolonjali ibati biex jiJħimhom, qatt ma jkun ċert jekk qasamx il-fruntiera jew le ... Fil-fatt ikun dejjem lest biex rħakka t'għajn minn annimal ikkaċċjat isir kaċċatur. In-nativ hu bniedem oppress li l-ħolma dejjiema tiegħu hi lijsir il-persekutur. Is-simboli ta' l-ordni soċjali - il-puliżija, id-daqq tal-bjuger fil-kwartieri, il­parati militari u l-bnadar iperpru - huma inibitorji u fl-istess ħin stimulanti. (23) .

Hija r-rieda soppressa li mill-infern li jgħix fihjoħloq ġenna, li, fost ħwejjeġ oħrajn, lill-kollaboratur tipproduċih u timmotivah. Hija dik li aktarx tagħmel lill-għassiesa agħar mis-sid, lill-maniġer agħar mi11-proptjetatju, lill-imgħallem agħarmis-supri tendent, u lill-ġakbin agħar minn min iħaddem. Fl-istess waqt iċ-ċirku vizzjuż li jinħoloq

131

minn dil-ħaġa jkompli jgħarraq 'l-istat mentali anonnali u kważi marid' ta' din l-oppożizzjoni:

L-oppressjoni u s-soppressjoni tant ikunu kagħbruhom li ma jkunu jistgħu jaħsbu rxejn iżjed, majitkellmu fuq xejn aktar u għall-ebda ħaġa oħra ma jaħdmu. Hemm ċerta malinkonija u monotonija għajjiena fir-rappreżentanti ta' nazzjonalitajiet oppressi: it-tbatijiet u t-tamiet nazzjonali tagħhom huma dejjem fuq fommhom. Wieħed iħoss li bħallikieku jkunu qed ifittxu xi ħaġa indispensabbli biex irġulithom tkun sħiħa. (24)

Fil-proċess ta' interazzjoni bejn l-imperjaliżmu u n-nazzjonaliżmu, l-aktar li joffendu aktarx li huma dawk li jkun kellhom il-benefiċċju dubjuż li jedukaw ruħhom fil-'pajjiż-omm' jew dawk ta' razza mħallta. Dawn għandhom tendenza akbar li jfittxu u jreqqu mill­bniedem 'mixtri' indiġenu koll u kemm hu. Kif jgħid Albert Memmi:

Dawk li jkunu ġew assimilati fi żmien riċenti jpoġġu lilhom infushom rpożizzjoni supeIjuri ħafna għall-kolonizzatur medju. Il­mentalita kolonjali jġebbduha għall-aħħar, u mal-kolonizzati dejjem jimxu bi stmerrija mkabbra u dejjem jiddandnu b 'rix ħaddiehor mill­pożizzjoni li jkunu tawhom, li sikwit tostor ir-regħba u l-brutalita vulgari. Impressjonati wisq bi1-privileġġi tagħhom, huma jgħożżuhom u jiddefenduhom bi ħruxija w biżgħa kbira; u meta l­kolonizzazzjoni ssib ruħha fl1-periklu, huma jsiru l-aktar difensuri dinamiċi tagħha, il-krema tat-truppi tagħha, u xi kultant anki l­instigaturi tagħha. (25)

Kemm jekk art hija 'kolonizzata' attwalment u kemm jekk hija 'okkupata', l-effetti huma sostanzjalment l-istess f' dak li għandu x 'jaqsam ma' ċerti okkupazzjonijiet (eż. fil-milizzjajew fil-korp tal­pulizija) u ma' ċerti kategoriji ta' impjiegi (eż. l-ispetturi u l­imgħallmin) li l-Gvem Kolonjali joħloq għan-nies tal-post. Iżid jgħid Memmi:

Ir-rappreżentanti ta' l-awtoritajiet, il-qalba tal-militar, i1-puliżija, eċċ., magħżula minn fost il-kolonizzati, jiffurmaw kategorijia ta'

132

kolonizzati li tipprova taħrab mill-kundizzjoni soċjali u politika tagħha. Imma meta jagħmlu hekk, billi jagħżlu li jqiegħdu lilhom infushom fis-servizz tal-kolonizzaturbiexjipproteġu l-interessi tiegħu b'mod esklussiv, jispiċċaw biex jadottaw l-ideoloġija tiegħu, anki f'dak li għandu x 'jaqsam mal-valuri tagħhom u ħajji thom stess ... Hekk hi l-istorja tal-piramida ta' tiranni tal-but: kull wieħed minnhom, billi jkun oppress socjalment minn xi ieħor iżjed b 'saħħtu minnu, isib lil xi ħadd inqas b 'saħħtu minnu fuq min iserraħ, u jsir tirann hu stess. (26)

X'jiġri meta fl-aħħar tasal l-indipendenza ? Iċ-ċittadin emanċipat huwa bħall-ħabsi li joħroġ miċ-ċel1a mudlama tiegħu imma tagħmih ix-xemx? Hekk kif dak li qabel kien sudditu kolonjali joħroġ mimi qoxortu jibda jfittex '1 hawn u 'l hinn b'idejh għomjin: ifittex, l­ewwelnett, biex jiskopri lilu flnifsu, biexjingħaqad fih innifsu. Imma issa jista' qatt isib x'fadal minnu; jew inkella se jkun bniedem differenti għal dejjem? Li tagħmel l-indipendenza tirnexxi hija esperjenza trawmatika; bI-ebda mod ma hija xi ħaġa ħafifa - u l­bulettini ta' l-aħbarijiet ta' kuljum qegħdin hemm biex jixhdu dan, jekk qatt nistgħu nemmnuhom. Malta, nazzjon xiħ u żgħir u stat ċkejken u ġdid, saret indipendenti fl-1964 u kostituzzjonalment hija demokrazija parlamentari, imma minn dal-waqt 'il quddiem il-pajjiż sab ruħu f' dak li wieħed jittama li kien l-aħħar stadju ta' kolonjaliżmu (jew aħjar neokolonjaliżmu). Wieħed irid jistudja l-idjoma popolari u d-drawwiet mentali tal-poplu biex jintebah malajr kemm u kifuħud mi1l-agħarkaratteristiċi tal-wirt kolonjali baqgħu magħna qawwijin u sħaħ, l-iżjed fl-isfera politika.

133

Noti

1. F. Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World In the Age of Philip 11 (Londra, 1975), ii. 826.

2. Ara J. Boissevain, Frlends of Friends (Blackwell, 1974). 3. A. V. Laferla, op. cit., ii. 151. Mizzi kien qawwi w kien jidher b'saħħtu.

L-impressjonijiet tal-Gvernatur Gr.enfell dwar dan l-inċident insibuhom fI-awtobijografija tiegħu (op. clt., p.160): 'Mr. Chamberlain laqa' lill­Membri eletti, li kienu f'deputazzjoni mmexxija minn Dr. Mitzi (slc), l­opponent ewlieni tal-Gvern. Dan għamel taħdita ppassjonata fuq il­jasar politiku tal-Maltin. Mr. Chamberlain wieġbu b'mod eċċellenti, u waqt li rrifjuta ħafna mill-argumenti tiegħu, innota li d-diffikultajiet politi­ċi kienu jaċċentwaw ruħhom bi-azzjonijiet indiskreti tal-membri eletti. Rigward il-jasar tal-Maltin, huwa informa lil Dr. Mitzi -li kien raġel qsajjar u oħxon ħafna -li qatt ma kien ra bniedem ieħor li jfakkru inqas f'ilsir m iII­onorevoli membru. Dawn il-kelmiet ġiegħlu l-membri l-oħrajn tad­deputazzjoni jinfaqgħu jidħku u lkoll tlaqna 'I xulxin bi ħbieb'.

4. Supra, i. 11. 5. Il-P.L. żamm identita separata imma wiegħed li jaħdem spalla ma'

spalla mal-P.K. Panzavecchia miet fl-1925. Savona ż-żgħir qatt ma kien influwenti daqs missieru.

6~ W.K. Hancock, op. clt., p. 420. 7. Boffa, li kien mill-Birgu, ingħaqad mal-P.L. fl-1922, tela' l-ewwel darba

fl-Assemblea fl-1924, sar il-Mexxej fI-1927; matul il-gwerra kien kum­missarju mediku tad-distrett fil-Kottonera. Wara l-isplit fl-1949, il-partit ta' Boffa beda jismu l-Malta Workers' Party, u dak ta' Mintoff il-Malta Labour Party.

8. Dr. Eddie Fenech Adami (1934- ) minn Birkirkara, sar il-Mexxej tal-P .N. u ta' l-Oppożizzjoni wara Borg Olivier f'April ta' 1-1977.

9. M.V. Ostrogorski, op. cit., ii. 615-616. 10. Lord Acton, 'Nationality', Home and Foreign Review, Lulju 1862,

stampat mill-ġdid f'History of Freedom and Other Essays (Londra, 1907), p. 297.

11. W.K. Hancock, op. cit., p. 406. 12. Ibld., pp. 425-428, J.J. Cremona, op. cit., pp. 26-41; D. Marshall, op.

cit., p.65. 13. Ara eż. A.J. Arberry u P. Grech, Dun Karm Poet of Malta (Cambridge,

1961); Contemporary Art In Malta (ed. R. England, Malta, 1973). 14. D.M.C., 2 Ġunju 1940; H. Ganado, Rajt Malta Tinbidel (Malta, 1974),

ii. 213.

135

15. Times of Malta, 5 April 1940; ibid., p.202. 16. Times of Malta, 1 Ġunju 1940; ibid., p.213. 17. L.A. Pratt, East of Malta, West of Suez (Cambridge, 1975), p.40. 18. H. Frendo, 'Language and Nationality in an Is land Colony: Malta',

Canadian Revlew of Studies in Nationallsm\Revue Canadienne des Etudes sur le nationallsme (Univ. 01 Prince Edward Island, 1975) vol.3, nru.1.

19. A.E. Zimmern, 'True and False Nationalism', op. cit., p.70. 20. Fuq dan ara lil E. Shils, Political Development in the New States

(Mouton, 1966). 21. Ibid., p. 76. 22. 'La liberta' non e' una merce che si esporta dall'lnghilterra', Supra, v.

165. 23. F. Fanon, The Wretched of the Earth (Penguin, 1974) p. 41. Il-ktieb

klassiku ta' Fanon dwar l-antikolonjaliżmu ġie pubblikat għall-ewwel darba 11-1961 minn Francois Maspero f'Pariġi. Għalkemm Malta ma kinitx settlercolony, is-sintomi li jsemmi Fanon fil-biċċa l-kbira tagħhom japplikaw xorta.

24. A.E. Zimmern, op. cit., p. 69. 25. A. Memmi, The Colonizer and the Colonized (Londra, 1974), p. 16.

(Dal-ktieb ġie ppublikat l-ewwel darba bil-Franċiż 11-1957) 26. Ibid., pp.16-17.

136

Indiċi ta' l-Ismijiet u l-Postijiet

A Aden, 45 Afrika, 36 Afrika ta' fuq, 44 Ahmed el-Serif, Sayid, 41 Al-Dln al-Afghani, Jamal, 32 Alġier, 25 Alighieri, Dante, 43, 127 Allenby, Lard, 33 Amery, Julyan, 64,66-67 Anti-Astensionisti, 8 Antiriformisti, 5, 93, 118 Arċisqof, l-, 46 Arena, Guglielmo, 61, 87 Apap Bologna, Paolo, Markiz, 19 Asquith, Lard, (P.M. Ingliż) 33,45 Astensionismo, 2,9,57,89 Astensjonisti, 9, 17, 21-22, 48, 50-51,57,119 Assedju l-Kbir ta' 1-1565, l-, 39 Assemblea di Cittadini, 17 Assemblea Leġislativa, 89,99 Assemblea Nazzjonali, 64-67, 83, 88 Associazione Politica Maltese, 5-6, 8-9, 11, 17 Austin, Dennis, x, 39

Avvenire, L' 16, 47 Awstralja, L- 97 Awstralja, 56, 99, 112 Azad, x Azzjoni Kattolika Maltija, 127 Azzopardi Francesca, xi, 1,5,8-11, 13-20, 47-48, 50-51, 56-59, 63, 65.

B Baħar l-Aħmar, 45 Balzan, (Ħal-) 92,96 Banda La Vallette, 93 Bandiera tal-Maltin, 7, 29 Barbara, Prof. Ramiro, 27 Bartolo, Augusto, xi, 6,18, 22, 27,45,64,86,96-97,114, 127 Barron, Henry, General, 10, 13 Barttelot, Brian, 87 Bencini, familja ta', 60 Bencini, Ġanni, 57,60,87,93 Bencini Robert, 60 Bey, Enver, 41 Bianchi, lcilio, 49 Birgu, 56, 92, 96 . Birkirkara, 96

137

Bissolati, Leonida, 42 Boffa, Pawlu, 124 Bonello, Vincenzo, 127 Bonnici, Dr. Beniamino, 26 Borg, Dr. George, 56 Borg, M.A. 85, 87 Borg Olivier, Giorgio, xi-xii,124 Borg Olivier, Oliviero, 18, 62 Borg Olivier, Nutar, Salvatore. 105 Bormla, 56, 92, 96,124 Braudel, F, 113 British Workers Union, 86 Bubaqra,95 Bugeja, Vincenzo, 21 Buhagiar, Francesco, 102 By att, H.A., 50

C CachiaZammit,S., 11,13,15,50-51 Calleja, Pasquale, 127 Cambridge, 130 Camera deI Lavoro, La, 87 Carbone, Giuseppe, Sir (Prim Imħallef),2 Carducci. Giosue', 43 Caruana, L-isqof Mauro, 49,60 Caruana Gatto, Alfredo, 15,17-19 Caruana Gatto, familja ta', 60 Casino Maltese, 65 Cassar Torregiani, A., 60, 85 Castaldi, Evaristo, 25, 96 Ceylon, 12, 89 Chalmers, Sir MacKenzie, 26 Chamberlain, Joseph, 1, 35, 117 Chronicle, Daily Malta, 6, 18,22-23, 27,45, 65, 97,99 Churchill, Sir Winston, 10-11, 13,33, 45,99 Cipru, 2, 37 Cirinajka, 41 Clarke, Gvernatur, 2, 8, 10

138

Clauson, Sir John, Gvernatur, 28, 90,99 Colucci, On. Adriano, 34,44, 46 Comitato Patriottico, 20-21, 42, 46, 50-51,57,86-87,94,127 'Commons' ta' l-Ingilterra, 12 Corbett, T.L., 6 Corradini, Enrico, 40, 42 Corriere delia Sera, 87 Cristina, Sylvana, x Crewe, Earl, 13-14 Crispi, Francesco, 41-45

D Daily Graphic, 36 Dalli, Antonio, 5, 14,22,50-51,56, 60,93,94 Dalli Charles, x D'Annunzio, Gabriele, 42 De Cesare, F.S., 19, 85, 96 Demokrazija Kristjana, 91 Dimech, Manwel, x, 29, 30-33 Dingli, Sir Adrian, 117 Dingli, (Had-), 95 Diritto di Malta, /I, 41 Divina Com media, 44 Dundon, Michael, Kurunell, 92

E Elgin, Earl, 7 Eligoland,45 Eritrea, 34, 37, 45 Ewropa, 36

F Fabians, 42 Fanon, Franz, 131 Farrugia, L, 60

Fenech Adami, Eddie, xi Feniċi, 8 Ferraro, Guglielmo, 40 Fisher, Sir John, 36, 64 Forrnation of Maltese Political Par­ties, The, x Fox, R.D., 100 Franza, 36-37,44,68 Frendo, Cristoforo, 88 Frendo, Dr. Pierre Giuseppe, 88, 96 Frendo Azzopardi, Sir Vincenzo, 2, 57 Furjana, 56, 95

G Galea, Alfons Maria, 89 Ġamajka,2 Ganado, Dr. Herbert, 127 Għaqda tal-Bdiewa, 86 Għarab,41 Għargħur, 92 Għawdex, 12,20,48,51,56,89,95 Ġermanja, 36, 45, 54 Ġibilta, 35-37, 68, 97 Giglio, Giovanni, 54 GHbert, W.S., 119 GHes, Matthew, 86 Giolitti, Giovanni, 41 Giovine Malta, 7, 11,64,83,87 Glasgow Herald, The, 6 Gonzi, Mons. Mikiel, 89, 114 Grant, Gvernatur, 14 Grech, Salvatore, Dr., 96 Grenfell, Gvernatur, 1 Gvern Imperjali, 25 Gvern Kolonjali, 30,123,132 Gvern Rappreżentattiv, 67, 97, 129, 130 Gvern Responsabbli, 11, 83-84, 103, 111,119,129 Guyana Ingliża, 2 Gwerra tal-Boeri, 25

Gwerra tal-Korea, 68 Gzejjer Leeward, l, 58

H H'Attard,92 Ħabib, Il-., 32 Ħaddiem, il-., 101 Ħaddiem, Malti, Il-., 101 Hamrun, 56, 95 Hancock, W.K., 125 Harcourt, Lewis, Ministru tal-Kolonji, 21,25 Hassuna Pasha, 41 Hely-Hutchinson, Sir Walter, 118 Ħmara, Il-., 61, 87 Houlton, Sir. Victor, 117 Howard, Joseph, 21 , 26, 89, 99, 102 Humphreys, John H., 92 Hunter-Blair, General, 55, 66

I Idea Nazionale, L', 41, 43, 100 Imdina, 51, 95 Imperial Government Workers Union, 86, 88 Imperu Ingliż, 114 Imqabba,95 Imtarfa, 26 Indja, 25, 37 Ingilterra, 11-12, 32, 34, 36-38, 42-45,49,64-65,68,85,91,126 Ingliż, l- (lingwa), 28 Inglott, Gian Felic, 21, 56, 60 Isla, l-., 7, 21, 49, 51, 95 Italianita, 36,38,39,112-113 ltalja, 12, 34-38, 40-41 , 43-44, 48,54,68,85,87,91,103,105

J Julyan, Sir Penrose, 26 Jum Nazzjonali ta' Malta, 39

139

K Kamra ta' l-Avukati, 8 Kamra tal-Kummerċ, 85, 89 Kanada,99,112 Karamanli, l-familja, 41 Karibew,97 Kedourie, E., 32 Kirkop, (Ħal-), 95 Kirton, Cooper, Kaptan, 21 Kitchener, Lord., 33, 45 Knisja Kattolika Rumana, 8, 33, 46, 60,89-90,112 Korfu, 12 Kostituzzjoni ta' l-Indipendenza, 128 Kottonera, 96 Kulleġġ San Injazju, 90 Kummissjoni Rjali, 26-27 Kungress ta' Berlin, 68 Kunsill, 2,5,9-11,16-17,20-21,23, 48-55,57,59,63,118 Kunsill Popolari, 5, 11, 17 Kunsill Rapprezentattivta' l-Istudenti, 11 Kunsill tal-Gvern, 128

L Lamberti, Vitaliano, 83 La Sede deI Papa, 4 La Voce deI Papa, 57,59,61,83,87 Lega Nazionalista Maltese, 50, 127 Levant Herald, 97 Levanzin, Wistin, 18 L-ewwel Gwerra Dinjija, 33 Libja, 34, 40, 42, 127 Liceo,90 Lingwa Maltija, 97, 103 Lingwa Taljana, (it-Taljan), 19, 23, 28 Lija, (Ħal-), 92 Lixandra, 25 L10yd George, David, 63

140

Lombroso, Cesare, 40 Londra,22,27,52,63,66,90 Lucente, Guido, 54

M Macaulay, Thomas Babington, 131 Mac Neill, John, 6-7 Magro, Dr. Enrico, 52 Malta, Il-., (Gazzetta tal-PN), 8, 15-16, 20, 22-23, 41, 45-46, 50-51, 60-61,100,127 Malta Herald, The, 12, 45, 56, 97 Malta's Quest for Independence, ix Malta Tagħna, 101 Malta Times, 8 Malti, il- (lingwa) 28-30, Manche' Dr. Lorenzo, 19 Manoel, It-Tejatru, 27 Mannheim, K., 31 Marokk,37 Mattei, Dr. Alfredo, 11-12, 15, 17-19, 21-22,35, 94-95 Mazzone, Luigi, 104 Mediterran, 11, 27, 34-37, 39, 48, 112, 128 Mellieħa,92 Memmi, Albert, 132 Mercieca, Dr. Arturo, 7, 11-12, 15, 27,45,127 Merewether, Logotenent Gvernatur, 2,9 . Methuen, Lord, 49-50, 52, 55-56, 98 Michels, R., 101 Mifsud, Mons. Alfredo, 17 Mifsud, Dr. Ugo, xi, 4, 93, 102 Mifsud Bonnici, Karmenu, xi Mill, James, 131 Milner, Lord, 64, 67 Mintoff, Duminku, xi-xii, 38-39,124 Mizzi, Nerik, xi, 31,33,35-57, 61, 63-64,85-87,89,92-94,98-100,102, 114,121-122,124,126-127,131.

Mizzi, Fortunato, xi, 2, 4-5, 7-9, 15-17, 19-20, 22, 30-31, 33-34, 40-42, 87, 89, 94, 96, 98, 101, 112, 116,127 Mizzi, Giuseppe, 15, 18,20,22,33, 45-46,48,50-51 Mizzi, Dr. Lewis F., 53, 9·2, 96-97 Mosta, 92 Mowatt, Sir Francis, 26 Munzer, Thomas, 31 Muscat, Andre, 12, 45 Muscat, Ruggero, 21 Muscat Azzopardi, Joseph, 32, 97, 114 Mussolini, Benito, 42, 1104 Musu', F.S., 96

N Naħla, In-., 18 Naudi, Alfredo, 118 Naxxar, 92 Nazzjonijiet Uniti, x New England, 130 Newfoundland, 2 New South Wales, 58 Nikosija,2 Norfolk Island, 58

o Ojetti, Ugo, 87 Onslow, Lord, 10 Ostrogorski, Mosei, 124 Oxford, 124, 130

p Pace, Isqof Pietru, 6, 8, 31,46,49 Panzavecchia, Ignazio, xi, 4-7, 16, 20-21, 45-46, 48, 50, 52,56-57, 61, 64, 86-87, 89, 94-95 Papineau, Louis Joseph, 30 Papini, Giovanni, 43

Partit Anglo-Malti (PAM), 86, 97 Partit Democratico Nazionalista (PDN), 86, 89-91, 93, 98, 100, 124 Partit Kostituzzjonali (PK), 85-86, 89, 91-92, 94-96, 101,104-105, 126 Partit Laburista (PL), 85-91,93,95-96,100,115,124,126 Partito Nazionale, Partit Nazzjonal­ista, (PN), xi-xii, 5-6, 8-9, 11, 14, 17-19,21,35,48,50-51,57,61,86, 93,95,102,113,117,119,121,126, 128 Partito Popolare (PP), 5, 15, 17,21, 35, 86, 93-94, 117 Partit Unionista (PU), 5, 85, 119 Party Politics in a Fortress Colony:

The Maltese Experience, x Pascoli, Giovanni, 43 Peto, Gladys, 68 Piju IX, 46 Piju X, 46 Plumer, Gvernatur, 33, 66, 85-86, 103 Port Said, 25, 35, 45 Primmer, Jacob, 6, 32 Primrose League, 46 Progress, Il-, 100-101 Pro Lingua Italiana, 27 Protestanti, 7, 32 Public Opinion, 9 Pubblikazzjonijiet Indipendenza, x Pullicino, Dr. Andrea, 12, 15-20,48, 50,56,60,62-63,89,94.

Q Qala, Il-., 86 Qormi, (Ħal-), 32 Qrendi,95

R Rabat, 95 Rassegna Contemporanea, 33

141

Rea, Russell, MP., 26 Refalo, Dr. M.A. 53-54, 84 Re Emmanuele, 48 Rieda għall-Helsien, Ir-, x Riformisti, 118 Robertson, W.C. F., 63-64,99, 104-105 Rodezja t'Isfel, 67 Roncali, Zaccaria, 8 Rousseau, J.J., 31 Royetta, Giralomo, 83 Ruma, 6 Rundle, Gvernatur, 14, 17, 24, 28, 33,55 Russja,68

S Safi, (Hal-), 95 Salamone, Walter, 93 Sammut, Achille, Kurunell, 89, 96 San Ġiljan, 85 Santini, F.D., 46 Sant Fournier, familja ta'., 59-61 Savona, Sigismondo, xi, 4-5, 8-9, 11,17-19,22,28,30,58,87-89,94, 102,111~12, 121, 130 Savona, Willie, Kurunell, 88-89, 93-96,114-115,118,124 Sceberras, Dr. Filippo, 18, 64, 83, 88 Schiavone, Michael J, ix-x Scicluna, Markiza Corinna, 60 Scott, Kaptan Charles, 53 Seely, Kurunell J.E.B., 12-13 Sette Giugno, x, xii, 66-67, 85 Siggiewi, 86, 95 Sliema, (Tas-), 95 Sloan, T.H., 6 Soċjeta Dante Alighieri, 46, 48 Soċjeta ta' l-Imdawlin, 29 Somalja,45 Sorel George, 42

142

Sqallija, 54, 103 Strasbourg, 39 Stati Uniti, 27, 99, 112 Strickland, Lady Edelina, 60 Strickland, Sir. Gerald, xi, 1, 8, 17, 26,28, 31,38, 58-61, 85-86, 88, 90, 93-94, 96, 99-102, 104-106, 111, 118,122-124,126-127,129

T. Tarzna, 21,23,33-34,52,62,65,86-87,95,127 Tasmanja, 58, 99 Tejatru Rjal, 5 Testaferrata Abela,Baruni Ugo, 19 Thayer, J.A., 43 Times of Malta, 127 Tieni Gwerra Dinjija, 126 Tlitt Ibliet, 51 Trade Union Congress, 67, 89 Triplo, Triplotania, 39, 41 Tuneż, 25,39 Turkija, 37, 68

U Uffiċċju Kolonjali, 1, 45, 59, 67, 94, 97 Uffiċċju tal-Gwerra, 24-25 Union Club, 65 Unione' Politica Maltese, 86,88-91, 93-96,100,1104,124 United National Party, 89 Universita ta' Malta, x, 18, 55, 90, 126 Universita Pontificia ta' Ruma, 15 Universita ta' Urbino, 33 Urabi, Pasha, 30

V Valletta, l-Belt, 7, 25, 48, 51, 5359, 64,95-96

Vassallo. Giuseppe, Spiżjar, 60, 85 Vassallo, E.P., 105, 106 Vatikan, 35, 68 Vella, Dr. Seratino, 51 Virchow, Rudolph, 39

W Wedgwood, Kurunell, 67 Western Australia, 58 Westminister,97 Wettinger, Francesco, 5 Wight, Martin, 68 Wilson, Woodrow, 63

Wolt, Licien, 36 Workers Union Branch, 87

X Xirka Maltija, 29, 31, 33

Z Zabbar (Ħaz-) 96 Zammit Giuseppe, 51, 57 Zammit Hammet, Salvatore, 88-89, 93 Zanzibar, 45 Zimmern, Alfred, 129 Zurrieq, 95

143

Dwar l-Awtur u kitbiet oħra tiegħu

HENRY FRENDO il-lum hu Professur ta' l-IstOIja fl-Universita ta' Malta. Matul iż-żmien li għamel fl-emigrazzjoni bejn 1-1978 u l-1988 hu nħatar f'karigi ġurnalistiċi, amministrattivi u diplomatiċi li sikwiet involvew ippjanar u esekuzzjoni ta' programmi ta' bosta miljuni bi staffa internazzjonali. Fl-għajnuna lil rifuġjati milI­Vjetnam, milI-Etjopja, mic-Cile', mill-Indonezja u tant pajjiżi oħra, hu ħadem mill-qrib ma' ministeri ta' l-intern, l-immigrazzjoni, l­affarijiet barranin, l-edukazzjoni, l-informazzjoni u ma' press corps ak.kfeditati f' għadd ta' bliet, kif ukoll ma non-governmental organi­zations, ambaxxati u knejjes. Ħa sehem f'laqgħat ta' livell għoli f'diversi pajjiżi fl-Ewropa, fl-Afrika u fl-Asja waqt li serva fl­Isvizzera, f'Mozambique, Zimbabwe, l-Eġittu u Papua New Guinea.

Wara li ħa r-residenza fl-Awstralja fl-1985 Henry Frendo ħadem bħala konsulent qrib il-Ministru għall-Affarijiet Etniċi f'Victoria u fi proġett dwar immigrazzjoni asjatika fi New Caledonia. Huwa kien konsulent f'Victoria fit-tħejjija, il-koordinazzjoni u l-produzzjoni ta' enċikIopedija dwar il-poplu Awstraljan (Angus & Robertson,

145

1988) u ħadem flimkien max-xjenzat politiku James Jupp. F'kitbiet oħra ikkopera mas-soċjologu Abe Ata, ma' l-istoriku G. W. Trompf u max-xjenzat politiku Robert Manne. Mil-lat akkademiku l-inter­essi prinċipali tiegħu huma l-iżvilupp politiku u kulturali Ewropew u dak fl-Unjoni Sovjetika, ir-relazzjonijiet bejn l-Ingilterra u l-Italja fil-Mediterran, Malta fl-imperu Ingliż, u l-emigrazzjoni u l­ġumaliżmu. Fil-qasam tax-xandir il-Professur Frendo jikkolabora ma' l-istazzjon intemazzjonali Voice of the Mediterranean fejn jipproduċi u jippreżenta l-programm ta' intervisti "Maltese Imprint".

Ix-xogħlijiet tal-Professur Frendo mill-1970 'l hawn, l-iktar dawk dwar Malta u niesha, huma kkaratterizzati mit-tiftix ta' identita nazzjonali u ta' relazzjonijiet umani fil-qafas ta' ċittadinanza, ta' tol1eranza u ta' iggvemar rappreżentativ, speċjalment matul il­perijodu kolonja1i Ingliż. Għadd ta' kitbiet oħra tiegħu dwar emi­granti, rifuġjati u drittijiet umani ħarġu fl-Awstralja u fl-Isvizzera.

Kotba oħra ta' l-Awtur: 1989

Malta's Quest for Independence, Ref1ections on the Course of Maltese History (Valletta Publishing)

"Għalkemm l-isem prinċipali tal-ktieb hu deskrittiv, in-natura tiegħu aktar jixirqilha t-titlu ta' investigattiva tas7suġġett u għalhekk għandu tifsira forsi aktar importanti t-tieni titlu, Ref1ections on the Course of Maltese History. Għax għalkemm Frendo donnu jitlaq mill-premessa li l-Maltin, sa minn dejjem xtaqu bħal jaqdfu għal rashom, il-mod kif jargumenta, jew aħjar jirrifletti, jistimola d­diskussjoni dwar sa fejn kienu konxji ta' dan,jew f'liema ċirkustanzi għażlu t-triq ta' l-awtonomija u f'liema ċirkostanzi oħra dehru li qabli1hom jikkolaboraw mal-barrani ħakkiem jew juru li jridujitfgħu

146

xorti horn ma' xi qawwa barranija oħra. M'hijiex stOlja faċli l-istorja ta' artna. U Frendo jipprova jikxef kemm kien diffiċli għal missir­ijietnajimxu fuq triq li għax żgħar, żgur li kienet bil-wisq itqal minn ta' ħaddieħor .....

"Il-kotba ta' l-istorja m 'humiex sempliċi test li tistudjah biex tkun taf x'għadda minn artekjew minn art ħadd ieħor. Huma minjiera ta' esperjenzi li jservu biex il-lum nitgħallmu milI-imgħoddi u nipproġettaw il-ġejjieni. U dan hu sewwasew li jixtieq jagħmel il­ktieb ta' Frendo filwaqt li jirrakkonta ħafna milI-istorja ta' pajjiżna b'mod li, f'linja ġenerali, ikopriha kollha kemm hi, il-ħin kollu jpoġġina f'sitwazzjoni li aħna nistaqsu x'wassal għal dinjew dik id­deċiżjoni u b'hekk naslu biex ikollna veduta aktar ċara tal-ġrajja ta' din l-art li dejjem emminna bis-sħiħ li hi tagħna iżda li tant drabi rbatnieha wisq mad-destin te' ħaddieħor".

Joe Felice Pace, Il-Ġens

* * * "Professore di storia all 'Universita di Malta, Henry Frendo ha

pure tenuta eorsi di scienze poIitiche presso l 'Universita La Trobe di Melbourne, e ricoperto incarichi diplomatici in varie parti deI mondo. Egli ha quindi tutti i titoli per affrontare quest' opera, indirizzata oltre che agli addetti ai lavori, anche ad 1m piu' vasto pubb1ico, e costituire un valido strumento di lavoro per coIore che si accingono ad approfondire la storia dell' ArcipeIago maItese, assurto di recente al centro dell'attenzione mondiaIe con iI vertice delIe due Superpo­tenze e la visita pastorali deI Papa.

"Lapidaria l'apertura deI voIume: 'L'indipendenza non e' fatta in ungiorno; ma v'e' ungiorno in cui si ottiene.' NeIl'intento di essere il piu obietti,vo possibile, l' autore ha fatto tesoro dei Iunghi coIloqui avuti non solo con gli ex Primi Ministri Borg Olivier e Mintoff, ma con altre eminenti person1ita inglesi e italiane, con i piu' importanti delegati delle trattative londinesi, con politologi, intellettuali, soci­ologi, uomini di lcgge e anche uomini delIa strada ...

147

"Henry Frendo ha saputo, con mano felice, tracciare i profili, relazioni tra l 'Italia e l 'Inghilterra negli ultimi due secoli, sottoline­ando ovviamente la questione delIa lingua ita1iana che tante pole­meche e scontri ha provocato tra pro-italiani e pro-britannici; non­che' ricordare l'episodio deI famoso Sette Giugno (1919) in cui alcuni ctimostranti maltesi rimasero vittime delle repressione della truppe britanniche ...

"Ilmessaggio che a nostro avviso desidera Ianciare questo libro e' quello di farci comprendere meglio I 'evoluzione storica deI passag­gio, certo non faci1e, delle Isole maltesi dallo statusdi colonia a quello di Nazione: di questa piccola nuovaNazione indipendente alla quale auguriamo da,queste colonne lunga e felice vita .... "

- Carlo Liberto, maltanapoli

***

"The way it is written is bound to tickle the curiosity and fancy of the reader, not deeply informed about particuIar events at any given time. The reader is left to lead his mind to his own conc1usion in assessing events. He could very well differ from the author. He is almost invited to do so. The author, surely, has his own views, but he does not c1aim to be dogmatic. All this gives added value to the book ....

"None of the politicians are flattered by the author. The political vanity of Mintoff is somehow shown to be ridden with roughshod tactics, while the unassuming style of Borg Olivier is almost blem­ished by jealous awe on the part of his opponents. But Savona, Strickland, Mizzi, Borg Olivier and Mintoff are all given their due ....

''The author is not addicted to any political party, though readers who disagree with some of his assessments might readi1y jump to such conc1usion, prompted maybe by addiction themselves. The author Iabours, aImost unnecessariIy, to convince the reader that

148

Malta achieved independence in 1964. One cannoteasily blame him after a decade and a halfthat we were, almost daily, forced to swallow the bait, tongue in cheek, that independence was not gained then because British anned forces remained in Malta at the request of the Maltese Government. If such were the case, then Britain, Gennany, Italy, Spain, Greece, Turkey, Japan, the Phillippines, many of the ex­French colonies, and several other countries, are not independent because they host foreign troops in their midst.

''The book is a welcome addition indeed to political melitensia. It should commend itselfto the locals who were interested in the annals of their country, and to outsiders who wish to start understanding­if they ever succeed is a different matter - the pecularities of the Maltese mentality .... "

- Dr. Victor Ragonesi, The Sunday Times . ***

"Independence is not made in one day; but there is a day when it is obtained." So begins a recent book on the history of Maltese Independence. It was a midnight on September 21, 1964, that the Union Jack was lowered for the last time and the white and red colours of the new and independent state of Malta were hoisted for the first time.

''That day marked a new stage in the history of your country - the beginning of its full sovereignty and its own special contribution to the development of peaceful international relations, particularly in Europe and in the Mediterranean basin.

"As a European country at the hearth of the Mediterranean world, Malta undoubtedly has a special role to play in securing understand­ing and cooperation between the two shores of the Mediterranean .... "

- Catħerine Lalumiere, Secretary General of the Council of Europe, f'indirizz lill-Kamra tar-Rapprezentanti ta' Malta, Valletta, 31 ta' Ottubru, 1989.

149

1981 The Popular Movement for a New Beginning (Lux Press)

1980 Ir-Rieda Għall-Ħelsien. Storja Kritika tal-Partit Nazzjonal-

ista 1880-1905 (AZAD)

1979 Party Politics in a Fortress Colony, The Maltese Experience

(Midsea)

"A very good place of work indeed, in which I leamed a great deal that was valuable and perceptively argued about Malta, its political parties and the language question. Here is c1early the best study of modern Maltese history yet written by any scholar."

- Professor R.W. Winks, Department of History, Yale University, Stati Uniti

"A pleasure to read as historical narrative, Dr. Frendo's study of the origins of party riva1ry in Malta is a1so instructive as an inquiry into politica1 conflict within the former British Empire. The political scientist in him is never far from the historian. How useful that is to other scholars may be seen from the themes marked out in his excellent book".

- Professor Dennis Austin, Department of Government, Manchester University, Renju Unit.

"Dr. Frendo's fascinating study demonstrates that the intense, divisive partisanship, the cult of big men, the attitude that might is right, the manipulationof public resources for party and private gain,

150

the belief in the infallibility of authority, the hypersensitivity to criticism and the simplistic black or white view of all political issues that are so characteristic of modem Maltese politics are deeply rooted in the past".

- Professor Jeremy Boissevain, Department of Social Anthropology, Amsterdam University, Olanda.

"It is not possible to do justice to the wealth of new insights offered in this book, providing so much that is new and so much that may serve as a model both for undergraduates and for fcllow scholars. Frendo has succeeded not only in tracing and elucidating compli­cated and hitherto obscure issues concerning the complex evolution ofpartypolitics in Malta and in placingthem firmly in theirhistorical context; he has a]so succeeded in recreating the spirit of the age with great accuracy, the intensity beneath impulses, attitudes, tendencies and highly controversial issues, with superb objectivity and thor­oughness ... A book of such high ca1ibre."

- Dr. Victor Mallia Milanes, Melita Historica

1972 Birth Pangs of a Nation, Manuel Dimech's Malta, 1860-1921

(Lux Press)

"To even think that today, in the progressive '70s, there are people including influential authorities, who werc it up to them Henry Frendo's study wou1d never bc pub1ished, makes us wonder how much our country has progressed in its thinking since Dimech's times ...

Frendo 's book compe]s the reader to rush through the pages from beginning to end. The book is gifted with what in a novel would bc

151

called 'universil1 appeal' - but the significant point here is that we are not dealing with a novel but with true history, not so much past buried history as it is also contemporaneous and prophetic. '

Francis Zammit Dimech, Malta News

* * *

"Lil Frendo se.ijaħt1u 'stOIjografu' għax għalija x-xogħol tiegħu hu xi ħaġa iżjed minn ta' 1-' istoriku'. L-istorjografu jidħol iżjed fil-fond, ifittex f'għe.ijun ewlenin u jagħrbel taħt il-qoxra barranija sakemm jikxef1-għala u l-għaliex, f' dawl safi, bla mittiefsa minn partiġjaniżmu politiku jew ideoloġiku.

Dan il-ktieb għandu l-għan li juri lil Dimech kif tabilħaqq kien. Ma rridux ninsew li figura pubblika bosta drabi tieħu fama li mhux de.ijem tkun toqgħodilha għal kollox ....

Kollox ma' kollox, il-ktieb ta' Frendo huwa l-ewwel wieħed tal­ġeneru tiegħu li deher f'Malta."

- Frans Sammut, In-Nazzjon Tagħna

* * *

"Għalija u għal ħafna, Frendo għaraf jagħtina mhux biss nisġa ta' dati li jfakkru biss xi ġra.ijiet ta' Manwel Dimech, iżda rakkont u studju psikoloġiku msejsin fuq dokumenti li għandhom joħorġu għal dawl akbar il-ħa.ij a vera ta' dan il-bniedem kbir Malti li sal-lum ħa jtu kienet għadha mkeffna fi star iswed ta' dubji u preġudiz7Ji. Talli mexxielu jagħmel dan, Henry Frendo ħaqqu l-ħajr ta' min jaf jibni ġudizzju fuq fatti storiċi tajba".

- Alfred Degabriele, Iż-Żmien

152

"Come dice il titolo dell'opera, Dimech rapresenta la nascita tonnentatadi una nazione; lui era pensatore e attivista peril movimento operaio maltese quanto per il corrente nazionalista. In un tempo quando 10 spirito e l' ideologia dell' socialismo europeo non s' erano ancora apparsi a Malta, Dimech diventava il portabandiere deI na­zionalismo maltese. Ma come' mostra bene l'autore Frendo, resta sempre una diffrenza fondamentale: il suo pensiero dominante centrava suna classe lavoratrice maltese e su Malta considerata come una nazione. Qiundi questo libro ci spiega come Malta sviluppava una coscienza che, ovviamente, era tonnentato e difficile, come era tonnentato e difficile far stampare questo lavoro, a causa dell' opposizione delle autorita conservative che govemano questa gio­vane e piccola nazione'.

- Professoressa Paola Luzzatto, Rivista Internazionale di Filosofia Politica e Sociale

* * *

"Malta deserves a Balzac. People protest about the Granada TV series on the Cuban revolution, but approve when the Literary Institute produces the works of Dimech, a George Jackson figure who progressed from thuggery in the Gut to political exile in Alexandria - but long enough ago to have met Lenin."

- IIItyd Harrington, The New Statesman

* * *

"Henry Frendo is very much in the news these days, and not just because he was recent1y sacked in rather muddled circumstances from the editorship of Il-Ħajja. His study of the T June riots sold

153

2,000 copies within a few weeks of its publication - not a mean feat considering the limitations of the local market. His latest publication (on Dimech) is the best book on the market."

- Victor Fenech, Malta News

* * *

"Il-lum Frendo qiegħed jibni isem bħala l-istoriku żagħżugħ tal­ġraija soċjali maltija .... Dan il-volum jitfa' dwal ġodda mhux biss fuq Malti li sal-lum intesa u twarrab apposta, bi pjan, sewwa sew għaliex l-istituzzjoni ekkleżjastikamajaqb1i1hiex li nies bħal u jkunu magħrufa, iżda wkoll fuq il-ħajja iebsa u bla ħajr ta' missirijietna taħt il-ħakma kolonjali ....

Dan ix-xogħol ta' Henry Frendo m 'huwiex ktieb li jolqot lill­qarreija tal-Malti u l-kotba intelliġenti biss. Hu ktieb għal idejn kull Malti li għadu ma jaf xejn bil-logħba fina li ntlagħbet minn wara dahar missirjietu fi żmenijiet mhux imbiegħda wisq minn tagħna, tant li għadna naraw l-istess tattika f'forom differenti. Huwa xogħol ta' ftuh il-għajnejn, xaqq dawl fid-dlam ta' l-istorja soċjali ta' dan is­seklu ta' taqlib politiku f'Malta. L-istil ta' l-awtur huwa ċar, mexxej ħafna u mhux nieqes minn dak il-kumment, 'l hawn u 'l hinn ta' togħma qarsa li tikber f'kull Malti sinċier li jsir jaf b'delitti bħal dawn. Iżda qatt m 'hu tard wisq, għallinqas biex, kifkiteb Frendo fid­dedika tal-ktieb, "mill-għarbiel ta' l-imgħoddi riċenti tifhem aħjar il­preżent li qiegħed tgħix."

- Oliver Friggieri, In-Nazzjon Tagħna

1971 Lejn Tnissil ta' Nazzjon, it-Twemmin Soċjo-Politiku ta' Manwel

Dimech (KKM)

154

1970 Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, Ħarsa lejn il-Ġrajjiet tas­

'Sette Giugno' (Aquilina)

"Henry Frendo ttratta s-suġġett b1-oġġettivita ta' storiku .... Il­Ktieb tas-Sur Frendo meta taqbdu ['idejk ma titilqux .... Il-ktieb qisu miktub minn bniedem li kien hemm."

- Dr. Herbert Ganado, Leħen is-Sewwa

* * *

"Dan il-ktieb għad iservi bħala dokument importanti fil-kitba ta' l­Ist01ja ta' pajjiżna, meta din l-istorja tinkiteb skond kif titlob ix­xjenza moderna.

- Il-Professur Ġuże Galea, Il-Ħajja

Fl-Istampa: Maltese Political Development, 1798-1964, A Documentary

History

Lest għall-istampa: Kritika tal-Kolonjaliżmu

155

.~ .

L-awtur t'Ginevra waqt laqgħa għall-ambaxxaturi tal -Kum­missjoni tan-Nazzjonijiet Uniti għar-Rifuġjati meta huwa kien imexxi l-uffiċċji tagħha fl-Eġittu .

Il-Professur Frank Coppa, (New York) , ikkummenta hekk f' riċe nsjoni dwar dan ix -xogħol ta' Henry Frendo fil-Cana­dian Review of Studies in Nationalism, meta ħareġ sħiħ 61-Ingliż:

"Although the work focuses on the emergence of party rivalry and national sentiment in the islands of Malta and Gozo , the historical and sociological dimensions comple­ment the political one, as Frendo exa'mines the interaction of society and politics during the colonial period. Thus The Maltese Experience is of interest not only as one of political conflict within the former British Empire -and the devel0l-i­ment of a two-party system, but is also important as a study of Mediterranean life in general, and t he formation of na­tional character in Malta in particular. It provides the best general account of the origins of Maltese party~politics anu national identity in the English language."

P U B B LIKAZZJON I JIET INDIF